Steltkluut Winter 2016 in De Schijnwerper

DE STELTKLUUT Tijdschrift van Natuurbeschermingsvereniging De Steltkluut

Winter 2016 Colofon Inhoud

De Steltkluut Steltkluut Uitgave van Natuurbeschermingsvereniging “De Steltkluut” 3 In de Schijnwerper: Bart Meijer verschijnt 4x per jaar. Overname is toegestaan, mits bronver- Rob Kregting melding. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikelen. 4 Wintervoedsel van Ransuilen bij Axel Henk Castelijns en Tonny de Caluwé Redactie: Sandra Dobbelaar, Luciën Calle, Bert van Broekhoven, Cathy 8 1e kennismaking nachtvlinders Maas, Rob Kregting en Bas de Maat Bert van Broekhoven [email protected] 11 Korte Berichten Foto voorpagina: Lucien Calle, Bert van Broekhoven, Adri Paauwe Peper-en-zoutvlinder (Bert van Broekhoven) 12 Resultaten muizenonderzoek Saeftinghe Opmaak & Productie: Pieters Media Pepijn Calle Contributie 2017 15 Samen kleuren we Oost-ZVL groen De contributie bedraagt €25,00. Nathalie De Somer Betalingen op rekeningnummer IBAN: NL81 RABO 0136605540 16 Bijzondere waarnemingen Bic: RABONL2U Bert van Broekhoven en Marc Buise t.n.v. Natuurbeschermingsvereniging De Steltkluut 18 Flora in de wintertijd Adresgegevens: Bert Rijk, Nathalie De Somer en Hanneke Smulders Postbus 319, 4530 AH Terneuzen www.steltkluut.nl 20 Agenda [email protected] Cathy Maas Voor meer nieuws volg ons op Facebook Werkgroepen: Planologiewerkgroep: A. Paauwe [email protected] Vogelwerkgroep: A. Wieland ‘t Stekkertje 0114-317026, [email protected] 22 Bladerenhoop Toon Hagenaar Werkgroep Landschapsbeheer: B. de Maat 06-53559422, [email protected] 23 Kleine uil in de mist Sandra Dobbelaar Plantenwerkgroep: P. Maas 0115-617004, [email protected] 24 Jong en oud op de Kaloot Marjon Spruijt en Hanneke Smulders Insectenwerkgroep: J. de Bakker 0114-690482, [email protected] 25 Wintermuggen Sandra Dobbelaar Jeugdgroep: A. van der Giessen 0115-617524, [email protected] 26 Vogelsnack Sandra Dobbelaar Bestuur: A. Paauwe, voorzitter [email protected] L. Calle, secretaris [email protected] Vacant, Penningmeester [email protected] Uiterste inleverdatum voor de kopij: 01-02-2017 Leden P. Calle, A. van der Giessen Website: B. de Maat, [email protected]

Lid worden? www.steltkluut.nl/vereniging/lid-worden ISSN 1875-1385

2 De steltkluut winter 2016 In de schijnwerper

Steltkluut 3 In de Schijnwerper: Bart Meijer Rob Kregting 4 Wintervoedsel van Ransuilen bij Axel Henk Castelijns en Tonny de Caluwé 8 1e kennismaking nachtvlinders Bert van Broekhoven 11 Korte Berichten Lucien Calle, Bert van Broekhoven, Adri Paauwe 12 Resultaten muizenonderzoek Saeftinghe Pepijn Calle 15 Samen kleuren we Oost-ZVL groen Nathalie De Somer 16 Bijzondere waarnemingen Bert van Broekhoven en Marc Buise Ik zet geen stap in Saeftinghe 18 Flora in de wintertijd Bert Rijk, Nathalie De Somer en Hanneke Smulders 20 Agenda Cathy Maas Door: Rob Kregting geef ik soms gastlessen en doe allerlei andere voorkomende Foto: Rob Kregting taken. Ik kreeg –tijdens mijn lessen- ook regelmatig vragen over plantjes. Daarom ben ik de cursus van Peter Maas gaan volgen. Aan de noordrand van Zaamslag woont Bart Meijer (Heerde, Erg interessant, ik heb genoten van de manier waarop hij lesgaf. 1945). Al snel na aankomst leer ik dat een goede perenteler zijn Voor De Steltkluut “doe” ik nu dus de knotploeg en de plantjes. bomen het zo lastig mogelijk maakt. Toen ik me voor de gidsencursus oriënteerde op mogelijke sta- ‘t Stekkertje “Mijn vader zat in het onderwijs en behaalde regelmatig een geplaatsen viel het me op hoeveel organisaties zich met de na- 22 Bladerenhoop andere akte. Daarmee ging hij steeds in een andere plaats tuur bezighouden. Ik vraag me af of er niet meer samengewerkt Toon Hagenaar lesgeven. Uiteindelijk eindigden we in Eindhoven, waar ik ook kan worden. Bijvoorbeeld in de administratie of in het terreinbe- naar school ben geweest. In die tijd ging ik bij de padvinderij, heer. 23 Kleine uil in de mist en begon mijn belangstelling voor de natuur: planten, bomen, In het blad De Steltkluut lees ik altijd met veel genoegen de Sandra Dobbelaar kamperen. Bij de nationale hike-wedstrijden in Wageningen stukken van bijvoorbeeld Anja en Sandra. Er worden daar soms 24 Jong en oud op de Kaloot werden we een keer tweede. proefjes beschreven, die ik goed kan gebruiken in de lessen die Marjon Spruijt en Hanneke Smulders Na het lyceum (Tot Nut van het Algemeen) ben ik chemische ik geef. Eigenlijk zou het blad een soort Donald Duck moeten technologie gaan doen. Eigenlijk had ik medicijnen gekozen, zijn, waar je vroeger als kind op af vloog als dat in de brievenbus 25 Wintermuggen maar dat kwam boven het budget want ik heb nog twee jonge- viel. Sandra Dobbelaar re broers. Wel mocht ik toen op kamers, in Eindhoven zélf. Tijdens mijn militaire dienst in Ermelo moest ik naar de Flevo- In het “volwassenendeel” van het blad vind ik het goed dat de 26 Vogelsnack polder. Die was toen net drooggelegd, één grote modderpoel. waarnemingenrubriek verdwenen is; die kun je prima terug- Sandra Dobbelaar Dat heeft ervoor gezorgd dat ik nú geen stap in Saeftinghe zet. vinden op de site. Voor bijzondere waarnemingen is natuurlijk In 1970 ben ik getrouwd met Corry, we hebben twee kinderen altijd aandacht. Ik mag er graag lezen over metingen en derge- en kleinkinderen. Naar Zeeuws-Vlaanderen verhuisden we lijke. Dat komt door mijn technische achtergrond. Uiterste inleverdatum voor de kopij: 01-02-2017 in 1974, ik ben proces-ontwikkelaar geworden bij Dow. We Als ik nog één advies mag geven voor een artikel? Mijn vader kwamen met de projectteams over de hele wereld, om nieuwe zei altijd: ”Als er tien planten staan, mag je er één plukken. Maar fabrieken op te zetten. De gezinnen gingen dan mee. Ik gaf re- dan moet je er wel iets mee doen: drogen, natekenen……” Is delijk wat trainingen in mijn werk, dat was interessant. In 2005 dat zo? Een duidelijke uitleg over wanneer wel en niet plukken ben ik gestopt met werken. zou welkom zijn.” Ik ben toen de IVN-cursus gaan volgen. De stageplaats vond ik Bij mijn vertrek krijg ik ook nog even de oplossing voor het bij Lucien, in de knotploeg. Dat ben ik blijven doen. opslaan van energie mee. Mierenzuur, CO2 en waterstof. Voor Ook ben ik vrijwilliger bij Staatsbosbeheer en Natuur & Zo. Daar de precieze procesbeschrijving moet u bij Bart Meijer zijn.

3 Wintervoedsel van ransuilen bij Axel

Voedsel van de Ransuil bij Axel in de winter 2015/16

Ransuil. Foto: Johnny du Buck

Door: Henk Castelijns en Tonny de Caluwé op één dag te verzamelen, dat werd de volgende dag alsnog gedaan. Hoewel ook deze partijen apart werden gehouden, In de Beoosten en bewesten Blijpolder nabij Axel bevindt zich worden ze in dit artikel als één partij beschouwd. De resultaten al jaren een slaapplaats van Ransuilen (Asio otus). In de winter hiervan zijn in de tabel te vinden onder 7 december en 26 ja- van 2015/16 ging het om maximaal 10 ex. Op deze slaapplaats nuari. De partij van 3 december is samengevoegd met die van werden door Tonny de Caluwé regelmatig de uilen geteld en 7 december. Hierdoor ontstaat een over de tijd meer equidis- braakballen verzameld. De braakballen werden door Henk tante verdeling. Castelijns geplozen. In deze bijdrage doen we daarvan verslag. De schedelresten van muizen werden gedetermineerd met Methode Kapteijn (1999). In 2% van de gevallen lukte het niet de resten Vanaf 9 november 2015 tot en met 22 februari 2016 werden van muizen in een braakbal tot op soort te determineren om- met tussenpozen van 3-8 dagen alle braakballen verzameld dat schedelresten ontbraken. en werden meestal ook de uilen op de slaapplaats geteld. Elke partij werd apart gehouden, gedroogd en gelabeld. Braakbal- Per braakbal werd bijgehouden welk deel van de schedel van len die dreigden te breken werden apart in een stukje plastic- een bepaalde soort in de bal werd aangetroffen; de boven- folie verpakt. Op 6 december en 25 januari lukte het niet alles kaak, de linker- of de rechteronderkaak. Omdat we alleen hele

4 De steltkluut winter 2016 Wintervoedsel van ransuilen bij Axel

Voedsel van de Ransuil bij Axel in de winter 2015/16

braakballen hebben onderzocht, hebben we de aanwezigheid van één schedeldeel aangemerkt als één prooi. Als bijvoorbeeld in een braakbal van de Veldmuis één bovenkaak, twee linker- en één rechteronderkaak aanwezig waren, hebben we dat aangemerkt als twee Veldmuizen.

Voor de schedelresten (meestal alleen de snavel) van vogels beschikten we niet over een tabel. Soms kon aan de hand van veerresten in combinatie met de snavel de soort worden bepaald. In de gevallen dat dat niet lukte, zijn de resten bewaard. Het is de bedoeling die later, zodra we een referentiecollectie hebben opgebouwd of een tabel hebben gevonden, alsnog te determineren. Voor dit artikel werd alvast onderscheid gemaakt op grootte. Kleine vogels hebben de grootte van een Roodborst, Huismus of Groenling en grote hebben de grootte van een Spreeuw, Zanglijster of Merel.

Resultaten en discussie In Figuur 1 wordt een overzicht gegeven van het aantal per keer op de slaapplaats getelde Ransuilen en het aantal verza- melde braakballen. Ofschoon er een redelijk verband is tussen beide, is het aantal uilen ongetwijfeld onderschat. Het valt niet altijd mee ze allemaal op te sporen. Ze wisselen nogal eens van slaapboom. Zo werden vanaf 26 januari nog wel braakballen gevonden, maar geen uilen meer gezien. De slaapplaats was bezet van begin november tot eind februari. In december ging Ransuil. het om 10 vogels.

In de duinen van Noord-Holland maakten Ransuilen meestal van de slaapplaats gebruik vanaf november tot en met maart- april (Koning & Baeyens 1990). In Axel nam vanaf begin januari het aantal Ransuilen af. Afgaand op de vondst van braakballen zijn de laatste ransuilen eind februari vertrokken. Voor mogelijke reden zie verderop.

In Tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de per vijf- tot achtdaagse periode in de braakballen aangetroffen prooien en in Figuur 2 zijn de resultaten voor de gehele winter samen- gevat. Op aantalsbasis was de Veldmuis met 59% veruit de belangrijkste prooi. Ze werd gevolgd door Bosmuis (21%) en Aardmuis (10%). De overige muizen maakten 5% uit. De rest waren vogels (3%) en ratten (2%). Ook elders in Noord-, West- en Midden-Europa bepalen eerstgenoemde drie soorten het hoofddeel van het voedsel (Glutz &Bauer 1980, Mikkola 1983, Mebs en Scherzinger 2000).

Gemiddeld werd in een braakbal 1,7 prooi aangetroffen (zie methode). Volgens Glutz & Bauer (1980) produceert een Ransuil 1,25-1,4 bal per nacht en zitten er de resten van 1,3-2,3 prooien in. De door de Ransuil meest gegrepen prooi, de Veld- muis, weegt circa 25 gram, een Bosmuis circa 20 gram en een Aardmuis circa 35 gram.

Bijzondere prooien waren een Huisspitsmuis en een Meikever. Ransuil.

5 Wintervoedsel van ransuilen bij Axel

Resten van een Meikever afkomstig uit een Ransuilbraakbal die verzameld werd op 23 november 2015 bij Axel. De braakbal werd geproduceerd tussen 16 en 23 november 2015. Foto Henk Castelijns

Deze laatste werd aangetroffen in een braakbal die tussen 16 schaft, Wiesbaden. en 23 november werd geproduceerd (zie foto), bepaald niet de • Kapteijn K. 1999. Braakballen Pluizen, een eenvoudige vliegtijd van meikevers. handleiding voor het herkennen van zoogdierschedels in braakballen van uilen. Noord-Hollandse Zoogdierstudie- Mogelijk vertrokken de Ransuilen zo vroeg omdat in de loop groep & KNNV Uitgeverij, Utrecht. van de winter de Veldmuizenpopulatie instortte. Een aanwij- • Koning F.J. & Baeyens G. 1990. Uilen in de Duinen. KNNV zing daartoe is het broedsucces van die andere notoire Veld- Uitgeverij, Utrecht & Gemeentewaterleidingen, Amster- muizeneter, de Torenvalk. In 2015 was dat gemiddeld en 2016 dam. matig (gegevens Roofvogelwerkgroep Zeeland). Ergens tussen • Mebs T & Scherzinger W. 2000. Uilen van Europa. Tirion deze twee broedseizoenen moet de Velmuizenpopulatie inge- Natuur, Baarn. stort zijn. Het cyclisch voorkomen van Veldmuizen is overigens • Mikkola H. 1983. Owls of Europe. T & A.D. Poyser, Calton. een bekend verschijnsel. Henk Castelijns [email protected] en Tonny de Caluwé Literatuur [email protected]. • Glutz von Blotzheim U. & Bauer K.M. 1980. Handbuch der Vögel Mitteleuropas, Band 9. Akademische Verlagsgesell-

6 De steltkluut winter 2016 Wintervoedsel van ransuilen bij Axel

Figuur 1: Aantal Ransuilen en aantal braakballen per bezoek in de periode november 2015 tot en met februari 2016. De ‘bezoeken’ van 7 december en 26 januari zijn een combinatie van verschillende datums (zie tekst).

Figuur 2: Prooien van Ransuilen in Axel in de periode november 2015 tot en met februari 2016.

Soort 9 nov nov 16 nov 23 nov 30 7 dec dec 13 dec 20 dec 26 1 jan 7 jan jan 12 jan 19 jan 26 1 feb 9 feb feb 16 feb 22 Totaal Vogel indet. (klein) - - - 1 4 2 2 6 6 - 4 2 - 1 - - - 28 Vogel indet. (groot) - - - - 2 - - 2 1 1 ------6 Roodborst ------1 1 ------2 Merel ------1 ------1 Vink ------1 ------1 Huisspitsmuis ------1 ------1 Bruine of Zwarte Rat - 1 - - 1 - 2 - 1 1 - 1 - - 1 - - 8 Bruine Rat - - - - 7 3 1 1 1 1 1 ------15 Zwarte Rat - - - - 1 ------1 Dwergmuis - - - - 4 - 1 1 1 - - - 1 1 - - - 9 Bosmuis 2 5 3 4 37 25 26 18 35 24 15 10 9 2 9 - - 224 Woelmuis indet. ------1 ------1 Rosse Woelmuis 1 - - - 3 - 3 3 2 5 1 ------18 Aardmuis of Veldmuis 1 4 - - 1 1 1 - - - - - 1 - - - - 9 Veldmuis 15 36 5 28 112 65 58 54 66 56 51 47 20 11 1 - - 625 Aardmuis - 1 1 4 12 9 5 16 11 12 8 7 10 3 1 3 - 103 Muis indet. - 1 - - 3 - - - 1 2 1 ------8 Meikever - - 1 ------1 Totaal 19 48 10 37 187 105 100 103 127 103 81 67 41 18 12 3 0 1061 Aantal braakballen 7 23 5 28 105 62 58 67 79 65 55 33 24 14 9 1 0 635 Aantal prooiresten per bal 2,7 2,1 2,0 1,3 1,8 1,7 1,7 1,5 1,6 1,6 1,5 2,0 1,7 1,3 1,3 3,0 - 1,7

Tabel 1: Aantal prooiresten per bezoek in braakballen van Ransuilen in de periode november 2015 tot en met februari 2016. De ‘bezoeken’ van 7 december en 26 januari zijn een combinatie van verschillende datums (zie tekst).

7 Eerste kennismaking nachtvlinders

Eerste kennismaking met de wereld van de nachtvlinders

Zwart Weeskind Gele Eenstaart Gepluimde Snuituil

Door: Bert van Broekhoven het maken van een vlinderval zodat De eerste vangstdatum was: 11-8-2015, ik ze met licht kon lokken en vangen. daarna volgden er nog velen. Ik heb het De laatste jaren ben ik vooral veel Na een middagje knutselen was de in december en januari ook nog enkele met vogels bezig geweest. Naast val klaar. Nu moest ik alleen nog een keren geprobeerd, omdat we een heel vogels zijn er nog veel meer mooie goede lamp hebben, dat bleek toch zachte winter hadden. Dit resulteerde natuuronderwerpen. Zo kwam ik in wat lastiger dan ik dacht. Het type lamp wel in de vangst van heel veel muggen, augustus vorig jaar op het idee me eens dat in de handleiding stond die ik van maar nachtvlinders heb ik slechts enkele te gaan verdiepen in de wereld van internet had gehaald, bleek niet meer gevangen. In de korte periode dat ik de nachtvlinders. Dat er meer soorten leverbaar. Uiteindelijk is het een Osram nu bezig ben heb ik al 80 verschillende van zijn dan dagvlinders, dat wist ik, lamp geworden. Type HWL van 160W. Na soorten gevangen nachtvlinders op maar ik had er geen idee van dat het er ontvangst heb ik de lamp gelijk dezelfde naam kunnen brengen. Daarbij zaten zoveel waren. Mijn eerste activiteit was avond uitgeprobeerd. ook enkele soorten die in onze regio

Groot avondrood. Foto's Bert van Broekhoven

8 De steltkluut winter 2016 Eerste kennismaking nachtvlinders

Eerste kennismaking met de wereld van de nachtvlinders

niet zo veel gevangen worden zoals het Zwart Weeskind de activiteit die ik nog kan aanbevelen is het meedoen aan de Essengouduil en de Gepluimde Snuituil. nationale nachtvlindertelling die jaarlijks wordt georganiseerd. Gepassioneerd vertellen Joop de Bakker en Eddy Taelman alles Wat opvallend was dat ik heel veel Buxusmotten heb gevangen. wat je maar wilt weten over de nachtvlinders. Zij zijn de echte Meestal gelijk al het eerste uur na zonsondergang. De Buxusmot specialisten op dit gebied. is op vele plaatsen in Duitsland en Nederland inmiddels een plaag aan het worden. Het zijn vooral de rupsen die het op Dit jaar ben ik vanaf half maart weer begonnen met het uw buxushagen hebben voorzien. In Zeeuws-Vlaanderen is activeren van de vlinderval. Dit voorjaar toe loopt het nog de Buxusmot vooralsnog alleen gemeld vanuit Terneuzen, niet storm, ook Joop heeft dezelfde ervaringen dit voorjaar. Zuiddorpe en Vogelwaarde. Dus u bent bij deze gewaarschuwd. De voorjaarssoorten kun je in maart en april het beste vangen door een zoetig smeersel aan te brengen op enkele bomen. Op Mijn ervaringen zijn positief, al vond ik het wel erg moeilijk, licht reageren ze blijkbaar niet zo goed. zeker in het begin, om de gevangen nachtvlinders op Recepten voor smeersels zijn op internet bijvoorbeeld te naam te krijgen. Gelukkig kon ik een beroep doen op de vinden via de link: expertise van Joop de Bakker. De soorten die ik niet kende of www.vlindernet.nl/doc/herkenningskaart_voorjaarsuilen.pdf waarvan ik twijfelde werden op foto gezet en via de email ter beoordeling aan Joop toegestuurd. Je leert snel bij, echter Nu in de maand juli 2016 gaat het best goed, er was zelfs er zijn er veel die op elkaar lijken en ze hebben soms ook een dag bij dat ik meer dan 60 nachtvlinders had gevangen nog enorme kleurverschillen binnen dezelfde soort, zodat in 1 nacht. Best wel een klusje om ze te vangen, op naam je gemakkelijk missers kunt maken. Door de waarnemingen te brengen, een foto te maken en ze de vrijheid weer terug voorzien van een foto ook op waarneming.nl te zetten werden te geven. In Juli nog enkele mooie gevangen, zie de foto’s de fouten er snel uitgehaald door de experts en vervolgens hieronder. gecorrigeerd. Omdat ik erg nieuwsgierig was hoe Joop zijn tellingen deed, ben ik een keer bij hem op visite geweest en Hieronder enkele mooie nachtvlinders die ik heb gevangen in hebben we samen op een ochtend zijn vlinderval geleegd 2015 en 2016. en beoordeeld. Ook daar heb ik weer veel van geleerd. Een

Herculesje Zwarte Herfstspinner Dromedaris

Rups van de Buxusmot Buxusmot

9 Eerste kennismaking nachtvlinders

Rietvink Lindepijlstraat

Advertentie

Zwartevlekwinteruil Kortzuiger

Gestippelde Houtvlinder Koperuil

10 De steltkluut winter 2016 Korte berichten

Diverse oproepen

Oproep e-mailadressen

Eén van de concrete acties die voortvloeien uit de beleidssessies Redactie die onlangs gehouden zijn is het verspreiden van een digitale nieuwsbrief. Hoe die er precies gaat uitzien is nog niet helemaal Al diverse keren heeft een oproep in De Steltkluut gestaan uitgedacht. Het idee is echter periodiek een nieuwsbrief te ver- voor uitbreiding van de redactie. Helaas heeft nog niemand sturen waarin actuele informatie komt te staan (zoals bijvoor- zich gemeld. Bert van Broekhoven en Cathy Maas hebben beeld het wijzigen van een agenda-item, een leuk nieuwsitem, besloten om na dit nummer hun activiteiten binnen de het verschijnen van een interessant rapport). Een eerste stap is redactie te beëindigen. Wij willen beide hartelijk bedanken het verzamelen van e-mailadressen, want die hebben we lang voor hun inzet de afgelopen jaren. Helaas betekent dit ook niet van alle leden. Als u daar belangstellig voor heeft verzoeken dat de redactie is gekrompen tot een dusdanig beperkte wij u, uw e-mailadres door te geven via [email protected]. samenstelling dat niet langer gegarandeerd kan worden dat De Steltkluut in zijn huidige vorm en frequentie kan blijven verschijnen… Contributie 2017 Wij hopen op uw begrip hiervoor. Lindepijlstraat Bij deze verzoeken we u om de contributie voor 2017 over te maken. Er worden om kosten te sparen geen acceptgiro’s meer gestuurd. De minimum-contributie voor 2017 bedraagt 25 Euro. Een hoger bedrag is welkom.

Graag voor 1 februari 2017 betalen via rekeningnummer: IBAN: NL81 RABO 0136605540 Bic: RABONL2U t.n.v. Natuurbeschermingsvereniging De Steltkluut

Vermeld s.v.p. ook even namens wie de contributie bedoeld is. De naam van het lid komt immers niet altijd overeen met de naam van de rekeninghouder. Dat voorkomt ons een hoop puzzelwerk.

Advertentie

Kortzuiger Verschoore organiseert zondag 2 april lijke prijs direct mee naar huis! Kun je niet wachten om je nieuwe kijker of lens te gebruiken? Verschoore organiseert2017 van zondag 10:00 2 april tot 2017 16:00, van 10:00 tot kijkerDan of maak lens je te voor gebruiken? slechts € 7,50 Dan een maak wan- je voor slechts € 16:00, in samenwerkingin samenwerking met Het met Zeeuwse Het Zeeuwse Landscha p, 7,50deling een door wandeling de slikken door en schorren de slikken van en schorren van de Verschoore Landschap, Verrekijker de Verschoore en Lange Verrekijker lenzendag . HetHet Verdronken Verdronken Land Land van van Saeftinghe. Saeftinghe. Ook zonder Tijdens deze gezelligeen Lange lenzendag. dag in Tijdens het prachtigedeze verrekijkerOok zonder enverrekijker lens is en eenlens is wandeling door dit Verdronken Landgezellige van Saeftinghe dag in het lee prachtiger je alles over bijzondereeen wandeling natuurgebied door dit bijzondere zeer de moeite waard. verrekijkers, telescopenVerdronken en Land lange van lenzenSaefting. -Bij de Denatuurgebied wandeling zeer wordt de moeite begeleid waard. door een gids van testopstelling vindhe leer je eenje alles diversiteit over verrekijkers, aan kijkers, hetDe bezoe wandelingkerscentrum wordt begeleid en duurt door ongeveer een uur. telescopen en lenzentelescopen en krijg en lange je deskundig lenzen. Bij advies de Meldeen jegids aan van door het bezoekerscentrum je persoonsgegevens te mailen testopstelling vind je een diver- van de aanwezige vertegenwoordigers. Dankzij naar:en duurt [email protected] ongeveer een uur. Meld Vermeld in je siteit aan kijkers, telescopen en je aan door je persoonsgegevens hun kennis en advieslenzen leeren krijg je welkeje deskundig verrekijk advieser of mail met hoeveel personen je komt en wie er lens perfect bij jouw wensen en gebruik past. Heb graagte mailen een naar: wandeling administratie@ met de gids maakt. Na van de aanwezige vertegenwoor- verschoore.nl Vermeld in je mail met je jouw favoriet digers.gevonden? Dankzij Da hunn neem kennis je en de advies nieuwe aanmelding ontvang je een routebeschrijving en een verrekijker of lens tegen een aantrekkelijke prijs voucherhoeveel voor personen een gratisje komt kop en wie koffie er of thee met een leer je welke verrekijker of lens perfect graag een wandeling met de gids maakt. direct mee naar huis! Kun je niet wachten om je nieuwe heerlijke Zeeuwse Bolus. bij jouw wensen en gebruik past. Heb je Na aanmelding ontvang je een routebe- jouw favoriet gevonden? Dan neem je de schrijving en een voucher voor een gratis kop Koperuil nieuwe verrekijker of lens tegen een aantrekke- koffie of thee met een heerlijke Zeeuwse Bolus.

11 Resultaten muizenonderzoek Saeftinghe

Resultaten muizenonderzoek Saeftinghe

Door: Pepijn Calle de muizenstand beperkten zich vaak tot kleine onderzoekjes op de gasdam/zeedijk of het pluizen van braakballen. Niet De Zoogdierwerkgroep Zeeland organiseert jaarlijks een eerder werd een poging gedaan om ook diep in het schor ‘herfstkamp’ waarbij vrijwilligers zoogdieren in een gebied muizen te vangen. Saeftinghe is van groot belang voor onder inventariseren. De focus ligt daarbij vaak op zeldzame andere bruine- en blauwe kiekendieven. Het gebied is zelfs de soorten, zoals de noordse- en ondergrondse woelmuis. Af- grootste bekende slaapplaats van Noordwest-Europa. Voor Het gelopen najaar stond het Verdronken Land van Saeftinghe Zeeuwse Landschap is het als beheerder dan ook interessant op het programma, een gebied dat nog niet eerder (goed) om te weten of de muizen voor deze roofvogels een belangrij- op muizen onderzocht was. Hoewel hier niet direct zeld- ke voedselbron in dit grote schorgebied kunnen zijn. zaamheden te verwachten waren, is het voor muizenonderzoek toch wel een interessant gebied. Het grote getijden- Voorbereiding is het halve werk… verschil - bij springtij tot meer dan 7 meter! - zorgt ervoor Het houden van een zoogdierenkamp vergt de nodige voorbe- dat het gehele schor meerdere keren per jaar overspoelt. reiding. Idealiter worden de vallen al enkele dagen voorafgaande het daadwerkelijke vangen van de muizen in het gebied Je zou denken dat muizen hier niet kunnen overleven. Door de geplaatst. Dat is het zogenoemde ‘prebaiten’. Met vers hooi en regelmatige aanwezigheid van de torenvalk – een muizeneter een zes-gangenmenu van pindakaas, havermout, meelwor- pur sang - wisten we dat er in ieder geval lokaal muizen zouden men, kippenvoer, appel en wortel, worden alle muizensoorten moeten voorkomen. Om welke soorten en aantallen het zou in de valletjes verleid. Omdat de vallen nog niet op scherp gaan, was echter nog onbekend. Eerdere onderzoeken naar staan, kunnen ze zo enkele dagen wennen aan hun nieuwe

Vallen plaatsen langs de Sieperdageul. Foto's Lucien Calle

12 De steltkluut winter 2016 Resultaten muizenonderzoek Saeftinghe

driesterrenhotel. Dat komt ten goede aan de vangkans daarna. avondronde was een ware uitdaging, aangezien de smalle, Doordat het getij bij dit kamp echter ongunstig viel, werd de diepe en totaal overgroeide geultjes in het donker lastig te prebait-periode echter bij de helft van de vallen verkort tot één zien zijn en dus voor de nodige valpartijen zorgden. Gelukkig dag. De andere helft (alle locaties westelijk van de Gasdam) maakten de zwoele avonden, met vele roepende waterrallen werd zelfs meteen op scherp gezet. Het plaatsen van de vallen en de goede muizenvangsten veel goed. Na vaststelling van in de wildernis van Saeftinghe was geen eenvoudige klus. Voor de soort, werden de muizen ter plekke weer vrijgelaten. Je zou sommige locaties moesten de vrijwilligers zelfs een tocht van denken dat dit een stressvolle gebeurtenis is en dat de muizen tien kilometer door ruigte, modder en geulen afleggen. Onder zich hierna niet nogmaals zouden laten vangen. Het tegendeel het genot van een stralende zon en met vele glij- en struikel- is echter waar. Vaak lopen ze na een korte tijd weer in dezelfde partijen werden de kratten vol metalen vallen door het gebied val. Ze verkiezen hun nieuwe luxe villa met de vele lekkere gesjouwd. In totaal werden er zo maar liefst 250 vallen, ver- hapjes als het ware boven hun vrijheid. Dat is een bekend fe- spreid over dertien locaties geplaatst. Acht deelnemers (waar- nomeen, dat ook wel ‘trap happiness’ genoemd wordt. onder ook leden van het Gidsenteam Saeftinghe, De Steltkluut & Natuurpunt) waren hier twee volle dagen mee bezig. Resultaten Dankzij dit herfstkamp weten we dat muizen (verassend) grote ‘Trap happiness’ delen van Saeftinghe bewonen en dat het zelfs om vijf soorten De voormalige schaapskooi in Emmadorp vormde de uit- gaat: aardmuis, huisspitsmuis, bosmuis, dwergmuis en veld- valbasis van de deelnemers. Van hieruit werden tweemaal muis. Bosmuis en huisspitsmuis zijn het vaakst gevangen. De daags tochten ondernomen om de vallen te controleren. De aardmuis en de huisspitsmuis waren echter op het grootste

De aantallen gevangen muizen per vanglocatie geprojecteerd op een hoogtekaart. Eén locatie, bij Schaapskooi Emmadorp, lag binnendijks

13 Resultaten muizenonderzoek Saeftinghe

aantal locaties aanwezig. Tevens kwam duidelijk naar voren dat de aantallen nabij de (hoger gelegen locaties) Gasdam, Dam naar de Noord en de zeedijk veel hoger zijn dan ‘dieper’ in het gebied gelegen locaties. Het is dus aannemelijk dat de muizen daar van belang zijn voor de kiekendieven. Tijdens het kamp werden ook de braakballen geplozen van de kerkuil die bij de Noordstal in Saeftinghe verblijft. De uitkomsten daarvan vertoonden veel overeenkomsten met het vallenonderzoek. Tijdens de veldbezoeken werden er ook sporen van bruine ratten, vossen en zelfs een bunzing gevonden. De laatste twee Bunzingsporen in de Bevergeul soorten eten ook veelvuldig muizen.

Emigratie vanaf het droge? De resultaten doen vermoeden dat er ’s zomers kolonisatie vanaf de niet-overstroomde delen naar de lager gelegen delen, dieper in Saeftinghe, plaatsvindt. Muizen planten zich immers gedurende de lente en zomer massaal voort, waarna de jongen uitwaaieren en zelf territoria proberen te bemachtigen. Aan- gezien de beste (hooggelegen) plekjes al bezet zijn, moeten ze noodgedwongen het gevaarlijke Saeftinghe in. In hoeverre deze dieren er vervolgens in de herfst en winter kunnen stand- houden is nog onbekend. Het zou kunnen dat een soort als de huisspitmuis hier ’s winters grotendeels uitsterft, maar dat bos- en dwergmuis hier toch ’s winters kunnen overleven. Deze laatste twee soorten kunnen namelijk goed klimmen. Zij kunnen wellicht een hoog springtij overleven in rietstengels, waarvan de toppen boven het water blijven. Mogelijk overleven ze hoge springtijen dankzij de lokaal massaal aanwezige veekpakket- ten. Dit zijn aanspoelsels van dood riet en zwerfafval. Deze zijn vaak wel een halve meter dik en bij eerdere hoge springtijen gevormd. Dankzij het drijfvermogen zouden de muizen hier kunnen overleven.

Onderzoek smaakt naar meer Het plaatsen van de muizenvallen Het Verdronken land van Saeftinghe is met een oppervlak van 36 vierkante kilometer een enorm gebied. Ons onderzoek met dertien vanglocaties in een korte periode is niet meer dan een grove steekproef. Langdurig onderzoek op een groter aantal locaties is nodig om inzicht te krijgen in rekolonisatieprocessen en de overlevingskans van de verschillende muizensoorten bij hoge springtijen. Ook kan er nu onderzocht worden of de kiekendieven significant meer foerageren in de muizenrijke delen van Saeftinghe. Voor de vrijwilligers van de Zoogdier- werkgroep Zeeland zijn zulke uitgebreide studies niet haalbaar, maar wellicht zijn er studenten die hieraan hun afstudeeron- derzoek willen wijden?

Dit artikel verscheen eerder in iets andere vorm in het tijdschrift van Stichting Het Zeeuwse Landschap

Kratten met honderden muizenvallen werden dwars door de Saef- 14 De steltkluut winter 2016 tinghe gedragen Samen kleuren we groen

Samen kleuren we Oost Zeeuws- Vlaanderen GROEN

Door: Nathalie De Somer - Coördinator flora inventarisaties Oost Zeeuws-Vlaanderen - De Steltkluut

Eind 2015 benaderde Peter Meininger, adviseur ecologie bij Rijkswaterstaat, de Plantenwerkgroep van De Steltkluut. Er waren heel wat delen in Zeeland waar zelden of nooit iemand kwam om de flora te monitoren. In die gebieden hadden we geen betrouwbaar recent beeld van de biodiversiteit. Peter vroeg de Plantenwerkgroep om daar in eigen regio iets aan te Bunzingsporen in de Bevergeul doen. Vanuit de natuurgebieden werd vaak en voldoende gerapporteerd, het ging vooral om de gebieden ertussen. Op basis van de Nationale Database Flora en Fauna (NDFF) bracht ik het aantal (na 1990) waargenomen soorten in de Oost-Zeeuws- Vlaamse kilometerhokken (km-hokken) in beeld zodat het voor de Plantenwerkgroep duidelijk werd waar een bezoek welkom minder dan 50 soorten. Een geweldig resultaat en mooi bewijs was. dat we samen veel voor elkaar krijgen, dus geef elkaar maar een flinke schouderklop. Op het eerste kaartje zie je de beginstand eind 2015. In een derde van het gebied, ruim 150 km2, waren minder dan 20 Wij gaan door met de flora inventarisaties: in gezonde km-hok- soorten per km-hok gerapporteerd sinds 1990. Deze ‘brood- ken met meerdere biotopen groeien normaal meer dan 100 magere’ km-hokken zijn oranje gekleurd. soorten. Ook door een km-hok in een andere maand te bezoeken vinden we extra soorten, en inmiddels brengen we ook Zeventien vrijwilligers hebben deze km-hokken afgestruind op meer soorten op naam. Het motto van de Plantenwerkgroep zoek naar plantensoorten. De waargenomen soorten werden blijft: iedere bijdrage is welkom. Ieder bezoek aan een berm, ingevoerd in waarneming.nl. Bij meer dan 50 verschillende akker, dorp, ruigte of eigen tuin (alleen wilde planten noteren!) soorten kleurt het hok steeds groener. levert nieuwe gegevens op. Ieder kiest een werkwijze die in zijn of haar leven past. Zo brengen we samen de biodiversiteit in de Op het tweede kaartje zie je wat we eind oktober 2016 regio beter in kaart. hebben bereikt: 222 vierkante kilometers zijn bezocht. Alle ‘broodmagere’ km-hokken zijn weggewerkt. Evenals het Heb je ook interesse, neem contact op via de website van De overgrote deel van de ‘magere’ km-hokken, dat zijn de gele met Steltkluut/plantenwerkgroep.

Het plaatsen van de muizenvallen

15 Bijzondere waarnemingen

Bijzondere waarnemingen in onze regio

Door: Marc Buise Een bruinvis in Saeftinghe Op 24 april 2016 vonden we een aangespoelde bruinvis op het In deze rubriek wordt er iets verteld over enkele zeldzame strand in een verzande geul van de Noord in het Verdronken waarnemingen die in de voorafgaande periode zijn gedaan. Land van Saeftinghe. Het dier was zwaar aangetast maar niet De hoofdbron daarvoor is de site waarneming.nl. Maar u kunt alleen als gevolg van ontbinding. Het dier was nog tamelijk uw bijzondere waarneming ook direct aan mij melden via ber- vers. Bij onderzoek bleek dat het op een gewelddadige wijze [email protected]. Graag ontvang ik dan compact, in enkele om het leven was gekomen. Dat was ook het geval bij het aan- zinnen, welke waarneming is gedaan met wat specifieke ken- gespoelde mannetje dat op 23 oktober 2016 werd gevonden merken van de betreffende soort en een bijbehorende foto die ten oosten van de Nol van Baalhoek. minimaal 2,5 MB groot is. Dit keer een bijdrage van Henk Caste- lijns over de Draaihals en van Marc Buise over Bruinvissen. De tijd dat er honderden bruinvissen de Westerschelde op- zwommen is reeds lang voorbij. In de 19e eeuw was dat nog de gewoonste zaak van de wereld. Zo werd hun aantal in 1889 Draaihals op Vogelringstation Saeftinghe geschat op 500 stuks. Vanuit visserijkringen was men beducht In Saeftinghe worden sinds 7 oktober 1995 zangvogels ge- voor deze kleine visetende walvissoort. Evenals zeehonden, ringd. Tot en met oktober 2016 werden 41.360 vogels gevan- waarvan er omstreeks 1890 in de Westerschelde zo’n 1.000 leef- gen. Dat gebeurt met behulp van in rietvelden opgestelde den, beschouwde men de dieren als onwelkome concurrenten mistnetten. Op 20 augustus was een Draaihals de vangst van van de visserij. Ze werden dan ook vaak in een adem genoemd de dag. Het is pas de 2e keer dat de soort in de netten hing. De en fanatiek bestreden. Tot 1857 stond er op het doden van 1e keer was op 4 september 2010. deze dieren een premie, voor elke bruinvis twee gulden en voor elke zeehond drie gulden, voorwaar geen kleinigheid in Draaihals gevangen op 20 augustus 2016. De vogel had een die dagen. De premie bestond al in de tijd dat de Schelde nog vleugellengte van 94mm, woog 30,3 gram en werd door Jenni- werd beschouwd als “de rijkste in visschen van alle rivieren van fer Rowlands van een ring voorzien. Foto Henk Castelijns Europa”. Beide soorten kregen in eerste instantie de schuld van de sterk teruglopende visstand in de tweede helft van de 19e De Draaihals is een kleine spechtensoort die zijn voedsel, voor- eeuw. In werkelijkheid waren dat overbevissing, waterveront- al mieren maar ook wel andere ongewervelden, op de grond reiniging en de afdamming van het Kreekrak. Deze oorzaken zoekt. Op de zandgronden in de oostelijk helft van Nederland deden uiteindelijk ook de bruinvis en de zeehond de das om. broeden 30-50 paren (sovon.nl). Draaihalzen overwinteren in Ook de omschrijving “schadelijk wild” in de jachtwet deed daar Afrika ten zuiden van de Sahara. In Zeeland is de soort schaars. weinig goed aan. De aantallen liepen reeds in de eerste helft Het merendeel van de waarnemingen is tijdens de voor- en na- van de 20e eeuw terug. Na de tweede wereldoorlog raakte de jaarstrek in april\mei en augustus/september (waarneming.nl). soort pas echt in de problemen. De populatie kwam in een vrije De vangst vond plaats in een rietveld. Opmerkelijk voor een val terecht. Desondanks bleef men de dieren fel vervolgen. soort die vooral van mieren leeft. De dag dat de vogel werd Tot 1947 werden op de Westerschelde onbeperkt jachtver- gevangen was het de 1e open dag ooit op het Vogelringstation gunningen verstrekt. Uiteindelijk werd de jacht op bruinvis en Saeftinghe. De bezoekers waren die dag spekkoper. zeehond in 1963 verboden. Toen was het in feite al te laat want er zwommen nog amper bruinvissen in de Westerschelde; trou- wens in alle Nederlandse, Belgische en Duitse wateren. Ook

De Goessche Courant 26 mei 1826 Kaart van Saeftinghe met vondsten en waarnemingen 2000-2016

16 De steltkluut winter 2016 Bijzondere waarnemingen

bruinvissen te zien. Sedert kort is dat ook bij Perkpolder het geval (med. L. Calle). In het oosten is dat stukken minder en be- treft het veelal vondsten. Toch zit er vooruitgang in. In 2016 zijn er in april minstens twee keer zwemmende bruinvissen gezien in het water dat Saeftinghe omspoelt. Ook het aantal vondsten neemt toe in en rond Saeftinghe: tussen 2000 en 2010 drie vondsten en tussen 2010 en 2017 al zeven vondsten. Opmerke- lijk is dat vier van de vondsten afkomstig zijn van het schorretje bij Baalhoek. Uit de vondsten blijkt dat het leven van een bruinvis in de Westerschelde niet gemakkelijk is. De dieren hebben te maken met visnetten waarin ze kunnen verdrinken, water- Draaihals. Foto Henk Casteleijns verontreiniging, geluidsverstoring door de drukke scheepvaart, overbevissing (voedselgebrek) en sedert enkele jaren predatie met de visserij was het praktisch gedaan. Vanuit visserijkringen door de grijze zeehond. Mogelijk heeft het bij De Noord gevon- begon men eindelijk in te zien dat het niet die paar bruinvis- den dier aan een dergelijke predatie zijn dood te danken. sen en zeehonden waren die daaraan ten grondslag lagen. Omstreeks 1970 was de waterkwaliteit rondom Saeftinghe zo Waarnemingen (de ongepubliceerde waarnemingen zijn in- slecht dat er vrijwel geen leven meer in mogelijk was. Het was middels op Waarneming.nl geplaatst): dan ook heel bijzonder dat er op zaterdag 10 maart 1973 een 10-03-1973 1† monding Speelmansgat tegen vaargeul, niet levende bruinvis werd gevangen in het Speelmansgat in Sae- op waarneming.nl ftinghe. Het dier oogde verre van gezond, was overdekt met 05-12-2001 1† monding IJskelder tegen vaargeul een soort schimmel en is kort daarna gestorven. Op 20 oktober 16-05-2006 1† eiland radartoren van dat jaar werd de soort eindelijk beschermd via de Natuur- 14-10-2008 1† Konijnenschor (Jos Neve), niet op waarne- beschermingswet. ming.nl 08-01-2011 1† strand plateau (Stan van Dievoet), niet op Sedertdien is er veel veranderd. De onbeperkte lozingen vanuit waarneming.nl de industrie en van huishoudelijk afval zijn grotendeels een 15-01-2012 1† schor Baalhoek tegen Kruispolderhaven halt toegeroepen. Gedurende de jaren 1980 zien we in de rivier 03-05-2013 1† naast Nol Baalhoek een voorzichtig herstel van de visstand. Dat herstel heeft zich 09-04-2014 1† Spauwer tot in onze tijd voortgezet. Volgend op dit herstel nemen ook 19-04-2014 1† naast nol Baalhoek de zeehonden terug toe, eerst alleen volwassen dieren, later 02-04-2016 1 ex. vaargeul tegenover haven Hedwigepolder worden er op de platen weer jongen geboren. Momenteel leeft 03-04-2016 3 ex. vaargeul naast Middelplaat er een honderdtal zeehonden in de Westerschelde. De bruin- 24-04-2016 1† De Noord vis herstelt zich ook maar minder opvallend dan de zeehond. 23-10-2016 1† naast nol Baalhoek Deels komt dat doordat deze walvis het grootste deel van zijn leven onder water doorbrengt. Zichtwaarnemingen en vond- Bronnen sten zijn er vooral uit het westelijke deel van het estuarium. Krantenbank Zeeland Vanaf de vogeltelpost bij Breskens krijgt men vrijwel dagelijks www.waarneming.nl

De aangespoelde bruinvis in de Spauwer. Foto Bas de Maat De aangespoelde bruinvis van De Noord. Foto Jenny Buise

17 Flora in de wintertijd

Ook actief met flora in de winter!

Door: Bert Rijk, Nathalie De Somer en Hanneke Smulders

Er zijn zo veel plantensoorten geïnventariseerd de afgelopen seizoenen! Betekent dit nu dat plantenliefhebbers in de winter stil moeten vallen? Verre van. Hier volgen enkele tips voor die- genen die ook in de winter graag met flora bezig zijn.

Bomen en struiken in wintertijd Bert Rijk legt kort uit hoe je je het determineren van bomen en struiken zonder blad eigen kunt maken.

Het meest belangrijk is om zeer goed te observeren en al je zintuigen te gebruiken bij het grondig onderzoeken van de tak of twijg. Het gaat er vooral om, om goed waar te nemen hoe de tak er uitziet. Wat is de kleur, hoe ziet de knop eruit, wat is de kleur van de knop, wat is de grootte van de knop (t.o.v. de Buiten aan de slag met rozetten & afgestorven planten tak), hoe is de geur (bast met de nagel beschadigen). Ook is In de winter ga je voor het herkennen van planten af op de van belang hoe de knoppen verdeeld zijn over de tak (hoe is de zogenaamde vegetatieve kenmerken: rozetten of resten van knopstand). Zitten er veel knoppen bij elkaar? Is de knop (sterk) bovengronds afgestorven planten. Hiervoor is het handig om behaard, is hij kaal. gebruik te maken van gidsen waar alle stadia van de planten in Verder speelt natuurlijk de vorm van de kroon, de vorming van staan. Bijvoorbeeld de mooie vijfdelige Nederlandse Oecologi- de schors en de kleur van de schors een rol. Een zoekkaart laat sche Flora, nog steeds tweedehands verkrijgbaar. heel snel zien waar je misschien mee te maken hebt. Maar via allerlei apps is het tegenwoordig eenvoudig om iets juist te de- Ook het boekje Onkruiden herkennen van Henk Glas reikt inte- termineren. Door regelmatige herhaling wordt het kinderspel. ressante stof aan. Duidelijke foto’s helpen je om planten vanaf hun vroegste kiemvorm te leren herkennen. De zoekkaart is te bestellen bij educatheek.nl. De meeste boeken over bomen en struiken bevatten een deel Veel informatie is op waarneming.nl voor iedereen toeganke- over het herkennen van takken en knoppen in wintertijd. Bij- lijk. Daar kun je via het menu ‘Soorten’ zoeken op naam van voorbeeld: Bomen en Struiken van West en Midden Europa van de plantensoort die je gezien denkt te hebben. Klik op de Reader’s Digest. soortnaam die je wil bestuderen. In de rechterkolom ‘Over deze soort’ kan je soortinformatie en foto’s selecteren. Dan krijg je Een app die goed bevalt bij de leden van de plantenwerkgroep alle foto’s te zien die sinds 1 januari 1980 tot vandaag zijn inge- is WinterTree ID (app van Isoperla). Via instellingen is de taal op voerd. Gebruik nu het maandfilter om te kijken naar de foto’s Nederlands te zetten. uit de wintermaanden. De website bomengids.nl biedt een winter-, een knoppen- en een bastsleutel aan. Zo kun je kenmerkende rozetten leren kennen, die je in de bloeiperiode nooit te zien krijgt, bijvoorbeeld van echt duizendguldenkruid of vingerhoedskruid.

Of kenmerkende resten van planten, bijvoorbeeld van speerdistel of knoopkruid of heelblaadjes. Nieuw blad aan de plantresten of nieuwe rozetten in de nabij- heid zijn een hulp bij het determineren.

Verdiepen met Heukels’ Het is ook de moeite waard om je eens met de Heukels’ te verdiepen in de kenmerken van de soorten binnen één geslacht. Bijvoorbeeld Veronica - Ereprijs op blz. 534 of Equisetum – Paardenstaart op blz.54 of de Lamium – Dovenetel op blz. 503. Want hebben wij een lidrus aangezien voor heermoes? Mis- schien wel, zo ontdekten wij toen wij weer eens een niet-bloeiende volgroeide lidrus vonden. En de hoenderbeet valt nog wel op, maar een ingesneden dovenetel zie je gemakkelijk over

18 De steltkluut winter 2016 Flora in de wintertijd

Foto’s van links naar rechts: Bloeiresten van heelblaadjes, knoopkruid en speerdistel.

het hoofd. in de buurt inventariseren, neem dan Ereprijs bijvoorbeeld kent veel soorten. - activiteiten contact op met Nathalie voor hulp bij het Door in de winter te leren waar je op In Nijmegen kun je je op zaterdag 10 de- verwerken van de data. moet letten, zullen we de diverse soorten cember a.s. onderdompelen in de wilde in de groeitijd kunnen vinden. Wat je planten op de jaarlijkse Florondag met Mee met de Plantenwerkgroep kent, dat zie je ook, is onze ervaring. Je lezingen, flora-boeken en ontmoetingen Volg de agenda op de website van De kan je in eerste instantie beperken tot de met andere floristen. Steltkluut voor de activiteiten van de soorten die in Oost Zeeuws-Vlaanderen Ten slotte kun je aan het einde van plantenwerkgroep. Elke vrijwilliger blijft voorkomen. Via de website van De Stelt- het jaar weer meedoen met de Floron welkom, deskundige én beginner. kluut, klik je door naar waarnemingen in plantenjacht: een uur lang op zoek naar de regio en de soorten ‘Veronica’ die er bloeiende planten in de periode van zon- zijn waargenomen. dag 25 december t/m dinsdag 3 januari. Rozetten van duizendguldenkruid en vin- Wil je in die week zelf een gebied bij jou gerhoedskruid. Foto’s Nathalie De Somer.

19 Agenda

December werkgroep knotten datum Vrijdag 27 tot en met zondag 29 januari werkgroep knotten activiteit weekend Hattem datum Zaterdag 31 December tijd activiteit knotten plaats tijd 9:30 uur Bas de Maat, 06-53559422 of bas.demaat@ aanmelden plaats de Maat, Altenastraat 14, Hoek gmail.com Bas de Maat, 06-53559422 of bas.demaat@ info zie ook elders in dit blad aanmelden gmail.com graag doorgeven als je komt in verband met werkgroep vogels info soep en oliebollen datum Zaterdag 28 en zondag 29 januari activiteit nationale tuinvogeltelling Januari tijd een half uurtje werkgroep knotten plaats eigen tuin of balkon datum Zaterdag 14 Januari info zie www.tuinvogeltelling.nl om mee te doen activiteit knotten tijd 9:30 uur Februari plaats Schelstraete, Zeildijk 25, Hulst werkgroep knotten Bas de Maat, 06-53559422 of bas.demaat@ aanmelden datum Zaterdag 11 Februari gmail.com activiteit knotten werkgroep vogels tijd 8:30 uur vertrek uit Terneuzen datum Donderdag 19 Januari plaats bioboerderij De wassende maan, Deinze Bas de Maat, 06-53559422 of bas.demaat@ activiteit vergadering aanmelden gmail.com tijd 19:30 uur

plaats Edvard Grieghof 113, Terneuzen werkgroep stekkertjes datum Zondag 12 Februari werkgroep steltkluut activiteit Welk dier ben jij? datum Zondag 22 Januari tijd 10:00-12:00 uur activiteit korstmossen Edvard Grieghof 113, Terneuzen, ingang plaats tijd 13:00-15:00 uur rechts om de hoek Begraafplaats Glacisweg, Hulst en directe plaats omgeving uiterlijk 5 februari via jeugdgroep@stelt- aanmelden kluut.nl onder vermelding van het aantal Lucien Calle, 06-22792100 of lucalle@zeel- aanmelden kinderen en hun leeftijd andnet.nl Korstmossen zijn er in vele verschijningen, Kringspel met allerlei soorten dieren, op de stoep, op bomen en ook op grafste- bijvoorbeeld een weidevogel, een uil, een info nen. Het is aan te bevelen een loepje mee te eekhoorn, een walvis of een libelle. Wat is belangrijk voor jouw leven als uil? En hoe nemen en je warm aan te kleden. info zou de natuur er uit moeten zien als jij een werkgroep planologie walvis bent? Dat gaan we in dit spel samen uitzoeken. Toegang: gratis voor leden, €2,50 datum Dinsdag 24 Januari voor niet-lid kinderen. activiteit vergadering tijd 20:00 uur plaats Edvard Grieghof 113, Terneuzen Lucien Calle, 06-22792100 of lucalle@zeel- aanmelden andnet.nl

20 De steltkluut winter 2016 werkgroep vogels werkgroep stekkertjes datum Donderdag 16 Februari datum Zaterdag 18 Maart activiteit vergadering activiteit Afval, wat doen wij ermee? tijd 19:30 uur tijd 14:00-16:00 uur rond de VMBO school aan de Liniedijk in plaats Edvard Grieghof 113, Terneuzen plaats Hulst aanmelden voor 12 maart bij [email protected] werkgroep knotten datum Zaterdag 25 Februari De landelijke opschoondag is op 25 maart 2017, wij gaan een week eerder aan de slag. activiteit knotten Naast afval verzamelen geven we uitleg over tijd 9:30 uur verschillende soorten plastic en ander afval, afbraaktijden, verschil wel/niet verteerbaar plaats nog niet bekend info afval. Ook doe je een proef om te achterha- Bas de Maat, 06-53559422 of bas.demaat@ aanmelden len met welk soort plastic je te maken hebt, gmail.com want er zijn veel soorten plastic. Doe mee! Toegang: gratis voor leden, €2,50 voor niet- Maart lid kinderen.

werkgroep steltkluut werkgroep knotten datum Zaterdag 11 Maart datum Zaterdag 25 Maart activiteit wandeling Groot Eiland activiteit knotten tijd 13:00-16:00 uur tijd 9:30 uur plaats parkeren en vertrek bij 8e Verkorting, Hulst plaats bossen van Clinge en/of Sint Jansteen vantevoren aanmelden is verplicht, via Bas de Maat, 06-53559422 of bas.demaat@ aanmelden aanmelden email: [email protected] gmail.com Stevige wandeling door weilanden en info info bossen.

werkgroep knotten werkgroep knotten datum Zaterdag 8 April datum Zaterdag 11 Maart activiteit afsluitende knotdag activiteit knotten tijd 9:30 uur tijd 9:30 uur plaats Vennenbos, Koewacht plaats Gaaienbos, Axel Bas de Maat, 06-53559422 of bas.demaat@ Bas de Maat, 06-53559422 of bas.demaat@ aanmelden aanmelden gmail.com gmail.com

werkgroep vogels datum Donderdag 16 Maart activiteit vergadering Let op, er kunnen altijd wijzigingen plaatsvinden in de agenda. Raadpleeg de website of facebook voor tijd 19:30 uur de actuele agenda. plaats Edvard Grieghof 113, Terneuzen

Legenda

Vogelwerkgroep Stekkertje Planologiewerkgroep Steltkluut

Plantenwerkgroep Knotwerkgroep Insectenwerkgroep Zoogdieren

21 Verhaal

Bladerenhoop

Door: Toon Hagenaar Mart kijkt naar de vele bladeren. Foto: Toon Hagenaar Hoe zou het aanvoelen als hij er in sprong? Het is herfst. Buiten loopt opa door Hij wacht tot opa naar binnen gaat. de tuin. Die draait zich nog net om. Hij heeft een hark in zijn hand. ‘Niet in springen, hè!’ roept opa nog. Opa is niet alleen. Mart is er ook. Hoe kon opa dat nu weten? Die kijkt naar de hark, dan kijkt hij De deur naar het huis gaat dicht. naar het gras. Mart twijfelt even. ‘Wat ga je doen, opa?’ vraagt hij. Zou hij het toch durven? ‘Ik ga de bladeren bij elkaar harken.’ Mart neemt een aanloop. Hij duikt Dat vindt Mart leuk. erin. Hij houdt van bladeren. Vooral van Wat heerlijk zacht voelt het aan. grote hopen. Hij doet het nog eens en nog eens. Daar kan hij zo lekker doorheen Dan kijkt Mart om zich heen. lopen. Hij schrikt. De bladeren liggen ‘Niet?’ vraagt Mart. De wind blaast door de tuin. De bla- overal. ‘Nee. Ze liggen daar voor allerlei deren liggen overal. Als hij het ziet, dan ziet opa dat beestjes.’ ‘Mag ik helpen, opa?’ natuurlijk ook. ‘Welke beestjes?’ vraagt Mart. Opa kijkt naar Mart. Vlug haalt hij zijn hark. Hij maakt er ‘Zoals voor een egel of een pad.’ ‘Ja, hoor,’ zegt hij opgewekt. ‘In de een heel mooie berg van. ‘Waarom?’ schuur hangt nog een harkje.’ Het spel begint weer van voor af ‘Omdat ook zij van een zacht bedje Mart pakt het harkje, en hij rent aan. Mart duikt er nog wel twintig houden,’ grapt opa. snel terug. keer in. Dan is hij ook moe. ‘Nee, serieus,’ zegt Mart. Opa heeft al een hele hoop. Hij pakt Nog één keer veegt hij alle bladeren ‘De losse bladeren zorgen voor isola- de bladeren met zijn handen op. op een hoop. tie. Dat houdt de warmte vast in de Hij draagt ze naar een hoekje van de Moe gaat hij naar binnen. winter. Zo bevriezen ze niet.’ tuin. ‘Was het fijn, jongen?’ vraagt opa. ‘Dus voor hun winterslaap,’ zegt Daar gooit hij ze neer. Hoe kon opa dat nu weten? Die kon Mart. Waarom doet hij dat? Mart begrijpt hem toch niet zien? Opa knikt. het niet. Opa zegt dat Mart naar hem toe ‘Maar er zitten nog veel meer dieren Mart zegt niets. Hij helpt opa heel moet komen. tussen, hoor. Ook lieveheersbeest- erg goed. Mart doet dit. Hij kijkt naar opa’s jes, duizendpoten en slakken.’ De hoop wordt groter en groter. Het ogen. ‘Weet je dat zeker?’ vraagt Mart. wordt een hele berg. Mart kijkt er Ze staan gelukkig niet boos. ‘Ja. Weet je wat? In het voorjaar verliefd naar. Opa brengt zijn hand omhoog. Mart ruimen we de bladeren samen op. Wat zou hij daar graag in willen schrikt. Wie weet welke dieren we dan alle- duiken. De hand gaat naar zijn haren. Daar maal vinden.’ Het liefst wanneer opa niet kijkt. plukt opa verschillende blaadjes uit. Dat vindt Mart leuk. ‘Hoe lang duurt Want Mart weet al dat het niet mag. ‘Die ben je nog vergeten,’ lacht hij. dat nog, opa?’ Alle bladeren zijn opgeharkt. Mart lacht mee. ‘Nog heel veel nachtjes slapen.’ Opa veegt het zweet van zijn voor- Opa geeft Mart iets te drinken. Dan Mart zou willen dat het al zo ver hoofd. begint hij te vertellen. was. Hij wil niet zo lang wachten. ‘Hèhè,’ zegt hij. ‘Ik ben moe.’ ‘Die bladeren liggen daar niet zo- Hij wil nu al weten wat ze tussen de Opa loopt naar het huis. maar.’ bladeren zullen vinden.

22 ‘t stekkertje winter 2016 Kleine uil in de mist

Foto: Hetty Harmsen. Foto inzet: Lucien Calle

Door: Sandra Dobbelaar lenwerkgroep gaan vaker er op uit in de winter om te luisteren naar roepende steenuilen. In de buurt van Op een avond ging ik de konijntjes nog even wat te eten boerderijen met oude bomen, staan ze stil om goed te geven. Het was al donker geworden en het was heel luisteren. Zo weten ze waar er overal steenuiltjes zitten erg mistig. Het leek of het extra donker was daardoor. zonder de dieren te zien. En wat was het stil! Er was geen wind, geen ritselende In het voorjaar worden verschillende plaatsen waar blaadjes, geen verkeer, helemaal niets. Ik snoof de uilen zitten nog een keer bezocht. Dit keer om de ba- koele mist op en bleef even staan om te genieten van die byuilen te tellen en een ring om de poot te doen. Dat is rust. Ineens hoorde ik een schreeuw. Het kwam uit de belangrijk, want zo kunnen de onderzoekers te weten richting van de tuin van de buren. Meteen daarna hoorde komen, hoe het met de steenuil in ons landschap gaat. ik zo’n zelfde schreeuw veel zachter en van heel ver Worden het er meer of juist minder? Eigenlijk gaat het weg. En weer een roep van vlakbij gevolgd door een roep al lange tijd steeds minder goed met de steenuil. Het ver weg. Het waren steenuilen. De mannetjes roepen om gebied waar ze leven wordt steeds kleiner, omdat er elkaar te laten horen waar ze zitten. Zo vertellen ze bijvoorbeeld meer huizen worden gebouwd, industrie- dat dit hun plekje is en dat het al bezet is. Vrouwtjes terreinen en wegen worden aangelegd. Het overgebleven steenuilen horen dat natuurlijk ook. Die weten meteen leefgebied is ook nog eens heel erg veranderd. Kleine waar ze een mannetje kunnen vinden om samen een nest- boerderijen met akkerbouw en vee zijn er niet meer, je mee te bouwen. hoogstamboomgaarden zijn zeldzaam geworden. Veel De volgende ochtend toen ik buiten kwam ben ik meteen plaatsen om te broeden verdwijnen ook door het oprui- gaan kijken waar het geluid precies vandaan was gekomen van oude kippenhokken en vervallen schuurtjes. En men. Op het landje van de buren staan fruitbomen en dan is er ook nog het verkeer, dat er voor zorgt dat veel achteraan een oude knotwilg. Het geluid kwam uit die steenuiltjes doodgaan. richting, dus zal het uiltje wel daar in hebben gezeten. Omdat het minder goed gaat met de steenuil, wordt er Steenuilen houden van oude knotbomen of oude hoge hard gewerkt aan de bescherming. Mensen die een boer- fruitbomen. In oude bomen zitten vaak grote gaten derij hebben of buiten het dorp wonen, kunnen een hele- met holtes. Daar broeden en schuilen ze in. Soms zitten boel dingen doen die de steenuil kunnen helpen: zorgen steenuilen ook wel eens in oude schuurtjes of in speciale voor een gevarieerd erf met plaatsen om te broeden, nestkasten. Net als ransuilen en kerkuilen eten steen- grazige weitjes, uitkijkposten, veilige schuilplaatsen uilen muizen, maar anders dan de andere uilen, eten ze voor jonge steenuilen en natuurlijk geen gebruik van ook veel wormen en insecten als nachtvlinders en mei- (landbouw)gif. kevers. Die zoeken ze in de wei tussen de bomen, langs De steenuil is de kleinste uil van alle uilen die in onze dijken of op boerderijen. omgeving voorkomen. Ze hebben mooie gele ogen en Tegen het eind van de winter zo ongeveer in februari zien er schattig uit. Heel grappig is de achterkant van gaan steenuilen roepen. ‘Poeeep’ klinkt het dan. Meest- zijn kop. Dat lijkt ook net een gezichtje, maar dan met al doen ze dat op windstille avonden. Dan klinkt hun dichte oogjes. Als het zonnetje schijnt, zit een steenuil schreeuw lekker ver. Nu het ’s avonds zo vroeg donker graag te soezelen in de warmte van de zon. Je kunt ze is, kun je ze zelf ook horen. Vrijwilligers van de ui- dan, als je heel zachtjes doet, makkelijk te zien krijgen.

23 Jong en oud op de Kaloot

Jong en oud op de Kaloot

Door: Marjon Spruijt en Hanneke Smulders van een plant of dier zelf versteent, dan vind je bijvoor- Foto’s: Freddy van Nieulande en Hanneke Smulders beeld een fossiele haaientand die precies dezelfde vorm heeft als de tand ooit was. Zaterdagmiddag 10 september gingen we met de Stek- kertjes naar het strand van de Kaloot, net naast de We hebben de twee soorten fossielen die er zijn goed kernenergiecentrale Borssele. Onze gids, Freddy van kunnen zien. Op de Doornikse steen, die bij de wateruit- Nieulande, legde uit dat hier vlak langs de kust de vaar- laat van de kerncentrale in het zand lagen, hebben we geul wel 60 meter diep is. Daardoor komt het dat op dit de afdrukken van poliepen en koralen gezien. En langs strand fossiele schelpen en haaientanden aanspoelen uit de vloedlijn hebben we verschillende boormossels en hele oude, diepe aardlagen. We hebben bijvoorbeeld een haaientanden gevonden. krabbenpootje gevonden van een krab die ongeveer 1,5 miljoen jaar geleden in de zee leefde. Dat er vaak haaientanden aanspoelen komt, omdat haaien hun hele leven lang wisselen van tanden. Freddy Hoe oud is oud? van Nieulande had een mooie haaienbek bij zich, waar De verschillende lagen in de aarde stammen uit verschil- we goed aan konden zien dat in de bek van de haai al lende tijden. Fossielen uit de aardlaag van het Mioceen meerdere rijen kleine tanden in de maak zijn. Eén haai zijn van planten en dieren die ongeveer 23 tot 5 miljoen verliest in zijn leven bijna 10.000 tanden in totaal. Al jaar geleden hebben geleefd. Fossielen uit het Plioceen speurend vonden de Stekkertjes wel 15 haaientanden zijn van planten en dieren die ongeveer 5 tot 2,5 mil- en verschillende fossiele schelpen . Met dank aan de joen jaar geleden hebben geleefd. De krab waar wij het enthousiaste Freddy van Nieulande werd het een ge- pootje van vonden, stamt uit het Pleistoceen, dat is het slaagde middag. geografisch tijdperk van ongeveer 2,5 miljoen tot 12 duizend jaar geleden. Voor wie meer wil weten, het boek Zeeuwse strandfos- sielen is bij de boekhandel verkrijgbaar. Wat zijn fossielen? Fossielen zijn resten van dieren of planten die steen Zoekkaart voor fossiele schelpen die je bij de Kaloot zijn geworden. Soms vind je een afdruk van een plant of kunt vinden: http://www.willem.to/fossielen/ dier als een soort stempel in een steen. Als een stukje

24 ‘t stekkertje herfst 2016 Wintermuggen

Een dansvoorstelling bij het ontbijt

Door: Sandra Dobbelaar De meeste zijn alleen door specialisten te herkennen. Foto's Lucien Calle Maar iedereen kan twee groepen onderscheiden door middel van een leuke proef. Sommige soorten zou je Nu de wintertijd is ingegaan, zitten we vaak weer te Sneeuwmuggen kunnen noemen. Zij dansen graag boven eten als het schemert. Een mooi moment, want veel die- wegdooiende sneeuw, “dooimuggen” liever boven plekken ren gaan dan in onze tuin op zoek naar eten. Op de voe- waar de sneeuw al is verdwenen. Leg je een krant onder derplank wordt dan druk gekibbeld om de broodkorstjes een dansende wolk dooimuggen, dan verhuizen ze meteen en in de struiken zitten vogels klaar om ook een gevallen naar een donkere plek. Omgekeerd laten sneeuwmuggen kruimeltje mee te kunnen pikken. zich door een krant niet storen. Zij houden juist van een Gisteren zagen we iets heel moois. In de zonnestralen licht gekleurde plaats. zagen we een grote glinsterende wolk bij de boom. De wolk bewoog. Het waren een heleboel kleine muggen. Het Wintermuggen steken niet. Waarschijnlijk eten ze ook leek wel of ze een dansvoorstelling hielden. Dan weer niet, want ze hebben geen goede mond. De larfjes eten dansten de muggen onderin de wolk, dan weer bovenin, wel. Ze leven in het strooisel op de grond en eten van dan weer aan de zijkant, dan weer binnenin. De wolk rottende bladeren en stengels. Volwassen dieren leven bewoog heen en weer en op en neer en de vleugeltjes van dus alleen maar om te paren. Het rondvliegen in wolken de muggen schitterden in het licht. Prachtig! heeft daar alles mee te maken. De mannetjes vliegen We besloten eens van dichtbij te gaan kijken. Eigenlijk dicht bij elkaar, zodat de vrouwtjes hun makkelijker waren het maar kleine mugjes, maar wel een heleboel! kunnen vinden. Als zo’n kleine mug alleen zou zijn, zou Ze lijken op langpootmuggen, maar dan in het klein. het niet mee vallen om hem te vinden. Zo’n zwerm valt Het waren allemaal mannetjes. Er kwamen steeds meer meteen op. Zo’n wolk is dus een soort van dansvoorstel- mugjes bij en de wolk werd steeds groter. De beestjes ling door mannen, speciaal voor vrouwen. die omhoog gaan, fladderen met hun vleugels. Als ze naar beneden gaan, laten ze zich afglijden door hun vleugels breed te houden en niet meer te bewegen. Daarbij strekken ze hun pootjes en balanceren ze om in even- wicht te blijven als echte ballerina’s. Veel dieren gaan in de winter in rust, maar deze muggen worden dan juist actief. Daar hebben ze ook hun naam aan te danken: wintermuggen. Vooral op zachte winter- dagen, soms zelfs als het vriest, kun je deze wolken wintermuggen zien. Meestal vliegen ze boven een licht gekleurd voorwerp: de was aan de lijn of een plek sneeuw in de tuin. Er zijn wel acht soorten wintermuggen in Nederland, waarvan er 3 in Zeeland zijn waargenomen.

25 Vogelsnack

Van dennenappel tot vogelsnack

Door: Sandra Dobbelaar

Pindakaas, heel veel dieren zijn er gek op. Dat merk je wel als je een potje vogelpindakaas ophangt in de tuin. In een mum van tijd is het potje leeg. Je kunt zelf een vogelsnack maken. Zoek een dennenappel of sparrenkegel en smeer hem in met pindakaas. Daarna kun je de kegel nog door graan of vogel- voer rollen. Hang de dennenappel of sparrenkegel op in de tuin voor het raam en ontdek welke dieren erop afkomen.

Pindakaas is niet alleen lekker, het bevat voor vogels ook bruikbare voedings- stoffen. In de winter als het koud is, kunnen ze minder makkelijk eten vinden en dan is pindakaas heel goed. Pindakaas zonder zout is volgens Vogelbe- scherming Nederland het beste. Die kun je kopen in biologische winkels of bij dierenwinkels.

Omdat pindakaas heel sterk ruikt, trekt het niet alleen vogels aan. Ook veel andere dieren zijn er dol op. Denk maar aan de muizen die we elk jaar vangen tijdens ons muizenkamp. In de inloopvallen stoppen we ook altijd voer met pindakaas om de muizen te lokken. En niet alleen muizen komen daaropaf. Slakken zorgen er ook vaak voor dat de valletjes dichtklappen.

26 ‘t stekkertje winter 2016

RCMA TERMINALS BENELUXWEG 5, TERNEUZEN

Restaurant Paviljoen ‘t Schor

Havenstraat 54 • NL - 4569 TL PAAL

Danny en Christien Buijsrogge

0031 6 25 38 22 77

[email protected] • www.tschor.nl

De Baeckermat

www.debaeckermat.nl

Bernhardstraat 80 - 4554 BD Westdorpe - tel. 0115 453832 - [email protected]

Adverteren? [email protected] 27 Gaat u mee naar het bos van Hattem?

In 1957 ging een klas van de Prinses Margrietschool uit en verwerkt. Ook de Amerikaanse Vogelkers moet eraan Zwolle kamperen in de bossen bij Hattem. Dat uitstapje geloven… groeide uit tot een schoolwerkweek van formaat. Ieder jaar nemen er nu zo’n dikke vierhonderd kinderen uit Naast het werk is er tijdens zo’n weekend vooral ook heel Nederland deel aan het Nationaal Kamp Hattem. tijd voor ontspanning en plezier. Een vroege ochtend- wandeling, een excursie in de buurt en samen koken Toen in 2001 de Stichting Nationaal Kamp het bos kocht horen er natuurlijk allemaal bij. van de gemeente Hattem werd de Steltkluut erbij betrokken. Via de school de Oude Vaart zaten in het Ook deze winter staat een weekend gepland: van 27 t/m bestuur van die Stichting 2 Terneuzenaren waaronder 29 januari is voor ons gereserveerd. We hopen met een uw voorzitter. Sinds die tijd onderhouden we het bos gezellig clubje die kant uit te kunnen gaan. Ook u bent rondom het kampgebouw “De Zandkreek”. Om de veilig- uitgenodigd. We verblijven in het gebouw. Het vertrek heid tijdens het kamp te kunnen garanderen moeten bij- uit Terneuzen is vrijdag in de late middag/vroege avond, voorbeeld bomen die een risico vormen worden geveld. we proberen zoveel mogelijk samen te rijden. In de loop Ook is het streven het bos zo te onderhouden dat het van zondagmiddag zijn we weer terug. toekomstbestendig is. Aanmelden en meer informatie: [email protected] De knotgroep en jeugdgroep werden uitgenodigd om een weekend aan de slag te gaan. Door Lucien werd een Als je meer wilt weten over het nationaal kamp neem beheersplan voor het bos gemaakt. Het zou een meer dan een kijkje op www.nationaalkamp.nl. natuurlijk bos moeten worden. Dat eerste weekend werd Als je meer over het gebouw te weten wilt komen ga je flink gewerkt. In een deel van het bos werden 100 bo- naar www.zandkreek.nl. men geveld. Dat valt later nauwelijks op. Er staan er nog steeds veel. Daarna werd bijna elke winter een week- Tekst: Adri Paauwe & Bas de Maat endje Hattem op het programma gezet. Elk weekend Foto’s: Sander van der Veeken & Bas de Maat worden na een snelle inventarisatie risicobomen geveld