Democraat maart 2016 het ledenmagazine van de 50 jaar D66 politieke vereniging D66

p.06 50 jaar later p.11 10 politieke mijlpalen p.16 (Ook) opgericht in 1966 Is het tijd voor Wat vindt ú ons Stadjers (op één na) een nieuw Appèl? grootste succes? oudste D66-afdeling! Democraat tekst foto 02 Democraat 03 vooraf Anne Ruth Schussler inhoudsopgave

op mij de jonge generatie Oekraïners. Zij hebben Democraten, niets met de corruptie, de vriendjespolitiek, de afhankelijkheid van Rusland. Zij willen een nieu- 50 jaar geleden werd D66 opgericht. Het Appèl, we weg inslaan. Op het Maidanplein streden zij de beroemde televisiespot van Hans van Mier- ruim twee jaar geleden maandenlang tegen cor- lo, onze glorieuze entree met zeven zetels in de ruptie en voor een pro-Europees Oekraïne. Een Tweede Kamer… het is het begin gebleken van 50 weloverwogen keuze. Regelmatig kreeg ik tijdens jaren die alle 50 één ding met elkaar gemeen heb- ons bezoek aan Kiev en Lviv de vraag: “Waarom ben: saai was het nooit. Reden temeer om ons ju- zou Nederland willen blokkeren dat wij onze blik bileum goed te vieren. op Europa richten?”

Deze Democraat vertelt u veel over onze geschie- denis. Hoe we begonnen, wie we zijn geworden, “De jonge generatie 14. wat onze invloed is geweest. Maar D66’ers zijn geen mensen die zwelgen in het gevoel van ‘vroe- Oekraïners heeft niets ger was alles beter’. D66 zou D66 niet zijn als we met de corruptie, de First Lady

niet ook volop bezig zouden zijn met het nu en vriendjespolitiek, de Interview met met de toekomst. Dat nu brengt ons het referen- Anneke Goudsmit dum. Op 6 april mag Nederland stemmen voor of afhankelijkheid van tegen het associatieverdrag tussen Europa en Oe- kraïne. Deze weken trekt onze groen-witte kara- Rusland” vaan weer als vanouds door het land. De jongeren hebben mij aan het denken gezet. Ik kan me goed voorstellen dat het voor veel men- Ik dacht m’n argumenten voor de campagne wel sen voelt als een ver-van-mijn-bed-show. Waar op orde te hebben. Het verdrag is goed voor de gaat het referendum eigenlijk over? Wat wordt er handel, voor Nederlandse ondernemers die za- dan geregeld in dat associatieverdrag? En moeten ken willen doen in Oekraïne. Het is goed voor we eigenlijk wel willen samenwerken met Oekra- de mensenrechten en voor onze veiligheid, want ïne, een land waarin het nog verre van goed gaat? een stabiel pro-Europees Oekraïne aan onze bui- Met die vragen zat ik ook. Daarom ben ik eind fe- tengrenzen is beter dan een instabiele vazalstaat bruari samen met campagneleider Kees Verhoe- van Poetin. Die argumenten tellen zeker zwaar en ven naar Oekraïne afgereisd. Ik wilde gewoon we- zullen jullie mij tot en met 6 april ook veel horen ten, zelf ervaren, hoe het met dat land gaat, wat gebruiken. Maar het meest overtuigde argument de mensen bezighoudt en hoe zij aankijken tegen vind ik in die jonge Oekraïners. Zij snappen ook samenwerking met Europa (lees het reisverslag op wel dat lid worden van de Europese Unie er niet 40. pag. 28, red.). in zit. Het enige dat zij willen is een vrijere, be- tere, meer democratische en pro-Europese toe- In drie dagen tijd hebben we ontzettend veel komst voor hun land. Wie zijn wij, 17 miljoen Pater familias mensen gesproken. Politici, mensenrechtenacti- Nederlanders, om dat te blokkeren? (familie)portret visten, studenten, Nederlandse ondernemers die zaken doen in Oekraïne. De meest indruk maakte Laten we van dit referendum – een instrument door onze eigen Boris van der Ham en later Ge- rard Schouw mogelijk gemaakt (zie ook pag. 13, red.) – een succes maken. Zoals we ook van ons jubileumjaar een succes maken. 04. 30 april 1966 28. tussen West en Oost zei het treffend in zijn speech bij ons 20-jarig ju- Werkbezoek Oekraïne bileum, die u op de volgende pagina kunt lezen: 06. een blijvend Appèl “Die geschiedenis moeten we vandaag niet be- 30. in gesprek met… schrijven, maar vieren. De schoonheid vieren van 10. boekhandel het wonder om iedere keer als de grote partijen 33. essay met intense tevredenheid denken: zo, die zijn we 11. 10 politieke mijlpalen Van Mierlo Stichting kwijt, op het moment suprême te kunnen zeg- gen: ‘Dat had je gedacht.’” 16. ook 50: D66 Groningen 36. groene haarvaten Laat dat de spirit zijn op weg naar de Tweede Ka- merverkiezingen van volgend jaar. 20. ook 50: Ingrid 38. uit de vereniging 22. jubileum: doe mee! 42. D66-koppel Meer lezen over de geschiedenis van D66? Alexander Pechtold Bestel het Jubileumboek d66.nl/50jaar/jubileumboek 24. geen gewone partij 43. ledenpagina Bekijk de Tijdlijn d66.nl/tijdlijn JD over 50 jaar D66 Lees de Historische Canon van D66 44. ik ben D66 vanmierlostichting.d66.nl/de-historische-canon-van-d66 Democraat tekst 04 05 30 april 1966 Hans van Mierlo

men af wist en er dus alle belang bij had dit punt zelfs als laatste op de agenda te krijgen, omdat die – zoals u weet – in onze subcultuur nooit behandeld worden. “Dames Kort en goed, hierop volgde een pittige discussie van anderhalf uur, waarna op voorstel van alle aanwezigen gestemd werd. Mijn eerste stemming. Het was halfeen. En toen de uitslag 11-2 was, voltrok zich een chic drama. Henk en Arie stonden op, knoopten hun colbert dicht en zei- en Heren, den: ‘Heren, gegroet.’ Ze verlieten de zaal. Ik hoorde niets meer van ze tot vijf maanden later, toen wij met het Appèl uitkwamen en rond dezelfde tijd zij met Tien over Rood. Het Ap- pèl stond bol van democratie met weinig sociaaleconomie. Tien over Rood stond Precies twintig jaar geleden liep ik om kwart voor elf in de ochtend bol van sociaaleconomie en niets over democratie. op de Dam. Ik kwam van de Herengracht en was op weg naar […] Krasnapolsky, waar een bijeenkomst zou plaatsvinden waarvan de betekenis niet geheel duidelijk was, maar die ongetwijfeld Welnu, dat gebeurde allemaal vandaag twintig jaar geleden in dit gebouw. Ik ga zou eindigen zoals in die dagen gebruikelijk was: met een groot u niet lastigvallen met een beschrijving van onze lotgevallen sindsdien. Van die Bron: republikeins gevoel en een glas op de koningin. rare wisselvallige geschiedenis met eufore hoogten en diepe dalen. Die geschie- denis moeten we vandaag niet beschrijven, maar vieren. De schoonheid vieren Een krankzinnig avontuur. van het wonder om iedere keer als de grote partijen met intense tevredenheid Politieke, culturele en literaire beschouwingen Toch moet ik niet helemaal gerust zijn geweest, want bij intuïtie deed ik iets denken: zo, die zijn we kwijt, op het moment suprême te kunnen zeggen: ‘Dat van Hans van Mierlo wat ik slechts een paar maal daarvoor in m’n leven had gedaan – maar dan altijd had je gedacht.’” (De Bezige Bij, 2012). aan de vooravond van een grote gebeurtenis waarvan de afloop onzeker was, […] bijvoorbeeld m’n doctoraal examen: ik wilde ineens dat ik mij dit moment blijvend zou herinneren. Dus stond ik plotseling stil en concentreerde mij op Dit is een ingekorte versie van de toespraak die partijleider Hans van Mierlo uitsprak op de situatie: ik stond midden op de Dam. Had het Koninklijk Paleis achter me 30 april 1986 in Hotel Krasnapolsky te , ter gelegenheid van het twintigjarig – voor de veiligheid – voor me lag Kras. De zon scheen – het was kwart voor elf bestaan van D66. en ik dacht: dit moment wil ik nooit vergeten! Nu zult u mij vragen: Is er in die twintig jaar nu veel veranderd? En dan is mijn antwoord: Zeker, zeker, er is veel veranderd, want nu, twintig jaar later heb ik precies hetzelfde gedaan. Maar nu was het kwart voor vijf en ik ben het nú al vergeten. Veel veranderd.

De bijeenkomst vond plaats in een klein zaaltje hier, waar twaalf mensen bijeen zaten toen ik binnenkwam. Ik kende er drie, onder wie . Hans, Hans, wat leuk dat je er bent, maar wat heb je me aangedaan. De aanleiding was eigenlijk dat de vvd zich in een bepaalde zaak niet liberaal had gedragen. En als u me nu vraagt of er in die twintig jaar veel veranderd is, dan zeg ik: Geen barst. Kijk, en hiermee hebben wij een echte karakteristiek van D66 bij de kop, zoals de media ons graag herkennen: enerzijds is er veel veran- derd, anderzijds is er niets veranderd. […]

Aan die eerste vergadering heb ik een herinnering die evenzeer karakteristiek kan worden genoemd voor het latere D66. Het grootste gedeelte van de vergade- ring hebben wij gewijd aan een bespreking van de volgorde van de agenda, waar we het maar niet over eens konden worden. En die bespreking eindigde dan ook met ons eerste schisma – avant la lettre. Dat zat zo. Er waren een paar agendapunten geïmproviseerd, zoals: wat is er eigenlijk aan de hand in Nederland, het democratisch bestel, provo, moeten we een partij wor- den of een beweging, de sociaaleconomische situatie, et cetera. Dus moest eerst de volgorde worden bepaald. U moet zich voorstellen: iedereen kende ongeveer drie à vier mensen en de overigen waren vreemden. Zo waren er twee – Arie van Groep van 11 de Zwan en Henk Lange – en die zeiden: ‘Kijk, we moeten eerst over sociaaleco- De ‘Groep van 13’ bestond uit: Hans Gruijters, nomische problemen praten, want als we het daar niet over eens blijken te zijn, Hans van Mierlo, Coen Affolter, Erik Visser, Hans van Mierlo tijdens dan heeft een bespreking van die andere vraagstukken geen enkele zin, want dan Peter Baehr, Ad Redeker, Jan Beishuizen, Jan de viering van het 35-ja- kunnen we niets samen beginnen.’ Nou, daar viel wat tegen in te brengen, was Sampiemon, Evert Hoven, Reinier Heyting, Bob rig bestaan van D66 in de democratie eigenlijk niet het eerste vraagstuk van deze tijd? Et cetera. Ikzelf Steinmetz, Henk Lange en Arie van der Zwan. 2001. Uiterst links, op was ook tegen het voorstel van Arie – die het later overigens nog ver geschopt het scherm, is een foto De laatste twee sloten zich na het ‘schisma heeft – maar vooral omdat ik hoegenaamd niets van sociaaleconomische proble- van de presentatie van avant la lettre’ aan bij Nieuw Links, een het Appèl in 1966 zicht- vernieuwingsbeweging binnen de PvdA. baar. Democraat tekst 06 07 50 jaar Appèl Frank van Mil Een blijvend Appèl

Vijftig jaar geleden begonnen democratie, waarbij voorstellen worden gefor- de leden van het initiatiefcomité muleerd om die “gebondenheid” tussen A en B te “kunnen ontwarren”. D’66 met het wekelijks vergaderen over de grondslagen van een Proto-verkiezingsprogramma nieuwe partij. Vijf maanden later Grote, gewichtige woorden uit een grijs verle- den? Zeker niet. Wat weinigen weten, is dat het presenteerden zij hun Appèl. Appèl al meteen vrij duidelijke standpunten en Op 15 september 1966 presen- Welke stand− en uitgangspunten “uitgangspunten voor het politiek program van teert een groep van 36 mensen in stonden er nu eigenlijk in dat eventueel te stichten D’66” (toen nog mét apos- perscentrum Nieuwspoort in Den trof) bevatte, een soort proto-verkiezingspro- Haag een voorstel voor politieke legendarische politiek pamflet? gramma dus. vernieuwing. Zij noemt zichzelf het En in hoeverre herkennen wij ons Zij behandelden de meest uiteenlopende zaken, initiatiefcomité D’66 en hun Appèl anno 2016 nog in die dringende van Europese integratie tot een nationale omroep is gericht “vergelijkbaar met de BBC in Engeland”, en van oproep?, vraagt Frank van Mil, sociale wetgeving tot bevolkingspolitiek “die ge- aan iedere Nederlander scheidend directeur van de Mr. richt moet zijn op een afremming van de bevol- die ongerust is kingsgroei”. Een kleine greep uit de standpunten Op het Binnenhof in Den Haag. Hans van Mierlo Stichting, zich af. over de ernstige devaluatie die in het Appèl worden vermeld: Van links naar rechts: Erik Visser, van onze democratie. Erwin Nypels, Hans van Mierlo, Iedere D66’er kent die poëtische zin, – Gelijke kansen door onderwijs; Herman van Beekhuizen, Betty Dit Appèl van maar liefst acht pagi- waarmee het allemaal begon: aan iedere Nederlan- – Gelijke beloning voor mannen en vrouwen; van Lookeren Campagne en na’s wordt in een oplage van 20.000 der / die ongerust is / over de ernstige devaluatie / – De overheid als facilitator van randvoorwaar- Pieter Fetter. stuks gedrukt en is te koop voor van onze democratie. Maar wat stond er verder in den voor economische bedrijvigheid; 1 gulden bij de boekhandel. De dat acht pagina’s tellende politieke pamflet? – Europese integratie niet zonder democrati- aangehechte adhesiekaart kan Na het voorwoord en de lijst met de 36 onder- sche waarborgen; tot 15 oktober 1966 worden inge- tekenaars volgt een Schets van een ontoereiken- – Nederland als voorloper van internationale stuurd. Afhankelijk van het aantal de democratische situatie, waarbij de oorzaak van samenwerking; adhesiebetuigingen zal het initia- die ontoereikendheid wordt gelegd bij de belan- – Democratisering als breder fenomeen dan al- tiefcomité besluiten tot het oprich- genverstrengeling van regering (A) en parlement leen institutionele vernieuwing: ook in pensi- ten van een politieke partij. (B), gevolgd door een Plan voor een nieuwe vitale oenen, bedrijven en het onderwijs. 50 jaar Appèl 08 09

Er bestaat een grote Sociaal-liberaal gedachtegoed Origineel Appèl 1966! Wij matigen ons geen alléénzaligmakende oplos- over invloed en medezeggenschap stond D66 aan Tegelijkertijd is er sprake van een groot engage- sing aan. Wij werken hieronder slechts één moge- het begin van een maatschappelijke beweging die continuïteit tussen de ment en maatschappelijke betrokkenheid. De Bent u benieuwd naar lijkheid uit. Staatsrechtelijke varianten hierop zijn nu door allen als vanzelfsprekend wordt gezien: politieke uitingen van D66 roep om visie op heden en toekomst was veel wat er nu precies in het stellig denkbaar. dat iedere burger, ongeacht culturele of sociaal- meer dan een pleidooi voor technocratische po- Appèl stond geschreven? economische afkomst, in staat is om het eigen tussen het moment van litiek. Dit blijkt ook uit de korte analyse van de Of bent u uw origineel leven vorm te geven, en deel te nemen aan de sa- oprichting en nu mid-twintigste-eeuwse westerse maatschappij in kwijt? D66 heeft – speci- De democratische spelregels menleving en aan het bestuur van het land. het Appèl: aal voor dit jubileumjaar – een origineel exem- – vastgesteld in de tijd van De oprichters wilden in 1966, “in dat stadium”, Deze standpunten komen bijzonder bekend voor De natuurwetenschappelijke en technische vor- plaar hoogwaardig laten de ganzenveer – waren geen politici zijn. Hun Appèl was bedoeld als “glo- en maken direct inzichtelijk dat er grote continu- deringen en de groei van de wereldbevolking heb- inscannen en op ware bale presentatie van hun ongerustheid”, niet als ïteit bestaat tussen de politieke uitingen van D66 ben onze maatschappij in een proces van versnelde grootte laten herdrukken. ontoereikend in de tijd van “scherp geslepen politiek manifest”. Vijftig jaar tussen het moment van oprichting en nu. ontwikkeling gebracht. Een grotere invloed van de U kunt zo’n prachtige de typemachine, en zijn dat later kan geconcludeerd dat zij met hun globale overheid wordt hiervoor opgeroepen. Weliswaar herdruk voor slechts presentatie blijkbaar meer aanboorden dan dat: Afkeer van dogmatisch denken kan dat de stoffelijke welvaart van het individu ten € 2,50 bemachtigen op nog steeds in de tijd van de een breed gedragen noodzaak voor, en behoefte Niet alleen wat betreft de standpunten is het Ap- goede komen, maar het houdt ook het gevaar in dat het a.s. Congres 103 tekstverwerker. aan een vrijzinnige, ondogmatische en sociaal- pèl een feest der herkenning; dat geldt ook voor zijn geestelijke en maatschappelijke vrijheid in het (16 april in Arnhem) of liberale politieke partij die in iedere tijd vernieu- de achterliggende uitgangspunten. De jaren zes- gedrang komt. op Congres 104 (29/30 wing en vooruitgang zoekt. Een blijvend Appèl. ■ tig van de vorige eeuw werden gekenmerkt door oktober in Amsterdam). Enkele basale observaties over de verhouding afkalvende verzuiling, sociale onrust en grote Zowel deze uitgangspunten als de eerder vermel- U kunt de tekst ook in tussen burger en bestuur – over de “ontoereiken- politieke polarisatie. Ideologieën als het socia- de standpunten ademen een gedachtegoed dat te- PDF bekijken via de democratische situatie” – staan vandaag de dag lisme en het communisme oefenden grote aan- genwoordig ‘sociaal-liberaal’ wordt genoemd: een d66.nl/50jaar/ nog steeds overeind: de kiezer kiest z’n regering trekkingskracht uit op velen. En de jaren van het streven naar individuele vrijheid en ontplooi- historische-downloads niet zelf en parlement en regering houden elkaar fascisme en het nazisme lagen nog vers in het ge- ing, naar invloed op het eigen leven en op wie je nog steeds gevangen in wederzijdse afhankelijk- heugen. Bij veel (aspirant-)D66’ers stond het hele bestuurt. Met tegelijkertijd oog voor de omge- Nieuw Appèl 2016? heid. De democratische spelregels – vastgesteld begrip ‘ideologie’ daardoor in een kwade reuk. In ving, voor het vrije individu dat verbonden is met in de tijd van de ganzenveer – waren ontoerei- de context van die tijd leidde ideologie volgens anderen. En handelend vanuit het besef dat een Tijdens Congres 102 kend in de tijd van de typemachine, en zijn dat hen te vaak en te makkelijk tot rigide, dogmatisch overheid vrijheid voor allen tegelijk mogelijk kan werd een politieke motie nog steeds in de tijd van de tekstverwerker. denken. De oprichters van D66 hadden daar een maken én kan bedreigen. aangenomen (ingediend grondige afkeer van, zoals ook blijkt uit de intro- door de thema-afdeling Maar als je goed kijkt naar de voorstellen die in ductie op de uitgangspunten: Senioren & samen- het Appèl werden gedaan, valt ook op dat genoeg Niet alleen wat betreft leving met als onder- zaken inmiddels wél gerealiseerd zijn of wor- De ideologieën van de huidige Nederlandse politie- werp: Democratische den. Het Europees Parlement wordt inmiddels ke partijen geven geen antwoord meer op de vra- de standpunten is het vernieuwing): “om vóór rechtstreeks gekozen – een “gebiedende eis” in gen die ons bezig houden. Velen zouden liever hun Appèl een feest der het Congres ter viering het Appèl. Ook de oproep tot afschaffing van de stem uitbrengen op grond van een visie op heden en van ons 50-jarig bestaan opkomstplicht bij verkiezingen, de instelling van toekomst dan op grond van politiek gezien verou- herkenning; dat geldt ook (29 & 30 oktober 2016, een Ombudsman en “de mogelijkheden tot in- derde beginselen. voor de achterliggende red.) een nieuw Appèl te voering van een met waarborgen omgeven vorm formuleren, met nieuwe van referendum” zijn in vruchtbare aarde geval- Deze pragmatische, ondogmatische insteek sprak uitgangspunten oplossingen die de kie- len. De wens tot een direct gekozen of door de velen aan, zo bleek uit de overweldigende reacties zer meer directe invloed gemeenteraad gekozen burgemeester is ten dele op het Appèl en de al evenzo succesvolle verkie- Vanaf 2007 heeft de Van Mierlo Stichting, het geeft op de politieke ingewilligd: de raad kan sinds 2003 de burge- zingswinst bij de Tweede Kamerverkiezingen van wetenschappelijk bureau van D66, praktisch en besluitvorming en hierbij meester kiezen. En het voorstel voor deconstitu- 15 februari 1967, waarbij de kersverse partij uit het concreet invulling gegeven aan dit sociaal-liberale geïnteresseerde leden tionalisering van de burgemeestersbenoeming niets 7 zetels behaalde. gedachtegoed, altijd vanuit de houding die de op- te betrekken.” van voormalig Tweede Kamerlid richters van de partij voor ogen hadden: niet-doc- Momenteel wordt er hard heeft een eerste lezing in het parlement door- trinair en ondogmatisch. Bijvoorbeeld met de 5 gewerkt aan dit nieuwe staan. Ook de oproep tot dualisme op lokaal be- Richtingwijzers of met Ordening op orde, een kijk Appèl; over de concept- stuursniveau – de ontvlechting van bestuur en op de verhouding tussen mens, markt en staat, tekst zal worden gedis- controle, van raad en college, een soort van schei- bieden we een houvast van uitgangspunten. Een cussieerd met geïnteres- ding der machten – is inmiddels ingevoerd tij- inspiratie waarmee D66’ers zélf hun standpunt seerde leden tijdens dens Paars II, onder invloed van D66. kunnen bepalen. een inhoudelijke sessie Met enig gevoel voor anachronisme zou je kun- op Congres103. Vergaande democratisering nen stellen dat de opstellers van het Appèl soci- U kunt de motie Maar het meest opvallende is wel dat de oprich- aal-liberalen waren zonder het zelf te weten. teruglezen op: ters heel helder inzagen dat democratische ver- d66.nl/congres-102 nieuwing meer is dan alleen het veranderen van 50 jaar later de spelregels van bestuur. Ze pleitten voor een Rest de prangende vraag: hoe staat het met die vergaande democratisering van de samenleving, vernieuwing van de democratie, vijftig jaar na het binnen bedrijven en op scholen. Appèl? Sowieso meldden de oprichters daarover Dat klinkt in vroeg-eenentwingste-eeuwse oren – terecht: wellicht achterhaald, maar met deze geluiden Democraat 10 Democraat productie 11 Boekhandel D66-mijlpalen Roel van den Tillaart

Boekhandel …en wat vindt u het

Jan Terlouw Een biografie die leest als een waargebeurde roman. Jan Terlouws grootste politieke Jeugdboekenheld levensverhaal kent dan ook minstens zoveel spannende plot- wendingen als zijn eigen boeken: voorbestemd tot een leven als op het binnenhof kernfysicus ontwikkelde Terlouw zich in korte tijd tot succesvol succes van 50 jaar D66? jeugdboekenschrijver en het gezicht van D66 in de periode van Het Redelijk Alternatief. In deze biografie vertellen, naast familieleden en collega-politici Auteur Joep Boerboom ook zijn boeken het verhaal van Terlouws veelzijdige leven. Hij Uitgever Boom blijkt treffende overeenkomsten te vertonen met de onbevangen Paperback en verantwoordelijke helden uit zijn boeken. 326 pag. Tot op de dag van vandaag is Terlouw nog zeer actief als spreker en auteur op het gebied van duurzaamheid, en als schrijver van span- ISBN nende boeken (samen met zijn dochter Sanne). 9789089536136 Februari 2016 Joep Boerboom schreef eerder een portret van Neelie Kroes in De Nederlandse eurocommissarissen (2010). 10 W.O.L.F. Wanneer in een Berlijns park een hoofd in een plastic tas wordt gevonden, staat het politieapparaat op scherp. Wie is het slacht- offer? Zijn er terroristen in het spel? Politiecommissaris Fatima Oztürk leidt het onderzoek naar een organisatie die zich W.O.L.F. noemt en een anti-joodse en anti-islamitische campagne voert. Maar waarom houdt haar vriend en collega Gerhard zich afzijdig mijlpalen van het onderzoek? Als zich plotseling een anonieme getuige aan- Auteur Boris O. Dittrich dient, doet Fatima een schokkende ontdekking waardoor ze voor Uitgever Cargo een moeilijke persoonlijke keuze komt te staan. Paperback 400 pag. Boris O. Dittrich (1955) was jarenlang Tweede Kamerlid (1994-2006) en frac- tievoorzitter (2003-2006) van D66. Sinds 2007 werkt Dittrich voor Human De eerste mijlpaal van D66 is zonder meer: binnen ISBN Rights Watch, in New York en Berlijn. Eerder publiceerde Dittrich de thrillers Oproep 9789023495536 Moord en brand en De waarheid liegen, die enthousiast werden ontvangen. een half jaar (!) een Appèl presenteren, een nieuwe mini-essay Januari 2016 politieke partij oprichten, een driedaagse ledenverga- Op de volgende spread dering houden, een verkiezingsprogramma schrijven leest u de 10 uitverkoren en bij de (vervroegde) Tweede Kamerverkiezingen mijlpalen – in willekeurige Een Bijna een eeuw lang waren Nederlandse coalitieregeringen afhan- van 15 februari 1967 maar liefst zeven zetels (en de volgorde – van de redac- doodgewoon kelijk van de medewerking van christelijke partijen. In 1994 bleek tie van de Democraat. Welk dat het anders kon. Dat jaar vormden pvda, vvd en D66 het eer- internationale pers) halen. D66-succes is uw absolute kabinet ste paarse kabinet. Een bijzonder moment, al sprak minister-pre- favoriet en waarom? Of wilt Acht jaar Paars sident Kok over “een doodgewoon kabinet”. Maar voor Hans 50 jaar later vraagt de redactie van de Democraat zich u graag een andere D66- van Mierlo, die al sinds de oprichting van D66 pleitte voor het mijlpaal nomineren? Stuur 1994-2002 openbreken van het politieke bestel in Nederland, was het aantre- af: wat vinden wij nu eigenlijk het belangrijkste po- uw motivatie van maximaal den van Paars de vervulling van een lang gekoesterde wens. litieke succes van D66? Zonder welk D66-initiatief 250 woorden o.v.v. uw Auteur Klaartje Peters Uitgangspunt zijn de verhalen van de betrokken politici: Wim naam, woonplaats en Uitgever Boom Kok (pvda), Frits Bolkestein (vvd), Els Borst (D66) en vele ande- zou Nederland – of zelfs de wereld – er vandaag de contactgegevens voor Paperback ren. Het boek is een prachtig portret van twee kabinetten die een dag beslist minder goed voor staan? 2 mei 2016 naar 320 pag. bijzondere periode vormden in de politieke geschiedenis van [email protected]. Nederland. ISBN De beste bijdrages worden 9789461056818 Klaartje Peters (1969) schrijft over politiek en bestuur. Van haar hand gepubliceerd in de volgen- September 2015 verscheen eerder Verdeelde macht (1999), en Het opgeblazen bestuur (2007) de editie van de Democraat. over het Nederlandse provinciebestuur, dat flink veel stof deed opwaaien. D66-mijlpalen 12 13

Euthanasiewet 1984—2002 Homohuwelijk 1994—2001 Al in 1984 diende Tweede Kamerlid voor D66 Elida Wessel- In 2001 is Nederland het eerste land ter wereld waar twee mannen Tuinstra een initiatiefwetsvoorstel in om euthanasie wettelijk te of twee vrouwen met elkaar mogen trouwen. D66-Tweede Kamer- regelen, zonder succes. In 1998 dient D66-Tweede Kamerlid Roger Ooster- lid Boris Dittrich begint zijn campagne al in 1994; zelfs coc Neder- Bestrijding van Boxtel opnieuw een initiatiefwetsvoorstel in om euthanasie te scheldekering land moet nog wennen aan het idee. In 1998 neemt de Tweede Kamer pensioenbreuk legaliseren, waarna D66-minister van Volksgezondheid Els Borst het 1974 de motie aan – ingediend door Dittrich en zijn ‘paarse’ coalitiegeno- 1980—1991 wetsvoorstel door de Tweede en Eerste Kamer loodst. Op 1 april 2002 ten Anne Lize van der Stoel (vvd) en Mieke van der Burg (pvda) – treedt de wet in werking: euthanasie is niet langer strafbaar indien De afsluiting van de Ooster- om het huwelijk open te stellen voor mensen van hetzelfde geslacht. Wie pensioenstelsel zegt, zegt aan een aantal zorgvuldigheidseisen is voldaan. Nederland is hiermee schelde – als gevolg van de In 2014 bezorgen D66-Tweede Kamerleden en Gerard Erwin Nypels. Oud-minister Ny- het eerste land ter wereld waar euthanasie wettelijk geregeld is. watersnoodramp in 1953 – is in Schouw deze doorbraak richting gelijke behandeling extra kleur, pels, medeoprichter van D66, Vrijzinnig en eigenzinnig: een mijlpaal in de strijd voor meer volle gang als D66-Tweede Ka- met het aangenomen initiatiefvoorstel dat een einde maakt aan de was met twee korte onderbrekin- zelfbeschikking. merlid zich achter de ‘weigerambtenaar’ - een van de vijf pijlers van het Roze Stembusak- gen tussen 1967 en 1989 Twee- actievoerders schaart die de zee- koord (2012-2015). de Kamerlid voor D66. Tot 1990 arm open willen houden. In 1974 werden werknemers die veran- sluit het Kabinet-Den Uyl zich deren van baan, of hun baan ver- daarbij aan. Een innovatieve op- loren, geconfronteerd met een lossing – de stormvloedkering – breuk in de pensioenopbouw. Winkeltijdenwet zorgt ervoor dat bij zware storm Beperking van de Nypels maakte hier een einde 1985—2013 de Oosterschelde wordt afgesloten. hypotheekrenteaftrek 2006—2012 aan. Zijn initiatiefwet uit 1980 Daardoor is het ecosysteem ge- werd in 1991 door Louise Groen- Mede dankzij D66-Tweede Kamerleden Boris van der Ham en red, net als de broodwinning van De hypotheekrenteaftrek: lange tijd een heilig Haags huisje, tot man door beide Kamers geloodst. bepalen gemeenten sinds 2013 zelf of en hoe vaak de Zeeuwse mosselvissers, zoals D66 het op de agenda zette. De Jonge Democraten speelden een be- Inmiddels hebben werknemers winkels op zondag open mogen. Deze twist heeft een lange ge- hoofdpersoon Valeer in Terlouws langrijke rol door in 2006 het verkiezingsprogramma te amenderen. het recht om het opgebouwde schiedenis, met verschillende D66’ers in de hoofdrol. In 1985 dien- Oosterschelde; Windkracht 10 Daarna is ook D66 vóór de beperking van de hypotheekrenteaftrek. In pensioen mee te nemen naar een de D66-Kamerlid Louise Groenman – zonder succes – het eerste (1976). “Een keerpunt in het mili- het Lenteakkoord van voorjaar 2012 zetten fractievoorzitter Alexander nieuwe werkgever. Een belang- initiatief tot verruiming van de Winkelsluitingwet in zodat alleen- eudenken”, noemde Terlouw dit Pechtold en D66-Tweede Kamerlid de eerste stap. rijke stap in het moderniseren staanden en tweeverdieners buiten werktijd boodschappen kunnen D66-succes later. Met bovendien De betekenis van deze verandering reikt verder dan alleen het vlottrek- van het pensioenstelsel, zodat doen. D66-minister bracht in 1996 de nieuwe Winkel- een spraakmakend waterwerk- ken van de woningmarkt. Na de crisis was dit de eerste in een reeks het aansluit op de veranderende tijdenwet tot stand, waardoor openstelling op zon- en feestdagen icoon als resultaat. belangrijke hervormingen waarvan D66 als ‘constructieve oppositie- arbeidsmarkt. (beperkt) mogelijk werd. Een overwinning voor de vrijheid van het partij’ aan de basis stond. individu, waarvoor D66 zich vanaf het eerste uur hard maakt.

Verhoging van de Schooladvies bepalend 2013 AOW-leeftijd 2006—2012 Spreekrecht voor Raadgevend referendum In het Herfstakkoord (begroting van 2014) sleepte slachtoffers en 2005—2014 Als eerste politieke partij spreekt D66 zich in D66 maar liefst 650 miljoen euro extra voor onder- nabestaanden 2001—2004 2006 uit voor de verhoging van de AOW-leeftijd, wijs binnen. Maar misschien wel een belangrijker Met het aantreden van het eerste paarse kabi- ter compensatie van de toegenomen levensver- D66-succes op het gebied van beter onderwijs: bij de D66 geeft het individu een stem. Met mede- net in 1994 ontstond er ruimte voor bestuur- wachting. De Jonge Democraten namen hierbij overgang van basisonderwijs naar voortgezet onder- zeggenschap in het onderwijs en op de werk- lijke vernieuwing. De eerste poging van de (opnieuw) het voortouw. In het Lenteakkoord van wijs is sinds 2014 het schooladvies bepalend, niet de vloer en met inspraak in de pensioenfondsen. invoering van het (correctief) referendum voorjaar 2012 zorgen fractievoorzitter Alexander eindtoets. Bovendien mogen middelbare scholen niet Minder bekend, maar niet minder ingrijpend: strandde in de Nacht van Wiegel in 1999. Pechtold en D66 Tweede Kamerlid Wouter Kool- langer selecteren op basis van de eindtoets of een ei- het spreekrecht voor slachtoffers en nabe- D66-Tweede Kamerlid Boris van der Ham mees voor een geleidelijke verhoging naar 67 jaar gen toelatingstoets. D66-Kamerlid staanden. D66-Tweede Kamerlid Boris Dit- kreeg in 2005 voor elkaar dat een raadplegend in 2023. Typisch D66: als andere partijen electoraal is een van de sturende krachten achter deze gevoelige trich diende in 2001 dit initiatiefvoorstel in referendum werd georganiseerd over de Eu- hun vingers niet durven te branden, durft D66 wél nederlaag voor het uniformerende rendementsdenken dat in 2014 werd aangenomen door de Eerste ropese Grondwet. In datzelfde jaar diende hij voorop te lopen. Belangrijker: de verandering is in het onderwijs: op dit – voor ieder kind – belangrijke Kamer. De belangrijkste motieven: het draagt een initiatiefwet in. Gerard Schouw kreeg een eerste stap in het toekomstbestendig maken moment staat de leraar weer centraal. bij aan de verwerking voor slachtoffers en na- een meerderheid van de Tweede (2013) en van de Nederlandse sociale zekerheid. bestaanden en de rechter kan de informatie Eerste Kamer (2014) achter dit wetsvoorstel. betrekken in de oordeelsvorming. Belangrij- Eindelijk de langgewenste doorbraak rich- ker: de kloof met de burger werd kleiner. ting bestuurlijke vernieuwing, waarmee het in 1966 allemaal begon. Democraat tekst en fotografie 14 15 Interview Jan Remmert Fröling First Lady foto Eric Koch / Anefo Nationaal Archief

Anneke Goudsmit (82) trad in 1967 als eerste en enige vrouw toe tot de eerste zevenkoppige Tweede Kamerfractie van Democraten 66. Ze vertelt hoe geweldig het was om betrokken te zijn bij die eerste roerige jaren van D’66 (ja, toen nog mét apostrof!): “Iedereen was waanzinnig enthousiast.” Ron Kroon / Anefo Nationaal Archief foto Ron Kroon

Anneke Mary “Nadat ik het Appèl had gelezen, heb ik met- den we vakwerkgroepen. Ik was werkzaam als advocaat, 1973 Toen begon het Kamerwerk. Onze fractie was een zeer De motie had tot de val van het kabinet kunnen Goudsmit een gereageerd en ben ik naar een van de eerste vergade- dus ik zat bij de werkgroep ‘Justitie en Organisatie’. Die Weigert aanbod om goed team. Het was voor ons allemaal nieuw en span- en dat konden wij als regeringspartij niet maken, vonden Amsterdam, ringen gegaan. Ik kan me herinneren dat de opkomst be- werkgroepen waren spannend, want er zaten mensen bij staatsecretaris van nend, maar we waren behoorlijk eensgezind en enthou- ze. Ik vond dat volstrekt contrair aan de uitgangspunten 12 juli 1933 hoorlijk groot was. Het aardige was dat daar ook de no- van wie je absoluut niet wist wie het waren en of je het Justitie te worden siast. Het was echt een heel leuke tijd, die eerste periode. van D66. Ik vond ook dat ik mezelf niet meer in de spie- dige mensen waren die ik al kende van studie of werk. Ik politiek met ze eens was. Maar het werkte: bij de eer- in het Kabinet-Den We zeiden wel eens tegen elkaar, als er een motie aan- gel kon aankijken als ik hiermee zou instemmen. 1957-1987 weet ook nog dat daar een ontzettend goede sfeer hing. ste ledenvergadering in Krasnapolsky werd op basis van Uyl (1973-1977) van genomen zou worden, dat we de wereld – of in elk geval Advocaat en wege het abortus- Ik had echt het gevoel dat ik daar thuis was. Je kon je daar al deze hoofdstukjes een politiek program gemaakt. Ie- Nederland – een béétje veranderd zouden hebben. Opheffingscongres procureur standpunt van mi- als lid opgeven en dat heb ik – en met mij vele anderen – dereen was waanzinnig enthousiast en je had echt het nister van Justitie We hadden altijd gezegd dat D66 niet voor de eeuwig- 1966 gedaan. gevoel dat je iets deed. Ik daar altijd met heel veel (KVP, Regeringsdeelname heid opgericht was, en dat ons doel om het bestel op te Lid D66 genoegen aan terug. Verder werd op die vergadering een later CDA) In 1973 trad het Kabinet-Den Uyl (pvda-ppr-d66-kvp- blazen binnen een begrensde tijdsperiode gerealiseerd verkiezingslijst samengesteld, en daar kwam ik op te- arp, red.) aan, met één D66-minister (Hans Gruijters, moest zijn. Tijdens het najaarscongres van 1974 in Am- 1967-1974 “We zeiden wel eens tegen elkaar, recht, op plaats vier. 1975-1986 Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, red.). Hoewel sterdam werd de beslissing om onszelf op te heffen aan Tweede Bestuursvoorzitter ik het Kamerwerk nog steeds met plezier deed, maakte de leden voorgelegd. Een meerderheid stemde voor op- Kamerlid D66 als er een motie aangenomen zou In de Tweede Kamer Bloemenhovekli- dat wel een verschil. Er waren mensen die vonden dat je heffing, maar omdat de statutair benodigde tweederde worden, dat we de wereld – of in Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 15 februari 1967 niek te Heemstede je politieke gedrag moest aanpassen als je partij in het ka- meerderheid niet gehaald werd, bleven we toch voortbe- 1972 werden we – geheel onverwacht – met zeven mensen in binet zat, maar er waren er ook die vonden dat D66 juist staan. Na het congres heb ik mijn lidmaatschap van D66 D66-schaduw- 1975-1992 elk geval Nederland – een béétje de Kamer gekozen. Anno 2016 lijkt dat niet veel, maar was opgericht om altijd te doen wat je zélf goed vond. En opgezegd. minister van Advocaat Justitie in het veranderd zouden hebben” toen – eind jaren zestig – was dat echt heel bijzonder. dat botste soms wel eens. Na mijn Tweede Kamerlidmaatschap ben ik weer verder eerste Schaduwka- Bij ons aantreden werden we door Kamervoorzitter 1992-1996 In 1974 ging ik uit de Kamer. De aanleiding was dat ik had gegaan met mijn juridische carrière. Ik moet zeggen dat binet-Den Uyl Frans-Joseph van Thiel gevraagd om kennis te maken. Raadsheer gehoord dat Van Agt, de toenmalige minister van Jus- ik het achteraf wel heel bevredigend vind dat ik het recht Vakwerkgroepen Blijkbaar wilde hij weten wat voor vlees hij in de kuip (rechter) titie, van plan was om de Bloemenhovekliniek (abor- van alle kanten heb gezien: als advocaat, als rechter én als Op 14 oktober 1966 viel het Kabinet-Cals (kvp-pvda- had. Gelukkig vielen we hem heel erg mee. Wat mee- Gerechtshof tuskliniek in Heemstede, red.) te sluiten. Ik wilde daarom Tweede Kamerlid.” ■ arp, red.) en werden er vervroegde verkiezingen uitge- hielp, was dat hij – net als onze fractievoorzitter Hans Amsterdam een motie indienen waarin stond dat er geen beleidswij- schreven. Toen kwam alles in een stroomversnelling: van Mierlo – katholiek was, en dat hij Hans Gruijters – zigingen – lees: sluiting – zouden mogen plaatsvinden als we mee wilden doen, moest er een partij opgericht die pas later in de Kamer kwam maar wel al actief was zónder dat daarover met de Kamer overlegd was. Zover is worden en een programma geschreven. Daarvoor vorm- voor D66 – al uit kende. het niet gekomen, want mijn eigen fractie was er tegen. Democraat tekst 16 17 Ook 50! (1) Mark Snijder

ben toevallig nu een raadslid die de D66-leden in haar wijk uitnodigt bij haar thuis om over de buurt te praten. Zij organiseert dus eigenlijk ge- (Nog steeds) woon een huiskamerbijeenkomst!” Het wordt een terugkerend thema in het gesprek: ook in Groningen herhaalt de geschiedenis zich. een broertje De arrogantie van de macht Fred de Vries herinnert zich de eerste lichting D66’ers als twijfelaars, een beetje naïef soms. Pijl- man noemt het eerder onbevangen. “We zoeken dood aan de altijd verbinding met groepen in de samenleving die niet automatisch vertegenwoordigd zijn.” Het is een aard of houding die tot op de dag vandaag kenmerkend is voor D66’ers, vinden de drie ge- regenten sprekspartners aan tafel. “Vrijzinnig, toeganke- lijk, pragmatisch en veranderingsgezind”, noemt De Vries het ook. “Inventief, creatief en vernieu- wend”, voegt Drijftholt toe. D66 Groningen is de op één na oudste lokale afdeling van D66 Die onbevangenheid kwam tot uiting in het uitdagen van de gevestigde partijen die vooral (na Amsterdam, u raadde het al). De partij bezorgde de stadjers machtspolitiek bedreven, in Groningen betrof dat meer inspraak – onder andere door een succesvol referendum, met name de Partij van de Arbeid (pvda). Zo pro- beerde Fred de Vries verandering te brengen in zeer tegen de zin van de gevestigde partijen. Sinds de laatste de traditie dat de grootste fractie altijd als eerste verkiezingen is zij met twee wethouders en negen raadsleden mag spreken – en daarbij meer spreektijd krijgt Elmer Spaargaren / RHC Groninger Archieven / RHC Groninger Foto Elmer Spaargaren de grootste fractie in de provinciehoofdstad. Een rondetafelge- sprek met drie generaties over 50 jaar D66 in Groningen. Henk Pijlman, fractievoorzitter van D66 Groningen, “De wethouder zei op de Vismarkt in Groningen in 1986. dat hij de vraag Fred de Vries (76) kijkt in gedachten vember 1966, nog geen maand na de oprichting kwam de partij voor het eerst in de Groningse ge- niet hoefde te verzonken naar buiten, waar de stad Groningen van de landelijke partij D’66 (toen nog mét apos- meenteraad, en wel met twee zetels. Na een korte zich hult in een druilerige motregen. Waar de trof), was de afdeling Groningen een feit. De crisis (zie kader op pag. 19) is D66 sinds 1978 zon- beantwoorden, oprichtingsbijeenkomst van de lokale afdeling tweede lokale afdeling van D66 – na Amsterdam. der onderbreking vertegenwoordigd geweest in plaatsvond – dit jaar vijftig jaar geleden – weet hij de Groningse gemeenteraad. omdat D66 na de niet meer. Het was ergens in een café in de bin- Potloodcampagne nenstad. De Vries herinnert zich nog wel hoe hij We zitten met z’n vieren in de ruime en lichte Huiskamerbijeenkomsten verkiezingen toch even daarvoor met een paar anderen werd uitge- werkkamer van Henk Pijlman (60), voorzitter Wat gebeurde er in die begintijd binnen zo’n lo- nodigd in het huis van mr. Overdiep, toenmalig van het College van Bestuur van de Hanzehoge- kale afdeling? Het gaat al snel over ‘huiskamerbij- niet meer in de president van de Groninger rechtbank. Een van school Groningen. In de jaren tachtig en negen- eenkomsten’, een van de eerste initiatieven van de initiatiefnemers van het Appèl kwam de inte- tig was Pijlman raadslid, fractievoorzitter en de lokale afdeling. Actieve leden van de nieuwe raad zou zitten” resse peilen voor het oprichten van een lokale af- wethouder voor D66 in de gemeente Groningen. partij gingen bij iemand thuis in gesprek met an- deling – een steunpunt, werd dat toen genoemd. Sinds vorig jaar zit hij in de Eerste Kamer voor dere leden of sympathisanten. In het eerste offi- De Groningers reageerden enthousiast; op 7 no- D66. Ook aan tafel zit Martine Drijftholt (42), ciële afdelingsbestuur, ingesteld in oktober 1967, scheidend voorzitter van de afdeling Groningen. werd een ‘hoofd sectie huiskamerbijeenkom- dan kleinere fracties. “Wat een onzin. D66 heeft Fred de Vries, penningmeester in het eerste voor- sten’ aangewezen: , toen toch net zoveel te vertellen als de pvda?” Henk lopige bestuur van de afdeling, herinnert zich het nog een jonge hoogleraar Europees Recht aan de Pijlman vertelt over zijn allereerste vraag in de ge- “We hielden huiskamer- enthousiasme waarmee campagne werd gevoerd Rijksuniversiteit Groningen (en later staatsecre- meenteraad, in 1985: “De wethouder antwoordde nog goed. “Folders rondbrengen en affiches op- taris, Tweede Kamerlid, Europarlementariër en dat de vraag van de heer Pijlman weliswaar inte- bijeenkomsten met een plakken: het was een feest.” Henk Pijlman her- minister voor D66). De eerste huiskamerbijeen- ressant was, maar dat hij deze niet hoefde te be- kent dit ook uit zíjn tijd. “Ik was net lid toen de komst vond plaats bij Brinkhorst thuis, in een antwoorden, omdat D66 na de verkiezingen vol- man of tien. Na afloop campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen groot jarendertighuis aan de zuidkant van de stad. gend jaar toch niet meer in de raad zou zitten. Ik begon. We hadden grote potloden gemaakt die Eind jaren zeventig vonden nog steeds zulke bij- was kwaad! Dat was de arrogantie van de macht.” betaalde je een gulden je op je schouders kon dragen. Het was snikheet, eenkomsten plaats, herinnert Pijlman zich. “Het D66 had én heeft “een broertje dood aan de re- maar het trok aandacht en het was leuk. Totdat waren politieke discussies met een man of tien; genten”, niet toevallig ook de titel van een boek voor de koffie en thee en een paar klieren bedachten om ons om te duwen. leden en belangstellenden. Na afloop betaalde je over dertig jaar D66 in Groningen (zie afbeel- Rollend gingen we de Herestraat door.” een gulden voor de koffie en thee en een koek.” ding). Een voorbeeld uit het heden. Na de ge- een koek” Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1970 Martine Drijftholt moet erom lachen. “We heb- meenteraadsverkiezingen van 2014 werden de Ook 50! 18 19

meente. Vervolgens kon ik in de krant zeggen: wel de invloed verzilveren die mensen je geven. ik wil nu een referendum want de mensen vra- “Meedenken en Natuurlijk moet je weten waar je vandaan komt gen erom. Ook de pvda kon daar toen niet meer en moeten we heel zorgvuldig met macht en in- omheen.” Het referendum kwam er en beteken- meepraten is vloed omgaan. Maar als mensen op jou gestemd de een dubbele overwinning voor D66: door de hebben, moet je de idealen waar je voor staat wel massale opkomst was het referendum als ex- hier gemeengoed waarmaken. Daarvoor zitten we in de politiek.” 65 afdelingen in 1967 periment zeer geslaagd, én de meerderheid van de Groningers stemde voor een autovrij Noor- geworden. De Eigen koers Na de verkiezingen van derplantsoen. Het regionale Nieuwsblad van het Door de jaren heen is Groningen altijd een van 15 februari 1967 – waarbij Noorden noemde het referendum ‘de apotheose inzet van D66 de sterkere lokale afdelingen van D66 geweest. nieuwkomer D’66 uit van het proces van bestuurlijke vernieuwing dat Op de vraag of de afdeling ook een eigen karakter het niets 7 zetels behaalde – steeg het aantal lokale D66 in het college heeft geïnitieerd’. heeft, blijft het even stil. “We kijken niet teveel in de afgelopen afdelingen snel. Zo waren naar Den Haag of naar andere afdelingen”, brengt er eind augustus 1967 al Andere sfeer op het stadhuis decennia heeft Drijftholt in. “We zitten op een gezonde afstand 65 lokale ‘steunpunten’. Ook vandaag de dag zijn bestuurlijke vernieu- van Den Haag en de Randstad. Hierdoor moe- Voor elke afdeling werd een wing en burgerparticipatie speerpunten van D66 daar sterk aan ten we echt onze eigen koers bepalen en zijn we contactcommissie inge- in Groningen. De lokale afdeling zoekt hiervoor misschien minder bezig met wat er landelijk ge- steld, die o.a. tot taak had altijd de verbinding met andere partijen of met bijgedragen” beurt.” het stimuleren van de op- andere mensen in de stad zonder politieke rol. Zo De afdeling kent een bescheiden ledenaantal: zo’n richting van nieuwe plaatse- was de lokale afdeling actief betrokken bij de or- 600, tegenover bijvoorbeeld ruim 3.500 in Am- lijke afdelingen. ganisatie van de recente ‘burgertop’ G1000. Vol- sterdam. “Met weinig mensen doen we heel veel. Halverwege de jaren zeven- tig – toen D66 in een diepe gens Martine Drijftholt is deze samenwerking de leving, die vertalen naar de politiek en daarmee En we doen veel met niet-leden. Een van onze crisis verkeerde – daalde het sleutel tot succes voor democratische vernieu- als samenleving proberen verder te komen. Dat is werkgroepen heeft onlangs de vraag gesteld of aantal afdelingen. Ook de wing, in ieder geval in Groningen. “Meedenken echt anders dan in je eigen cocon je standpunten de vereniging nog wel de juiste vorm voor ons afdeling Groningen kende en meepraten door inwoners in de stad is hier bepalen en daar machtspolitiek mee bedrijven.” is. Dat is een boeiende vraag, want onze fanclub een korte crisis. Na in 1973 gemeengoed geworden. De inzet van D66 in de in Groningen is misschien wel groter dan ons le- te zijn opgeheven, werd de afgelopen decennia heeft daar sterk aan bijgedra- Invloed verzilveren denbestand. Maar fans kunnen zich niet kandi- afdeling in het najaar van gen.” Inmiddels is D66 vast onderdeel van de gevestig- daat stellen. Dat soort vragen stellen, vind ik erg 1977 heropgericht. fractiekamers opnieuw verdeeld, vertelt Martine Ook Pijlman, inmiddels niet meer actief in de lo- de lokale politiek in Groningen. In 2014 haalde de bij D66 passen.” De beide heren knikken instem- Inmiddels telt D66 ruim Bert Verhoeff / Anefo Nationaal Archief Bert Verhoeff Drijftholt. “De pvda, die tweede was geworden, kale politiek, merkt het verschil. “Er komt een partij de beste verkiezingsuitslag ooit; met 9 van mend. Deze kwesties speelden ook al in hun tijd. 250 afdelingen d66.nl/partij/d66-in-het- Foto wilde de grootste fractiekamer niet uit. Prima, wij heel andere sfeer uit het stadhuis dan vier jaar ge- de 39 zetels werd de partij voor het eerst de groot- Maar dat is goed, vindt Henk Pijlman. “Iedere ge- land hebben een andere kamer genomen.” leden, toen het vorige college er nog zat met een ste. Ook zien de drie D66’ers aan tafel dat de par- neratie moet dezelfde vragen opnieuw stellen. Je dominante pvda. Dat heeft met de houding van tij in de afgelopen jaren steeds professioneler is moet goed weten waar je als partij vandaan komt Bestaat uw afdeling dit jaar Succesvol referendum D66’ers te maken. Je hebt toch niet de wijsheid geworden, en ook strategischer opereert. en dat koesteren. Tegelijkertijd moet je dat in ie- ook 50 jaar? Laat het ons Rode draad door de geschiedenis van D66 is – óók in pacht alleen omdat je in de gemeenteraad zit of Hoe behoud je als partij dan toch je onbevangen- dere tijd weer een nieuwe invulling proberen te weten via [email protected] in Groningen – het streven naar bestuurlijke ver- wethouder bent? Ideeën ophalen uit de samen- heid? “Ik denk dat je nooit moet vergeten waarom geven.” ■ nieuwing, met meer zeggenschap voor de burger. je zo succesvol bent geworden”, zegt Drijftholt. Soms met succes en soms niet. En soms volg- “Zo hebben wij themawerkgroepen die ook open de het succes later. In de jaren tachtig opperde zijn voor niet-leden. Wij willen geen sollicitatie- D66’ers in Groningen bijvoorbeeld om wijkbud- procedure voor zo’n platform. Daarmee haal je de getten in te stellen en bewoners te laten meepra- “We zitten op onbevangenheid weg die ons juist zo kenmerkt. ten over verbeteringen in hun wijk. In die tijd Tegelijkertijd vragen we wel steeds meer van de Laurens Jan Brinkhorst – hier een revolutionair idee, waarvoor D66 toen geen een gezonde themawerkgroepen. De voorzitter hebben we in gesprek met de D66-frac- meerderheid vond. In de jaren negentig begon de daarom wel extra ondersteund.” tie tijdens de kabinetsfor- gemeente met het ‘wijksgewijs’ werken, dat in- afstand van Den Die onbevangen houding, het niet belust zijn op matie in 1977 – was in 1967 middels “gemeengoed geworden is in de stad”, macht maar op verandering, verbetering, samen- ‘hoofd sectie huiskamerbij- zegt Drijftholt. Haag; hierdoor werking en openheid; dat is het unieke karakter eenkomsten’ van de afdeling Een ander voorbeeld is het referendum in 1994 van D66. Fred de Vries ziet dat terug in de recente Groningen. over het Noorderplantsoen, een groot park mid- moeten we echt burgemeestersverkiezing: in oktober 2014 koos den in de stad. De vraag was of het plantsoen de gemeenteraad, met D66 als grootste fractie, moest worden afgesloten voor autoverkeer. D66 onze eigen koers voor pvda’er Peter den Oudsten. “Ik vind dit D66 was voor, samen met onder meer milieubewegin- in optima forma”, zegt De Vries. “De pvda was gen en andere groenliefhebbers; de autolobby en bepalen en zijn we altijd de grootste partij en leverde altijd de bur- veel ondernemers in de buurt waren tegen. D66 gemeester. Nu is D66 de grootste, maar de frac- wilde een referendum organiseren, maar kreeg minder bezig met tie steunde Den Oudsten omdat ze hem gewoon dit niet in het collegeprogramma. Henk Pijlman, de beste kandidaat vonden. Het laat zien dat D66 toen wethouder met onder meer bestuurlijke ver- wat er landelijk geen machtsbeluste partij is, maar kwaliteit voor- nieuwing in zijn portefeuille, baalde hier flink op stelt.” van. “We dachten: laat het dan uit de samenle- gebeurt” Het voorbeeld van De Vries leidt tot een discussie Nieuwsblad van het Noorden, ving zelf komen. Dus we hebben georganiseerd aan tafel. “Je moet tegelijkertijd ook niet naïef 7 november 1966 dat mensen brieven gingen schrijven naar de ge- zijn”, vindt Henk Pijlman. “Als partij moet je Democraat tekst 20 21 Ook 50! (2) Kristina Ullrich

lid te worden en de partij te steunen. Daar ben ik vrijzinnige waarden goed te bewaken, de waarden (1966) echt trots op.” waar D66 zo voor geknokt heeft: vrijheid van het individu, vrijheid van te mogen zijn wie je bent, werd tijdens haar studenten- Het waren zware jaren, lijkt me – vooral in het vrijheid van het geloof en de vrijheid van een ei- tijd lid van D66 en is sindsdien begin. Wat vond je het moeilijkst? “Ik kijk met gen mening hebben binnen zo’n moeilijk debat non-stop actief geweest voor veel plezier terug op mijn jaren als partijvoor- als dit. We mogen nooit accepteren dat bedreigin- zitter van D66. Er zijn veel bijzondere momen- gen en intimidatie onderdeel worden van het de- Foto Roos Trommelen de partij. Afdelingsvoorzitter, ten geweest, zoals de Europese verkiezingen van mocratisch proces. Dit zal een grote opgave in de 2009 en de verkiezingen voor de gemeenteraad komend verkiezingscampagne worden, waar het beleidsmedewerker, secretaris, en de Tweede Kamer in 2010. Als je dan ’s avonds straks hard tegen hard gaat. partijvoorzitter, wethouder met z’n allen op de uitslagen staat te wachten – “Ten tweede heb ik zorgen over het feit dat veel wat altijd heel spannend is, en dan ziet dat de par- van onze leden – ik denk zelfs zo’n tweederde – – ze heeft het allemaal gedaan. tij heeft gewonnen… Die ontlading, dat is wel korter dan tien jaar lid zijn. Zij hebben nog geen Net als D66 wordt ze dit jaar heel bijzonder. Zetels winnen, daar gaat het om. verkiezingsnederlaag als partijlid meegemaakt. “Maar er waren tijdens mijn voorzitterschap ook Daardoor ontbreekt misschien het gevoel dat je Ingrid van Engelshoven vijftig. Reden voor een feestje? conflicten, die ik helaas niet allemaal heb kun- voor elke stem hard moet knokken. Zij denken: Delfzijl, 12 juli 1966 Jazeker, maar: er komen ook nen oplossen. Alles stond toen in het teken om als de lijsttrekker maar goede debatten levert op de partij te laten groeien, daar hoort ook bij dat je televisie, dan zijn we er. Ik doe daarom hierbij een Studie verkiezingen aan. “We zullen mensen aanspreekt op hun gedrag. Ik ben veel ge- oproep aan ál onze leden: zet je in voor de verkie- Beleids- en bestuursweten- schappen, Radboud passioneerde mensen in de partij tegen gekomen, zingscampagne! En als je daar geen tijd voor hebt, er hard voor moeten werken.” Universiteit Nijmegen dan zijn conflicten altijd heel nare momenten. doneer dan. Het gaat namelijk niet vanzelf, we (tevens: voorzitter Die ervaringen hebben mij harder gemaakt. Ik zullen er hard voor moeten werken.” D66 afdeling Nijmegen) heb een ‘dikkere huid’ gekregen, zeg maar, waar- Nederlands recht, door je meer je best moet doen om je menselijke Duidelijk. Maar er is ook reden voor een feestje: Universiteit Leiden kant te laten zien.” hoe ga jij het 50-jarig bestaan van D66 vieren? Foto Loes Schleedoorn Verjaardagswens? “Op het aanstaande congres, natuurlijk, op 16 Loopbaan Je zit ook in de commissie die voor D66 het ver- april in Arnhem. Daar hoop ik weer veel leden te 1989-1996 kiezingsprogramma schrijft voor de komende zien. Ik ben inmiddels 31 jaar lid en vanaf het be- Beleidsmedewerker Tweede Kamerverkiezingen. Waar ga jij je hard gin ook altijd actief geweest. Daardoor ken ik veel Tweede Kamerfractie D66 voor maken? “Aangezien deze klus nog niet ge- mensen binnen de partij met wie ik mooie herin- Secretaris D66-fractie- Verkiezingswinst! voorzitter Thom de Graaf klaard is, kan ik daar nu niet zo veel over zeggen. neringen deel – zelfs nog uit mijn beginjaren, toen 1997-2001 Wat ik wel kan zeggen: ik maak me zorgen om ik als student voorzitter van de afdeling Nijmegen Consultant Pauw & van twee zaken. Allereerst – dat laat de vluchtelingen- was. En er komen dit jaar nog veel meer mooie Spaendonck Jij wordt óók 50 dit jaar. Reden voor een “Ook ben ik blij dat wij in Den Haag de PVV heb- crisis goed zien – de polarisatie in het politieke momenten om samen deze mijlpaal te vieren.” ■ 2001-2004 feestje? “Niet op mijn verjaardag zelf, want dan ben verslagen en de grootste zijn geworden. Maar debat en de harde botsing van waarden in de Ne- Hoofd strategie-afdelingen, zit ik voor mijn werk in het buitenland. Maar er ja, na zo’n zinderende verkiezingsnacht moet je derlandse samenleving. Ik pleit ervoor om onze ministerie van Verkeer en komt zeker een feest waar goed kan worden ge- wel hard werken: een college vormen, elke dag Waterstaat danst. Waarschijnlijk aan het Zuiderstrand, mijn betekenisvolle dingen doen voor de stad en po- 2004-2008 favoriete plek in Den Haag.” litieke meerderheden vinden voor de dingen die Directeur Stichting Verantwoord je als partij belangrijk vindt. Gelukkig vind ik het Alcoholgebruik (STIVA) 2006 Bij de verkiezingen van 2014 werd D66 de wethouderschap de leukste baan die er is. Er is Ingrid van Engelshoven in gesprek met prof. mr. Carel Stolker, Rector Magnificus van de Universiteit Leiden. Nummer 8 op de D66-kandida- grootste in Den Haag. Wat is jouw persoonlijke niets leuker dan elke dag iets te kunnen beteke- tenlijst voor de Tweede mijlpaal in de Hofstad? “Ik ben er trots op dat ik nen voor de inwoners en ondernemers van Den Kamerverkiezingen van 2006 van Den Haag een universiteitsstad heb kunnen Haag.” 2007-2013 maken, dat er geïnvesteerd is in de kwaliteit van Partijvoorzitter D66 het onderwijs en in goede docenten, zodat er een Je was zes jaar lang partijvoorzitter, in een pe- 2008-2010 solide toekomst is voor allé kinderen in de stad. riode dat D66 uit een diep dal moest klimmen. Senior adviseur bij Dröge & Waar ben je het meest trots op? “Op de groei van Drimmelen. van het ledenaantal die zich in 2009 heeft inge- 2010-2014 Foto Hielco Kuipers zet. Van 8.000 toen, naar 25.000 nu – een ver- D66-wethouder Onderwijs en Dienstverlening en stadsdeel drievoudiging. Wist je dat wij in 2015 één van “Ik doe hierbij een Haagse Hout in Den Haag. de weinige partijen waren die nog groeiden, qua 2014-heden oproep aan ál onze leden? Leden zijn een belangrijk fundament on- D66-wethouder Kennisecono- der de partij. Hun bijdrage – zowel in tijd als in mie, Internationaal, Jeugd en leden: zet je in voor de financiële middelen – maakt de partij sterk. Waar Onderwijs en stadsdelen die blijvende groei vandaan komt? Ik denk dat le- Haagse Hout en Loosduinen, verkiezingscampagne! den zien dat D66 een professionele organisatie is én locoburgemeester Den Haag die aandacht voor mensen heeft, mensen serieus En als je daar geen tijd neemt en hun de gelegenheid biedt om te leren. D66 heeft gelukkig haar bescheidenheid afgewor- voor hebt, doneer dan” pen en durft mensen nu veel meer te vragen om 23

Jubileumboek DoeDoe mee! mee!

Jubileum-toolbox Een blijvend 50 jaar D66 Voor afdelingen die een bijeenkomst of activiteit i.h.k.v. Appèl het 50-jarig bestaan van D66 willen organiseren, heeft 50 jaar het Landelijk Bureau speciale toolboxen samengesteld. De ondertekenaars van het Appèl hadden het in 1966 niet durven dromen: Daarin vindt u o.a. banners, affiches en een mobiele foto- Democraten 66 Democraten 66 bestaat 50 jaar! Dit gouden jubileum willen we graag met expositie om uw jubileumactiviteit extra cachet te geven. Speciale ledenprijs: Interesse? Mail naar: [email protected] € 19,66 (excl. porto) iedereen vieren! Naast een voorproefje van leuke activiteiten en mooie hebbedingen, plaatsen wij hierbij een oproep aan al onze leden: doe mee! Bestaat uw afdeling ook 50 jaar? Rijk geïllustreerd fotoboek Laat het ons weten! Aanvullende documenten en foto’s 180 pagina’s gebonden (of een scan daarvan) zijn daarbij zeer welkom. Zowel voor ons archief als voor de jubileumtentoonstelling Een blijvend Appèl. 50 jaar Democraten 66 – met een Agenda (zie ‘oproep’). Zie ook pag. 16-19 voor een artikel over voorwoord van fractievoorzitter Alexander Pechtold – de op één naar oudste afdeling van D66. is een must have voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van D66. Kick-off 50 jaar D66 D66 toert door het land Fiets met ons mee! d66.nl/50jaar/jubileumboek De Jubileum-fietsestafette komt ook bij u in de buurt!  Wat Congres 103  Wat Jubileum-fietsestafette Elke provincie heeft een eigen estafette-coördinator om Wanneer zaterdag Wanneer 20-22 mei 2016 samen met de afdelingen de beste routes en de mooiste 16 april 2016 Waar door het hele land activiteiten onderweg te kunnen organiseren. Te koop! Retro hebbedingen Waar Congrescentrum Vragen? Mail naar: Christiaan Wever: [email protected] Papendal te Arnhem Ons verjaardagsfeestje gaat per fiets – inclusief mobiele Naast het prachtige jubileum-fotoboek tentoonstelling! – door het hele land: in elke provincie heeft D66 nog een aantal historische Kom naar onze Jubileum- toert een duurzame estafette langs de afdelingen. retro-producten laten maken die u vanaf stand op Congres 103! Sluit aan en fiets met ons mee! 16 april kunt verkrijgen via de webshop en/of op het congres.

Alleen verkrijgbaar op Congres103 en 104: D66 blikt vooruit Jubileumcongres  Het Appèl van 1966  Wat Middelbare-scholendebat (het congres dat je niet wilt missen!) (zeer hoogwaardige herdruk op Wanneer najaar 2016 origineel formaat!) Waar Provinciehuis en Eerste Kamer  Wat Verkiezings- én  Historische affiches op A1-formaat jubileumcongres (C104)  Ansichtkaarten-set (8 stuks) D66 nodigt de middelbare scholen waar onze parlementa- Wanneer Zaterdag 29 & met historische affiches en foto’s riërs zijn gevormd uit om deel te nemen aan een spannen- zondag 30 oktober 2016 Cadeau voor de jarige de debatwedstrijd. Wie zijn de debaters van de toekomst? Waar Congrescentrum RAI En wat zouden zij D66 willen meegeven voor de komende te Amsterdam Het grootste cadeau dat u D66 voor Verkrijgbaar via de webshop 50 jaar? haar verjaardag kunt geven, is: meer én op Congres 103 en 104 leden! Hoe? Geef vrienden of familie  Grote D66 een lidmaatschap cadeau of stuur Jubileum-mok ze het word-lid-linkje toe!  Stevig & duurzaam Oproep d66.nl/cadeaulidmaatschap katoenen tasje d66.nl/word-lid met retro afficheprints Voor een speciale Jubileumtentoonstelling Bent u bereid die aan de partij te schenken  Mooie manchetknopen tijdens Congres 104 is het Landelijk Bureau op zoek of tijdelijk aan ons uit te lenen? zowel retro-editie als moderne editie naar bijzondere D66-memorabilia uit het hele land. Kom naar onze Jubileumstand tijdens Congres 103!  Terugblik een prachtig cadeaublik Denk daarbij aan: het originele Appèl uit 1966 (heeft u U kunt daar uw spullen afgeven, uitlenen of een vol met bovenstaande memorabilia ’m nog?); bijzondere uitgaven; historische (lokale) afspraak daarvoor maken. Ook kunt u een verjaardags- + het Jubileumboek! (excl. affiches) objecten, foto’s, vlaggen en affiches etc. wens achterlaten op ons speciale ‘jubileumprikbord’. Of mail naar [email protected] t.a.v. Jessica Hoogenboom. d66.nl/50jaar www.d66webshop.nl Democraat tekst 24 25 Rondetafelgesprek Jasper Simons

teveel gevraagd, denk ik, maar we moeten ons “Het dilemma is dat weer kwaad maken over de democratie. Radicaal durven zijn. Bijvoorbeeld, door – in navolging D66 wil deelnemen van medeoprichter en oud-Tweede Kamerlid Er- win Nypels – op gemeentelijk niveau en binnen aan de macht, terwijl ondernemingsraden en pensioenfondsen verder te democratiseren. Want als je samen nadenkt, Geen er tegelijkertijd iets komt er effectiever en breder gedragen beleid tot aan de organisatie stand.” Grootste valkuil Roel van de macht moet Doet D66 dat nu niet voldoende? Zich kwaad van der Poort gewone maken, radicaal zijn? De grootste valkuil van worden gedaan” D66’ers is dat ze willen behagen, aardig gevonden willen worden, zegt Van der Ham. “Maar gezel- ligheid is niet het doel. Soms móet je de scherpte Den Bosch, 1965 opzoeken, ook als je de rest van het land in eerste tarten van het gezag, dat is onze rol, dat is D66 instantie tegen moet spreken.” Koning: “Het is Voorzitter JD partij 1987-1991 ten voeten uit. Maar doen we dat nog voldoende? een kwestie van zelf de ruimte pakken. Het vergt Het dilemma is dat D66 wil deelnemen aan de alleen wel durf en de bereidheid om in het uiter- Lid D66 sinds 1985 macht, terwijl er tegelijkertijd iets aan de organi- ste geval – bijvoorbeeld – een zetel in de gemeen- satie van de macht moet worden gedaan. Ik denk teraad te verliezen.” Woonplaats dat we ervoor moeten waken een normale partij Van der Ham vervolgt: “De lead nemen in de gro- Den Bosch Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan te worden en daarom moeten we herbronnen, met te discussies en succesvol zijn bij kiezers, zijn wat Huidige functie van D66 overhandigde de Jonge de vrijzinnig-democratische gedachte centraal mij betreft geen tegengestelden. D66 won juist HR Director Ericsson België gesteld. Ik heb er alle vertrouwen in dat dit lukt.” toen we taboes over onderwijs, de AOW-leeftijd en Luxemburg, lid Raad van Democraten (JD) partijleider Hans van Maarten Koning is het met Van der Poort eens. en de hypotheekrenteaftrek durfden te benoe- Toezicht Openbare Biblio- Mierlo een kritische essaybundel getiteld “Vroeger durfde men hardop te zeggen dat de men. Dat moeten we blijven doen. Maar de partij theek ‘s-Hertogenbosch ‘2016’. Inmiddels ís het 2016 en nemen drie Provinciale Staten en Waterschappen onzinnig ontbreekt nu bij de grote discussies, zoals die over en ondemocratisch waren, terwijl we die nu ge- de vluchtelingeproblematiek en de radicale islam. oud-JD-voorzitters de ‘moederpartij’ (weer) woon bemannen met D66’ers.”Oud-Tweede Ka- onder de loep. “Op een chique manier merlid voor D66 (2002-2012) Boris van der Ham onaangepast zijn; dan is D66 op haar best.” denkt daar iets anders over: “D66 is idealistisch maar is tegelijkertijd bereid daar praktisch iets voor te doen. Die twee dingen moeten steeds in evenwicht zijn, anders blijft het alleen bij idealen. En omgekeerd: je moet niet vies zijn van macht, maar daar staat tegenover dat je niet moet verge- Het is 2 november 1991. D66 viert Inmiddels is het 25 jaar later – D66 viert dit jaar ten waar het je ook alweer om te doen was.” haar 25-jarige bestaan in Hotel Krasnapolsky, de haar vijftigjarig bestaan. Aan de keukentafel op historische grond waar de partij in 1966 werd op- het Landelijk Bureau in Den Haag zitten drie oud- Altijd in de voorhoede gericht. Er heerst een opperbeste, bijna euforische JD-voorzitters én D66’ers: Roel van der Poort De vraag wat die idealen dan precies zijn, komt stemming: in de peilingen is D66 de tweede partij (1987-1991), Boris van der Ham (1998-2000) en ter tafel. Van der Ham herinnert zich een treffend van Nederland. Maarten Koning (2010-2011). We bevinden ons krantenartikel uit het Reformatorisch Dagblad. De Jonge Democraten (JD) – opgericht in 1984 op een symbolische plek: deze keuken grenst aan “Dat was getiteld ‘D66: Architect van het Nieuwe – denkt daar anders over. De politieke jongeren- de zolderruimte waar het landelijk bestuur van de Nederland’, waarin de invloed van D66 op de ver- beweging vindt dat de ‘moederpartij’ haar oor- JD tot vorige maand kantoor hield. Ze zijn inmid- anderingen op gebied van het vrijmaken van het spronkelijke vernieuwingsdrang is kwijtgeraakt dels verhuisd naar een grotere ruimte. individu werd benoemd. Euthanasie, inspraak op en dat zij teveel vertrouwt op de kracht van par- scholen en in het bedrijfsleven, en zelfs iets con- tijleider Hans van Mierlo. Tijdens het jubileum- Een blijvend Appèl sumentistisch als de openstelling van winkels congres overhandigen de leden Van Mierlo een Onder het genot van koffie en kokoskoeken pak- op zondag: daar zijn we ongelooflijk succesvol in kritische essaybundel met de titel ‘2016’. ken we het kersverse fotoboek Een Blijvend Appèl. geweest. Nederland ís al vaak een voortrekker in De auteurs – waaronder toenmalig JD-voorzitter 50 jaar Democraten 66 erbij. We blijven als van- de wereld, en binnen dat gekke rivierdeltaatje zit Roel van der Poort – schrijven dat D66 ‘verwordt zelf hangen bij de eerste congresrede van Hans D66 altijd in de voorhoede. Dat is het mooie aan tot een doodgewone partij’, die eigenlijk ‘een van Mierlo uit 1966. Van Mierlo sprak destijds de partij. Maar: we zijn minder succesvol geweest ideeënpartij hoort te zijn.’ Er wordt geageerd te- van ‘een groeiend onbehagen ten aanzien van een in het openbreken van het systeem, waar Van gen de ‘verzakelijking’ van de politiek en de altijd vastgeroest partijbestel, (…) de frustrerende dic- Mierlo over sprak.” al ‘impliciet aanwezige technocratische visie’ van tatuur van het politieke establishment en de dog- Van der Poort. “Het lastige is dat we twee iden- D66. Macht om de macht wordt gelaakt: ‘Demo- matische en machteloze benadering van de wer- titeiten in één hebben: een middenpartij die te- cratische vernieuwing is (…) de reden van ons be- kelijke vraagstukken van deze tijd.’ genover het systeem staat. Het ‘opblazen’ van Roel van der Poort met toenmalig Eerste Kamerlid voor D66 Marie-Louise staan. Zonder dat heeft D66 geen zin.’ Roel van der Poort knikt instemmend. “Ja, het dat systeem, zoals Van Mierlo het noemde, is wat Tiesinga-Autsema tijdens een JD-congres in 1990. rondetafelgesprek 26 27

ge burgers die weten waar het over gaat. Daarom mag er op middelbare scholen best meer aandacht “D66 won toen zij taboes besteed worden aan Europa. Het overzicht waar Boris het over heeft komt dan weer terug.” over de AOW-leeftijd en Luis in de pels de hypotheekrenteaftrek Even terug naar de Jonge Democraten. Hoe is de verhouding tussen de JD en D66 als het gaat om durfden te benoemen. idealen en standpunten? En wat ís de JD eigen- lijk precies? Volgens de drie oud-voorzitters is de Dat moeten we blijven doen.” JD – met ruim vijfduizend leden (tussen de 12-30 “Het ‘opblazen’ van jaar) een van de grootste politieke jongerenorga- nisaties in Nederland – “een leerschool voor jon- het systeem, zoals ge maatschappelijk betrokkenen, maar ook een blicitaire repercussies zou hebben.” luis in de pels die op kritische maar constructieve “En dát is waarom het boekje ‘2016’ zo goed was”, Van Mierlo het wijze de politiek van D66 volgt.” zegt Van der Poort. “We hadden zorgen dat we Koning: “De JD heeft altijd voor bezinning en een gewone, normale middenpartij zouden wor- noemde, is wat teveel vernieuwing gezorgd. Talloze discussies op con- den, waarbij het Appèl van 1966 vergeten zou gressen en in kleine achterafzaaltjes leidden tot worden. We zeiden tegen D66: kijk in de spiegel gevraagd, denk ik, innovatieve ideeën die vervolgens door de ‘moe- en vergeet niet waar je vandaan komt. Laat alle le- derpartij’ zijn overgenomen. Van het sociaal leen- den meedenken en benut het talent in de partij.” maar we moeten stelsel tot de verhoging van de AOW-leeftijd. Of neem iets als het reguleren en legaliseren van Architect van de toekomst harddrugs; dat is ondanks de toenmalige terug- En wat als de JD partijleider Alexander Pechtold weer radicaal durven Maarten Foto Sofie Knijff houdendheid van de Tweede Kamerfractie uit- dit jaar een boekje getiteld ‘2041’ zou aanbieden? zijn” eindelijk toch expliciet in het partijprogramma Wat zou daar dan in staan? Wat zou zij het jubi- Koning Boris van der Ham tijdens een champagne-actie van de JD in Rotterdam in 2000. opgenomen. Sterker nog, je ziet dat wat de JD tien lerende D66 adviseren en toewensen? “Een poli- Woerden, 1986 jaar geleden al vond, nu gemeengoed is geworden tiek van D66 als architect van de toekomst”, zegt in Nederland.” Van der Poort. “Ga voor kleur en profiel, voor- Voorzitter JD Dan wordt er weer gekozen voor zij-onderwer- volgens akkoord gegaan met een slecht com- kom fletsheid en blijf positief argwanend naar de 2010-2011 pen, en raken mensen ons kwijt.” promis, waardoor het draagvlak voor Europa Sociaal-liberaal macht. Spreek de kiezer aan als burger en niet als Lid D66 sinds uiteindelijk nog minder werd.” “Dat was in mijn tijd ook al zo, er is veel om trots consument.” 2008 Controlerend oog op te zijn”, vindt Van der Poort. “Neem het eer- Koning valt hem bij: “De lange termijnvisie is Woonplaats Nederland en de wereld om ons heen zijn daar- Kosmopolitische denkwijze ste paarse kabinet in 1994. Daarvoor deden wij als een van de kernen van D66. Toekomstbesten- Utrecht bij enorm veranderd de afgelopen decennia. De Dat behagen kán de oorzaak zijn, denkt ook Ko- JD, samen met onze evenknieën van de vvd en dig beleid en vóór de troepen uit. Ook al ligt het Huidige functie eenwording en integratie van de Europese Unie ning, “maar vaak gaan we door de te nationaal de PvdA, belangrijk voorbereidend werk. Weet standpunt electoraal minder lekker; later word Zelfstandig ondernemer gaat verder én ligt onder vuur, terwijl de gemeen- georiënteerde Europese besluitvorming weg van je, soms krijg ik per ongeluk mails voor een JD- je beloond.” Van der Ham: “We zijn democraat Maarten Koning Advies, D66- Boris te of de stad steeds belangrijker wordt. Hoe ver- een oorspronkelijk pro-Europees idee, wat eigen- weekend, en dan begint het toch weer te kriebe- en liberaal – wat soms botst, maar waar ook een raadslid Utrecht (portefeuil- van der Ham houdt D66 zich tot deze veranderingen? Van der lijk praktisch stukken beter was. Met een sterker len om te brainstormen naar vooruitstrevend be- prachtige symbiose uit voortkomt. We zijn vóór les: binnenstad, stationsge- Ham: “Ja, macht verplaatst. Politiek wordt uitge- democratisch gekozen Europees Parlement komt leid.” de markt, maar spreek de mensen niet alleen op bied, wonen en ruimtelijke plaatst naar bedrijven, naar rechtbanken, naar lo- het niet zo ver.” Van der Ham herkent dat. “Bij de JD heb je de hun portemonnee aan en hanteer de menselijke ordening) kale overheden en naar Europa. Maar helaas blijft Van der Ham plaatst daar graag een kritische noot mogelijkheid te leren. Door hun vrijheid komen maat. Individualisme, jazeker, maar wat bindt al Amsterdam, 1973 het controlerende oog van de burger en de media bij. “Is het Europees Parlement altijd het ideaal? JD’ers soms met onzinnige en vaak met verras- die vrije mensen nou? Als je individuele ont- vaak nog achter. De vraag is of dat controlerende Natuurlijk moet je sommige dingen Europees re- send nuttige ideeën. Het is de innovatieve aan- plooiing echt serieus neemt, dan hoort sociale Maarten Koning tijdens zijn speech Voorzitter JD oog er – bijvoorbeeld in Europa – wel ooit ten vol- gelen. Maar door de complexiteit en openheid van vulling op de moederpartij. Neem de term so- rechtvaardigheid daarbij. En, doe als de oprichters als voorzitter van de JD op het 1998-2000 le gaat komen. Ook bij gemeenten is er veel be- onze samenleving, met al zijn nieuwe mediavor- ciaal-liberaal. Dit predicaat, dat tegenwoordig van onze partij: wees op een chique manier on- najaarscongres van D66 in 2010. Lid D66 sinds leid waar nauwelijks verslag van wordt gedaan of men, is het overzicht en de betrokkenheid van de onlosmakelijk verbonden is met D66 en haar ge- aangepast. Dan is D66 op haar best.” ■ 1988 wordt opgemerkt. Dat is een gevaar.” burger op het politieke juist zwakker geworden. dachtegoed, is door vernieuwingsbeweging ‘Op- Woonplaats Koning vindt dat Sophie in ’t Veld, fractievoor- De kiezer weet soms gewoon niet meer waar hij schudding’ – bestaande uit oud-JD’ers – pas echt Amsterdam zitter in het Europees Parlement, goed uitlegt dat kijken moet. Europa staat dan voor velen ver weg, op de kaart gezet.” Huidige functie D66 de meest kritische partij is. “We zijn pro- en we moeten ons afvragen of de kosmopoliti- “En de JD is onafhankelijk”, vult Koning aan. “Ik Bestuurder in media, cultuur Europa, maar we kijken per onderwerp of Europa sche denkwijze van D66 wel voor iedereen geldt. weet nog goed dat ik als voorzitter in 2010 een en bedrijfsleven, schrijver, het beste niveau is om problemen aan te pakken. Hierop mogen we best onze standpunten herij- speech hield op het landelijk congres, waarbij ik voorzitter Humanistisch We moeten opnieuw een fundamenteel debat ken.” positief maar ook erg kritisch was. Er lag in die Verbond, lid van de mensen- voeren over hoe we de Europese Unie hebben in- Van der Poort: “Kritisch en ruimdenkend vechten tijd een initiatiefvoorstel van D66 over pensi- rechtencommissie van gericht, en daar moet de stem van D66 luider in voor verregaande democratisering, daar moeten oenen in de Kamer, waarvan wij vonden dat de Liberal International en klinken.” we ons opnieuw hard voor maken. Je kunt voor jeugd buitenspel werd gezet. Daar speelde ik hard voorzitter van Vrienden van Van der Ham is het daarmee eens, maar stelt ook Europa zijn, maar ook pittig blijven: een goed op in, terwijl ná mijn speech de heer Erwin Ny- de Jonge Democraten dat het ‘willen behagen’ de partij op dit onder- huwelijk heeft immers ook strijd nodig. Burger- pels – mede-architect van de wet – een prijs kreeg werp weer in de weg zit. “Soms is D66 meege- schapskunde – het oude stokpaardje – is daar ook voor zijn werk. Hier was onze mening ongezou- gaan met een wensbeeld over Europa maar ver- belangrijk in. Je moet mensen vormen tot mondi- ten, ongeacht wat D66 ervan vond en of het pu- Democraat tekst foto’s 28 29 Werkbezoek Oekraïne Kees Verhoeven Anne Ruth Schussler

In gesprek met vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties in Kiev Na de Oranje revolutie (2004) en Euromaidan (2014) willen mensen niet meer terug in de tijd, maar vooruit met hun leven. Het associatieak- koord is daarbij een cruciale stap. Een symbool van vooruitgang. 2. De bevolking is klaar met corruptie. Men- sen willen leven in een eerlijke en transparan- te rechtstaat zonder onderdrukking en inper- king. Maatschappelijke organisaties, activisten, schrijvers en studenten strijden hier dagelijks voor. Maar het doorbreken van de macht der oligarchen kost veel tijd en energie. En er is in- ternationale samenwerking bij nodig. 3. Oekraïne voelt als geen ander land het schuiven van geopolitieke grenzen tussen West en Oost. “Oekraïners Poetin wil westerse waarden, welvaart, vrij- heid en hoop zo ver mogelijk van ‘zijn Rusland’ lijk middenveld. De jongeren die vooruit willen. willen vandaan houden. Dat is de reden waarom hij Een ding is duidelijk: zij willen nooit meer terug geen geld. Oekraïne in zijn greep wil houden. Daar zit zijn naar het oude Sovjetstelsel. Zij willen nieuwe Oekraïners angst voor het associatieakkoord. Tussen vrijheid, een kansrijk perspectief, een toekomst 4. Natuurlijk is het associatieakkoord goed voor met westerse waarden en een eerlijk systeem. En willen niet de handel tussen Europa en Oekraïne. Maar hun indrukwekkende boodschap vandaag was: voor Oekraïners is het veel meer dan een han- “De ingezette veranderingen zijn pas het begin. emigreren delsverdrag. Ze zeggen: “Het associatieakkoord We mogen nu niet stoppen met het doorbre- naar Europa. afwijzen is ons in de steek laten. Dan wordt West Alexander Pechtold en Kees Verhoeven bij het herdenkingsmonument op de Maidan in Kiev. ken van oude structuren. De komende weken en Oekraïne geen stabiel buurland van Europa dat maanden zijn cruciaal voor ons land”. Oekraïners zijn potentie eindelijk kan benutten. Dan wor- willen hun den we een land dat door stilstand en stagnatie Zondag 21 februari 2016 Dinsdag 23 februari 2016 land opnieuw verdeeld zal zijn.” en Oost Dag 1: In Kiev! Dag 3: In gesprek met studenten 5. Oekraïners willen geen geld. Oekraïners willen opbouwen” niet emigreren naar Europa. Oekraïners weten Deze bijzondere eerste dag in Oekraïne gestart Vandaag zijn we in Lviv. Een moderne stad in dat ze geen lid worden van de Europese Unie. Fractievoorzitter Alexander Pechtold en Tweede met een indrukwekkend bezoek aan de Maidan, het westen van Oekraïne. Na ontmoetingen met Maar Oekraïners willen wel hun eigen land op- het onafhankelijkheidsplein in Kiev, waar twee de burgemeester en de gouverneur gingen we in nieuw opbouwen. Met het associatieakkoord Kamerlid Kees Verhoeven brachten een vierdaags jaar geleden tientallen doden vielen bij de pro- gesprek met eerstejaarsstudenten op de univer- kunnen we ze daarbij helpen. Het kost ons wei- werkbezoek aan de Oekraïense steden Kiev en Lviv, EU-demonstratie. siteit. Bijzonder hoe gedreven deze jonge Oe- nig en het is ook in ons eigen belang. Maar bo- Daarna in gesprek met vertegenwoordigers van kraïners zijn. Bijzonder hoe sterk ze hechten aan #D66isvoor venal is het een daad van menselijkheid en soli- in de aanloop naar het referendum over de samen- maatschappelijke organisaties die vechten voor westerse waarden als persvrijheid en transparan- referendum.d66.nl dariteit. werkingsovereenkomst (associatieakkoord) met een betere democratie, persvrijheid, een eerlijke tie. Bijzonder hoe zeer ze vrijheid en vooruitgang facebook.com/ Oekraïne op 6 april. Verhoeven hield op Facebook rechtstaat, mensenrechten, meer transparantie en nastreven. KeesVerhoevenD66 Laten we daar aan denken als we op 6 april minder corruptie. Voor deze mensen is een stem Ze wisten ook precies wat er speelt in Nederland naar de stembus gaan! ■ een dagboek bij van deze enerverende reis. voor samenwerking tussen de EU en Oekraïne met het referendum. En ze drukten ons op het cruciaal. hart hoe belangrijk het associatieakkoord is. Juist Aan D66 zal het niet liggen! voor hun generatie. En hun toekomst. Voor deze studenten is het associatieakkoord geen tech- Maandag 22 februari 2016 nisch handelsverdrag maar vooral een cruciale Dag 2: Het gaat om de gewone Oekraïners stap naar de broodnodige verandering van hun land. Zij willen niet terug in de tijd maar vooruit Intensieve tweede dag in Kiev. Natuurlijk is het met hun leven. informatief om op één dag drie ministers, de pre- mier (Jatsenjoek) en de Oekraïense president Po- Woensdag 24 februari 2016 roshenko te kunnen ontmoeten. Deze mensen Dag 4: Indrukwekkend bezoek werken hard om de broodnodige hervormingen door te voeren. Zij staan onder grote druk en zijn Terug uit Oekraïne. Het waren indrukwekkende niet blind voor alle kritiek op hun land. En dat dagen in Kiev en Lviv. Als je ergens bent geweest, zonder alle cynische opmerkingen en negatieve zie je meer. Mijn bezoek aan dit bijzondere land reacties op mijn Twitter-timeline te kennen… heeft me een aantal dingen geleerd: Maar het gaat natuurlijk niet over de politieke 1. Oekraïners willen westerse waarden in plaats kopstukken. Het gaat om de gewone mensen in van het oude Sovjetsysteem. Keer op keer her- Oekraïne. De lokale bevolking. Het maatschappe- haalt men: “Oekraïne is een Europees land!” Alexander Pechtold in gesprek met landbouwminister Oleksiy Pavlenko. De Maidan, het onafhankelijkheidsplein in Kiev Democraat tekst 30 31 nieuwe leden Kristina Ullrich

Sjoerd: “Dag Aryan, leuk je te ontmoeten! Waar- hier blijven. Natuurlijk zie ik ook het liefst dat om ben je lid geworden?” vluchtelingen weer terug naar huis kunnen, want dat zou betekenen dat er bijvoorbeeld in Eritrea Aryan: “Ik ben erg ontevreden over ‘de politiek’ een democratie is waardoor het land weer veilig en ik merkte dat ik vaak aan de keukentafel zat te is voor mensen die er leven. De werkelijkheid is mopperen. Bijvoorbeeld over het gebrek aan pro- dat je goede opvang moet bieden voor de vluchte- fessionaliteit in – vooral – de lokale politiek. Tot lingen die hier zijn, en ervoor moet zorgen dat zij ik me op een gegeven moment realiseerde: als je de taal leren en werk vinden. Wat dat betreft blijft wilt dat er iets verandert, moet je daar ook zelf aan het wel sleuren met dit kabinet, dat alleen met het bijdragen.” oog op de korte termijn opereert. Ik zou willen dat men de komende vijf jaar vooruit plant.” Sjoerd: “Hé, wat grappig dat je dat zegt, dit is voor mij heel herkenbaar. Ik ben lid geworden Aryan: “Het valt mij op dat politici vaak bezig zijn omdat ik mij ergerde aan de mannen van oude- met de achterban te sussen in plaats van in te zet- re leeftijd, in donkergrijze pakken met roos op ten op communicatie, uitleggen waar het werke- hun schouders, die pretenderen problemen voor lijk om draait. De vraag zou moeten zijn: wat be- de jongeren te willen oplossen, maar ondertus- grijpt mijn achterban en hoe communiceer ik er- sen precies het tegenovergestelde doen. Juist als je over? Politici proberen een complex vraagstuk in vanuit ontevredenheid lid wordt, is het belang- het begripsvermogen van kiezers te proppen om rijk om je handen uit de mouwen te steken. Dat draagvlak te houden. Dit voorkomt volgens mij geeft veel energie om dingen anders te doen. Dus echt leiderschap. Hoe kijk jij daar tegenaan?” welkom in de partij!” Sjoerd: “Bij staatssecretaris Dijkhoff van Veilig- Aryan: “Dank! Ik heb voor D66 gekozen om het heid en Justitie van de vvd zie je inderdaad twee liberalisme met een sociaal gezicht dat D66 uit- gezichten: aan de ene kant roept hij burgermees- draagt. Je ziet tegenwoordig dat zaken die niet in ters en wethouders op om moed te tonen en geld kunnen worden gewaardeerd, zogenaamd vluchtelingen onder te brengen; aan de andere niet van waarde zijn. Terwijl – in bijvoorbeeld kant zegt de vvd bij elk nieuwsbericht over vluch- Wie Het zal je maar gebeuren: je bent net lid van D66 zorg en onderwijs – het er ook om moet gaan wat telingen dat het draagvlak bijna op is en de grens (34) en de redactie van de Democraat belt je op met de dit aan waarde toevoegt aan de samenleving.” bereikt is. Zo maakt de vvd het draagvlak kapot. Den Haag Als je mijn telefoonrekening ziet – met hoeveel Wat vraag: met welk Kamerlid zou jij graag eens een Sjoerd: “Het liberalisme betekent voor D66 in- lokale raadsleden en wethouders ik hierover bel Tweede Kamerlid sinds 2012 derdaad: maximale vrijheid van het individu, en die tegen mij zeggen dat zij integratie en op- (portefeuilles: Buitenlandse kopje koffie drinken? Het overkwam jurist Aryan maar wel ingebed in een groep en de bereidheid vang willen, maar dat dit op landelijke niveau door Zaken, Mensenrechten, van Steijn. Zij koos voor… Tweede Kamerlid om te strijden voor de vrijheid van ánderen, zoals veel politici tegengewerkt wordt! Het neerzetten Immigratie & Asiel, Sjoerd Sjoerdsma. “Ik mis professionaliteit in het bijvoorbeeld vluchtelingen.” van een asielzoekerscentrum (azc) moet uiteraard Inburgering & Integratie) zorgvuldig gebeuren, het is ingrijpend en blijft een Lid D66 sinds vluchtelingendebat. Hoe kijk jij daar tegenaan?” Aryan: “De vluchtelingencrisis raakt mij. Als gevoelige zaak. Maar als het er uiteindelijk is, dan 2008 moeder van drie kleine kinderen probeer ik mij vinden de omwonenden het best oké. Dat zie je voor te stellen hoe het zou zijn om met hen aan vaak als een azc weer dicht gaat, dat omwonenden een grens te staan op de vlucht voor de wreed- dan bijna in opstand komen en roepen: we willen Op een woensdagochtend in fe- heden van je land en maar te hopen dat je ergens niet dat ‘onze’ asielzoekers weggaan!” bruari ontmoet het kersverse D66-lid Aryan van wordt opgenomen. Verschrikkelijk.” In Steijn Tweede Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma in zijn werkkamer in de Tweede Kamer. Bij de kennis- Sjoerd: “Vóór mijn Kamerlidmaatschap ben ik making is er meteen een positieve klik: beiden enige tijd diplomaat geweest in Kaboel, in Afgha- “Juist als je vanuit blijken graag naar het strand in Wassenaar te gaan nistan. Uit eigen ervaring weet ik dat mensen niet om uit te waaien. Maar als we eenmaal aan tafel zomaar vertrekken. Mensen proberen vaak jaren- ontevredenheid lid zitten, wordt de toon al snel serieus. Want dit ge- lang een goed bestaan op te bouwen in eigen land. gesprek sprek gaat niet over strandwandelingen maken, Als zij vertrekken, is de motivatie vaak om hun wordt, is het belangrijk dit gesprek gaat over de vluchtelingencrisis en kinderen een betere toekomst te geven.” hoe de Nederlandse politiek hiermee omgaat – om je handen uit de een zeer ingewikkeld onderwerp. Aryan: “De professionaliteit waar ik in het begin Aryan heeft veel vragen voor Sjoerd en toont aan refereerde, mis ik ook in het vluchtelingende- mouwen te steken” een grote betrokkenheid bij het onderwerp: “De bat. Hoe kijk jij daar tegenaan?” met… vluchtelingencrisis raakt mij. Als moeder van drie – Sjoerd Sjoerdsma kleine kinderen probeer ik mij voor te stellen hoe Sjoerd: “Het vluchtelingendebat in de Haagse po- het zou zijn om met hen aan een grens te staan litiek is erg frustrerend. Ik zeg continue tegen het Aryan: “Maar waarom gaat dat zo, wat jij nu ver- op de vlucht voor de wreedheden van je land en kabinet: steek de kop niet in het zand, goochel niet telt over Dijkhoff? Waarom die twee gezichten? maar te hopen dat je ergens wordt opgenomen. met cijfers en doe nou niet alsof de instroom echt Je zou toch zeggen dat het kabinet het beste voor Verschrikkelijk.” naar nul gaat. Feit is dat vluchtelingen komen en heeft met de ‘BV Nederland’?” nieuwe leden 32 Democraat tekst 33 essay Van Mierlo Stichting

Sjoerd: “De vvd voelt de hete adem van de PVV Aryan: “Vorige week (10 februari, red.) heeft een in de rug. Ze zien kiezers vertrekken, denken dat betoog in de Trouw gestaan van journalist Nico zij ook harder moeten worden. Zo wordt van- Kussendrager, die vindt dat er een minister van Net als alle liberalen vinden sociaal-liberalen het rechtvaar- uit angst geregeerd. Dat is de verkeerde prikkel, Migratie en Integratie moet komen, of ten minste het werkt niet, dat zie je aan de peilingen waarin een coördinator die een partijoverstijgende visie dig dat je de vruchten mag plukken van de arbeid die je le- de PVV alsmaar stijgt. De vvd is van liberaal op- op dit vraagstuk moet ontwikkelen. Wat vind jij vert. Beloon prestatie. Het is vervolgens verleidelijk om het geschoven naar conservatief, dat maakt het voor daarvan?” D66 nog urgenter om het sociaal-liberalisme uit tweede deel van deze richtingwijzer – deel de welvaart – te te dragen. Ik strijd ervoor dat mensen goed wor- Sjoerd: “We hebben op zich geen tekort aan vi- zien als een sociale correctie achteraf. Maar dit doet geen den opgevangen, en ik strijd tegen een klimaat sies en plannen. Er is een plan-Samsom, een plan- van angst. Daar speelt de PVV op in door te zeg- Klaver, een plan-Azmani en D66 heeft ook een recht aan wat sociaal-liberalisme betekent, waarschuwt gen dat zij mannelijke vluchtelingen preventief plan. Er is eerder een tekort aan daadkracht. De Frank van Mil. willen opsluiten zonder dat er sprake is van een vraag is wat bindt deze plannen? Dus ja, een par- aanklacht.” tijoverstijgende aanpak is nodig, want deze uit- daging is te groot om op partijniveau op te lossen. Aryan: “Zo’n voorstel van de PVV, raakt dat niet Maar het is moeilijk, want het betekent dat elke aan de wortels van onze democratische rechts- partij compromissen moet sluiten, dus ook ele- staat?” menten moet accepteren die niet vanzelfsprekend bij die partij passen. Ik zie hier ook een taak voor Sjoerd: “Precies! Dit geeft ook aan hoe het poli- D66 weggelegd, we hebben al eerder bewezen – tieke klimaat verrechtst is. Het is absurd dat het bijvoorbeeld met het Lenteakkoord – dat we dit CDA op het plan van de PVV níet zegt dat dit soort dingen voor elkaar kunnen krijgen.” wettelijk gezien helemaal niet kan, maar zegt: het is niet haalbaar want daarvoor hebben we onvol- Aryan: “Ik denk dat de media ook een belangrij- doende politie.” ke rol spelen in het vluchtelingendebat. Het zou helpen als een hoogopgeleide vluchteling aan het Aryan: “Driekwart van de vluchtelingen is kind. woord komt die in staat is om zijn of haar per- Hoe zorgen wij ervoor dat deze kinderen naar soonlijke verhaal over te brengen, en op die ma- school kunnen gaan, Nederlands kunnen leren, nier mensen kan raken. Daarmee zorg je voor een zich hier veilig kunnen voelen en zij kansen gebo- tegengeluid, tegen die eenzijdige berichtgeving den krijgen voor een goede toekomst? Kunnen er die sommige media prefereren. Kan de politiek niet traumapsychologen, muziektherapeuten en daar niet meer aan doen, om die beeldvorming te yogaleraren ingezet worden in de azs’s?” veranderen?”

Sjoerd: “Dit is een strijd die ik bijna dagelijks Sjoerd: “De invloed op de media vanuit de poli- voer. Asielzoekers zitten gemiddeld acht maan- tiek is beperkt en dat is maar goed ook. Ik ben het den in de noodopvang; eerst worden zij geregis- wel met je eens dat in de media veel over vluch- treerd en pas na acht maanden kunnen zij een telingen wordt gesproken, maar niet met vluch- aanvraag doen. Het goede nieuws is dat er meer telingen. Die vicieuze cirkel moeten we zien te vrijwilligers zijn die vluchtelingen helpen in de doorbreken, en dat kan denk ik het beste door zelf noodopvang dan dat er vluchtelingen zijn. Maar een persoonlijke link te leggen.” vluchtelingen gaan van de ene opvang naar de Wie andere, en dan moeten zij maar weer afwachten Het is tijd om te gaan. Bij het afscheid, waarin Aryan van Steijn (40) Wassenaar of daar ook vrijwilligers zijn die hun willen hel- beiden elkaar bedanken voor het goede gesprek, Rechtvaardige pen. Dus is het van het allergrootste belang dat wil Sjoerd graag nog iets meegeven aan het kers- Wat vluchtelingen al vanaf dag één Nederlands leren. verse partijlid. Werkzaam als jurist en Ik heb hier maanden voor gestreden maar het ka- adviseur bij Luminis Legal binet wilde er eerst niet aan om maar niet de in- Sjoerd: “D66 is altijd op zoek naar mensen die ac- in Den Haag druk te geven dat vluchtelingen hier blijven. Nu tief willen worden. Ik zou je adviseren om eens ongelijkheid Lid D66 sinds heb ik hier eindelijk een Kamermeerderheid voor naar de ‘Nieuwe ledendag’ te gaan. Die is op 21 2016 gevonden en heeft Dijkhoff belooft om taalles te mei in de Tweede Kamer. Daar leer je hoe de par- verzorgen in de noodopvang. tij werkt, hoe en waar je actief kunt worden en je “Er zijn gelukkig ook goede voorbeelden: zo heeft leert ook andere nieuwe leden kennen. Verder is Beloon prestatie en Ingrid van Engelshoven, onze onderwijswethou- het partijcongres natuurlijk altijd leuk. Het voor- der in Den Haag, geld vrijgemaakt voor schakel- jaarscongres is dit jaar op 16 april in Arnhem – alle deel de welvaart klassen voor vluchtelingenkinderen, zodat deze leden zijn hier van harte welkom (zie ook pag. 38 naar school kunnen gaan en scholen op een snelle red.). Op het landelijk congres zijn veel interactie- manier de hiervoor benodigde middelen krijgen. ve sessies met Europarlementariërs, Kamerleden Door Frank van Mil Zo blijft D66 knokken op lokaal en nationaal ni- en bestuurders. Ik hoop je daar binnenkort weer veau om de situatie te verbeteren. Helaas is het tegen te komen!” ■ kabinet geen hartelijke bondgenoot in deze.” Democraat tekst 34 35 essay Van Mierlo Stichting

SAVE THE DATE

inden we het eerlijk dat iemand met sociaal-liberaal geheel: we belonen prestatie zodat zijn niet gelijk. Deze ongelijkheid in mensen en een bijzonder talent – bijvoorbeeld er welvaart ontstaat die we kunnen delen, zodat verdiensten, en dus ook in beloning, laat ruimte een virtuoze voetballer – daar miljoe- mensen een gelijke kans krijgen om een prestatie voor iets wat de pluriformiteit van onze samenle- nen aan verdient? En als iemand wel de te kunnen leveren. ving waarborgt: rechtvaardige ongelijkheid. Vaanleg heeft om een goede voetballer te worden, maar niet de kans krijgt om dit talent te ontwik- Kansengelijkheid betekent dat we mensen de Daarmee is nog geen antwoord gegeven op het kelen – omdat er bijvoorbeeld geen geld voor is mogelijkheid bieden om te ontdekken wie ze soort vragen waarmee dit artikel begint. Dat Frank van Mil – vinden we dat rechtvaardig? En als iemand hele- zijn. De cruciale vraag hierbij is: hoe ver gaan we komt doordat sociale rechtvaardigheid een mo- is scheidend maal geen bijzonder talent heeft – is het eerlijk dat in dit streven? Betekent kansengelijkheid ook dat reel vraagstuk is, waaraan mensen onderling wetenschappelijk die persoon dan maar weinig verdient? individuen zonder ook maar enige aanleg om bij- een invulling moeten geven. Het is geen kwestie directeur van de voorbeeld arts te worden eindeloos mogen pro- van statistiek, expertise en economische model- Mr. Hans van Mierlo Net als alle liberalen vinden sociaal-liberalen het beren hun diploma te halen met publiek geld? len. Alleen gezamenlijk bepalen mensen wat een Stichting, het weten- rechtvaardig dat het uitmaakt wat je doet als in- Het sociaal-liberale streven naar kansengelijk- rechtvaardige welvaartsverdeling is. Alleen ge- schappelijk bureau dividu, en dat je de vruchten mag plukken van de heid houdt op wanneer dit genetische aanleg zou zamenlijk bepalen wij de waarde van bepaalde van D66 arbeid die je levert. Dat de dingen die je doet, of moeten compenseren, want dat zou de kracht van prestaties en welke beloningen hierbij passend (zie ook p. 39). verschil in een samenleving tenietdoen. We delen zijn. We kunnen dat niet aan “de markt” over- onze welvaart om gelijke kansen te creëren voor laten; die is amoreel en maakt geen onderscheid individuen om iets van het eigen leven te maken tussen rechtvaardig en onrechtvaardig. Ook “de “We delen de welvaart om – niet om gelijke uitkomsten af te dwingen. Kan- overheid” is niet in staat om te bepalen wat soci- sengelijkheid betekent dus dat elk individu een aal rechtvaardig is. Alleen mensen onderling kun- gelijke kansen te creëren, kans moet hebben om bijvoorbeeld timmerman nen dat onderscheid maken. Sociale rechtvaar- maar niet om gelijke of arts te worden; niet dat iedereen het ook daad- digheid vraagt daarom bovenal een structureel werkelijk kán worden en ook niet dat de timmer- maatschappelijk gesprek en een politieke verta- uitkomsten af te dwingen” man en arts evenveel moeten verdienen. ling daarvan. Het sociaal-liberale gedachtegoed Juist vanwege deze kansengelijkheid is het be- van D66 biedt geen hapklare antwoorden daar- langrijk om onze welvaart te delen. Om iedereen voor. Wel biedt het aanknopingspunten. De rich- juist niet doet, bepalen of je succes hebt in je le- een kans te geven zijn talenten te ontdekken en tingwijzer Beloon prestatie en deel de welvaart is ven. Beloon prestatie. Het is vervolgens verleide- optimaal te benutten, moeten we als samenleving daarom vooral een oproep aan iedereen om de ei- lijk om het tweede deel van deze richtingwijzer investeren in een goed onderwijsstelsel, toegan- gen afwegingen te kennen en dit maatschappelij- – deel de welvaart – te zien als een sociale correc- kelijke gezondheidszorg en solide sociale zeker- ke gesprek aan te gaan. ■ 10 jaar tie achteraf, waarmee we de harde kantjes van het heid. Alleen dan krijgt ieder individu de kans om liberale belonen van prestatie wat verzachten. zijn potentie optimaal te benutten, ook wanneer richtingwijzers Dit doet echter geen recht aan wat sociaal-libera- die geconfronteerd wordt met een flinke dosis lisme betekent: het sociale van het sociaal-libe- pech in het leven. Hoe dat leven eruitziet, wat een Beloon prestatie en deel de welvaart ralisme omvat het fundamentele besef dat vrije waardevol leven is, is voor iedereen anders. De is één van de vijf richtingwijzers van D66. individuen leven in, en beïnvloed worden door overheid heeft een rol om de randvoorwaarden te Over deze richtingwijzer schreef de Mr. Hans een samenleving. En dat ‘eigen’ verdiensten bij- creëren voor individuen om over hun eigen leven van Mierlo Stichting een essay, dat tijdens na nooit alleen aan onszelf te danken zijn, maar te beschikken. Maar hoe men dat leven dan ver- Congres 103 op 16 april a.s. wordt gepresen- mede mogelijk worden gemaakt door de mensen volgens invult is juist die cruciale vrijheid waar teerd. Dit artikel is een korte weergave ervan. om ons heen, op vele zichtbare en minder zicht- het sociaal-liberalisme om draait. Met de voltooiing van dit essay is een reeks bare manieren. Door onze familie, vrienden, le- compleet gemaakt waarin alle vijf de richting- raren, buren, maar ook door toevallige ontmoe- Mensen zijn niet gelijk wijzers zijn beschreven én uitgegeven. De ove- tingen op straat en door ‘de samenleving’ in ab- Er bestaat een cruciaal onderscheid tussen sociaal- rige vier luiden (in willekeurige volgorde): stracto. economische en politieke gelijkheid. Mensen zijn Sociaal-liberalen beseffen bovendien dat niet ie- gelijk voor de wet, maar niet hetzelfde. Deze po-  Vertrouw op de eigen kracht dereen evenveel mazzel heeft: de mazzel dat juist litieke gelijkheid moeten we met man en macht van mensen jij de genen hebt meegekregen om een virtuoze beschermen en is een van de kernwaarden van  Denk en handel internationaal voetballer of hartchirurg te worden; het voor- een rechtsstaat. Sociaal-economische gelijkheid  Streef naar een duurzame en deel van stimulerende ouders of leraren in je om- is iets heel anders. Ieder individu is uniek en heeft harmonieuze samenleving geving. Of juist de pech dat je van dit alles niets zijn eigen verdiensten. In een meritocratische sa-  Koester de grondrechten en hebt. Het behoeft geen betoog dat iemand die ge- menleving worden mensen beloond aan de hand gedeelde waarden boren wordt in een arm gezin, met weinig sociaal van hun prestaties en verdiensten. Sociaal-econo- en cultureel kapitaal, vaak al op achterstand staat mische gelijkheid zou dan inhouden dat iedereen Bestellen? in het leven. Voor ons vormt de richtingwijzer dezelfde prestaties en verdiensten heeft geleverd. d66webshop.nl/nl/publicaties-van-mierlo-stichting ‘Beloon prestatie en deel de welvaart’ dan ook één Dit is echter nooit het geval en daarom: mensen Meer informatie: vanmierlostichting.d66.nl Democraat tekst 36 37 D66 Groen Bob van Dijk

D66 Groen: toen én nu: De aarde niet slechter achterlaten dan je hem hebt aangetroffen en een over- Foto

heid die verantwoordelijkheid neemt Anne Ruth Schussler voor duurzaam handelen. Dat is waar D66 altijd voor heeft gestaan, hield oud-partijleider Jan Terlouw de leden voor op het 100ste partijcongres. Groene groei zit in de haarvaten van Alexander Pechtold tijdens een werkbezoek bij Alexander Pechtold Heineken in Zoeterwoude op 9 maart 2016. D66 was in 2015 met vier personen vertegen- onze partij. En nu het momentum woordigd in de Duurzame 100 van Trouw. van het klimaatakkoord van Parijs “Bedrijven die duurzaamheid centraal stellen, zoals Heine- ken, DSM en Unilever, zorgen via innovatie voor nieuwe Nr. 19 Wethouder John Nederstigt (Haarlemmermeer): “Ik ben daar is, zet D66 meer dan ooit in op banen en geven vorm aan de economie van de toekomst.” het meest trots op het feit dat we – ondanks dwarszittende wet- een groene, schone toekomst. en regelgeving – 3000 woningbouwwoningen significant hebben verduurzaamd. Zonder huurverhogingen en investering door de Foto Jan Remmert Fröling corporatie, maar door het starten van een 100% duurzaam energie- Groene bedrijf: Tegenstroom.” Nr. 21 Tweede Kamerlid : “Ik ben er ontzet- tend trots op dat wij met meer dan 2 miljard groene D66-euro’s in de afgelopen vijf jaar het verschil hebben kunnen maken op groen.”

Nr. 68 Europarlementariër Gerben-Jan Gerbrandy: "Dankzij mijn haarvaten Actieplan gaat Europa de strijd aan met de nietsontziende stroperij van olifanten, neushoorns, tijgers en vele andere dieren."

Jan Terlouw tijdens zijn speech over duurzaam Nr. 93 Wethouder Abdeluheb Choho (Amsterdam): “Als eerste stad ste Jan Terlouw handelen op het 100 D66-congres op 1 november 2014. ter wereld hebben we de ambitie vastgesteld om in 2025 volledig uitstootvrij te zijn. Daarom heb ik binnen deze bestuursperiode al Wie groen zegt, zegt D66. Toen én nu. De ment van A naar B komt, of om de CO2-uitstoot van be- “We zijn de aarde aan het uitwonen. Daarvoor waarschuw- concrete maatregelen ingevoerd: vanaf 2017 worden o.a. de eerste in oktober 2015 gepresenteerde duurzaamheidsvisie is drijven: het principe van de vervuiler betaalt moet beter den we al in 1972, in overeenstemming met het rapport van stadsbussen volledig elektrisch; in 2025 rijden ze allemaal zonder duidelijk: duurzaamheid en groene groei zijn een nood- en verder worden doorgevoerd. Verduurzaming is in- de Club van Rome (…). De Nederlandse economie moet af uitlaatgassen.” zakelijke voorwaarde voor een sterker, slimmer en scho- middels een keiharde, economische noodzaak. van kolen, olie en gas, zegt nu zelfs de Nederlandse Bank. ner Nederland. Duurzaamheid is voor D66 geen mode- Alleen de overheid kan dat afdwingen.” woord, maar de kern van onze politieke koers. Want het Groene politiek op alle niveaus aanpakken van klimaatverandering is noodzakelijk en Daarom blijft D66 de groene politiek van de laatste vijf- Meer dan 2 miljard aan groene D66-euro’s biedt tegelijkertijd kansen voor onze economie en voor tig jaar met volle overtuiging voortzetten – juist nu. En innovatie. Daarom maakte D66 groene groei centraal on- zeker niet alleen op Europees en nationaal niveau. Het a. Lenteakkoord (2012) derdeel van ieder politiek akkoord dat we in de afgelopen aantal D66-Gedeputeerden en wethouders was nooit i. Intensivering jaren sloten. Meer dan twee miljard groene D66-euro’s eerder zo groot. Daarmee heeft D66 goud in handen. Ste- D66-Tweede Kamerlid Stientje duurzame economie 200 miljoen zijn daarvan het resultaat (zie kader rechts). Geen enkele den worden steeds belangrijkere bronnen van economi- van Veldhoven tijdens een werk- ii. Natuur 200 miljoen partij doet dat D66 na. Of het nu gaat om het sluiten van sche groei, waar Europese en nationale initiatieven ver- bezoek aan het Amsterdamse ha- iii. Vergroening energiebelasting 365 miljoen Lees de notitie de kolencentrales, het versterken en verbeteren van de taald worden in concreet beleid. Groene groei, als het aan vengebied op 22 februari j.l. D66 iv. Kolenbelasting 115 miljoen Sterker slimmer, wil een groene transitie van Neder- natuur in Nederland, het beter isoleren en verduurzamen onze wethouders ligt. Groei met schone energie als fun- v. Afschaffen rode diesel 250 miljoen schoner (2015) landse havengebieden mogelijk van huizen en kantoren, stadsbussen zonder uitlaatgas- dament en gericht op de gezondheid van mensen, door via: d66.nl/ maken, die nu nog voor een groot b. Woonakkoord (2013) sen en ruimte voor innovatie: D66 maakt het mogelijk. maximaal in te zetten op lokale energie-initiatieven, d66-visie-op- deel afhankelijk zijn van fossiele i. Energiebesparing duurzaamheid schone lucht, innovatieve bedrijven, kringloopecono- brandstoffen. gebouwde omgeving 150 miljoen Maar we zijn er nog lang niet. Nederland scoort nog te mie, en meer groen in en rondom de stad. vaak onder de maat op milieu- en natuurbeleid. Terwijl c. Herfstakkoord (2013) gezondheid centraal moet staan in ons milieubeleid, is er Voor D66 staan duurzaamheid en groene groei aan de ba- i. Motorrijtuigenbelasting 250 miljoen nog altijd in delen van ons land geen sprake van écht ge- sis van onze politiek. Het groene bloed kruipt vanaf onze ii. Aanscherpen CO2-grenzen BPM 200 miljoen zonde lucht. Innovatiegelden worden op een hopeloos oprichting al waar het niet gaan kan. De uitdaging is nu iii. Belasting op afval storten 100 miljoen ouderwetse manier besteed. En als we niet snel overscha- om onze krachten op alle verschillende niveaus nog be- D66-Tweede Kamerlid Fatma kelen op groene energie en het Energieakkoord verster- ter te bundelen om tot heldere resultaten te komen. Con- Koser Kaya tijdens haar fietstocht d. Belastingplan (2015) van Den Haag naar Wassenaar af- ken en verlengen, wordt de uitwerking van de klimaat- creet, ambitieus en coherent, in de wijk, in Den Haag en i. Energiebesparing gebouwde gelopen januari n.a.v. het kabinets- omgeving 100 miljoen afspraken van Parijs in Nederland een wassen neus. En in Europa. Zo maken we Nederland sterker, schoner en besluit om de kuststrook niet lan- ii. Energie-investeringsaftrek 60 miljoen dat terwijl het momentum in de wereld om definitief slimmer. Een politiek van D66’ers die, in de woorden ger te beschermen tegen bebou- iii. Hoger belastingtarief gas, groen.d66.nl afscheid te nemen van de oude, fossiele economie nog van Jan Terlouw, al vijftig jaar "verantwoordelijkheid ne- wing (later trok minister Melanie lager elektriciteit 225 miljoen #D66Groen nooit zo groot was. Of het nu gaat over hoe je als consu- men voor duurzaam handelen". ■ Schultz deze plannen in). Democraat 38 39 uit de vereniging

Congres Tweede Joost Sneller volgt Frank van Mil op Kamer der Welkom Joost, als wetenschappelijk directeur van de 21 Staten- Frank bedankt! Mr. Hans van Mierlo Stichting (VMS). 103 mei Generaal Zaterdag 16 april Na tien jaar bij het wetenschappelijk bureau van D66 gewerkt te hebben, gaat Frank Congrescentrum Papendal, Van Mil per 1 april aan de slag als adjunct- Arnhem Maak kennis directeur van Diversion, bureau voor maat- met D66 schappelijke innovatie. Hij wordt opgevolgd Jonge Lokale Naast verkiezingen voor besturen en door Joost Sneller, die van 2005 tot 2014 Bestuurder 2015 commissies, inhoudelijke sessies en Bent u (net) lid van D66 en wilt u Frank werkzaam was bij de Tweede Kamerfractie inspirerende speeches, staat dit congres de partij graag beter leren ken- van Mil van D66. Momenteel werkt Sneller als ook in het teken van de kick-off van ons nen? Kom dan op zaterdagoch- adviseur voor het International Institute for Beste Bestuurder SAVE THE DATE jubileumjaar (zie ook p. 22-23). tend 21 mei a.s. naar de Tweede Democracy and Electoral Assistance in Kamer in Den Haag! Myanmar. D66-wethouder van Enschede Congres104 Eerste keer? VMS-voorzitter Jan Willem Holtslag: “Frank Eelco Eerenberg is door tijdschrift 29 & 30 oktober 2016 Meld u – via uw persoonlijke congres- Tijdens deze bijeenkomst maakt Joost heeft vanaf 2006 op tal van manieren Binnenlands Bestuur uitgeroepen uitnodiging – aan voor de bijeenkomst u kennis met de partij, de moge- Sneller bijgedragen aan het groeiende succes van tot beste ‘Jonge Lokale Bestuur- - RAI Amsterdam ‘Maak kennis met het congres’ om 09.30 lijkheden om actief te worden en D66. Zijn bijdrage aan het sociaal-liberale der 2015’. uur. Hier vertellen Landelijk Bestuurslid het sociaal-liberale gedachtegoed. Op 16 april kunt u tijdens gedachtegoed, en aan de ontwikkeling Groot tweedaags Robert Strijk en Eerste Kamerlid Petra Bovendien is er gelegenheid om in de borrel na afloop van het congres van D66 als politieke vereniging is niet te Bijna 7500 bestuurders, ambtenaren Stienen o.a. over het inhoudelijk pro- gesprek te gaan met onze poli- afscheid nemen van Frank en/of onderschatten. We danken hem voor zijn en lezers van het weekblad brachten Verkiezings- én gramma en de stemprocedures. tici. De D66-kennismakingsdagen (hernieuwd) kennis maken met Joost! aanhoudende inzet en scherpte.” in de categorie ‘jonger dan 40’ hun Jubileumcongres d66.nl/congres-103 worden een aantal keer per jaar ge- stem uit op de 31-jarige wethouder organiseerd; nieuwe leden worden Financiën, Onderwijs, Jeugdzorg, automatisch uitgenodigd voor de SAVE THE DATE / NOMINEER! Duurzaamheid en Stadsdeel eerstvolgende bijeenkomst. Centrum. Eerenberg is tevens eerste Nieuwe leden 2015 Els Borst locoburgemeester van Enschede. 70+ Wel interesse, maar al langer dan 60-70 3% 10-20 Nieuwe leden 6% 5% Vrouw een half jaar lid? Meld u aan bij Netwerk Event 33% 50-60 Volgens het Documentatiecentrum 12% Cherine Mathot: [email protected] 12 juni 2016 Politieke Partijen (DNPP) is het aantal D66 Alumni mensen dat lid is van een politieke 20-30 40-50 partij vorig jaar opnieuw gedaald. 15% 40% Op zondag 12 juni vindt het jaarlijkse EBN Netwerk Man Event plaats. Kent u een bijzondere D66’ster 67% Trouwe Het enige lichtpuntje in het persbericht 30-40 die een inspiratiebron en voorbeeld is voor De Bestuurdersvereniging van betreft de Partij voor de Dieren (+ 0,9 19% vrouwen in de (lokale, regionale of landelijke) D66 heeft een alumninetwerk voor Ledenbestand totaal Ledendag procent) én D66: onze partij had op 1 politiek? Nomineer haar dan vóór 30 april voor oud-politiek vertegenwoordigers 10-20 70+ 1% januari 2016 25.349 leden, een groei van 7% 20-30 Op zaterdagmiddag 21 mei de EBN Inspiratieprijs 2016! Vorig jaar werd en oud-bestuurders opgericht. 60-70 21% 0,6 procent t.o.v. 2014. D66 is daarbij de Vrouw 12% deze prijs voor het eerst uitgereikt aan Ingrid 29% a.s. organiseert D66 speciaal enige (landelijke) partij die de afgelopen voor haar trouwe leden de Trouwe van Engelshoven (zie ook pag. 20). Kwartiermaker Tim Romaniuk ziet jaren structureel is gegroeid; in acht jaar 50-60 Ledendag in de Tweede Kamer een brede doelstelling voor het tijd is de partij maar liefst 2,5 keer zo 16% in Den Haag. Aanmelden en nomineren: alumninetwerk: “De groep oud- 30-40 groot geworden! 23% d66.nl/elsborstnetwerk politici en bestuurders van D66 is Man 71% 40-50 Deze jaarlijkse bijeenkomst voor heel divers – van oud-gemeente- 20% leden die vijftien jaar of langer raadsleden tot oud-bewindslieden. onafgebroken lid zijn van D66 is Sommigen willen graag opnieuw deze keer extra feestelijk vanwege Annet Aris is benoemd tot voorzitter van de commissie een functie vervullen, anderen ons 50-jarig bestaan. Een mooie die voor D66 het (concept)verkiezingsprogramma zal willen juist hun kennis en ervaring Burgemeesterscommissie gelegenheid om elkaar (weer) te schrijven voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2017. beschikbaar stellen of de band D66 wil leden met ambitie voor het burgemeesterschap actief ondersteunen. Dat doet zij ontmoeten, herinneringen op te onderling en met de partij bewaren.” middels de Burgermeestercommissie, die vorig jaar van start is gegaan. halen maar ook om vooruit te kijken. Aris is buitengewoon hoogleraar digitale strategie aan Busi- Vertrekkende politici worden vanaf Trouwe Leden ontvangen een ness School INSEAD. Daarnaast is zij lid van verschillende heden automatisch lid en ontvangen Marcel Fränzel (voorzitter), Ria Oosterop en Korrie Louwes voerden de afgelopen maanden persoonlijke uitnodiging voor deze raden van commissarissen en voorzitter van de redactieraad een uitnodiging voor netwerkbijeen- oriëntatiegesprekken met ruim 40 geïnteresseerden en voorzagen hen van een persoonlijk bijeenkomst. van Idee, het tijdschrift van de Mr. Hans van Mierlo Stichting. komsten. Op zondag 12 juni vindt advies. De commissie werkt nauw samen met Paul van Meenen en , Verkiezings- De commissie bestaat verder uit: Hans Vijlbrief, Ingrid van de tweede bijeenkomst plaats op portefeuillehouders ‘burgemeestersbenoemingen’ in de Tweede Kamerfractie. Wel 15 jaar onafgebroken lid, maar programma Engelshoven, Olaf Prinsen, Marty Smits en Henk Beerten. Landgoed de Horst in Driebergen. Fränzel: “We zien uit naar kennismaking met enthousiaste D66’ers met (lokaal) bestuurlijke geen uitnodiging ontvangen? Neem Het definitieve verkiezingsprogramma wordt vastgesteld door ervaring die zich serieus afvragen of dat bijzondere ambt van burgemeester iets voor hen is.” dan svp contact op met Cherine TK2017 de leden op congres 104 op 29 en 30 oktober in de RAI te Meer informatie of lid worden? Meer informatie? Stuur een mail naar: [email protected] Mathot: [email protected] Amsterdam. Mail naar: [email protected] Democraat tekst en fotografie 40 41 D66-familie Jan Remmert Fröling

Erwin Nypels in 1980 Drie generaties D66’ers in één Foto: Hans van Dijk / Anefo / Nationaal Archief Erwin Nypels gezin, zochten we. Maar dat is, Bloemendaal, vijftig jaar na de oprichting, nog 1 augustus 1933 Pater niet zo eenvoudig. Ze zijn er Woonplaats Rijswijk zeker (geweest). Bijvoorbeeld 1961 – 1967 de familie Nypels. Vader Erwin Bedrijfseconoom Centrale (82) is één van de oprichters van directie der PTT D66. Zijn inmiddels overleden 1962 – 1964 familias Landelijk voorzitter JOVD moeder was sinds medio jaren 1966 – 1967 zeventig ook lid, toen de partij Lid initiatiefcomité D’66 met opheffing werd bedreigd. lid hoofdbestuur D’66 En ook zijn vrouw, dochter en 1967 – 1972 schoonzoon zijn al jaren met Tweede Kamerlid D66 het D66-virus besmet. 1973 – 1975 Directeur Stichting Weten- schappelijk Bureau D’66

1974 – 1989 Tweede Kamerlid D66 Erwin Nypels is niet zomaar een D66’er. Hij is Echtgenote Coby Nypels (75): “Net als Er- (m.u.z. ministerschap 1982) één van de ondertekenaars van het Appèl, lid van win ben ik sinds de oprichting lid van D66. Onze 1982 het eerste hoofdbestuur en in 1967 behoorde hij lage lidnummers zijn altijd een mooi iets om met Minister van Volkshuisvesting tot de eerste, zevenkoppige Tweede Kamerfractie enige trots op congressen te kunnen tonen [lacht]. en Ruimtelijke Ordening van D66, samen met o.a. Anneke Goudsmit (zie Ik ben betrokken geweest bij de oprichting van (Kabinet-Van Agt III) pag. 14-15). de afdeling Rijswijk en ik ben daar ook behoorlijk Dat laatste was eigenlijk helemaal niet de bedoe- lang afdelingsvoorzitter geweest, en ik ben ook 1990 – 1994 ling, vertelt Nypels. “Er werd me gevraagd of ik nog een periode gemeenteraadslid geweest.” Voorzitter VHP (Vereniging op de kandidatenlijst wilde vanwege mijn kennis van Hoger Personeel) over politiek en partijorganisatie. Ik werkte in die Dochter Petra Nypels (46): “Ik ben sinds Bestuurslid Vakcentrale MHP tijd bij de PTT. Ik was daar heel erg tevreden dus mijn zestiende lid, eerst van de Jonge Democra- (Middelbaar en Hoger Personeel) ik had geen reden om weg te gaan. Ik ging toch ak- ten (JD) en later ook van D66. Enerzijds omdat er koord op voorwaarde dat het een onverkiesbare thuis over gepraat werd, maar ook door mijn ac- 1998 – 2002 plaats zou zijn. Maar na de verkiezingen bleek ik tieve betrokkenheid bij de JD, ik zat toen in het Voorzitter Nederlandse Bond toch in de Kamer te zijn gekozen!” regiobestuur. Vanuit de JD ondersteunden we voor Pensioenbelangen In tegenstelling tot Goudsmit, heeft Nypels nooit D66-campagnes, en zo kwam ik op het Landelijk getwijfeld aan het voortbestaan van de partij. In Secretariaat terecht. Daar hadden ze eens iemand 1999 – 2008 de periode dat velen pleitten voor opheffing, be- nodig om de telefoon op te nemen – het was cam- Voorzitter Gepensioneerden- sloot hij zich in te zetten voor wederopbouw door pagnetijd, meen ik. In eerste instantie voor drie fractie-NVOG (in Raad van directeur te worden van het nog op te zetten We- maanden, maar ik heb er uiteindelijk tien jaar ge- Advies van Pensioenfonds tenschappelijk Bureau D’66 (de huidige Mr. Hans werkt. Met heel veel plezier, overigens.” ABP) van Mierlo Stichting). Nypels: "Iedereen verklaar- 2004 – 2009 de me voor gek. De partij was op sterven na dood; Schoonzoon Constantijn Dolmans (49): Lid pensioencommissies het aantal leden daalde dramatisch en afdeling na “Ik ben sinds 1990 lid van D66. Daarvoor was ik CSO en NVOG afdeling werd opgeheven. Maar er was een vaste vvd-lid, maar daar ben ik mee gestopt toen Jo- kern van een paar honderd leden die nog wel in ris Voorhoeve eruit geknikkerd werd. In 1998 In november 2015 D66 geloofde. Zij zijn vervolgens in werkgroe- kwam ik in de landelijke programmacommissie verscheen van zijn hand: pen aan de slag gegaan. Dat heeft er mede voor van D66, daar ben ik ook nog twee jaar voorzit- De macht gedeeld; gezorgd dat de politieke ideeënontwikkeling bin- ter van geweest. Daarna ben ik een aantal jaren re- Kroniek van 45 jaar nen de partij – op, ik zou bijna zeggen, stormach- dactielid geweest van Idee, het tijdschrift van de emancipatiestrijd van tige wijze – is doorgegaan.” Van Mierlo Stichting. Sinds 2014 ben ik fractie- gepensioneerden. voorzitter namens D66 in de Rijswijkse gemeen- Meer info: www.nypels.nl teraad.” ■ Democraat tekst en fotografie 42 Democraat 43 D66-koppel Jan Remmert Fröling ledenpagina

Campagne / vrijwilliger worden / meedoen

Wilt u graag meedoen aan onze campagnes? Neem Ledenpagina contact op met uw lokale of regionale afdeling via d66.nl/partij/d66-in-het-land, met ons landelijke campagneteam via [email protected] of kijk eens op D66 d66.nl/doe-mee Uw lokale afdeling doet overigens veel meer dan alleen campagne voeren: ga ook eens naar een borrel, workshop of ledenvergadering van uw eigen afdeling!

♥ Wilt u graag weten hoe onze Bestuur- en verenigingsondersteuning (BVO) politieke vereniging in elkaar steekt? Bent u actief bij uw lokale of regionale afdeling en heeft u Er bestaat een hardnekkig misverstand Of bent u op zoek naar specifieke daar vragen over of ondersteuning bij nodig, neem dan (contact)informatie, afdelingen, contact op met de afdeling BVO van het Landelijk Bureau over het gemiddelde ‘ledenprofiel’ van via: [email protected] D66: allemaal studenten, journalisten, commissies of parlementariërs? advocaten en rechters. Niets is minder U vindt het via: d66.nl/partij Talentontwikkeling / opleidingen waar, ontdekte redacteur Jan Remmert D66 organiseert opleidingen en trainingen voor verschil- lende doelgroepen. Kijk voor meer informatie op Fröling. d66.nl/partij/opleidingen of mail naar [email protected] Zoals in elke vereniging, bloeit ook bij D66 Interesse in het jongerentalentenprogramma van D66? Elk najaar kunt u zich aanmelden voor de selectie via: regelmatig iets moois op tussen actieve leden. Ledenadministratie route66.d66.nl In dit nummer portretteren we Raymond [45] en Een verhuizing doorgeven? Aan- of afmelden voor een Elbert Jan van Doorn-Smeulers [37], die vier jaar na nieuwsbrief? Uw lidnummer opzoeken? Ga naar MijnD66.nl Thema-afdelingen hun eerste ontmoeting op een D66-congres elkaar en voer zelf uw wijzigingen door in onze ledenadministratie. Is uw emailadres (tevens uw gebruikersnaam) gewijzigd of Interesse in een specifiek thema? En wilt u daar graag het ja-woord gaven. heeft u andere vragen? Stuur een mail naar over discussiëren en meepraten, kijk dan eens op [email protected] of bel 070 356 60 66. d66.nl/partij/thema-afdelingen

Wanneer sprong de vonk over? Jullie zijn bekende gezichten binnen D66, Contributie / donaties Els Borst Netwerk Elbert Jan: “Dat was om precies te zijn: 12 mei begrijp ik? 2007, bij het voorjaarscongres in Rotterdam, Raymond: “Ik heb in de gemeenteraad van Uw lidmaatschap betaalt u per acceptgiro of automatische Voor 10 euro per jaar kan elk D66-lid zich aanmelden bij toen Ingrid van Engelshoven tot partijvoorzit- Hilversum gezeten en ik was actief voor de incasso. Acceptgiro kwijt? Stort uw contributie op dit diversiteitsnetwerk: d66.nl/elsborstnetwerk ter werd verkozen en het rapport Klaar voor de Jonge Democraten. Zodoende kennen veel NL 11 RABO 019 199 6807 t.n.v. Democraten 66 o.v.v. Klim werd aangenomen.” D66’ers mijn gezicht wel, ja.” ‘contributie’ en uw ‘lidnummer’ (zie boven). D66 Internationaal Raymond: “Het was trouwens toeval dat we Elbert Jan: “Ik was burgerraadslid in Zwijn- Een extra gift aan de partij kunt u overmaken naar daar allebei waren. Ik had eigenlijk helemaal drecht, maar ik vond dat ik wel wat meer voor NL 11 RABO 011 304 2396 t.n.v. Democraten 66 o.v.v. ‘gift’. Wilt u meer weten over of meedoen aan het internationale geen zin om te gaan, maar een week voor het de partij kon doen. Zo ben ik het Landelijk Bu- Meer weten? Kijk op d66.nl/doneren of mail naar netwerk van D66? Kijk op internationaal.d66.nl of mail congres zei Alexander Pechtold – ik werkte reau binnengerold, waar ik vijf jaar functiona- [email protected] naar: [email protected] voor hem toen hij minister was – dat hij me ris bestuursondersteuning ben geweest.” Gaat u verhuizen naar (of woont u in) het buitenland? daar wel verwachtte. En Elbert Jan moest oud Raymond: “Het kan verkeren: eerst was Elbert Kijk eens op buitenland.d66.nl of mail naar Lid worden / maken papier inzamelen, maar gelukkig wilde zijn Jan zo’n beetje ‘de man van Raymond’; nu kent [email protected] tweelingbroer voor hem invallen.” hij meer D66’ers dan ik, en ben ik ‘de man van Wilt u iemand lid maken? Kijk op d66.nl/cadeaulidmaat- Elbert Jan: “Dus dankzij Alexander en mijn Elbert Jan’.” schap of stuur hem of haar deze link door: d66.nl/word-lid Mr. Hans van Mierlo Stichting broer hebben wij elkaar dus eigenlijk ont- moet.” Oproep De Van Mierlo Stichting (VMS) is het onafhankelijke Maak kennis met D66 Heeft u uw partner ook leren kennen bij D66? wetenschappelijk bureau van D66. Meer informatie Jullie dragen dezelfde achternaam? En willen jullie – net als Elbert Jan en Raymond – Speciaal voor nieuwe leden organiseert D66 een aantal keer over haar activiteiten en publicaties (zoals tijdschrift Idee), Elbert Jan: “Ja, want op 12 mei 2011, precies vier samen geportretteerd worden in de Democraat? per jaar kennismakingsbijeenkomsten. Als nieuw lid ontvangt vindt u op vanmierlostichting.d66.nl Stuur een mail met uw contactgegevens naar: jaar na dat congres, zijn we getrouwd. Een echt u een uitnodiging. Kijk ook eens op d66.nl/agenda voor [email protected] D66-feestje – de ceremonie werd gedaan door andere interessante bijeenkomsten! Meer info Marjolein de Jong, D66-wethouder in Den Haag.” d66.nl/partij | [email protected] | 070 356 60 66 Landelijk congres Raymond: “Ze deed dat echt vreselijk leuk: la- ter kwam ik een oud-collega tegen en die ver- Het volgende congres is op zaterdag 16 april in Arnhem. telde dat hij het gevoel gehad had dat hij bij een Elk lid krijgt voor elk landelijk congres een uitnodiging cabaretvoorstelling geweest was.” toegestuurd. Voor meer info, kijk op d66.nl/congres      Democraat tekst Democraat ik ben D66 Jessica Hoogenboom colofon

Democraat is het ledenmagazine van de politieke vereniging Democraten 66 en wordt verspreid onder al haar leden. Democraat verschijnt drie keer per jaar. Cabaretier en voormalig hoogleraar Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toe- Jacquelien de Savornin Lohman stemming van D66 worden open- baar gemaakt of verveelvoudigd.

[82] was erbij, toen D’66 (toen nog foto Remco van der Kruis Wilt u een adreswijziging doorgeven? Of wilt u de Democraat niet meer met apostrof!) in 1966 werd opgericht per post ontvangen? Ga naar MijnD66.nl of stuur een e-mail in Hotel Krasnapolsky te Amsterdam. naar [email protected]

eindredacteur Jessica Hoogenboom Hoe kwam u bij D’66 terecht? “Ik kocht het Appèl in een boekhandel in Zutphen. redactie Jan Remmert Fröling Ik was toen advocaat en erg bezig met vrijheidsrech- Anita van Rootselaar ten. Het bestel opblazen, dat vond ik wel een span- Jasper Simons nend idee – zeker als achterkleindochter van een Mark Snijder Roel van den Tillaart chu-oprichter. Daar moet ik overigens meteen bij Kristina Ullrich zeggen: als Eerste Kamerlid voor D66 heb ik prettig samengewerkt met de kleine christelijke partijen. fotografie / illustraties Het zijn kritische mensen, en – los van thema’s als Anefo / Nationaal Archief Sebastiaan ter Burg abortus en euthanasie – waren we het over veel za- Sander van Diepen ken wél eens.” Jan Remmert Fröling Jeroen Mooijman Remco van der Kruis Hoe beviel het in de Eerste Kamer? Anne Ruth Schussler “In eerste instantie vond ik het ontzettend leuk. We Elmer Spaargaren zaten met twaalf mensen in de senaat, waarvan de met dank aan helft vrouwen. Je komt ineens overal binnen, deu- Documentatiecentrum ren gaan open. Maar het Kamerwerk lag me niet. De Politieke Partijen (DNPP) onderlinge competitie, het belang van de coalitie... Bob van Dijk Uiteindelijk werd ik er letterlijk ziek van, ik kreeg Annath Koster Frank van Mil gordelroos. Ik was toen al in de zestig; als ik jonger was geweest had ik het wellicht anders ervaren.” beeld voorzijde Studio Maanzaad

Meest memorabele herinnering? ontwerp / vormgeving “Het voorjaarscongres in 1970. Samen met een paar de ontwerpvloot / Studio Maanzaad andere ‘verontruste’ leden, hadden we het Groene Pamflet opgesteld. We vonden de partij te veel naar druk Senefelder Misset binnen gekeerd. Er werd veel te veel pietepeuterig geamendeerd. Maar net toen we het wilden voor- oplage dragen, viel het licht uit. Toen zijn we maar de stad 26.000 exemplaren Den Haag, maart 2016 ingegaan. Later bleek dat het congres was doorge- gaan en een speciale commissie had ingesteld om redactieadres ons pamflet te bespreken… Dat was nu juist wat we Landelijk Bureau D66 Postbus 660 níet wilden!” 2501 CR Den Haag

U bent een kritisch lid. Heeft u een vraag of opmerking “Ja. De macht en het pluche zorgt er telkens voor dat voor de redactie? Stuur dan een de partij in het bestaande bestel lijkt op te gaan. Het e-mail naar [email protected] is het eeuwige dilemma van D66, denk ik. Ik ben zelfs nog even lid-af geweest, medio jaren zeven- tig, toen de partij op sterven na dood was. Maar met de ‘De Jannen’ (Terlouw, Glastra van Loon, Vis, red.) kwam een nieuw elan. Nadat ze ons thuis hadden bezocht, ben ik weer vol overtuiging lid geworden.”

Op 20 april 2016 geeft Jacquelien de Savornin Lohman een lezing tijdens TEDxAmsterdamED. jdesavorninlohman.nl