Drosera Rotundifolia L. (Droseraceae), Ugrožena Karnivorna Biljna Vrsta Flore Srbije – Stanje Populacija I Fitocenološka Pripadnost Na Području Vlasinske Visoravni

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Drosera rotundifolia L. (Droseraceae), ugrožena karnivorna biljna vrsta flore Srbije – stanje populacija i fitocenološka pripadnost na području Vlasinske visoravni

Master rad

Student: Mentor:

Marija Beatović Dr Vladimir N. Ranđelović

Broj indeksa: 223 redovni professor

Niš, 2018

UNIVERSITY OF NIŠ

FACULTY OF SCIENCES AND MATHEMATICS

DEPARTMENT OF BIOLOGY AND ECOLOGY

Drosera rotundifolia L. (Droseraceae), endangered carnivorous plant species in the flora of Serbia – state of populations and phytocoenological compliance in the area of the Vlasina plateau

Master thesis

Candidate: Mentor:

Marija Beatović Dr Vladimir N. Ranđelović

No. of index: 223 professor

Niš, 2018

ZAHVALNICA

Veliku zahvalnost dugujem svom mentoru, prof. dr Vladimiru Ranđeloviću, na uloženom trudu, izdvojenom vremenu i nesebičnoj pomoći prilikom izrade ovog master rada.

Neizmernu zahvalnost dugujem i svojoj porodici na razumevanju i velikoj podršci tokom svih ovih godina.

III

SAŽETAK

U ovom radu su prikazani rezultati istraživanja ugrožene karnivorne biljne vrste flore Srbije – Drosera rotudifolia, stanje populacija i fitocenološka pripadnost na području Vlasinske visoravni. Na ovom području D. rotundifolia raste na staništima u zajednicama sa različitim vrstama mahovina iz roda Sphagnum, ili u zajednicama sa mahovinom Polytrichum gracile. Na osnovu rezultata istraživanja može se zaključtit da je ova vrsta, prema trenutnim saznanjima, zastupljena na 9 lokaliteta, na kojima gradi populacije koje su relativno brojne, ali im usled negativnog delovanja antropogenog faktora i isušivanja staništa, preti nestanak, te su okarakterisane kao ugrožene (EN). Najefikasnija mera zaštite D .rotundifolia je zaštita njenih staništa od delovanja antropogenih faktora.

Ključne reči: Vlasinska visoravan, Drosera rotundifolia, ugrožena biljna vrsta

ABSTRACT

In this paper are prfesented results of investigation of endangered carnivorous plant specie in flora of Serbia - Drosera rotundifolia, state of populations and phytocenological affiliation in the Vlasina plateau. In this area, D. rotundifolia grows on habitats in communities with different species of mosses from the genus Sphagnum, or in communities with moss Polytrichum gracila. Based on the results of the research, it can be concluded that this species, according to the current knowledge, is represented in 9 areas in which it is building populations that are relatively numerous, but due to the negative effect of the anthropogenic factor and the habitat drying, the existence is threatened and characterized as endangered (EN). The most effective protection measure for D.rotundifolia is the protection of its habitats against the activity of anthropogenic factors.

Key words: Vlasina plateau, Drosera rotundifolia, endangered plant species

SADRŽAJ

1. UVOD ...... 1 1.1. Dosadašnja istraživanja ugroženosti flore Srbije i Vlasinske visoravni ...... 3 1.2. Dosadašnja istraživanja flore Vlasinske visoravni ...... 4 1.2. Geografske karakteristike istraživanog područja ...... 7 1.3. Flora i vegetacija istraživanog područja ...... 8 1.4. Rod Drosera – osnovne osobine, sistematika i distribucija u svetu ...... 9 1.5. Rasprostranjenje vrsta roda Drosera na Balkanskom poluostrvu ...... 13 1.6. Rasprostranjenje vrste Drosera rotundifolia u Srbiji ...... 13 1.7. Ugroženost evropskih vrsta roda Drosera ...... 14 2. MATERIJAL I METODE ...... 16 2.1. Kartiranje lokaliteta ...... 16 2.2. Metode za identifikaciju vrsta na istraživanim staništima...... 16 2.3. Određivanje areal-tipova ...... 16 2.4. Određivanje životnih formi ...... 16 2.5. Metodologija izrade fitocenoloških snimaka ...... 17 2.6. Statistička obrada fitocenoloških podataka ...... 17 2.7. Procena ugroženosti taksona ...... 17 3. REZULTATI I DISKUSIJA ...... 19 3.1. Rasprostranjenje vrste Drosera rotundifolia na Vlasinskoj visoravni ...... 19 3.2. Fitocenološka pripadnost biljnih zajednica u kojima je razvijena vrsta Drosera rotundifolia ...... 22 3.3. Procena ugroženosti vrste D. rotundifolia i faktori ugroževanja...... 25 3.4. Mere zaštite vrste D. rotundifolia u cilju njenog očuvanja ...... 28 4. ZAKLJUČCI ...... 29 5. LITERATURA ...... 30

Marija Beatović Master rad

1. UVOD

Još u prvim pronađenim zapisima prastarih civilizacija vidi se da su ljudi tragali za biljkama koje bi bile korisne za njih. Pored ishrane, za izradu materijala, mnoge biljke su korišćene i u narodnoj medicini za spravljanje melema, čajeva, tonika, lekova i dr. Sa razvojem nauke, korišćenjem odgovarajućih analiza utvrđeno je da neke grupe biljaka sadrže raznovrsne aktivne supstance koje na odgovarajući način koriste čoveku i njegovom zdravlju. Prekomernom i nepravilnom eksploatacijom biljnih vrsta korisnih za čoveka došlo je do njihovog ugrožavanja.

Tako su mnoge vrste, nekada široko rasprostranjene, sada ugrožene, ili gotovo isčezle iz prirode. I pored velikih napora da se zaštite ugrožene vrste došlo se do podataka da je na teritoriji Republike Srbije ugroženo oko 600 biljnih vrsta. U cilju zaštite florističkog bogatstva urađena je naučna publikacija 1999. godine pod nazivom “Crvena knjiga flore i faune Srbije” (Stevanović, ed. 1999). Zbog velikog broja ugroženih biljnih vrsta našeg područija 1. tom ove knjige sadrži samo preliminarnu listu najugroženijih biljaka prema kriterijumu Međunarodne unije za zaštitu prirode (http://www.iucnredlist.org/technical-documents/categories-and- criteria/2001-categories-criteria).

Na značaj pojedinih biljaka ukazuje i podatak da su neke vrste istovremeno stavljene i na svetsku i evropsku Crvenu listu. Alarmantni podatak je taj da je 215 biljaka stavljeno na listu krajnje ugroženih vrsta koje su stavljene pod strogi režim žaštite. Takodje su sve ugrožene vrste biljaka u prirodi zastićene zakonom i propisane su stroge kazne.

Veliki broj ugroženih biljnih vrsta je dobro poznat u narodnoj medicine, pa su ih ljudi nesavesno i prekomeno sakupljali iz prirode. Upravo zbog toga je veoma bitno istraživati i proučavati ugrožene biljne vrste u Srbiji, što se i radi od strane kvalifikovanih stručnjaka i prirodnjaka.

Određene grupe biljaka su posebno interesantne ljudima zbog svojih svojstava, a među njima se izdvaja familija Droseraceae. U okviru ove familije, poseban značaj imaju vrste na Balkanskom poluostrvu, predstavnici roda Drosera, koje spadaju u red veoma ugroženih biljnih vrsta u celom Svetu (de Stefano, dos Santos Silva, 2001 Jennings, Rohr, 2011). U našoj zemlji iz ove familije rasprostranjena je vrsta Drosera rotundifolia L. (Janković, 1972), koja takođe spada u ugrožene predstavnike naše flore (Ranđelović, Zlatković, 2010).

Drosera rotundifolia L., u narodu poznata kao okruglolisna rosulja ili rosulja, višegodišnja je insektivorna i zeljasta biljka, iz roda Drosera L. koji obuhvata preko 150 vrsta (Rivadavia et al., 2003) klasifikovanih u tri podroda: Drosera, Regiae i Ergaleium (Seine, Barthlott, 1994). Predstavnici roda Drosera su mahom rasprostranjeni u Australiji, Africi i Južnoj Americi, u uslovima kontinentalne i okeanske klime, dok je na Severnoj Hemisferi zastupljeno svega nekoliko vrsta (Rivadavia et al., 2003) koje naseljavaju vlažna i oligotrofna staništa siromašna nitratima i fosfatima, okarakterisana značajnim prisustvom mahovina, posebno iz roda Sphagnum (Nordbakken et al., 2004). Njenu rasprostranjenost u Evropi i na Balkanu je direktno ugrozio čovek prekomernim i nepravilnim sakupljanjem iz prirode u komercijalne svrhe.

Marija Beatović Master rad

Takodje nestanak populacija je i posledica narušavanja njihovog prirodnog staništa usled melioracije i odvodnjavanja zemljišta. Pored svega toga je i na meti botaničkih kolekcionara, kao i sve većeg broja ljudi koji je čuvaju kao interesantnu ukrasnu biljku.

Velika potražnja tržišta za ovom naizgled malom i neatraktivnom biljnom vrstom potiče iz farmaceutske industrije. Naime, Drosera rotundifolia L. sadrži farmakološki aktivne supstance koje se upotrebljavaju za pravljenje širokog spektra lekova što narodnih, što farmaceutski testiranih. Rosulja ima dugu istoriju kao lek ('Drosera herba', 'Herba Drosera') za lečenje kašlja i plućne bolesti (Baranyai, Joosten, 2016). Poznato je da se biljka sakuplja od jula do avgustu, suši u tankom sloju na promaji u hladu, da bi očuvala boju, a potom u tamnoj staklenoj boci. Od lekovitih sastojaka najviše ima različitih naftohinonskih derivata (metiljuglon, drozeron, plumbagin i drugi), flavonoida (kamferol, kvercitin, myricetin i drugi), flavonolnih glikozida, antocijanina i drugih aktivnih materija (Egan, van der Kooy, 2013). Zbog naftohinona ima širok spektar delovanja na različite Gr+ i Gr- bakterije (Kačániová et al., 2015, Durechová et al, 2016), ali i na neke gljivice, pa i endoparasitske nematode i insekte (Durechová et al, 2016).

Spektar delovanja rosulje je veliki, a uporebljava se kao antitusik, spazmolitik i narodni lek (Sarić, ed. 1989). Sveži listovi u obliku tincture ili sirupa deluju protiv kašlja, bronhitisa, astme, arterioskleroze, dispepsije i drugih oboljenja (Tucakov, 2012).

Upravo zbog velikog spektra primene u medicini i jos nedovoljno istraženog gajenja u veštačkim uslovima, a velike potražnje, moraju se žaštititi prirodne populacije Drosera rotundifolia L. dok ih još uvek ima u prirodi. Veliki broj biologa u svetu, a značajan broj njih u Srbiji, intenzivno proučava ovu vrstu, kao i mogućnosti za njeno očuvanje u prirodnim uslovima, pri čemu se posebno skreće pažnja na mere koje bi trebalo preduzeti da se ne unište njena staništa, priočavaju se abiotički i biotički faktori koji deluju na ovu vrstu.

Karnivorne biljke, a naročito široko rasprostranjenog roda Drosera, fascinirale su i inspirisale istraživače vekovima. Sveobuhvatna studija Čarlsa Darvina o karnivornim biljkama čak 12 poglavlja posvećuje rodu Drosera, odnosno u prvih 11 veoma detaljno opisuje morfologiju, biologiju i ekologiju vrste Drosera rotundifolia (Darwin, 1875).

Zbog značajnog opadanja staništa Drosera, biljka je zaštićena u većini evropskih zemalja od 1980-ih, što znači da je divlja D. rotundifolia postala nedostupna farmaceutskoj industriji. (Baranyai, 2016.). Zakonska zaštita ove vrste uslovila je korišćenje i drugih predstavnika roda Drosera za potrebe farmaceutske industrije, što je povećalo pritisak na gotovo celokupni rod Drosera i dovelo do njegovog ugrožavanja u čitavom svetu. U prilog tome idu i iscrpna istraživanja naučnika širom sveta. Brazilske vrste Drosera nalaze se u ekosistemima koji se smatraju kritično ugroženim, ili ugroženim, a mnogi lokaliteti se nalaze u zaštićenim područijima (de Stefano, dos Santos Silva, 2001). Drosera indica i D. burmanii se sakupljaju i iz drugih razloga, a ne samo zbog njihovih lekovitih osobina, pa su zato uvrštene u Crveni katalog podataka kao ranjive lekovite biljke, prema Međunarodnoj uniji za zaštitu prirode i prirodnih resursa (IUCN) (Jayaram, Prasad, 2006).

Na području Balkanskog poluostrva Drosera rotundifolia naseljava tresave u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Srbiji (Horvatić, 1931), Bugarskoj (Hayek, 1930) i Grčkoj

Marija Beatović Master rad

(Schuler, 2007). U Srbiji rosulja raste na Vlasinskoj visoravni (Ranđelović, Zlatković, 2010), Ostrozubu (Mišić, 1951) i Staroj planini (Mišić et al., 1978), a pronađena je i na Milevskim planinama i Besnoj Kobili (Ranđelović, pers. comm.). Na Vlasinskoj visoravni je zabeležena na više lokaliteta, a posebno je brojna na plivajućim ostrvima (Ranđelović, 1994, 2002, Ranđelović, Zlatković, 2010).

Najznačajniji faktor ugrožavanja ove vrste na području Vlasinske visoravni je neracionalna eksploatacija treseta, a posebno uništavanje plovećih tresetnih ostrva na kojima su zabeležene najbrojnije populacije ove vrste (Randjelović, Zlatković, 2010).

Istraživanja u okviru izrade ovog rada su preduzeta sa ciljem da se:

• utvrdi tačno rasprostranjenje vrste Drosera rotundifolia na području Vlasinske visoravni, što podrazumeva proveru do sada poznatih lokaliteta i eventualno utvrđivanje novih lokaliteta; • odredi stanje populacija ove vrste i da se evidentiraju svi faktori njenog ugrožavanja na ovom području; • evidentiraju staništa i biljne zajednice u okviru kojih se vrsta razvija i da se na osnovu toga opišu njene ekološke preferencije.

1.1. Dosadašnja istraživanja ugroženosti flore Srbije i Vlasinske visoravni

Prema dosadašnjim raspoloživim podacima, a na osnovu desetotomnog izdanja “Flora SR Srbije I-X” (Josifović, 1970-1987., Sarić, ed. 1986.) na teritoriji Srbije zabeleženo je 3115 biljnih vrsta (Diklić, 1984.), ali je taj broj sigurno veći ako se uzme u obzir da su poslednjih godina opisane mnoge nove vrste za nauku i da su mnoga taksonomska rešenja promenjena. Bogatstvo i raznolikost biljnih vrsta u našoj zemlji se ogleda i u velikom broju endemičnih vrsta. U našoj flori je zabeleženo 287 endemita (Stevanović, 1995.). Veliki broj njih predstavlja i relikte što povećava njihov biološki značaj.

Na žalost, sve većim uticajem čoveka, drastično izmenjenim staništima i naglom promenom abiotičkih faktora veliki broj biljaka u Srbiji je u poslednjim godinama i decenijama dospeo na “Crvenu listu” ili u “Crvenu knjigu” ugroženih vrsta. Samim tim je i raslo interesovanje biologa za ove ugrožene vrste, pa su vršena opsežna i mnogobrojna istraživanja za očuvanje tih biljnih vrsta na njihovim prirodnim staništima.

Na osnovu brojnih istraživanja utvrđeno je da je na teritoriji naše zemlje isčezlo, tj. uništeno u poslednjih 50 godina deset biljnih vrsta. Od ovog broja, stenoendemični kragujevački slez (Althea kragujevacensis) se smatra zauvek nestalom vrstom iz genofonda svetske flore (Diklić, Stevanović, 1993.). Takodje se veruje da je u potpunosti isčezao i vranjski slez (Althea vranjensis) (Diklić, 1994.). Endemična niška žutilovka (Genista nyssana), sa jedinim staništem na brdu Gorica kod Niša, uništena je izgradnjom naselja (Diklić, 1987.).

Neke vrste su u potpunosti isčezle u Srbiji, ali se ipak još uvek mogu naći u Evropi i svetu. Primer takve vrste je banatski šafran (Crocus banaticus) za koju postoji osnovana sumnja da je isčezla sa jedinog lokaliteta u Srbiji izgradnjom akumulacije Đerdap I (Stevanović, 1995.). Za

Marija Beatović Master rad zapadnomezijski endemični pančićev grahor (Lathyrus pancicii) osnovano se sumnja da je isčezao sa teritorije Srbije, (Ranđelović, Vukojičić, 1999), a do nedavno, smatralo se da je ova vrsta izumrla i na celokupnom arealu, ali je ipak pronađena u Bugarskoj (Petrova et al., 2003).

Postoje i vrste za koje se veruje da su zauvek isčezle sa naših prostora kao što su: Aldrovanda vesiculosa (njeno stanište su bile bare i močvare Makiša kod Beograda), Delphinium uechtritzianum (nekadašnji stanovnik Grdeličke klisure), Hymenolobus procumbens (okolina Kragujevca) i Scabiosa achaeta (brdo Trnava kod Čačka) (Stevanović, 1995.).

Preoravanjem stepskih površina i njihovo pretvaranje u poljoprivredno zemljište ugrozilo je opstanak mnogih panonskih endemita kao što su: Pulsatila vulgaris ssp. grandis, Paeonia tenuifolia, Adonis vernalis, Prunus tenella, Astragalus dasyanthus, Oxythropis pilosa, Iris arenaria i dr. Meliorizacijom ravnica u Vojvodini, prekomernom ispašom, pravljenjem ribnjaka i saobraćajnicama ugrožene su staništa specifične halofitske flore i vegetacije: Salicornia europea, Suaeda pannonica, Triglochin maritimus. I mnogi drugi stanovnici slatina su ugroženi. Procesima isušivanja bara i močvara radi dobijanja plodnog zemljišta narušen je biodiverzitet tih staništa, a samim tim su ugrožene mnoge vrste. Primera radi, submerzne (insektivorne) biljne vrste kao što su Aldrovanda vesiculosa i Utricaria vulgaris nestale su sa čitavog niza svojih karakteritičnih staništa u Srbiji, kao što su i vrste Pilularia globulifera, Marsilea quadrifolia, Stratiotes aloides, Nymphaea alba, Nuphar luteum, ili Epilobum palustre u tolikoj meri proređene da se danas svrstavaju u kategoriju vrsta u opasnosti, ili ranjivih vrsta (Stevanović, 1995.).

Mnoge vrste, kao što je već poznato, ugrožavaju se prekomenim sakupljanjem iz prirode zbog njihovih lekovitih svojstava. Neke od njih su: Gentiana lutea, Gentiana panctata, Achillea alexandris-regis, Achillea korabensis, Nepeta rtanjensis i dr. (Stevanović, 1995.). Pored sakupljanja u medicinske svrhe, mnoge vrste se u velikim količinama prikupljaju radi ukrašavanja domova kao dekorativne vrste, pa kao takve su ugrožene: Rascus hypoglossum, Leontropodium alpinum, Trolius europaeus, Eryngium alpinum, Hermodactylus tuberosus i mnoge vrste iz familije Orhidaceae.

Prva istraživanja ugroženosti vlasinske flore obavio je Ranđelović (2002), a kasnije je sa saradnicima uradio fitocenološku i fitogeografsku analizu ugrožebe flore Vlasinske visoravni (Ranđelović et al., 2010.

1.2. Dosadašnja istraživanja flore Vlasinske visoravni

Posebno interesantan predeo sa bogatim biljnim svetom predstavlja Vlasinska visoravan. Zbog specifičnog položaja visoravni staništa obiluju značajnim florističkim sastavom. “Vlasina je bila predmet proučavanja gotovo sviju naših botaničara. Po tome se najbolje vidi, koliko je ona interesantan objekat za biologa i koliko je bogat izvor za studije u raznim pravcima.” (Košanin, 1910). Prekomernom eksploatacijim od strane čoveka uveliko je ugrožen biljni svet. Ovo područje je u više navrata analizirano sa aspekta ugroženosti biljnih vrsta (Ranđelović, 2002, Ranđelović, Zlatković, 2010, Ranđelović et al., 2010). Posebnu pažnju domaćih istraživača ovaj predeo je privukao još u XIX veku, kada su južni delovi naše zemlje pripojeni Srbiji (Ranđelović, Zlatković, 2010.). Krajem juna 1880. godine, iz Pirota, dolinom Jerme, na Vlasinu

Marija Beatović Master rad dolazi Josif Pančić sa svojim učenicima i obilazi severni deo tresave, čime je obeležen početak botaničkih istraživanja ovog nadasve zanimljivog objekta (Ranđelović, Zlatković, 2010.). Upravo Pančić istražuje ovaj zanimljiv predeo vise godina i otrkiva četiri nova roda ( Drosera, Comarum, Pinguicula, Polemonium), kao i nove zanimljive vrste. Na tresavi otkriva: Aconitum divergens Panč. i Avena rufescens Panč., dok na obroncima oko blatnih površina pronalazi: Allium melanantherum Panč. i varijetet Knautia magnifica var. flavescens. Značajno je pomenuti i nalaz vrste Juncus capitatus Weigel., koja je kasnije verovatno nestala sa svog, do nedavno, jedinog poznatog nalazišta u Srbiji (Ranđelović, Zlatković, 2010.).

Kako je interesovanje za ovaj predeo raslo, tako je i sve veći broj istraživača i prirodnjaka dolazio da poseti Vlasinu. Neki od njih su veoma uspešno proučavali ovaj kraj i doprineli boljem razumevanju tog osetljivog staništa. Na primer veliki istraživač balkanske flore Lujo Adamović je u vise navrata pisao o ovom predelu (Adamović, 1896., 1898., 1904., 1908.). Svoja istraživanja Vlasine i bogat prikupljeni biljni, Đ. Ilić, L. Adamović i M. Dimitrijević ustupaju austrijskom botaničaru Karlu Friču, koji to objavljuje u nekoliko priloga za floru Balkanskog poluostrva, gde navodi i biljke sa Vlasine (Fritsch, 1894., 1895., 1899.). Fritsch (1909.) u narednom periodu objavljuje nove priloge u kojima navodi devet vrsta sa Vlasine, od kojih je Orchis serbica H. Fleischm. nova za nauku.

O Vlasini i njenim florističkim znamenitostima pišu i Obradović – Ličanin (1892., 1892.) i Davidović (1893.), koji detaljno opisuju još jednu znamenitost Vlasine – bukvu zlatu. Ova bukva je zbog svog specifičnog habitusa našla i svoje mesto u Spath-ovom katalogu drvenastih biljaka iz 1891. godine (Ranđelović, Zlatković, 2010.). Značajan doprinos istraživanju Vlasinske visoravni ima i Đorđe Ničić koji opisuje nalaz vrste Ranunculus lingua, zatim daje detaljan opis stanja populacije karnivorne biljke Drosera rotundifolia, kao i opis 67 vrsta sa ovih terena, većinom sa tresave, u svom delu “Građa za floru okoline Vranja” (Ničić, 1893.).

Početkom XX veka desila su se neka od najbitnijih istraživanja za Vlasinu, ko što su dve studije o vegetaciji i biljnogeografskom položaju Vlasinske tresave, kao i o njenom položaju u sistemu tresava Evrope (Košanin, 1910., Katić, 1910.). Košanin (1910.) daje detaljni opise vegetacijskih formacija u svojoj biljno-geografskoj studiji Vlasine, a iste godine i izdaje spisak biljnih vrsta tresave i okoline u delu "Elementi vlasinske flore" (Košanin, 1910). Takodje te 1910.godine Danilo Katić nezavisko izdaje svoju kapitalnu studiju pod nazivom “Vlasinka tresava i njezina prošlost”. Jedno od poslednjih istraživanja predela na Vlasini, koji je do tada bio netaknut, je delo Černjavskog (1938.) "Postglacijalna istorija Vlasinskih šuma", koji na ovom području opisuje zajednicu okarakterisanu vrstom Carex limosa.

U narednim godinama doslo je do potapanja vlasinske tresave od strane čoveka izgradnjom zemljane brane, pri čemu je stvoreno Vlasinsko jezero. Zato su u narednom periodu mnogo veću pažnja zadobijala floristička istraživanjia samog jezera, dok su podaci o flori i vegetaciji tresave i okolnih terena oskudni (Blaženčić, Blaženčić, 1991., Blaženčić et al., 1993.).

I posle potapanja tresetišta na Vlasini se nastavilo da izučavanjem tamošnje flore pa se navodi o rasprostranjenju nekih biljnih vrsta na ovom području mogu se naći u prilozima Diklića i Nikolića (1961.) i Gajića (1972.). Jovanović - Dunjić (1972.) je izvršila fitocenološku analizu žbunaste zajednice Vaccinio-Bruckenthalietum na Malom i Velikom Strešeru. Jovanović

Marija Beatović Master rad

(1978.) daje detaljnu analizu staništa zlatolisne bukve. Naravno najveću pažnju botaničara i drugih posetilaca Vlasine privlači karnivorna vrsta Drosera rotundifolia L., o čijem opstanku uprkos izgradnji akumulacije pišu Tatić i Blaženčić (1982.).

U svojim radovima Novica Ranđelović, nakon sto godina od pripajanja ovih predela Srbiji, opet daje na značaj biljnim vrstama i staništima na Vlasinskoj visoravni. U disertaciji "Fitocenološko-ekološke karakteristike brdskih travnjaka jugoistočne Srbije" (Ranđelović, 1978.) on navodi i neke zajednice sa područja Vlasinske visoravni. Karakteristike planinskih i subalpskih pašnjaka detaljnije obrađuje u narednim radovima (Ranđelović, 1983., 1984.) Isti autor u narednom periodu zajedno sa Vlastimirom Stamenkovićem objavljuje niz priloga o flori jugoistočne Srbije u kojima je više biljnih vrsta sa područja Vlasine (Ranđelović, 1985., Ranđelović et al., 1982., Ranđelović, Stamenković, 1985., 1986., Stamenković, 1983., Stamenković, Ranđelović, 1986., 1987., Stamenković et al., 1989.).

Započeta floristička i fitocenološka istraživanja Vlasine, Ranđelović i Stamenković nastavljaju još kompleksnijim pristupom, a ekipi se pridružuju V. Ranđelović i B. Zlatković. Rezultati ovih istraživanja saopšteni su na više naučnih skupova (Ranđelović, N., Ranđelović, V., 1990, 1990a, Ranđelović, N. et al., 1990, Ranđelović, V., Zlatković, B., 1990., Ranđelović V . et al. 1997a).

Početkom devedesetih godina proslog veka inicijativu u proučavanju Vlasine preuzimaju Ranđelović i Zlatković. Ranđelović (1994.) u magistarskom radu “Geobotanička studija Vlasinske tresave” je izvršio detaljnu analizu tresavske flore i vegetacije, a posebnu pažnju je posvetio sindinamskim odnosima na Vlasinskoj tresavi.

Ranđelović i Zlatković (1996.) su obradili vegetaciju sveze Calthion na području jugoistočne Srbije, pri čemu za Vlasinsku visoravan opisuju dve asocijacije i daju njihov floristički sastav.

U okviru projekta “Zaštita prirode na području Vlasine” Jovanović i Niketić (1991) su obradili floru i vegetaciju. Floristički spisak koji su načinili na osnovu literaturnih i sopstvenih istraživanja sadrži oko 800 taksona, od kojih je, kako autori napominju, 23 taksona najverovatnije iščezlo sa ovog područja u ovom veku.

U okviru projekta izrade “Crvene knjige flore Srbije” obrađene su i populacije većeg broja vrsta sa područja Vlasinske visoravni. U prvi tom ovog značajnog dela, koji obuhvata iščezle i krajnje ugrožene biljne vrste obrađene su sledeće vrste sa ovog područja: Juncus capitatus Weigel., Polemonium coeruleum L, Utricularia minor L, Carex limosa L, Cirsium helenioides (L.) Hill i Betula pubescens Ehrh. (Stevanović, ed. 1999).

Na crvenoj listi mahovina Jugoslavije sa područja Vlasine našle su se vrste Drepanocladus sendtneri (Schimp.) Warnst., Orthotrichum patens Bruch & Brid. i Pseudoleskea saviana (De Not.) Latz. (Pavić et al., 1998), dok Stevanović i saradnici (1995) u međunarodno značajne mahovine Jugoslavije svrstavaju i endemičnu vrstu Brachythecium kosanini Podp., koja se u savremenoj literaturi tretira kao sinonim vrste B. reflexum (Starke) BSG (Corley et al., 1981).

Ipak, najkompletnija slika vlasinske flore i vegetacije data je u doktorskoj disertaciji V. Ranđelovića (2002) i monografskoj studiji Ranđelovića i Zlatkovića (2010).

Marija Beatović Master rad

1.3. Geografske karakteristike istraživanog područja

Na krajnjem jugoistoku Srbije, između visokih vrhova planina Rodopskog masiva - Vardenika, Čemernika, Plane i Bukove Glave, smeštena je prostrana visoravan, koja je prema nazivu današnjeg akumulacionog jezera, a ranije blata koje se nalazilo u njenom dnu, nazvana Vlasinska visoravan (Ranđelović, 2010.). Prema površini (sa pribrežnim stranama oko 150 km2) i nadmorskoj visini (najniža tačka visoravni je na oko 1200 m) jedna je od najprostranijih i najviših visoravni u Srbiji. Od južnomoravke kotline je udaljena oko 30 km, a do nje se može doći iz pravca Vladičinog Hana preko Surdulice i iz pravca Vlasotinca preko Crne Trave (Stanković, Laušević , 1997).

Slika 1. Geografski položaj Vlasinske visoravni na Balkanskom poluostrvu, u Srbiji i u jugoistočnoj Srbiji (iz Ranđelović, Zlatković, 2010)

Upravo nadmorska visina od 1200 m čini ovaj predeo veoma interesantnim, a tome doprinose i visoke planine rodopskog planinskog masiva koje ovaj predeo okružuju. To su pre svega površi 1600-1800 m n.m. i 1400-1500 m n.m. (Milić, 1967). Sa zapada je ograničena Čemernikom, između čijih najviših vrhova Velikog Čemernika (1638 m), Kule (1622 m), Cvejinog Čukara (1542 m) i Preslapa (1583 m) zalazi jedan krak visoravni sa veoma bujnom izvorskom i tresavskom vegetacijom. Južnu stranu visoravni čine obronci Vardenika sa vrhovima Veliki (1875 m) i Mali Strešer (1756 m) i Pandžin Grob (1664 m). Istočna strana

Marija Beatović Master rad visoravni je najrazuđenija, a planinski masiv koji je ograničava sa istoka je relativno nizak, sa najvišim vrhom Bukovom Glavom (1472 m). Na severu se iznad visoravni naglo izdižu dva visoka vrha Plane – Mali vrh (1678 m n.m.) i Vrtop (1721 m n.m.) (Ranđelović, Zlatković, 2010). Svojim položajem (Sl. 1) Vlasinska visoravan predstavlja razvođe slivova Strume (sliv Božičke reke i Dragovištice), Jerme i Južne Morave (sliv reka Vrle i Vlasine) (Cvijić, 1896, Stanković, Laušević, 1997), pa samim tim i razvođe slivova Egejskog i Crnog mora. Na jugozapadu se rekom Vrlom, između Vardenika i Čemernika naglo spušta u Grdeličku klisuru, na severozapadu postepeno silazi između Plane i Čemernika rekom Vlasinom u Leskovačko polje, na severoistoku se rekom Jermom vrlo strmo spušta u Znepolje, a na jugoistoku, opet postepeno, dolinom Božičke reke, u Ćustendilsko polje (Ranđelović, Zlatković, 2010).

1.4. Flora i vegetacija istraživanog područja

Specifični klimatski uslovi su pogodovali nekada najvećoj balkanskoj tresavi, koju su naseljavale mnoge reliktne biljne vrste. U potencijalne centre biljnog diverziteta naše zemlje (Stevanović,1995) svrstali su i područje Vlasine u okviru ekološkobiogeografske celine planinske tresave. Ovo potvrđuju i brojni literaturni podaci o florističkom bogatstvu Vlasine.

U cilju dokazivanja navedene pretpostavke, u periodu od 1988. do 2005. godine obavljena su detaljna floristička istraživanja svih tipova staništa Vlasinske visoravni. Na osnovu analize sakupljenog biljnog materijala, herbarskih i literaturnih podataka određeno je da je u flori Vlasinske visoravni zastupljeno 178 vrsta mahovina (Bryophyta), jedna vrsta prečice (Lycopodiophyta), 5 vrsta rastavića (Equisetophyta), 14 vrsta paprati (Polypodiophyta) i 936 vrsta semenica (Magnoliophyta) (Ranđelović, Zlatković, 2010.).

Od 178 vrsta mahovina 30 pripadaju klasi Marchanthiopsida, 12 klasi Sphagnopsida, a 136 klasi Bryopsida. Papratnice su predstavljene sa ukupno 20 vrsta, od kojih 2 nisu potvrđene, a 3 vrste su prvi put zabeležene na ovom području. Semenice su, ako se izuzmu nasadi nekih vrsta četinara pored jezera, predstavljene samo skrivenosemenicama. Od 925 vrsta skrivenosemenica (u ovaj broj su uključeni i hibridi), 22 su verovatno iščezle sa ovog područja, 92 nisu potvrđene ovim istraživanjima, a 99 su po prvi put zabeležene za područje Vlasinske visoravni. Osim toga, u flori Vlasinske visoravni zabeležene su 23 podvrste, 32 varijeteta i 28 formi, od kojih je po prvi put zabeleženo 6 podvrsta, 8 varijeteta i 13 formi. Od celokupnog broja 91 vrsta (9.52%) se može podvesti pod neku kategoriju ugroženosti u flori Srbije. (Ranđelović, Zlatković, 2010)

Najzastupljenija familija flore Vlasinske visoravni je familija Asteraceae, koja obuhvata 132 vrste, što čini 13,98% ukupne flore ovog područja. Osim nje, visokom zastupljenošću se ističu i familije Poaceae (79 vrsta), Scrophulariaceae (57), Fabaceae (53) i Lamiaceae (50). Najveći broj rodova sadrži takođe familija Asteraceae (53 roda), a zatim slede Poaceae (38), Apiaceae (23), Lamiaceae (21) i Brassicaceae (18). O specifičnosti ovog područja svedoči i spektar rodova u flori Vlasinske visoravni. Najzastupljeniji je rod Carex sa 34 vrste, što ukazuje na izražene borealne katrakteristike ovdašnjih staništa. Daleko za njim zaostaju rodovi Trifolium (19 vrsta) i Ranunculus (15), dok je najzastupljeniji balkanski rod Hieracium tek na četvrtom mestu sa 14 vrsta. (Ranđelović, Zlatković, 2010)

Marija Beatović Master rad

Na specifičnost Vlasine ukazuje i činjenica da su na njenom području stanište pronašle mnoge endemične (45) i subendemične biljne vrste (30). Rasprostranjenost predstavnika ovih vrste je uglavnom visokoplaninskoj livadskoj vegetaciji klase Juncetea trifidi (28 taksona) i brdsko- planinskoj livadskoj vegetaciji klasa Calluno-Ulicetea i Festuco-Brometea (23 taksona) (Ranđelović, Zlatković, 2010).

U Vlasinskom jezeru se razvila u jasno izražene vertikalne pojaseve, gde najdublji pojas čini vegetacija pršljenčica (Charion fragilis), na nju se nadovezuje submerzna vegetacija sveze Eu- Potamion, a flotantnom vegetacijom podsveze Callitricho-Ranunculenion se završava deo ekološkog niza koji obuhvata vodenu vegetaciju. (Ranđelović, Zlatković, 2010)

Močvarna vegetacija klase Phragmitetea predstavljena je redom Magnocaricetalia, dok je vegetacija reda Phragmitetalia razvijena fragmentarno kraj pritoka jezera. Vegetacija sveze Caricion gracilis-vulpinae predstavlja vegetaciju visokih oštrica i predstavljena asocijacijom Caricetum gracilis, dok je vegetacija sveze Caricion rostratae predstavljena asocijacijom Caricetum rostrato-vesicariae i fragmentima asocijacija Caricetum elatae i Caricetum paniculatae, koje nisu detaljnije istraživane. (Ranđelović, Zlatković, 2010)

Danas predelom dominiraju planinske bukove šume, na čijim se staništima danas uglavnom razvijaju vegetacija suvih livada tipa Festuco-Nardetum strictae i Dantonio -Trifolietum velenovskyi (Ranđelović, 1978.). Čemernik i ekstremna kisela staništa pogoduju razvoju acidofilne bukove šume sa mahovinama (Polytricho formosi-Fagetum). Velike površine su prekrivene brezovim šumama (Betuletum pendulae prov.). Dolinske livade su predstavljene zajednicama Deschampsietum caespitosae (Ranđelović, 1978. Ranđelović, Ranđelović, 1990.), Equiseto-Scirpetum silvaticae (Ranđelović, Zlatković, 1990.) i Filipenduletum ulmariae. Površine, koje su većim delom godine pod vodom, obrastaju močvarne zajednice sveze Magnocaricion, Caricetum rostrato-vesicariae (Ranđelović, 1978., Ranđelović, Ranđelović, 1990.), Caricetum gracilis i, samo fragmentarno, zajednice sveze Phragmition, Phragmitetum communis, Sparganio- Glycerietum fluitantis i Glycerietum maximae (Ranđelović, Blaženčić, 1997.). Mestimično oko jezera i na površinama oko donjih delova tokova jezerskih pritoka razvijeni su fragmenti vegetacije sveze Alnion glutinosae, koji se karakterišu obilnim prisustvom vrba Salix aurita, S. pentandra i S. cinerea, koje često prodiru i na tresavu gde se mešaju sa maljavom brezom (Betula pubescens). Izvorišta i gornje delove vodotokova obrasta vegetacija visokih zeleni, predstavljena zajednicama sveza Rumicion balcanicae, Cirsion appendiculatae (Ranđelović, 1988.) i Cardamino-Montion. Oko samog jezera, razvija se biljni pokrivač povremeno plavljenih površina okarakterisan vrstama Eleocharis acicularis, Spergularia rubra, Gnafalium uliginosum, Lythrum portula i drugim (Blaženčić, 1993.).

1.5. Rod Drosera – osnovne osobine, sistematika i distribucija u svetu

Karnivorne biljke su se u evoluciji prvi put pojavile među skrivenosemenicama, uglavnom među dikotiledonim biljkama, mada ima i nekoliko monokotiledona, kao odgovor na specifične uslove sredine, a pre svega nedostatak nekih nutrijenata, kao što su fosfati i nitrati, u zemljištu. Filogenetski razvoj ovih biljaka ukazuje da one imaju polifiletsko poreklo, odnosno razvijale su se u okviru većeg broja različitih familija i u različito geološko vreme. Danas je poznato oko 600 vrsta iz 6 redova (Asterales, Caryophyllales, Ericales, Lamiales, Oxalidales i Poales), 13

Marija Beatović Master rad familija (Sl. 2) i oko 20 rodova (Elison, Gotelli, 2009). Najveći broj vrsta obuhvataju rodovi Utricularia iz familije Lentibulariaceae (oko 300), Drosera iz familije Droseraceae (oko 150), Nepenthes iz familije Nepenthaceae (oko 70) i Pinguicula iz familije Lentibulariaceae (oko 50). Nasuprot njima, postoje i monotipski rodovi, odnosno rodovi koji sadrže samo jednu vrstu: Aldrovanda, Dionaea (Droseraceae), Drosophyllum (Drosophyllacae), Cephalotus (Cephalotaceae), Darlingtonia (Saraceniaceae), Triphyophyllum (Dioncophyllaceae) (Pietropaolo, Pietropaolo, 1986) i Paepalanthus (Eriocaulaceae).

Slika 2. Položaj familija karnivornih biljaka u savremenom sistemu klasifikacije biljaka (Stevens, 2007. preuzeto iz Elison, Gotelli, 2009)

Marija Beatović Master rad

Posebno bogat vrstama je rod Drosera, kod nas u narodu poznat kao rosulja, sa preko 150 vrsta (Rivadavia et al., 2003), a po nekim autorima dostiže čak i 200 vrsta (McPherson, 2010), pa i 250 vrsta (Gonella et al., 2016). Ime roda Drosera potiče od grčke riječi drosos, što znači rosa, zbog lepljivog sekreta koji se u vidu kapljica izlučuje na vrhovima tentakula (Madhavan et al., 2009). Rod Drosera pripada familiji Droseracee iz reda Slika 4. Rasprostranjenost roda Drosera u svetu Caryophyllales. Sve vrste roda Drosera klasifikovane su u tri podroda – Drosera, Regiae i Ergaleium (Seine, Barthlott, 1994). Većina vrsta iz ovog roda naseljava područja sa kontinentalnom i okeanskom klimom na Južnoj Hemisferi, odnosno u Australiji, Africi i Južnoj Americi, a na Severnoj Hemisferi je zastupljeno svega nekoliko vrsta (Sl. 3) (Rivadavia et al., 2003).

Na području Evrope poznate su tri vrste ovog roda, D. rotundifolia L., D. intermedia Hayne i D. longifolia L. (Sl. 4) (Webb, 1964).

Slika 4. Predstavnici roda Drosera u Evropi: D. rotundifolia (photo: V. Ranđelović), D. intermedia i D. longifolia (Wikipedia)

Predstavnici ovog roda rastu na staništima koja su siromašna mineralnim materijama, a posebno nitratima i fosfatima, što nadoknađuju specifičnim načinom ishrane, odnosno karnivorijom. Zbog toga se često nazivaju biljke mesožderke. Ovaj specijalizovani način ishrane uslovio je kod nekih vrsta potpuno odsustvo enzima koji pomažu redukciju nitrata (Karlson, Pate, 1992), mad se većina njih potpuno normalno razvija na podlozi obogaćenoj nitratima (Chandler, Andeerson, 1976).

Predstavnici roda Drosera su uglavnom višegodišnje zeljaste biljke, izuzev nekoliko vrsta koje su jednogodišnje. Listovi ovih biljaka formiraju polegle ili podižuće rozete u osnovi stabala. To su uglavnom biljke niskog rasta, ali ima i vrsta koje dostižu 100 cm visine (Barthlott et al., 2007). Među njima postoje i vrste penjačice, koje mogu dostići dužinu čak do 3 m. Takav je slučaj sa D. erithrogine (Gibson, 2001). Neke vrste roda Drosera imaju dug životni vek i do 50

Marija Beatović Master rad godina. Predstavnici roda se odlikuju relativno sitnim i neupadljivim cvetovima, koji su raspoređeni u cvasti uvojke. Cvetovi su radijalne simetrije i pentamerni, Cvetni omotač je izgrađen od 5 kruničnih listića i 5 čašičnih listića, prašnika je 5, dok je oplodnih listića od 3 do 5. Plod je čaura koja se otvara poklopcima, dok su semena malobrojna.

Karnivorni način ishrane uslovio je specifičnosti u građi listova. Osnovna struktura listova odgovara tipičnoj građi lista, jer se sastoji od lisne osnove, lisne drške (petiole) i lisne ploče (lamine). Gornja površina lamina, a često i petiola, pokrivena je subepidermalnim evaginacijama, koje se nazivaju tentakule. Tentakule se sastoje od gornjeg proširenog, loptastog dela izgrađenog od epidermalnih žlezdanih ćelija, i drške koja je spolja obavijena epidermisom, ispod kojeg se nalazi nekoliko slojeva ćelija, dok se kroz sredinu protežu snopovi traheida (Barthlot et al., 2007). Osim tentakula, na površini listova mnogih vrsta roda Drosera javljaju se i različiti tipovi negranatih i granatih žlezdanih dlaka i žlezdane papile, a na naličju lista ponekad i nežlezdane dlake (Länger et al., 1995).

Tentakule su obično crvenkaste boje, a njihov prošireni deo je obavijen kapljicom čiste bezbojne sluzi koju izlučuju žlezdane ćelije i koja se na suncu sjaji poput rose. Ova neobična pojava privukla je zanimanje botaničara još u 16. veku. Najpre je 1554. godine herbalista Rembert Dodoens ove biljke nazvao sonnentau, a Henry Lyte je 1578. godine taj naziv latinizovao i ove biljke nazvao Ros Solis, što znači sunčana rosa (Austin, 2004). Tokom istorije, mnogi botaničari su bili fascinirani rosuljom, ali se dugo nije znalo i za sposobnost listova da hvataju insekte (Sl. 5). Ova pojava otkrivena je tek u 18. veku, ali tada se smatralo da je uloga izlučene sluzi zaštitna, odnosno da štiti biljku od napada insekata (Darwin, 1791). Wiliam Bartram (1791) je uočio da mnoge biljke, inače insektivorne, imaju sposobnost hvatanja insekata i da to nije slučajna pojava, ali nije video kakvu korist biljka ima od toga. Tek sredinom 19. veka počelo se sumnjati na karnivorni karaker rosulje, što je Čarls Darvin dokazao i eksperimentom. Rezultate do kojih je došao opisao je u knjizi “Insectivorous plants” (Darwin, 1875).

Slika 5. Plen vrste D. rotundifolia su uglavnom sitni insekti, a može uspešno da ulovi i nešto krupnije insekte, kao što je ova osolika muva (levo), dok su pokušaji lova krupnijih insekata, kao što su leptiri, uglavnom bezuspešni (photo: V. Ranđelović)

Marija Beatović Master rad

1.6. Rasprostranjenje vrsta roda Drosera na Balkanskom poluostrvu

Rod Drosera je u Evropi, kao što je već navedeno, predstavljen sa samo tri vrste, od kojih nijedna nije evropska endemit: Drosera longifolia, D. intermedia i D. rotundifolia (Sl. 4). Sve tri vrste su široko rasprostranjene na čitavom kontinentu, mada su u pojedinim zemljama iščezle. Za područje Evrope, na staništima gde vrste D. longifolia i D. rotundifolia žive zajedno, dolazi do hibridizacije, pri čemu nastaje sterilni hibrid D. obovata (Wood, 1955).

Na Balkanskom poluostrvu su zabeležene sve tri vrste, mada Hayek (1930) navodi samo dve vrste, D. longifolia (za područje Dalmacije i Makedonije) i D. rotundifolia (za područje Hrvatske, Srbije i Bugarske). Međutim, Schloser i Vukotinović (1869) za Hrvatsku navode sve tri vrste, kao i hibrid D. X obovata. Horvatić (1931) za područje bivše Jugoslavije takođe navodi sve tri vrste, od kojih dve, D. longifolia i D. intermedia, za Sloveniju i Hrvatsku, a D. rotundifolia za tresave u Sloveniji, Hrvatskoj i Srbiji. U flori Bosne i Hercegovine D. rotundifolia je zabeležena na dva lokaliteta, na tresavama Livanjskog i Nevesinjskog polja (Riter-Studnička (1956). Martinčić et al. (1999) za područje Slovenije navode sve tri vrste, ocenjujući istovremeno i njihovu ugroženost. Za vrste D. longifolia i D. rotundifolia navode da su ranjive vrste, dok za vrstu D. intermedia daju rang ugrožene vrste. U „Flora Croatica Database“ (https://hirc.botanic.hr/fcd/) daju se podaci za sve tri vrste roda Drosera u Hrvatskoj. U Bugarskoj je zastupljena Slika 6. Rasprostranjenje vrste Drosera samo vrsta D. rotundifolia (Markova, rotundifolia prikazano na UTM karti Srbije 1970). Prema EURO+MED u Grčkoj je rasprostranjena samo vrsta D. longifolia, ali noviji podaci ukazuju da je prisutna i D. rotundifolia (Schuler, 2007, Theodoropoulos, Eleftheriadou, 2012).

1.7. Rasprostranjenje vrste Drosera rotundifolia u Srbiji

U Srbiji je poznata samo vrsta D. rotundifolia, koju je na području Vlasinskog blata pronašao Pančić (1884), a kasnije njegov nalaz potvrdio i Ničić (1892). Adamović (1909) navodi ovu vrstu na nekoliko lokaliteta na Staroj planini – između Ravnog Bučja i Svetog Nikole, oko Ponora i Krvavih bara. Nedaleko od Vlasinske visoravni, u okolini sela Ruplje na planini Ostrozub, ovu vrstu je pronašao Mišić (1951). Nakon toga, Čolić (1965) pronalazi ovu vrstu

Marija Beatović Master rad podno Koprena na Staroj planini. Drosera rotundifolia je pronađena i na Jabučkom Ravništu blizu Babinog Zuba na Staroj planini (Tatić et al., 1985). Nova nalazišta u jugoistočnoj Srbiji, na Milevskim planinama (N. Ranđelović, pers. comm.) i Besnoj Kobili (V. Ranđelović, pers. comm.) nisu zabeležena u literaturi. Osim toga, vrsta se navodi na još dva lokaliteta, na kojima je malo verovatno da se razvija. Naime, Horvatić (1931) navodi usmeni podatak koji je dobio od srpskog botaničara Nedeljka Košanina o rasprostranjenju ove vrste na Poljanici na planini Kukavici, dok Tatić et al. (1985) navode usmeno saopštenje Novice Ranđelovića da je vrsta nađena na Čemerniku, ba nadmorskoj visini od 600 m, u Grdeličkoj klisuri.

Najbolje očuvane populacije vrste Drosera rotundifolia nalaze se na području Vlasinske visoravni, gde je pronađena na tresavama na više lokaliteta, a posebno na plovećim ostrvima (Ranđelović, 1994, 2002, Ranđelović, Zlatković, 2010).

1.8. Ugroženost evropskih vrsta roda Drosera

Generalno, predstavnici roda Drosera ne spadaju u vrste kojima preti opasnost od iščezavanja. Uvidom u IUCN Red List database (www.iucnredlist.org) može se videti da je 129 vrsta roda Drosera označeno kao ugroženo, od čega 2 pripadaju kategoriji krajnje ugroženih (CR), 1 kategoriji ugroženih (EN), 5 kategoriji ranjivih (VU) taksona, dok su sve ostale vrste taksoni niskom verovatnoćom opasnosti od iščezavanja. Od evropskih vrsta, na ovoj listi se nalazi samo D. rotundifolia. Međutim, na području Evrope ove vrste naseljavaju veoma osetljiva i fragilna staništa čija se površina sve više smanjuje, pre svega isušivanjem, tako da se vrste roda Drosera mogu smatrati ugroženim. Vrsta D. rotundifolia se nalazi na crvenoj listi ugroženih taksona kao vrsta sa niskom verovatnoćom opasnosti od iščezavanja, odnosno kao takson koji nije zavistan od zaštite (lc) (https://www.iucnredlist.org/species/168798/1232630).

U crvenoj knjizi flore Slovenije mesto su našle sve tri vrste roda Drosera. Drosera longifolia i D. rotundifolia su okarakterisane kao ranjivi takson (V), dok je D. intermedia okarakterisana kao ugrožen takson (E) (Wraber, Skoberne, 1989).

Slika 7. Drosera rotundifolia (desno) na dobro očuvanom tresavskom staništu u nacionalnom parku „Risnjak“ u Hrvatskoj (photo: V. Ranđelović)

I u „Crvenoj knjizi vaskularne flore Hrvatske“ (Nikolić, Topić, ed. 2005) našle su se sve tri evropske vrste. Na žalost, dve vrste, D. longifolia i D. intermedia, svrstane su u kategoriju regionalno izumrli taksoni (RE), dok je vrsta D. rotundifolia označena kao krajnje ugrožen

Marija Beatović Master rad takson (CR). Osnovni uzrok ugroženosti ove vrste na području Hrvatske je isušivanje tresetnih staništa. Jedna od najbolje očuvanih populacija nalazi se u nacionalnom parku „Risnjak“ nedaleko od Delnica (Sl. 7).

Drosera rotundifolia se nalazi na crvenoj listi flore Bosne i Hercegovine kao krajnje ugrožena vrsta (CR) (Đug et al., 2013).

U crvenoj knjizi flore Bugarske D. rotundifolia je označena kao retka vrsta rasprostranjena na Zapadnoj Staroj planini, Vitoši, Rili i Rodopima. Kao uzroci ugrožavanja navedeni su odvodnjavanje tresava i opšta kserofitizacija regionalne klime (Велчев, ed. 1984).

Na teritoriji Grčke ova vrsta je zabeležena na tri izolovana lokaliteta, na malim tresavama na lokalitetu Drimos Ksanti na planini Rodopi. Na ovim lokalitetima vrsti preti nestanak usled menjanja hidrološkog režima staništa. Aktivnosti koje se preduzimaju u cilju preusmeravanja tokova podzemnih i površinskih voda u velikoj meri menjaju funkciju ekosistema i floristički sastav zajednica. Međutim, nisu to jedini uticaji na ova staništa, jer opasnost preti i od požara, seča šuma i eksploatacije podzemnih i površinskih voda. Takođe, primena agrotehničkih mera (đubrenje, navodnjavanje, uvođenje različitih kultur ai slično) dovodi u opasnost populacije ove vrste. Drosera rotundifolia je okarakterisana kao ugrožena (EN) vrsta prema D2 kriterijumu IUCN-a , odnosno zbog veoma male površine koju zauzimaju njene populacije, koje su zbog toga veoma osetljive i nestabilne, tako da im preti nestanak usled delovanja antropogenog faktora (Theodoropoulos, Eleftheriadou, 2012).

Marija Beatović Master rad

2. MATERIJAL I METODE

Istraživanja čiji su rezultati prikazani u ovom radu obavljena su tokom leta 2017. i 2018. godine. Istraživano je ukupno 9 lokaliteta na kojima je zabeležena vrsta Drosera rotundifolia, a izvršena je i provera lokaliteta na kojima je vrsta zabeležena do 2000. godine, a nakon toga nije uočena. Na tim lokalitetima nije potvrđena ni ovim istraživanjima.

Na svakom od istraživanih lokaliteta sakupljene su sve biljne vrste koje rastu zajedno sa rosuljom, a herbarski materijal je deponovan u herbarijumu Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Nišu (HMN).

2.1. Kartiranje lokaliteta

Položaj lokaliteta prikazan je na topografskoj karti Vlasinske visoravni, a geografske koordinate su prikazane tabelarno.

2.2. Metode za identifikaciju vrsta na istraživanim staništima

Identifikacija biljnog materijala sakupljenog na staništima na kojima se razvija vrsta Drosera rotundifolia obavljeno je pomoću ključeva savremenih evropskih “flora”: “Flora Europaea” (Tutin et al., ed. 1964-1980.), “Flora Srbije” (Josifović, ed. 1970-1978., Sarić, ed. 1986, 1992.) i "Флора на НР България" (Јорданов, ed., 1963-1979., Велчев, ed. 1979-1995). Nomenklatura biljnih vrsta je usklađena sa Serb-Check list-om (Niketić, Tomović, 2006.).

2.3. Određivanje areal-tipova

Pripadnost vrsta areal-tipovima određivana je po principima podele Mojzela (Meusel et al., 1965.), koja se zasniva na podudarnosti areala vrsta sa odgovarajućim horionima (Stevanović, 1992.).

Korišćene su sledeće skraćenice za areal-tipove: Kosm – Kosmopolitski, Bor – Borealni, Hol – Holarktički, EAz – Evroazijski, Se – Srednjeevropski, SJEP – Srednjejužnoevropski planinski, JEP – Južnoevropski planinski areal tip.

2.4. Određivanje životnih formi

Životne forme su date prema Raunkieovom principu, koji su razradili Elenberg-Miler-Domboa (Ellenberg, Meuller-Bombois, 1967. In Mueller-Dombois, Ellenberg, 1974.), a u “Flori Srbije“ delimično izmenio Stevanović (1992a.). Skraćenice upotrebljavane za označavanje životne forme date su prema “Flori Srbije” za papratnice i cvetnice (Stevanović, 1992.).

Korišćene su sledeće skraćenice za životne forme: BrCh – Bryophyta chamephyta (mahovine), P csp – Phanerophyta caespitosa (žbunaste drvenaste biljke), H scap – Hemicryptophyta scaposa (stablove hemikriptofite), H csp – Hemicryptophyta caespitosa (busenaste hemikriptofite), H ros – Hemicryptophyta rosulata (hemikriptofita sa rozetom), G rhiz – Geophyta rhysomatosa (rizomatične geofite), G rhiz csp – Geophyta rhysomatosa caespitosa (busenaste rizomatične geofite), G tub – Geophyta tuberosa (krtolaste geofite), T scap – Therophyta scaposa (stablove terofite).

Marija Beatović Master rad

2.5. Metodologija izrade fitocenoloških snimaka

Na svakom lokalitetu je urađen fitocenološki snimak zajednice u kojoj se javlja D. rotundifolia. Fitocenološka istraživanja su vršena po metodici škole Zürich-Monpellier (Braun-Blanquet, 1964.), pri čemu je prikazana samo brojnost i pokrovnost vrsta. Prisutnost vrsta u svim snimcima je prikazana apsolutno, odnosno brojem koji pokazuje u koliko snimaka je vrsta prisutna.

2.6. Statistička obrada fitocenoloških podataka

Analiza sličnosti istraživanih sastojina u kojima je zabeležena rosulja obavljena je pomoću softverskog paketa FLORA (Karadžić, 2013) upotrebom UPGMA metode i Bray-Curtis-ovog indeksa sličnosti (Bray-Curtis heterogeneity distance).

2.7. Procena ugroženosti taksona

Za svaku populaciju vrste D. rotundifolia urađena je procena ugroženosti primenom prerađenih, za potrebe ovog rada, kriterijuma IUCN-a (Stevanović, ed. 1999). U obzir su uzete osnovne kategorije ugroženosti: CR – krajnje ugrožena populacija, EN – ugrožena populacija, VU – ranjiva populacija i LR – niža verovatnoća opasnosti od iščezavanja. Kriterijumi su prerađeni i prilagođeni manjoj površini, koju zauzima Vlasinska visoravan, na na sledeći način:

Kriterijum A – smanjenje populacije za neki vremenski period (20-80%, u zavisnosti od kategorije ugroženosti); ovaj kriterijum obuhvata i sledeće subkriterijume:

A1 – uočeno ili procenjeno smanjenje populacije u poslednje dve godine prema jednom od sledećih pokazatelja: a) neposrednom posmatranju, b) procenom na osnovu nekog pokazatelja brojnosti (abundancija), c) opadanju zauzete površine, d) stvarnom ili mogućem nivou iskrišćavanja.

A2 – procenjeno ili pretpostavljeno smanjenje populacije u narednih 10 godina prema jednom od sledećih pokazatelja: a) neposrednom posmatranju, b) procenom na osnovu nekog pokazatelja brojnosti (abundancija), c) opadanju zauzete površine, d) stvarnom ili mogućem nivou iskrišćavanja.

Kriterijum B – takson zauzima malu površinu (ispod 1 m2 do 100 m2, u zavisnosti od kategorije ugroženosti); ovaj kriterijum uključuje i podkriterijume koji se odnose na fragmentaciju prostora (staništa) koji zauzima populacija, smanjenje površine i pokrovnost vrste na staništu:

B1 – produženo opadanje (uočeno ili prognozirano) u bilo kojem od sledećih pokazatelja: a) prostora u kojem se pojavljuje, b) zauzete površine, c) kvaliteta staništa, d) broja zrelih jedinki.

B2 – ekstremnog kolebanja (fluktuacije) bilo kojeg od sledećih pokazatelja: a) prostora u kojem se pojavljuje, b) zauzete površine, c) kvaliteta staništa, d) broja zrelih jedinki.

Marija Beatović Master rad

Kriterijum C – mala veličina populacije čiji se broj zrelih jedinki procenjuje na manje od 10 do 100 jedinki, u zavisnosti od kategorije ugroženosti, i to u slučaju:

C1 – procene produženog opadanja za 10 (VU), 15 (EN) ili 25% (CR) u narednih 3 (CR) do 5 (EN) ili 10 godina (VU).

C2 – uočenog ili prognoziranog produženog opadanja broja zrelih jedinki i structure populacije u obliku: a) izrazite fragmentacije populacije na staništu, b) izuzetno malobrojne populacije koja zauzima malu površinu na staništu.

Kriterijum D – ekstremno male i ograničene populacije čija se brojnost procenjuje na manje od 5 do 30 jedinki, u zavisnosti od kategorije ugroženosti;

Kriterijum E – kvantitativne analize ukazuju na određenu verovatnoću iščezavanja u narednom period, u zavisnosti od kategorije ugroženosti.

Osim toga, subjektivnom procenom na skali od 0 (nema uticaja), preko 1 (najmanji uticaj) do 5 (najveći uticaj) ocenjivan je uticaj različitih ugrožavajućih faktora na svakom lokalitetu.

Marija Beatović Master rad

3. REZULTATI I DISKUSIJA

3.1. Rasprostranjenje vrste Drosera rotundifolia na Vlasinskoj visoravni

Vrsta Drosera rotundifolia je pre potapanja ovog područja akumulacionim jezerom bila znatno raširenije na teritoriji nekadašnjeg Vlasinskog blata. Prvi nalaz ove vrste na Vlasinskom blatu potiče od Josifa Pančića, koji ne navodi precizan lokalitet, već samo stanište, odnosno tresave (Pančić, 1884). Kasnije, Ničić (1892) takođe navodi ovu vrstu, za koju kaže da “raste obilato po tresavama”. Adamović (1898, 1909) navodi samo da ova vrsta naseljava sfagnumske tresave. Prva detaljnija istraživanja tresavske vegetacije obavili su gotovo istovremeno Košanin (1910, 1910a) i Katić (1910), a na osnovu njihovih studija može se zaključiti da je vrsta bila široko rasprostranjena na sfagnumskim tresavama oko blata. Černjavski (1938) daje niz lokaliteta sa fitocenološkim snimcima, ali sus vi oni danas na dnu jezera (Gadžina Bistrica, Biljena bara, Veliki most).

Nakon potapanja najveće tresave u južnoj Evropi, populacije ove vrste su se zadržale na tresetnim plivajućim ostrvima i malim krajpotočnim tresavama koje su se razvile oko izvora i pored pritoka Vlasinskog jezera. Na nekim lokalitetima gde je zabeležena u drugoj polovini prošlog veka, kao što su Okruglica, reka Manajlovica (Ranđelović, 1978) i Murina reka (Ranđelović, 1994), ovim istraživanjima nije potvrđena. Lokaliteti na Plani nisu obuhvaćeni ovim istraživanjima.

Slika 8. Rasprostranjenje vrste Drosera rotundifolia na području Vlasinske visoravni (⚫ – utvrđeni lokaliteti, ⚫ – potopljeni lokaliteti; ⚫ – nepotopljeni nepotvrđeni lokaliteti)

Marija Beatović Master rad

Ovim istraživanjima utvrđeno je prisustvo vrste D. rotundifolia na 9 lokaliteta, od kojih su 2 na tresetnim ostrvima, 6 na Čemerniku (od toga 5 oko Bratanovog Dela) i 1 na Bukovoj Glavi, nedaleko od naselja Skela, na lokalitetu nazvanom “Ljiljina dolina” (Tab. 1, Sl. 8).

Tabela 1. Rasprostranjenje vrste Drosera rotundifolia na Vlasinskoj visoravni (NV – nadmorska visina (m), N – severna geografska širina, E - istočna geografska dužina)

Lokalitet Stanište NV N E LOKALITETI utvrđeni ovim istraživanjima (na karti crvenim tačkama označeni) TRESETNA OSTRVA 1. Dedin zaliv, mahovinske tresave sa Polytrichum gracilis i 1214 42°44’40,11'' 22°20’14,66'' tresetno ostrvo vrstama roda Sphagnum 2. Murin zaliv, mahovinske tresave sa vrstama roda Sphagnum 1214 42°42’45,57'' 22°21’37,37'' tresetno ostrvo ČEMERNIK 3. Plavilo pored potoka u zajednici sa Polytrichum gracilis 1473 42°44'06,72'' 22°17'24,57'' 4. Bratanov Del, oko jedne izvorišne čelenke u zajednici sa 1227 42°41’59,74'' 22°19’36,54'' pored puta Polytrichum gracilis 5. Delnice, mahovinska tresava, u zajednici sa više vrsta 1232 42°41’46,06'' 22°19’11,81'' Bratašnica roda Sphagnum 6. Delnice, Barice oko jedne izvorišne čelenke u zajednici sa 1263 42°41’43,61'' 22°18’56,89'' Polytrichum gracilis 7. Delnice, Leske oko jedne izvorišne čelenke u zajednici sa 1252 42°41’38,92'' 22°19’01,36'' Polytrichum gracilis 8. Delnice, oko jedne izvorišne čelenke u zajednici sa 1239 42°41'33,47'' 22°19'07,32'' Alijino guvno Polytrichum gracilis BUKOVA GLAVA 9. Vlasina Stojko- tresave sa dominacijom oštrica (Carex limosa, 1324 42°41’52,15'' 22°23’04,88'' vićeva, Skela Eriophorum angustifolium i dr.) i Sphagnum LOKALITETI koji se pominju u literaturi POTOPLJENI LOKALITETI (na karti crnim tačkama označeni) 1. Gadžina bistrica sfagnumska tresava 2. Biljena bara sfagnumska tresava 3. Veliki most sfagnumska tresava NEPOTOPLJENI LOKALITETI (na karti plavim tačkama označeni) 1. Manajlovica zatresavljena mesta 2. Murina reka sfagnumska tresava 3. Okruglica (?) Rhinchosporetum albae

Ako se uzme u obzir da je na području Vlasinske visoravni zastupljen veliki broj mikrohabitata koji po karakteristikama predstavljaju idealno stanište za naseljavanje i razvoj populacija D. rotundifolia, može se zaključiti da je broj lokaliteta na kojima postoji verovatnoća da se ova vrsta nađe daleko veći, što nameće potrebu daljih istraživanja. Osim toga, dobro razvijene populacije vrste D. rotundifolia poznate su i za planinu Planu (Ranđelović, Zlatković, 2010) i Milevske planine, odnosno za Krvavi kamik, tako da se nameće potreba za proširivanje područja istraživanja.

Marija Beatović Master rad

Tabela 2. Fitocenološki snimci na staništima vrste Drosera rotundifolia na istraživanim lokalitetima (S – prisutnost, AT – areal-tip, LF – životna forma)

Lokalitet VRSTA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 P AT LF Drosera rotundifolia 3 3 2 3 3 3 2 4 3 9 Bor H ros Carex echinata 2 3 + + 2 + 1 + + 9 Bor G rhiz csp Dactylorhiza cordygera + + 1 1 + + + + 8 SJEP G tub Parnasia palustris + + + 1 + + + + 8 Hol H ros Agrostis canina 2 1 + + + + + + 8 Bor H csp Potentilla erecta 1 2 1 2 1 2 2 1 8 EAz G rhiz Aulacomnium palustris 1 1 + + 1 + + 1 8 Kosm BrCh Philonotis fontana + 1 + 1 + + + + 8 Bor BrCh Galium palustre + 1 + + + + + + 8 EAz H scap Polytrichum gracile 1 3 2 1 2 3 4 7 Kosm BrCh Carex nigra 1 1 1 + + + + 7 Bor G rhiz csp Carex flava + + + 1 + + + 7 Bor G rhiz csp Scorpidium vernicosum + + + + + 3 6 Bor BrCh Eriophorum angustifolium + + + + 1 1 6 Bor G rhiz csp Myosotis scorpioides 1 + + + + + 6 Hol H scap Sphagnum flexuosum 3 2 + 3 1 5 Bor BrCh Sphagnum contortum 1 2 + 1 2 5 Bor BrCh Carex curta 1 2 + + + 5 Bor G rhiz csp Nardus stricta 1 + + + 1 5 Bor G rhiz csp Lythrum salicaria + + 1 + + 5 Kosm H scap Climacium dendroides + + + + 1 5 Bor BrCh Campanula patula + + + + + 5 Se T scap Sphagnum subsecundum 2 2 1 + 4 Bor BrCh Equisetum fluviatile 1 + + 1 4 Bor G rhiz Geum rhodopaeum 1 1 + + 4 SJEP G rhiz Lysimachia vulgaris + 1 + + 4 EAz H scap Carex rostrata + + + + 4 Bor G rhiz csp Silene flos-cuculi + 1 + + 4 EAz H scap Comarum palustre 1 + 2 3 Hol G rhiz Menyanthes trifoliata 1 + + 3 Hol G rhiz Pedicularis palustris + + 1 3 Bor T scap Drepanocladus exanulatus + + 1 3 Bor BrCh Epilobium palustre + + + 3 Hol H scap Crepis paludosa + + + 3 EAz H scap Ranunculus acris + + + 3 EAz H scap Juncus effusus + + + 3 Kosm G rhiz csp Succisa pratensis 1 + 2 EAz H scap Polygonum bistorta 1 1 2 Hol G rhiz Carex acuta 1 + 2 Bor G rhiz csp Salix aurita + + 2 Bor P csp Carex lasiocarpa + + 2 Bor G rhiz csp Scirpus sylvaticus + + 2 Bor G rhiz csp Silene asterias 1 1 JEP H scap Eriophorum latifolium 1 1 Bor G rhiz csp Sphagnum palustre 1 1 Bor BrCh

Marija Beatović Master rad

VRSTA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 S AT LF Lycopodium clavatum 1 1 Bor Ch rept Carex limosa 1 1 Bor G rhiz csp Calamagrostis arundinacea + 1 EAz G rhiz csp Salix pentandra + 1 EAz P csp Trifolium spadiceum + 1 EAz H scap Carex pallescens + 1 Bor H caesp Rhynanthus minor + 1 EAz T scap Sphagnum squarosum + 1 Bor BrCh Polytrichum commune + 1 Kosm BrCh Sysirinchium montanum + 1 Bor G rhiz Equisetum palustre + 1 Bor G rhiz

3.2. Fitocenološka pripadnost biljnih zajednica u kojima je razvijena vrsta Drosera rotundifolia

Vrsta D. rotundifolia naseljava različite tipove tresava, mada se u literature uglavnom navodi za tresave okarakterisane mahovinama iz roda Sphagnum. Ranđelović (1994, 2002) ovu vrstu navodi za sledeće asocijacije: Drosero-Caricetum stellulatae Horvat 1950, Caricetum godenowii Penev 1953, Sphagno-Equisetetum fluviatilis V. Randj. 1994 i Caricetum limosae Br.-Bl. 1921. U svim navedenim asocijacijama rosulja se javlja zajedno sa sfagnumskim mahovinama.

Međutim, istraživanjem sastojina u kojima se razvija ova vrsta na području Vlasinske visoravni, utvrđeno je da se ona često javlja in a tresavama na kojima mahovine iz roda Sphagnum uopšte nisu prisutne. Na ovim staništima redovno je prisutna u velikom broju mahovina Polytrichum gracile. Slične sastojine zabeležene su i na Staroj planini (Ranđelović, pers. comm.). Daljim istraživanjima biće opisana nova asocijacija u kojoj je D. rotundifolia jedna od karakterističnih vrsta zajedno sa vrstom Polytrichum gracile. U ovom radu ova asocijacija je provizorno nazvana Polytricho gracile-Droseretum rotundifoliae.

Na osnovu dominantne vrste mahovine i fitocenoloških osobina staništa (Tab. 2), mogu se izdvojiti dve grupe lokaliteta vrste D. rotundifolia na području Vlasinske visoravni (Sl. 9). Prvoj grupi pripadaju lokaliteti na kojima rosulja raste zajedno sa mahovinama roda Sphagnum (lokaliteti 1, 2, 5 i 9). Drugoj grupi lokaliteta pripadaju oni na kojima rosulja raste zajedno sa mahovinom Polytrichum gracile (lokaliteti 3, 4, 6, 7, 8), uglavnom u izvorišnim čelenkama helokrenih izvora.

Na tresetnim ostrvima (lokaliteti 1 i 2) D. rotundifolia se razvija u asocijaciji Sphagno- Equisetetum fluviatilis. Osim različitih vrsta roda Sphagnum i vrste D. rotundifolia, ovu asocijaciju karakterišu i vrste Equisetum fluviatilis, Menyanthes trifoliata i Comarum palustre. Rizomi ovih vrsta grede gustu mrežu na kojoj se talože nepotpuno razloženi delovi sfagnumskih mahovina, što omogućava genezu i opstanak tresetnog zemljišta, a samim tim i širenje tresetnih ostrva (Ranđelović, 1994).

Marija Beatović Master rad

Slika 9. Hijerarhijska klasifikacija sastojina u kojima se javlja vrsta Drosera rotundifolia

Na lokalitetu 5, u dolini Bratašničke reke, odnosno Šaovice, rosulja raste u zajednici Drosero- Caricetum stellulatae, koja je okarakterisana vrstama Carex echinata, D. rotundifolia, Sphagnum flexuosum, S. subsecundum, S. contortum, S. palustre i Potentilla erecta. Ovu asocijaciju, ali pod imenom njoj vikarne srednjeevropske asocijacije Rhynchosporetum albae, za područje Vlasinske visoravni opisuje N. Ranđelović (1978) i u gotovo svakom fitocenološkom snimku navodi vrstu D. rotundifolia, što ukazuje da je do pre 40 godina ona bila jako raširena na ovim prostorima, a posebno oko Okruglice i Vlasine Rida. Međutim, on ne navodi tačne koordinate za lokalitete na kojima su pravljeni fitocenološki snimci.

Na lokalitetu 9 rosulja se javlja u asocijaciji Caricetum limosae, koja je okarakterisana dominacijom vrste Carex limosa. Na ovom lokalitetu D. rotundifolia formira relativno brojne populacije, koje se šire i na okolne tresavske zajednice koje pripadaju asocijaciji Sphagno- Equisetetum fluviatilis. Asocijacija Caricetum limosae je pre potapanja Vlasinskog blata

Marija Beatović Master rad zauzimala mnogo veću površinu (Černjavski, 1938), a danas je svedena na dva manja fragmenta, od kojih je bolje razvijena sastojina u Ljiljinoj dolini (Ranđelović, Zlatković, 2010).

Lokalitet 3 se nalazi pored potoka Plavilo na Čemerniku, oko jednog vodozahvata i potoka koji se uliva u i izliva iz vodozahvata. Na ovom lokalitetu rosulja živi zajedno sa mahovinom Polytrichum gracilis, mada se sporadično javljaju i sfagnumske mahovine. Na ovom lokalitetu se zajedno sa njima razvija i endemična vrsta Silene asterias (Sl. 10).

Pored samog asfaltnog puta, nedaleko od Bratanovog Dela, nalazi se lokalitet 4, na kojem se rosulja razvija zajedno sa mahovinom Polytrichum gracile. Slika 10. Stanište vrste D. rotundifolia na Populacija obrasta strmu izvorišnu lokalitetu Plavilo, sa vrstom Silene asterias čelenku potočića koji se razliva duž jaruge pored puta. Rosulja naseljava i ovu jarugu, mada tokom sušnih godina izostaje. Osim nje, u jaruzi je jako brojna i vrsta Silene flos-cuculi, a po obodu jaruge se javlja orhideja Platanthera bifolia.

Lokaliteti 6, 7 i 8 su manje-više slični i okarakterisani su vrstom Polytrichum gracile. Posebno je zanimljiv lokalitet 8 na kojem se javlja i prečica Lycopodium clavatum. Na ovom lokalitetu je zabeležena do sada najbrojnija populacija vrste D. rotundifolia, koja zauzima površinu veću od 100 m2. Fiziognomiju ovoj sastojini u većem delu određuje vrsta Eriophorum angustifolium, a poseban pečat svojim svetlo plavim cvetovima u toku juna meseca ostavlja vrsta Sysirinchium montanum (Sl. 11).

Slika 11. Lycopodium clavatum (levo) i Sysirinchium montanum (desno) na lokalitetu Alijino guvno u zajednici sa D. rotundifolia

Marija Beatović Master rad

3.3. Procena ugroženosti vrste D. rotundifolia i faktori ugroževanja

Za svaku populaciju vrste D. rotundifolia urađena je procena ugroženosti primenom kriterijuma IUCN-a (Tab. 3) (Stevanović, ed. 1999). Generalno, ovba vrsta je na prostoru Vlasinske visoravni ugrožena (EN), s tim što je stepen ugroženosti različit na različitim lokalitetima.

Na tresetnim ostrvima (lokalitet 1 i 2) populacije ove vrste su okarakterisane kao ugrožene (EN) jer se brojnost njihovih populacija smanjuje usled uočenog opadanja površine koju zauzimaju i kvaliteta staništa, a ukoliko se bude sakupljala kao lekovita sirovina, procenjuje se da će u narednih 10 godina da se smanji na polovinu. Takođe, usled moguće eksploatacije treseta i drugih ugrožavajućih faktora, smanjuje se površina koju zauzima takson i produžava se opadanje njegove brojnosti.

Tabela 3. Procena ugroženosti populacije vrste D. rotindifolia

Lokalitet Kategorija ugroženosti (IUCN) 1. Dedin zaliv, tresetno ostrvo EN A1ac2d B2c E 2. Murin zaliv, tresetno ostrvo EN A1ac2d B2c E 3. Plavilo VU A1ab B2b C2a E 4. Bratanov Del, pored puta CR A1a2d B2abc E 5. Delnice, Bratašnica EN A1a2d B2c E 6. Delnice, Barice EN A1a2d B2b E 7. Delnice, Leske EN A1a2d B2b E 8. Delnice, Alijino guvno EN A1a2d B1c E 9. Vlasina Stojkovićeva, Skela EN A1a2d B2c E Celokupno istraživano područje EN A1ac2d B2c C2a E

Na lokalitetu Plavilo (lokalitet 3) populacije ove vrste su okarakterisane kao ranjive (VU), što je posledica pre svega njene udaljenosti od puteva i nepristupačnosti. Međutim, i na ovom lokalitetu se procenjuje smanjenje populacije jer je brojnost jedinki relativno mala, površina koju zauzima populacija je mala, a populacija je rascepkana u veći broj manjih i malobrojnih subpopulacija.

Populacija na lokalitetu 4 je najugroženija na području Vlasinske visoravni. Njena ugroženost je ocenjena kategorijom krajnje ugrožena (CR) na osnovu uočenog smanjenja populacije neposrednim posmatranjem i mogućeg pobećanog intenziteta iskorišćavanja. Prostor koji zauzima populacija fluktuira iz godine u godinu, a menja se i površina koju zauzima populacija nezavisno od promene površine staništa. Stanište je neposredno porede asfaltnog puta in a strmom, erodiranom zemljištu, što povećava verovatnoću nestanka populacije.

Drosera rotundifolia je ranije zauzimala više odvojenih površina u dolini reke Bratašnice (lokalitet 5), a poslednjih godina je pronađena samo na jednoj sfagnumskoj tresavskoj površini, te je okarakterisana kao ugrožene (EN). Osim uočenog opadanja brojnosti populacije, ovoj vrsti preti opasnost i od mogućeg iskorišćavanja kao lekovite sirovine, jer je lokalitet pristupačan i nalazi se blizu asfaltnog puta.

Marija Beatović Master rad

Lokaliteti 6 i 7 su po mnogim osobinama slični, a i populaciji rosulje preti podjednaka opasnost od iščezavanja, koja se ogleda u procenjenom smanjenju brojnosti populacija, a pre svega usled potencijalne mogućnosti iskorišćavanja kao lekovite sirovine. Populacije zauzimaju veoma malu površinu. Zbog svega navedenog, procenjena je kategorija ugrožena populacija (EN).

Najbolje razvijena populacija na području Vlasine, oko izvorišne čelenke na Alijinom guvnu (lokalitet 8) (Sl. 12) je trenutno jako brojna, ali je u velikoj meri ugrožena zbog blizine asfaltnog puta, erozije zemljišta i mogućeg gaženja od strane posetioca koji žele da vide ovu atrakciju Vlasine.

Slika 12. Stanište vrste D. rotundifolia na Alijinom guvnu

Tresava nedaleko od naselja Skela (lokalitet 9) je okružena brezovom šumom, koja je čini neprimetnom sa obližnjeg asfaltnog puta. Neposrednjim posmatranjem je procenjena mogućnost smanjivanja brojnosti populacije rosulje pre svega usled potencijalnog isušivanja staništa.

Uopšteno posmatrano, za celo područje Vlasinske visoravni, ova vrsta je procenjena kao ugrožena (EN) usled smanjivanja broja (sub)populacija, uočenog smanjivanja brojnosti u okviru (sub)populacija, mogućnosti prekomerne eksploatacije kao lekovite sirovine, lošeg kvaliteta staništa kao posledice delovanja antropogenog faktora, isušivanja i erozije zemljišta, i izrazite fragmentacije (sub)populacija. Kvantitativne analize ukazuju na određenu verovatnoću iščezavanja u narednom periodu.

Faktori ugrožavanja koji utiču na populacije ove vrste mogu se svrstati u dve grupe: globalni i antropogeni faktori ugrožavanja.

Marija Beatović Master rad

Globalni faktori ugrožavanja se ogledaju u klimatskim promenama i otopljavanju, što za posledicu ima i isušivenje staništa vrste D. rotundifolia.

Antropogeni faktor je daleko izraženiji i on može da bude neposredan i posredan.

Neposredno delovanje antropogenog faktora na staništa rosulje ogleda se u:

- eksploataciji treseta za potrebe proizvodnje zemljišta za cveće (na ovaj način već su uništena mnoga tresetna ostrva na kojima se rosulja razvijala, a na prostoru prirodnog dobra nekada je radila i fabrika za preradu treseta (Momčilović-Petronijević et al., 2009) koja je nakon proglašenja Vlasine za Predeo izuzetnih odlika (PIO) prestala sa radom), - lošem planiranju izgradnje različitih objekata (pijace, vikendica, hotel ai slično), - izgradnji saobraćajnica bez prethodnog konsultovanja stručnjaka za zaštitu staništa, pri čemu su često sprečeni ili poremećeni tokovi planinskih reka koje napajaju tresetišta kao staništa rosulje (na ovaj način je uništena populacija pored reke Manajlovice), - mogućoj izgradnji malih derivacionih hidroelektrana koje bi u potpunosti uništile vodotokove (na reci Vlasini, nizvodno od PIO “Vlasina” već je izgrađena jedna derivaciona mala hidroelektrana, a podneti su zahtrevi za veći broj ovih postrojenja na planini Ostrozub), - agrotehničkim merama koje se preduzimaju u cilju povećavanja površine pod obradivim zemljištem (melioracija, đubrenje, unos pesticida, uzgajanje poljoprivreednih kultura), - ispaši životinja i gaženju staništa od strane životinja i čoveka, - nekontrolisano sakupljanje rosulje kao lekovite sirovine.

Posredno delovanmje antropogenih faktora se ogledaju u:

- seči šuma, čime se narušava hidrološki režim staništa, što za sobom povlači i isušivanje tresavskih staništa i eroziju zemljišta. Ova dva faktora u velikoj meri doprinose nestanku pojedinih populacija rosulje. Isušivanje tresavskih staništa je i posledica kaptiranja pojedinih izvora, - razvoju turizma koji za posledicu može imati uništavanje staništa ukoliko se ne preduzmu mere za kontrolisanu posetu lokalitetima rosulje.

Tabela 4. Procena delovanja pojedinih faktora ugrožavanja vrste D. rotindifolia

Lokaliteti Faktor ugrožavanja 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Klimatske promene 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Seča šuma 0 0 2 0 0 1 1 1 3 Eksploatacija treseta 5 5 0 0 3 0 0 0 1 Erozija zemljišta 0 0 2 4 1 3 3 5 3 Izgradnja saobraćajnica 0 0 0 4 1 0 0 4 0 Urbanizacija prostora 0 0 0 3 0 2 2 1 2 Agrotehničke mere 0 0 0 0 1 3 3 0 2 Nekontrolisano sakupljanje od strane čoveka 2 2 1 3 3 3 3 3 3

Marija Beatović Master rad

3.4. Mere zaštite vrste D. rotundifolia u cilju njenog očuvanja

Okruglolisna rosulja je kao prirodna retkost u Srbiji zaštićena zakonom (Službeni glasnik Republike Srbije broj 66/91, 83/92 i 50/93). Na Vlasinskom jezeru, koje je zaštićeno kao predeo izuzetnih odlika Drosera rotundifolia je dodatno zaštićena i stavljena pod zaštitu prvog stepena.

Osim toga, ona je na neposredan ili posredan način zaštićena i drugim zakonskim i podzakonskim aktima, kao što su: Zakon o zaštiti životne sredine (SL RS 66/91; 83/92); Plan o zaštiti voda od zagađivanja (SL RS 6/91); Pravilnik o dozvoljenom nivou buke u životnoj sredini, Pravilnik o kriterijumima za određivanje lokacija i utvrđivanje deponija otpadnih materija, Pravilnik o graničnim vrednostima, metodama merenja imisije, kriterijumima za uspostavljanje mernih mesta i evidenciju podataka (SL RS 54/92); Pravilnik o analizi uticaja objekata, odnosno radova na životnu sredinu (SL RS 61/92); Pravilnik o načinu obeležavanja zaštićenih prirodnih dobara (SL RS 30/92); Pravilnik o dozvoljenim količinama štetnih materija u zemlji i njihovo ispitivanje (SL RS 23/94); Uredba o zaštiti prirodnih retkosti, Naredba o kontroli korišćenja i prometa divljih biljnih i životinjskih vrsta (SL RS 50/93); Uredba o utvđivanju programa zaštite od jonizirajućih zračenja (SL RS 51/93, 56/93), „Zakon o zaštiti životne sredine’’ iz 2004. i drugi.

Pored zaštite vrste zakonskim aktima, što se nije pokazalo produktivnim za mnoge taksone, potrebno je i preduzeti neke konkretne mere zaštite, kao što su:

- formiranje poljozaštitnih pojaseva od autohtonih vrsta, - obnavljanje i očuvanje celokupne primarne vegetcije, - realizovanje programe „in situ“ i „ex situ“ zaštite, - edukacija lokalnog stanovništva u cilju upoznavanja sa značajem vrste i potrebom za njenom zaštitom, - postavljanje informativnih tabli na lokalitetima na kojima se nalazi ova vrsta (na informativnim tablama bi trebalo dati informacije o značaju taksona i potrebi za njenom zaštitom), - pokretanje projekta izrade vegetacijske karte celog područja.

Marija Beatović Master rad

4. ZAKLJUČCI

Na osnovu rezultata istraživanja stanja populacija vrste Drosera rotundifolia na području Vlasinske visoravni, može se zaključtit da je ova vrsta, prema trenutnim saznanjima, zastupljena na 9 lokaliteta, na kojima gradi populacije koje su relativno brojne, ali im usled negativnog delovanja antropogenog faktora i isušivanja staništa, preti nestanak, te su okarakterisane kao ugrožene (EN).

Na ovom području rosulja naseljava dva tipa staništa u širem smislu reči – staništa na kojima raste zajedno sa mahovinama iz roda Sphagnum (sfagnumske tresave) i staništa na kojima raste zajedno sa mahovinom Polytrichum gracile (izvorišne čelenke helokrenih izvora).

Na svim lokalitetima populacije ove vrste su u većoj ili manjoj meri ugrožene, pa je neophodno preduzeti niz mera zaštite taksona od daljeg smanjivanja brojnosti njegovih populacija. Najefikasnija mera zaštite rosulje je zaštita njenih staništa od delovanja antropogenih faktora.

Marija Beatović Master rad

5. LITERATURA

Adamović, L., 1898: Die Vegetationformationen Ostserbiens. Engler Bot. Jahrb., XXVI, 2. Adamović, L., 1909: Die Vegetationverhaltnisse der Balkanlander (Mosische Lander). Die Vegetation der Erde. Verlag von Wilhelm Engelmann. Leipzig. Austin, D. F., 2004: Florida Ethnobotany. CRC Press, London.

Baranyai, B., Joosten, H., 2016: Biology, ecology, use, conservation and cultivation of round- leaved sundew (Drosera rotundifolia L.); a review. Mires and Peat, 18 (Article 18): 1-28.

Barthlott, W., Porembski, S., Seinem, R., Theisen, I., 2007: The curious world of carnivorous plants: a comprehensive guide to their biology and cultivation. Portland Or.: Timber Press. 224 p. Bartram, W., 1791: Travels through North and South Carolina, Georgia, East & West Florida, the Cherokee country, the extensive territories of the Muscogulges, or Creek confederacy, and the country of the Chactaws. Philadelphia printed by James & Johnson. Braun-Blanquet, J., 1964: Pflanzensoziologie. Wien-New York. Chandler, G. E., Anderson, J. W., 1976: Studies on the nutrition and growth of Drosera species with reference to the carnivorous habit. New Phytologist, 76 (1): 129-141.

Černjavski, P., 1938: Postglacijalna istorija Vlasinskih šuma. Izdavačko preduzeće Geca i Kon A.D. Beograd. Čolić, D., 1965: Nova nalazišta rosulje (Drosera rotundifolia L.) na Staroj planini - Istočna Srbija. Zaštita prirode, 29-30: 523. Beograd. Darwin, Ch., 1875: Insectivorous plants. D. Appleton and company, New York, 462 p.

Darwin, E., 1791: The Botanic Garden, Part II. The loves of the plants. J. Johnson, St. Paul’s Church-Yard, London. de Stefano, R. D., dos Santos Silva, T. R., 2001: Conservation status of the carnivorous genus Drosera in South America and the Caribbean. Harvard Papers in Botany, 253-260. Diklić, N., 1984: Životne forme biljnih vrsta i biološki spektar flore SR Srbije. In: Sarić, M. (ed.): Vegetacija SR Srbije, I: 291-316. - SANU, Posebna izdanja. Beograd. Durechová, D., Kacániová, M., Terentjeva, M., Petrová, J., Hleba, L., Kata, I., 2016: Antibacterial activity of Drosera rotundifolia L. against gram-positive and gram-negative bacteria. The Journal of Microbiology, Biotechnology and Food Sciences, 5: 20-22. Đug, S., Muratović, E., Drešković, N., Boškailo, A., Dudević, S., 2013: Crvena lista flore Federacije Bosne i Hercegovine. Federalno ministarstvo okoliša i turizma. Sarajevo.

Marija Beatović Master rad

Egan, P. A., van der Kooy, F., 2013: Phytochemistry of the carnivorous sundew genus Drosera (Droseraceae)–future perspectives and ethnopharmacological relevance. Chemistry & Biodiversity, 10 (10), 1774-1790. Ellison, A. M., Gotelli, N. J., 2009: Energetics and the evolution of carnivorous plants - Darwin's ‘most wonderful plants in the world’. Journal of Experimental Botany, 60 (1): 19- 42. Gibson, R., 2001: Highlights of a trip to Westeern Australia. Carnivorous Plant Newsletter, 30 (3): 78-83. Gonella, P. M., Fleischmann, A., Rivadavia, F., Neill, D. A., Sano, P. T., 2016: A revision of Drosera (Droseraceae) from the central and northern Andes, including a new species from the Cordillera del Cóndor (Peru and Ecuador). Plant systematics and evolution, 302 (10): 1419-1432. Hayek A. 1930: Prodromus florae peninsulae balcanicae, 2. Repert. Spec. Nov. Regni Veg. Beih. 30(2): 1–1152. Horvatić, S., 1931: Drosera (Herba Droserae) i njeno raširenje u Jugoslaviji. Vjesnik ljekarnika, 23: 114. Zagreb. Jayaram, K., Prasad, M. N. V., 2006: Drosera indica L. and D. burmanii Vahl., medicinally important insectivorous plants in Andhra Pradesh - regional threats and conservation. Current science, 91 (7): 943-946. Janković, M. M., 1974: Fam. Droseraceae DC., 251-254. U: Josifović, M., ed.: Flora SR Srbije, IV. SANU, Beograd, 584 str. Jennings, D. E., Rohr, J. R., 2011: A review of the conservation threats to carnivorous plants. Biological Conservation, 144 (5): 1356-1363. Йорданов, Д., (ед.) 1963-1986: Флора на НР България, I-VIII. Издателство на БАН. София. Josifović, M., ed. 1970-1977: Flora SR Srbije, I-IX. SANU. Beograd. Kačániová, M., Ďurechová, D., Vuković, N., Kántor, A., Petrová, J., Hleba, L., Vatľák, A., 2015: Antimicrobial activity of Drosera rotundifolia L. Scientific Papers Animal Science and Biotechnologies, 47 (2), 366-369. Karadžić, B., 2013: FLORA: a software package for statistical analysis of ecological data. Water Research and Management, 3 (1), 45-54. Karlsson, P. S., Pate, J. S., 1992: Contrasting effects of supplementary feeding of insects or mineral nutrients on the growth and nitrogen and phosphorous economy of pygmy species of Drosera. Oecologia, 92 (1): 8-13.

Katić, D., 1910: Vlasinska tresava i njezina prošlost. Spomenik Srpske Kraljevske Akademije, prvi razred, 50 (8): 14-56. Beograd. Košanin, N., 1910: Vlasina biljnogeografska studija. Glas Srpske Kraljevske Akademije, 81: 86-186. Beograd.

Marija Beatović Master rad

Košanin, N., 1910a: Elementi Vlasinske flore. Muzej srpske zemlje, 10: 142. Beograd. Länger, R., Pein, I., Kopp, B., 1995: Glandular hairs in the genusDrosera (Droseraceae). Plant Systematics and Evolution, 194 (3-4): 163-172. Madhavan, V., Basnett, H., Gurudeva, M. R., Yoganarasimhan, S. N., 2009: Pharmacognostical evaluation of Drosera burmannii Vahl (Droseraceae). Indian Journal of Traditional Knowledge, 8 (3): 326-333. Маркова, М., 1970: Росянкови - Droseraceae Salisb.: 265-266. In: Йорданов, Д.: Флора на Народна Република България, IV. Издателство на БАН. Martinčić, A., Wraber, T., Jogan, N., Ravnik, V., Podobnik, A, Turk, B., Vreš, B., 1999: Mala flora Slovenije. Tehnička založba Slovenije, Ljubljana. 845 str. McPherson, S. R., 2010: Carnivorous Plants and their Habitats. 2 volumes. Redfern Natural History Productions Ltd., Poole. Meussel, H., Jager, E., Weinert, E., 1965: Vergleinchende Chorologie der Zentraleuropaischen flora. VEB. Gustav Fischer Verlag, 1. Jena. Mišić, V., 1951: Nova nalazišta Drosera rotundifolia u Srbiji. Zbornik radova Inst. za ekologiju i biogeografiju, 12: 267-271. Beograd. Mišić, V., Jovanović-Dunjić, R., Popović, M., Borisavljević, Lj., Antić, M., Dinić, A., Danon, J., Blaženčić, Ž., 1978: Biljne zajednice i staništa Stare planine. SANU. Beograd. 389 s. Momčilović-Petronijević, A., Trajković, S., Ranđelović, V., 2009: Anthropogenic effects on environment: Case study: Peat islands of lake Vlasina. Facta universitatis-series: Architecture and Civil Engineering, 7 (1): 95-105. Ničić, Đ., 1893: Građa za floru okoline Vranja. Nastavnik, 4. Beograd. Nikolić, T., Topić, J., ed. 2005: Crvena knjiga vaskularne flore Hrvatske. Ministarstvo culture, Državni zavod za zaštitu prirode Republike Hrvatske. 693 str. Nordbakken, J. F., Rydgren, K., Økland, R. H., 2004: Demography and population dynamics of Drosera anglica and D. rotundifolia. Journal of Ecology, 92 (1): 110-121. Pančić, J., 1884: Dodatak flori Kneževine Srbije. Kraljevska Srpska državna štamparija. Beograd. Petrova, A., Apostolova, I., Georgiev, V., 2003: Data on the current status of the rare species Lathyrus pancicii. Phytologia Balcanica, 9 (1): 3-8. Pietropaolo, J., Pietropaolo, P., 1986: Carnivorous plants of the world. Portland, Or.: Timber Press 206p. Ranđelović, V., 1994: Geobotanička studija Vlasinske visoravni. Magistarska teza. Biološki fakultet, Univerzitet u Beograd. Ranđelović, V., 2002: Flora i vegetacija Vlasinske visoravni. Doktorska disertacija. Biološki fakultet, Univerzitet u Beograd.

Marija Beatović Master rad

Ranđelović, V., Vukojičić, S., 1999: Lathyrus pancicii (Jurišić) Adamović. U: Stavanović, V., ed.: Crvena knjiga flore Srbije, 1. Ministarstvo za životnu sredinu, Biološki fakultet Univ. u Beogradu i Zavod za zaštitu prirode R Srbije. Ranđelović, V., Zlatković, B., 2010: Flora I vegetacija Vlasinske visoravni. Prirodno- matematički fakultet, Univerzitet u Nišu. 448 str.

Ranđelović, V., Zlatković, B., Dimitrijević, D., Vlahović, T., 2010: Phytogeographical and phytocoenological analysis of the threatened plant taxa in the flora of the Vlasina plateau (SE Serbia). Biologica Nyssana, 1 (1-2): 1-7. Rivadavia, F., Kondo, K., Kato, M., Hasebe, M., 2003: Phylogeny of the sundews, Drosera (Droseraceae), based on chloroplast rbcL and nuclear 18S ribosomal DNA sequences. American Journal of Botany, 90(1), 123-130. Sarić, M., ed. 1986: Flora SR Srbije, X. SANU. Beograd. Schlauer, J., 1996: A dichotomous key to the genus Drosera L. (Droseraceae). Carnivorous Plant Newsletter, 25: 67-88. Schuler, A., 2007: Contribution to the flora of northern and central Greece. Willdenowia, 37 (1): 229-241. Seine, R., Barthlott, W., 1994: Some proposals on the infrageneric classification of Drosera L. Taxon, 43 (4): 583-589. Slack, A., 2000: Carnivorous Plants. MIT Press, 240 p. Stevanović, B., 1995: Praktični značaj očuvanja diverziteta biljnog sveta Jugoslavije. In: Stevanović, V., Vasić, V. (eds.): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Biološki fakultet i Ekolibri, Beograd.

Stevanović, V., 1992: Floristička podela teritorije Srbije sa pregledom viših horiona I odgovarajućih flornih elemenata. In: Sarić, M. (ed.): Flora Srbije, I. (Drugo izdanje). SANU. Beograd. 49-70.

Stevanović, V., 1992a: Klasifikacija životnih formi flore Srbije. In: Sarić, M. (ed.): Flora Srbije, I. (Drugo izdanje). SANU. Beograd. 37-49.

Stevanović, V., ed. 1999: Crvena knjiga flore Srbije, 1. Ministarstvo za životnu sredinu, Biološki fakultet Univ. u Beogradu i Zavod za zaštitu prirode R Srbije. Stevanović, V., ed. 2009: Serbia, 63-68. In: Radford, E. A., Odé, B., eds. (2009): Conserving Important Plant Areas: investing in the Green Gold of South East Europe. Plantlife International, Salisbury. Stevanović, V., Vasić, V., eds. 1995: Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Biološki fakultet i Ekolibri, Beograd. Tatić, B., Gigov, A., Petković, B., Marin, P., 1985: Novo nalazište rosulje (rosice, rosike) Drosera rotundifolia L. (fam. Droseraceae) na Staroj planini u SR Srbiji. Glasnik Instituta za botaniku i botaničke baste Univerziteta u Beogradu, 19: 103-106.

Marija Beatović Master rad

Theodoropoulos, K., Eleftheriadou, E., 2012: Drosera rotundifolia L. (Droseraceae). A rare and endangered species for the flora of Greece. Journal of Environmental Protection and Ecology, 13 (3): 1405-1411. Tomović, G., Niketić, M., 2006: Serbchecklist. (Popis vaskularne flore Srbije - Baza podataka). Beograd. Tutin, T.G., V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters & D.A. Webb, eds. 1964-1980: Flora Europaea, I-V. Cambridge University Press. London. Велчев, В., ed. 1984: Червена книга на НР България, Том 1. Растения. Издателство на БАН, София. 447 стр. Велчев, В., (ед.) 1989: Флора на НР България, ИX. Издателство на БАН. София. Tucakov, J., 2012: Lečenje biljem. Službeni glasnik, Zapis, Beograd, 302 str. Webb, D. A., 1964: Genus Drosera L. In: Tutin, T. G. et al. (eds.): Flora Europaea, Vol. 1. Lycopodiaceae to Platanaceae. Cambridge University Press, London. Wood, C. E., 1955: Evidence for the hybrid origin of Drosera anglica. Rhodora, 57 (676): 105- 130. Wraber, T., Skoberne, P., 1989: Rdeči seznam ogroženih praprotnic in semenk SR Slovenije. Varstvo narave, 14-15: 9-428.

BIOGRAFIJA KANDIDATA

Marija Beatović

24. oktobar 1989. Datum rođenja: Surdulica, Republika Srbija Mesto rođenja: Osnovna škola „Vuk Karadzić“, Surdulica Osnovna škola: Gimnazija

“Svetozar Marković” Srednja škola (2004-2008)

Univerzitet u Nišu

Prirodno-matematički fakultet

Departman za biologiju i ekologiju Osnovne akademske studije: Smer: Biologija

(2008-2015)

Univerzitet u Nišu

Prirodno-matematički fakultet

Departman za biologiju i ekologiju Master akademske studije: Smer: Ekologija i zaštita prirode

(2015-2017)

Прилог 5/1

ПРИРОДНO-MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Редниброј, РБР: Идентификациониброј, ИБР: Типдокументације, ТД: монографска Типзаписа, ТЗ: текстуални / графички Врстарада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Марија Беатовић Ментор, МН: Владимир Н. Ранђеловић Насловрада, НР: Drosera rotundifolia L. (Droseraceae), угрожена карниворна биљна врста флоре Србије –стање популација и фитоценолошка припадност на подручју Власинске висоравни Језикпубликације, ЈП: Српски Језикизвода, ЈИ: Енглески Земља публиковања, ЗП: Р. Србија Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2018. Издавач, ИЗ: ауторски репринт Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: 44 стр. ; 12 слика; 4 табеле (поглавља/страна/цитат/табела/слика) Научнаобласт, НО: Биологија Научнадисциплина,цитата/табела/слика/графика/прилога) НД: Ботаника Предметна одредница/Кључне речи, ПО: Власинска висораван, Drosera rotundifolia, угрожена биљна врста УДК 581.526.33:582.66 Чувасе, ЧУ: Библиотека Важнанапомена, ВН: Извод, ИЗ: U ovom radu su prikazani rezultati istraživanja ugrožene karnivorne biljne vrste flore Srbije – Drosera rotudifolia, stanje populacija i fitocenološka pripadnost na području Vlasinske visoravni. Na ovom području D. rotundifolia raste na staništima u zajednicama sa različitim vrstama mahovina iz roda Sphagnum, ili u zajednicama sa mahovinom Polytrichum gracile. Na osnovu rezultata istraživanja može se zaključtit da je ova vrsta, prema trenutnim saznanjima, zastupljena na 9 lokaliteta, na kojima gradi populacije koje su relativno brojne, ali im usled negativnog delovanja antropogenog faktora i isušivanja staništa, preti nestanak, te su okarakterisane kao ugrožene (EN). Najefikasnija mera zaštite D .rotundifolia je zaštita njenih staništa od delovanja antropogenih faktora.

Датум прихватања теме, ДП: Датумодбране, ДО: Члановикомисије, КО: Председник: др Марина Јушковић Члан: др Бојан Златковић Члан, ментор: др Владимир Ранђеловић Образац Q4.09.13 - Издање

Прилог 5/2

ПРИРОДНO-MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

KEY WORDS DOCUMENTATIONНИШ

Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: monograph Type of record, TR: textual / graphic Contents code, CC: master thesis Author, AU: Marija Beatović Mentor, MN: Vladimir N. Ranđelović Title, TI: Drosera rotundifolia L. (Droseraceae), endangered carnivorous plant species in the flora of Serbia – state of populations and phytocoenological compliance in the area of the Vlasina plateau Language of text, LT: Serbian Language of abstract, LA: English Country of publication, CP: Republic of Serbia Locality of publication, LP: Serbia Publication year, PY: 2018. Publisher, PB: author’s reprint Publication place, PP: Niš, Višegradska 33. Physical description, PD: 44 pages ; 12 pictures; 4 tables (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appenScientific field, SF: biology dixes) Scientific discipline, SD: botany Subject/Key words, S/KW: Vlasina plateau, Drosera rotundifolia, endangered plant UC 581.526.33:582.66 Holding data, HD: libraryspecies Note, N: Abstract, AB: In this paper are prfesented results of investigation of endangered carnivorous plant specie in flora of Serbia - Drosera rotundifolia, state of populations and phytocenological affiliation in the Vlasina plateau. In this area, D. rotundifolia grows on habitats in communities with different species of mosses from the genus Sphagnum, or in communities with moss Polytrichum gracila. Based on the results of the research, it can be concluded that this species, according to the current knowledge, is represented in 9 areas in which it is building populations that are relatively numerous, but due to the negative effect of the anthropogenic factor and the habitat drying, the existence is threatened and characterized as endangered (EN). The most effective protection measure for D.rotundifolia is the protection of its habitats against the activity of anthropogenic factors. Accepted by the Scientific Board on, ASB: Defended on, DE: Defended Board, DB: President: Dr Marina Jušković Member: Dr Bojan Zlatković Member,mentor Dr Vladimir Ranđelović Образац Q4.09.13 - Издање 1