NAUKA S CIENCE

Michaï Krupa*

Przemiany architektoniczne Skawiny w b2 po ïowie XIX ibna pocz Ètku XX wieku. Cz ÚĂÊ I – zak ïady przemys ïowe Architectonic transformations of Skawina during the 2 nd part of the 19 th and the beginning of the 20 th century. Part I – industrial plants

Sïowa kluczowe: Skawina, rozwój przestrzenny miasta, Key words: Skawina, spatial development of the town, 19th XIX wiek, architektura przemysïowa century, industrial architecture

Skawina jest 25-tysi Úcznym miastem w b województwie Skawina, with the population of 25 thousand, is located ma ïopolskim, po ïoĝonym wbodlegïoĂci okoïo 15 kilometrów in the Lesser Poland Voivodeship, about 15 kilometres from od Krakowa. Krakow. Geneza powstania o Ărodka si Úga po ïowy XIV wieku, kiedy The origins of the settlement date back to the mid-14th to nad SkawinkÈ król Kazimierz Wielki za ïoĝyï miasto loka- century, when king Kazimierz Wielki founded a bchartered cyjne. Ciekawa ibwielowÈtkowa historia tych terenów zaczÚï a town on the Skawinka river. However, the interesting and si Ú jednak wcze Ăniej, kiedy na Skawince – rzece granicznej varied history of these lands had started earlier, when a bcustoms pomiÚdzy DzielnicÈ Senioraln È a bKsi Ústwem OĂwi Úcimsko- house1 was established on the Skawinka – a bborderline river -Raciborskim, a b pó ěniej (na prze ïomie XIII i b XIV wieku) between the Senioral Province and the Duchy of O Ăwi Úcim – Królestwem Czeskim, istniaïa komora celna1. Raciborz, and later (at the turn of the 13 th and 14 th centuries) Wbokresie od XIV do XVII wieku Skawina rozwijaïa si Ú the Czech Kingdom. pomy Ălnie pod wzgl Údem gospodarczym i b przestrzennym, In the period between the 14 th and the 17 th century, Skawina bazuj Èc na korzystnych przywilejach Kazimierza Wielkiego ß ourished in both economic and spatial respect, thanks to advan- oraz kolejnych królów, a btakĝe dzi Úki po ïoĝeniu na traktach tageous privileges granted by Kazimierz Wielki and subsequent handlowych ïÈ cz Ècych ¥lÈsk oraz Morawy z bZag ïÚ biem Solnym rulers, as well as to being situated on trade routes linking Silesia wbziemi krakowskiej. and Moravia with the Salt-mining Region in the Krakow lands. Wbwieku XVII miasto zostaïo zniszczone przez Szwedów In the 17 th century, the town was destroyed by the Swedish podczas Potopu (lata 1655-1660) i bpopadïo w bregres gospo- troops during the so called “Deluge” (in the years 1655-1660), darczy oraz ekonomiczny, który trwa ï do ko ñca okresu sta- and suffered from economic regression which lasted till the ropolskiego. Skawina podzieliïa tym samym los wielu innych end of the old-Polish period. Thus, Skawina shared the fate of ma ïych miast ziemi krakowskiej, które wobec post Úpuj Ècej many other small towns in the Krakow domain which, in the destabilizacji kraju pod wzglÚdem politycznym, spoïecznym face of progressing political, social and economic destabilisa- ibgospodarczym, potÚgowanej przez kl Úski po ĝarów ibinnych tion of the country aggravated by calamitous Þ res and other ĝywioïów, zacz Úï y chyli Ê si Ú ku upadkowi. Szereg miast ziemi natural disasters, began to fall into decline. As abresult of those krakowskiej wbwyniku tych zjawisk utraciïo prawa miejskie, phenomena, several towns in the Krakow region lost their które Skawinie uda ïo si Ú zatrzyma Ê. Przyczyn tego nale ĝy upa- town rights which Skawina managed to retain. The reasons trywa Ê w bjej korzystnym po ïoĝeniu w botulinie Krakowa – zawsze for that should be sought in its advantageous location, in the mocnego ibznaczÈcego oĂrodka, dostarczajÈcego „czynników close vicinity of Krakow – a bcontinuously strong and signi Þ cant miastotwórczych” swoim miastom satelitarnym w bprzesz ïoĂci centre, providing its satellite towns with “city-forming stimuli” (a btakĝe obecnie)2. in the past (and also today)2.

* Micha ï Krupa, dr in ĝ. architekt, Zak ïad Urbanistyki ibArchitek- * Micha ï Krupa, PhD, eng. architect, Urban Planning and Architecture tury, Wydzia ï Budownictwa i bIn ĝynierii ¥rodowiska Politechniki Unit, Faculty of Building and Environmental Engineering, Rzeszów Rzeszowskiej University of Technology

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 35/2013 41 Ryc. 1. Mapa Skawiny z zaznaczeniem omawianych obiektów, opr. Ryc. 3. Relikty browaru parowego w Skawinie, widok od strony ul. Mickie- M. Krupa wicza, fot. M. Krupa, 2010 Fig. 1. Map of Skawina with marked location of the discussed objects, Fig. 3. Relics of the steam brewery in Skawina, view from Mickiewicza prep. by M. Krupa Street, photo M. Krupa, 2010

Ryc.4 .Ra Þ neria nafty w Skawinie w 1934 roku, fot. w Archiwum TPS Fig. 4. Oil re Þ nery in Skawina in 1934, photo in TPS Archive Ryc. 2. Browar parowy w Skawinie w ko Ĕcu XIX w., fot. w Archiwum TPS Fig.2. Steam brewery in Skawina at the end of the 19 th c., photo in TPS Arch ive

ŹRyc. 5. Budynki Fabryki Wyrobów Kamionkowych i Szamotowych w Skawinie w 1 po á. XX wieku, [w:] Archiwum TPS Fig. 5. Buildings of the Factory of Stoneware and Chamotte in Skawina in the 1st half of the 20 th c., [in:] TPS Archive

źRyc. 6. Fabryka H. Francka w Skawinie na pocz ątku XX w., widok ogólny za áoĪenia, [w:] Archiwum TPS, s.v. Fig. 6. Factory of H. Franck in Skawina at the beginning of the 20 th c., an overall view of the complex, [in:] TPS Archive, s.v.

42 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 35/2013 Wb1772 roku w bwyniku I brozbioru Polski Skawina znalaz ïa In 1772, as abresult of the 1st Partition of Poland, Skawina si Ú w bzaborze austriackim, wbutworzonej wówczas prowincji found itself in the territory annexed by the Austrian Empire, cesarstwa zwanej GalicjÈ. By ïa wówczas ma ïym miastem rol- in the imperial province created then and known as Galicia. niczo-handlowym z breliktami Ăredniowiecznych umocnie ñ It was then absmall farming and trading town, with relics of obronnych ĂwiadczÈcych obdawnej wysokiej pozycji. medieval defensive ramparts bearing evidence of its former Wb ko ñcu XVIII wieku w b miastach galicyjskich zacz Úï y high standing. post Úpowa Ê znaczne przemiany przestrzenne, architektoniczne Towards the end of the 18 th century, considerable spatial, oraz funkcjonalne. W ïadze austriackie prowadzi ïy konsekwent- architectonic and functional transformations began to occur nÈ polityk Ú wobec miast Galicji. Rozbierano stare umocnienia in Galician towns. Austrian authorities adopted a bconsistent obronne wokóï miast jako potencjalne „punkty oporu”. Ale policy towards Galician towns. Old defensive forti Þ cations wprowadzano tak ĝe wiele unowocze Ănie ñ gospodarczych surrounding the towns were dismantled as they might serve oraz przestrzennych. W ïadze austriackie popiera ïy rozwój as potential “resistance points”. But many new economic and ekonomiczny galicyjskich miast upatrujÈc w bnim wïasny in- spatial innovations were introduced. The Austrian authorities teres jako pa ñstwa wielonarodowego bazuj Ècego na zyskach ze supported the economic development of Galician towns, per- swoich prowincji. Prowadzi ïy w btym celu okreĂlonÈ polityk Ú ceiving in it their own bene Þ t as a bmulti-national state basing przestrzenn È polegaj ÈcÈ m.in. na regulacji urbanistycznej miast, on pro Þ ts from their provinces. For this purpose they pursued porz Èdkuj Ècej ich uk ïady funkcjonalno-przestrzenne (np. po- abde Þ nite spatial policy based e.g. on urban planning regulation rz Èdkowanie linii regulacyjnych wbpierzejach ibulicach cz Ústo of towns, ordering their functional-spatial layouts (e.g. ordering zniekszta ïconych od czasów Ăredniowiecza) i bmodernizacji regulation lines in frontages and streets frequently deformed uk ïadów komunikacyjnych w bobszarze Galicji (m.in. Go Ăciniec since the medieval times) and modernising communications Cesarski) i bna terenie miast. Wprowadzono tak ĝe kolej ĝelazn È, layout in the area of Galicia (e.g. Imperial Highway) and in która radykalnie zaktywizowa ïa pod wzgl Údem gospodarczym cities. The railway was also introduced, which radically stimu- miasta dawnej ziemi krakowskiej, które znalaz ïy si Ú na trasie jej lated the economies of the towns in the former Krakow region, przebiegu. Taka dzia ïalno ĂÊ austriackiego zaborcy mia ïa istotny located along the railroad. Such activity of the Austrian invader wp ïyw na rozwój Skawiny, na inwestycje i bpowstanie nowych had a bconsiderable impact on the development of Skawina, on zakïadów przemysïowych, przemiany architektoniczne ibroz- investments and establishing new industrial plants, architectonic wój miejskiej infrastruktury. Ta pomy Ălna koniunktura miasta transformations and the development of urban infrastructure. kontynuowana by ïa w b okresie tzw. autonomii galicyjskiej That boom in the economy continued in the period of the so ibwbokresie mi Údzywojennym. Spowodowaïo to, ĝe Skawina called Galician autonomy and in the inter-war period. As a bresult bÚdÈc na ko ñcu okresu staropolskiego ubogim miastem zacz Úï a Skawina, which at the end of the old-Polish period was a bpoor rozwijaÊ si Ú w bwa ĝny oĂrodek przemysïowy wbwojewództwie town, began to develop into an important industrial centre in krakowskim, stanowi Èc istotne ogniwo krystalizuj Ècego si Ú the Krakow Voivodeship, becoming a bsigni Þ cant element of the „Krakowskiego OkrÚgu Przemysïowego”. crystallising “Krakow Industrial District”. Okres 2 po ïowy XIX wieku z powodów wymienionych For the reasons mentioned above, the period of the 2 nd half wy ĝej by ï prze ïomowy dla miasta. Wówczas to zacz Úï a zmienia Ê of the 19 th century was a bbreakthrough for the town. It was then si Ú diametralnie m.in. jego architektura. Do rozwoju Skawiny that e.g. its architecture started to change diametrically. The przyczyniï si Ú niew Ètpliwie rozwój przemysïu, podyktowany development of industry, caused primarily by the introduction przede wszystkim wprowadzeniem nowego Ărodka transpor- of new means of transport – the railway – undoubtedly con- tu – kolei. Kolej da ïa mo ĝliwoĂÊ ta ñszego transportu, abtakĝe tributed to the development of Skawina. The railway offered wywozu towarów poza GalicjÚ3. the opportunity of cheaper transport, as well as of exporting Wb Skawinie kolej pojawi ïa si Ú w b 1864 roku, kiedy to the goods outside Galicia3. przez miasto przeprowadzono liniÚ kolejow È ïÈ cz ÈcÈ Kraków The railway reached Skawina in 1864, when the railroad zbOĂwi Úcimiem. Spowodowaïo to budow Ú pierwszych zak ïa- connecting Krakow and O Ăwi Úcim was built through the town. dów przemysïowych: browaru, ra Þ nerii nafty, Fabryki Wyro- It was followed by construction of the Þ rst industrial plants: bów Kamionkowych ibSzamotowych oraz fabryki kawy zbo- the brewery, the oil re Þ nery, the Factory of Stoneware and ĝowej ibcykorii Henryka Franka. Obiekty te zlokalizowano na Chamotte, and the Chicory Coffee Factory of Henryk Frank. terenie po ïoĝonym na zachód oraz na pó ïnoc od historycznego Those objects were located in the area lying to the west and to centrum miasta, dziÚki czemu rozwój przemysïu w bmieĂcie the north of the historic town centre, due to which industrial nie wp ïyn Èï destrukcyjnie na jego warto Ăci kulturowe. Szybki progress in the town did not have abdetrimental in ß uence on rozwój ww. zak ïadów spowodowa ï nap ïyw do miasta ludno Ăci its cultural values. Rapid development of the above mentioned robotniczej oraz wiejskiej. Wed ïug danych ěródïowych wbla- factories caused the in ß ow of working and country people to tach 90. XIX wieku Skawina liczyïa ok. 1500 mieszka ñców the town. According to the source data, in the 1890s the popu- ibwbkolejnych latach liczba ta stale siÚ powiÚkszaïa4. lation of Skawina was app. 1500 inhabitants and the number Browar zosta ï zbudowany na terenie po ïoĝonym na za- constantly increased in the following years4. chód od rynku, przy obecnej ulicy A. Mickiewicza, wb1892 The brewery was built on the site located to the west of the roku 5, a bjego w ïaĂcicielem by ï Albin Kolloros 6. By ï on dzier- market square, in the present A. Mickiewicza street, in 1892 5, ĝawc È (w blatach 1883-1895) tak ĝe browaru we wsi Radziszów and its owner was Albin Kolloros 6. He was also a bleaseholder (in pod Skawin È. Skawi ñski browar z bsïodowni È klepiskow È by ï the years 1883-1895) of the brewery in the village of Radziszów nap Údzany maszyn È parow È. Warzelnia browaru mia ïa kocio ï near Skawina. The brewery in Skawina with its malt house and zbbezpo Ărednim paleniskiem. Piwnice ch ïodzone by ïy lodem malting ß oor was powered by a bsteam engine. The brewery had jak w bwi Úkszo Ăci nowoczesnych browarów 7. Bior Èc pod uwag Ú abtun with direct hearth. The cellar was cooled with ice, as in the produkcj Ú galicyjskich browarów, która w bpo ïowie wieku XIX majority of modern breweries 7. Considering the production of

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 35/2013 43 wynosi ïa ok. b7640 hl, browar Kollorossa produkuj Ècy na pocz Èt- Galician breweries, which in the mid-19 th century equalled app. ku swej dzia ïalno Ăci 1200 hl piwa nale ĝaï z bpewno Ăci È do mniej- 7640 hl, the Kolloros brewery with its initial output of 1200 hl szych wytwórni. Albin Kolloros sprzeda ï zak ïad w b1902 roku of beer must have been one of the smaller manufactures. Albin Micha ïowi Na ïÚ cz ’Èĝ yñskiemu, który pi ÚÊ lat pó ěniej sprzeda ï Kolloros sold his brewery in 1902 to Micha ï Na ïÚ cz ’Èĝ yñski go Aleksandrowi Heilpernowi. Nowy w ïaĂciciel postanowi ï who, Þ ve years later, sold it to Aleksander Heilpern. The new unowocze Ăni Ê browar, zatrudniaj Èc mistrza piwowarskiego Jana owner decided to modernize the brewery by employing a bmaster Skrejovskiego oraz kupuj Èc now È maszyn Ú parow È. Od 1911 brewer, Jan Skrejovski, and buying a bnew steam engine. Since roku Aleksandrowi Heilpernowi w bsprzeda ĝy piwa pomaga ï syn 1911, Aleksander Heilpern was assisted in selling beer by his son, Maksymilian, a bkolejnym mistrzem piwowarskim by ï J. bEzer. Maksymilian, and the next master brewer was J. Ezer. Owing Dzi Úki unowocze Ănieniu browaru produkcja piwa z broku na rok to the modernisation of the brewery, beer production increased zwi Úksza ïa si Ú, aby w broku 1912 osi Ègn ÈÊ poziom 14 b877 bhl 8. Na every year till in 1912 it reached the level of 14877 hl 8. At the prze ïomie 1912 i b1913 roku Heilpern utworzy ï spó ïkÚ z bbra Êmi turn of 1912 and 1913, Heilpern entered into a bpartnership with Abrahamem i bMoj ĝeszem Englardami, co wp ïyn Úï o na zmian Ú two brothers, Abraham and Moses Englard, which resulted in nazwy przedsi Úbiorstwa na „Przedsi Úbiorstwo browarniane the change of the name of the Þ rm into “Brewery Enterprise ibfabryka s ïodu Aleksander Heilpern i bSpó ïka w bSkawinie”, and Malt Factory Aleksander Heilpern and Co. in Skawina” które w btej formie dzia ïaïo do 1925 roku 9. Wówczas przedsi Ú- that functioned in the same form until 1925 9. Then, the Þ rm biorstwo przej Èï Maksymilian Heilpern, który w bimieniu ojca was taken over by Maksymilian Heilpern who, on behalf of prowadzi ï Þ rm Ú do jego Ămierci, tj. do 1938 roku, kiedy zak ïad his father, ran the company until his death i.e. till 1938, when sprzedano. Cz ÚĂÊ jego zabudowa ñ kupi ïa Spó ïdzielnia Rolnicza the brewery was sold. Some of its buildings were purchased by „Rola”, reszt Ú za Ă rozebrano 10 . Do dzisiaj z zabudowa ñ dawnego abFarming Cooperative “Rola”, the others were demolished 10 . skawi ñskiego browaru pozosta ï jedynie budynek magazynu, Today only the storehouse, located in the northern part of the zlokalizowany w bpó ïnocnej cz ÚĂ ci dawnego placu browarnego. old brewery yard, is all that has been left from the buildings of Jest to dwukondygnacyjny obiekt murowany, zbudowany na the former Skawina brewery. It is a btwo-storey masonry build- rzucie prostok Èta. D ïuĝsza elewacja od strony pó ïnocnej posiada ing, erected on a bplan of a brectangle. The longer elevation on dziesi ÚÊ osi wyznaczonych przez otwory okienne z bnadpro ĝami. the north side has 10 axes designated by window openings with Budynek nakryty jest dwuspadowym dachem 11 . transoms. The building is covered with a bgable roof 11 . Budowa skawi ñskiej ra Þ nerii nafty zosta ïa rozpocz Úta Construction of the oil re Þ nery in Skawina began in wb1900 roku. WïaĂcicielem zakïadu istniejÈcego pod nazwÈ: 1900. The owner of the enterprise existing under the name Ra Þ neria Oleju Skalnego Griffel i bS-ka wbSkawinie by ï ĝy- of: Petroleum Re Þ nery Griffel and Co. in Skawina, was a bJew- dowski przedsi Úbiorca Chaim Griffel. Ra Þ neria prowadzi ïa ish businessman Chaim Griffel. The re Þ nery continued its produkcjÚ w blatach dwudziestolecia mi Údzywojennego, czyli production during the twenty-year inter-war period, namely od roku 1918 do 1939 i bpó ěniej jeszcze przez kilka lat do zako ñ- between 1918 till 1939, and later for several years after the end czeniu II wojny Ăwiatowej. Wbroku 1934 ucierpiaïa dotkliwie of World War II. In 1934, it was badly damaged during the podczas powodzi, która nawiedziïa SkawinÚ. ß ood that struck Skawina. Skawiñska ra Þ neria nafty mie Ăci ïa si Ú przy ul. Tynieckiej. The oil re Þ nery in Skawina was located in Tyniecka street. Agregat pr Èdotwórczy ra Þ nerii dawa ï miastu tak potrzebn È The generator in the re Þ nery provided the town with the energiÚ elektryczn È. Dzisiaj ra Þ neria ju ĝ nie istnieje. Zacho- electricity it so badly needed. Today the re Þ nery no longer wa ïy siÚ jedynie relikty jednego zbbudynków. exists, only relics of one of the buildings have been preserved. Pierwsza Galicyjska Fabryka Wyrobów Kamion- The First Galician Factory of Stoneware and Cham- kowych i bSzamotowych powsta ïa w b1909 roku 12 . Zosta ïa otte was established in 190912 . It was located in the north- zlokalizowana w b pó ïnocno-zachodniej cz ÚĂ ci miasta, przy western part of the town, in Tyniecka street. From the very ul. Tynieckiej. Prawdopodobnie od samego pocz Ètku fabryka beginning the factory might have been called “Hydraulika” nosi ïa nazw Ú „Hydraulika” i bzajmowa ïa si Ú produkcj È mate- and produced chamotte materials and stoneware. Tadeusz ria ïów szamotowych i bkamionkowych. Przy budowie pieców Sïawiñski, abspecialist in the Þ eld at the time, worked on con- ceramicznych w bfabryce pracowa ï Tadeusz S ïawi ñski, ówczesny structing the ceramic kilns in the factory. In 1917, the factory specjalista w btym zakresie. W b1917 roku zak ïad zaj Èï si Ú tak ĝe started producing functional and artistic faience pottery 13 . The produkcj È u ĝytkowych i bartystycznych fajansów 13 . Surowcem raw material for producing the so called ‘delicate’ faience was do produkcji fajansu tzw. delikatnego by ïa glinka importowana clay imported from Bohemia. It is worth mentioning that e.g. zbCzech. Warto wspomnie Ê, ĝe dzia ïalno ĂÊ artystyczn È w bSka- Konstanty Laszczka 14 , as well as other artists, carried out their winie prowadzi ï m.in. Konstanty Laszczka 14 , a btak ĝe inni arty Ăci. artistic activity in Skawina. During the inter-war period, artis- Wbokresie mi Údzywojennym artystyczne wyroby fajansowe ze tic faience pottery from the factory in Skawina gained much skawi ñskiej fabryki zyska ïy spor È popularno ĂÊ i bsygnowane by ïy popularity and was signed with the name of the town, abcoat nazw È miejscowo Ăci, tarcz È herbow È z bnapisem Skawina lub of arms with an inscription saying Skawina, or with abblack czarnym znakiem swastyki. Po II wojnie Ăwiatowej Galicyjska swastika symbol. After World War II, the Galician Factory of Fabryka Wyrobów Kamionkowych i bSzamotowych przej Úta Stoneware and Chamotte was taken over by the State Treasury zosta ïa przez skarb pa ñstwa i bzaj Úï a si Ú produkcj È materia ïów and began to produce Þ reproof materials, resistant to high ogniotrwa ïych, odpornych na dzia ïanie wysokich temperatur temperatures, acquiring also a bnew name: Zak ïady Materia ïów przyjmuj Èc now È nazw Ú: Zak ïady Materia ïów Ogniotrwa ïych. Ogniotrwaïych (Fireproof Materials Factory). Fabryk Ú kawy zbo ĝowej ibcykorii Henryka Franka Abchicory coffee factory of Henryk Frank was built in zbudowano wb1910 roku15 . Za ïoĝyï j È Henryk Frank jako Þ li Ú 191015 . It was founded by Henryk Frank as a bbranch of abfac- istniejÈcej ju ĝ fabryki w bLinzu, wbAustrii 16 . Fabryka Ărodków tory already existing in Linz, Austria 16 . Besides the “Ferdynand kawowych w bSkawinie by ïa jedn È z bwa ĝniejszych, obok fabryki Bohm and Co.” factory in Wïoc ïawek, the factory of coffee

44 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 35/2013 Ferdynand Bohm and Co. we W ïoc ïawku, fabryk È cykorii substances in Skawina was one of more important chicory wbkraju17 . Na pocz Ètku swojego istnienia zakïad nosiï nazw Ú: factories in the country17 . At the beginning of its existence the Fabryka ¥rodków Kawowych Henryk Franck – Synowie S.A. plant was called: “Factory of Coffee Substances Henryk Franck wbSkawinie, którÈ zmieniono po II wojnie Ăwiatowej na Ska- & Sons S.A. in Skawina”, which was altered after World War wi ñskie Zakïady Koncentratów Spo ĝywczych. Na lokalizacjÚ II into: “Skawina Factory of Food Concentrates.” The area in fabryki wybrano tereny pod Krakowem jako szczególnie sprzy- the vicinity of Krakow was selected as the site for the factory jajÈce pod wzglÚdem warunków klimatycznych ibglebowych as particularly favourable for growing chicory roots, as far as uprawie korzeni cykorii 18 . Zak ïady wybudowano w bzachodniej climatic and soil conditions were concerned18 . The plant was cz ÚĂ ci Skawiny, po drugiej stronie rzeki Skawinki, w bpobli- built in the western part of Skawina, on the other side of the ĝu linii kolejowej. Fabryka zaj Úï a obszar oko ïo 10 morgów river Skawinka, near the railroad. The factory covered the area (5,755 bha) 19 . We frontowej cz ÚĂ ci terenu zlokalizowany by ï of about 10 morgs (5.755 ha)19 . The administration and the budynek administracji oraz budynek mieszkalny, w btyle nato- residential buildings were situated at the front, with produc- miast hale produkcyjne. tion halls at the back. Wbowych czasach na terenie Polski by ïo dziewi ÚÊ fabryk In those times there were nine factories producing edible cykorii konsumpcyjnej. Zak ïad Skawi ñski by ï drugim co chicory in Poland. The Factory in Skawina was the second do wielkoĂci, po fabryce Ferdynanda Bohma i bS-ki „Stella” largest, after the factory of Ferdynand Bohm and Co. “Stella” ib„Gleba” we W ïoc ïawku 20 . Zarówno budynek administracyjny, and “Gleba” in W ïoc ïawek 20 . Both the administrative and jak ibmieszkalny zachowaïy si Ú do dnia dzisiejszego. Budynek residential buildings have been preserved until today. The administracyjny jest murowany zbcegïy, zbudowany na rzucie administrative building was built from brick on the plan of prostok Èta. Posiada piwnice, parter, pi Útro i buĝytkowe pod- abrectangle. It has cellars, abground ß oor, an upper ß oor and dasze. Wbelewacji frontowej ma pó ïkoliste oraz prostokÈtne abutility attic. In the front elevation it has semi-circular and okna, ryzalit oraz dach mansardowy. Budynek mieszkalny rectangular windows, abrisalit and abgambrel roof. The resi- zosta ï równie ĝ zbudowany na rzucie prostok Èta. Jest obiektem dential building was also erected on the plan of abrectangle. It murowanym, podpiwniczonym, czterokondygnacyjnym. is abmasonry object, with abcellar and four storeys. Its bulk is Jego bryïa jest urozmaicona coko ïem pokrytym rustykÈ oraz diversi Þ ed by a brusticated plinth and varied roof construction, zróĝnicowanÈ konstrukcj È dachów, inn È nad poszczególnymi different on individual fragments of the object. The main body fragmentami obiektu. Gïówny korpus nakryty zostaï dachem was covered with a bgambrel roof (like the administration build- mansardowym (tak jak budynek administracyjny), klatka ing), while the stairwell is covered with abtent roof21 . schodowa zaĂ dachem namiotowym21 . Abfew years after opening the factory, the Þ rm of Henryk Wbkilka lat po uruchomieniu fabryki Þ rma Henryka Francka Franck built in Skawina a bsettlement of semi-detached houses wybudowa ïa w bSkawinie koloni Ú domków dwurodzinnych with gardens for the factory employees. Some of the houses zbogrodami dla pracowników zakïadów. Niektóre z bnich za- have survived until the present day. In subsequent years the fac- chowaïy si Ú do dzisiaj. W bkolejnych latach fabryka dobrze si Ú tory developed well, and the demand for its produce resulted in rozwija ïa, a bpopyt na jej produkty spowodowa ï rozbudow Ú it being expanded in the years 1924-29, when e.g. abpackaging zakïadu wblatach 1924-29. Powsta ïy wówczas m.in. drukar- printing house, a bchicory root drying hall, storehouses, a bgarage nia opakowa ñ, suszarnia korzeni cykorii, magazyny, gara ĝ and abmechanical workshop were built 22 . In the period before ibwarsztat mechaniczny22 . W bokresie przed II wojnÈ ĂwiatowÈ World War II, the factory of coffee substances in Skawina fabryka Ărodków kawowych w b Skawinie zatrudnia ïa oko ïo employed about 650 workers, and its yearly production of 650 osób, a broczna produkcja Ărodków kawowych si Úga ïa 8200 coffee substances reached 8200 tonnes. The outbreak of war ton. Wybuch wojny w b1939 roku zahamowaï rozwój fabryki in 1939 stopped the development of the factory and caused it ibspowodowa ï przej Úcie jej przez Niemców. Po II wojnie Ăwia- to be seized by the Germans. After World War II, the plant, like towej zakïad, jak wiele innych prywatnych Þ rm, przeszed ï na many other private enterprises, was taken over by the state, and wïasnoĂÊ pa ñstwa, abwbmiejscu fabryki H. Francka powsta ïy the H. Franck’s factory was replaced by the Skawina Factory of Skawi ñskie Zak ïady Koncentratów Spo ĝywczych, które od Food Concentrates which, since 1993, has been the property 1993 roku sÈ w ïasnoĂci È Þ rmy Bahlsen. of the Bahlsen company.

PODSUMOWANIE SUMMARY ReasumujÈc powy ĝsze naleĝy stwierdzi Ê, ĝe okres 2 po ïo- To sum up the above, one has to conclude, that the period wy XIX ibpoczÈtku XX wieku by ï dla miasta Skawiny czasem during the 2nd half of the 19 th and the beginning of the 20 th wyj Ètkowym. Wówczas to na skutek poprowadzenia przez century was abunique time for the town of Skawina. It was miasto linii kolejowej podniosïo si Ú ono z bmarazmu ibponow- then, owing to the railway being built through the town it rose nie zacz Úï o rozwija Ê zarówno pod wzgl Údem urbanistycznym, up from stagnation and again began to develop both in urban jak ibarchitektonicznym. planning and architectonic respect. Opisane wy ĝej przyk ïady obiektów architektonicznych The examples of architectonic objects with industrial func- obfunkcji przemysïowej, które powstaïe w bSkawinie wb2 po- tion, which were built in Skawina during the 2 nd half of the 19 th ïowie XIX ibna poczÈtku XX wieku dowodzÈ znaczenia tego and the beginning of the 20 th century, described above, con Þ rm oĂrodka w b ówczesnej Galicji. Nale ĝy przy tym podkre Ăli Ê, the importance of this centre in Galicia of the time. It should also ĝe zak ïady przemysïowe nie by ïy jedynymi obiektami, które be emphasised, that industrial plants were not the only objects wzniesiono w bmie Ăcie w btym okresie. Zbudowano wówczas erected in the town in the period of our interest. It was then that wb tym pr Úĝ nie rozwijaj Ècym si Ú o Ărodku nowy ratusz, abnew town hall, the building of ‘Soko ï’, an orphanage, an insur- gmach Soko ïa, ochronk Ú, budynek ubezpieczalni, remiz Ú ance of Þ ce building, a bÞ re station and several dozen tenement

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 35/2013 45 oraz kilkadziesi Èt kamienic o binteresuj Ècym detalu architekto- houses with interesting architectonic details characteristic for the nicznym, charakterystycznym dla okresu, w bktórym powsta ïy. period in which they were erected, were built in this dynamically Obiekty te, ich historia oraz kompozycja architektoniczna b ÚdÈ developing centre. Those objects, their history and architectonic tematem odrÚbnej publikacji. composition will be the subject of a bseparate publication.

BIBLIOGRAFIA [1] Iwa ñski A., Przemys ï cykorniany w bPolsce , [w:] Przemys ï [5] Skawina. Zarys dziejów miasta, R. ¥wi Ètek (red.), Wyd. ibHandel 1918-1928, Warszawa 1928. Promo, Skawina 2006. [2] Krupa M., Rozwój przestrzenny i barchitektura Skawiny w bXIX [6] Skorowidz Przemys ïowo-Handlowy Królestwa Galicji, Lwów ibwb1 po ïowie XX wieku, praca doktorska obroniona na 1912. Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, mpis, [7] Spyra A., Browarnictwo Galicji Doby Autonomicznej, Wyd. Kraków 2011, Promotor: Prof. dr hab. in ĝ. arch. Jacek Ksi Úgarni Akademickiej, Kraków 1994. Gyurkovich. [8] Zaleski W.S., Dzieje przemys ïu w b b. Galicji 1804-1929 , [3] Ku Ănierz-Krupa D., Skawina wbĂ redniowieczu. Zagadnienia Kraków 1930. urbanistyczno-architektoniczne, Wyd. PK, Kraków 2012. [9] 75-lecie Skawi ñskich Zak ïadów Koncentratów Spo ĝywczych [4] Skawina. Studium historyczno-urbanistyczne, T. I, II, III, bopr. wbSkawinie, J. Gajniak (red.), Skawina 1986. S. bRusi ñska, PP PKZ o. Kraków, PDN-H, Kraków 1978-79.

1 D. Ku Ănierz-Krupa, Skawina wbĂ redniowieczu. Zagadnienia urbani- 13 M. Selwa, Ceramika krakowska, cz. 1, 04/1997, www.sztuka.pl, styczno-architektoniczne, Wyd. PK, Kraków 2012, s. 21. 09.2010. 2 M. Krupa, Rozwój przestrzenny i barchitektura Skawiny w bXIX i bwb1 po ïowie 14 Artysta rze ěbiarz, ceramik i bmalarz. W blatach 1900-1910 spra- XX wieku, praca doktorska obroniona na Wydziale Architektury wowa ï patronat artystyczny nad fabryk È wyrobów ka ß arskich Politechniki Krakowskiej, mpis, Kraków 2011, Promotor: Prof. ibgarncarskich Józefa Nied ěwieckiego w bDÚbnikach, w bKrakowie. dr hab. inĝ. arch. Jacek Gyurkovich, s. 5. By ï wspó ïtwórcÈ krakowskiego Towarzystwa Polska Sztuka Sto- 3 W. S. Zaleski, Dzieje przemys ïu w bb. Galicji 1804-1929, Kraków sowana, uczestniczÈc w bruchu dziaïaj Ècym na rzecz podniesienia 1930, s. 77. poziomu rzemiosïa artystycznego. 4 M. Krupa, op. cit., s. 91. 15 75-lecie Skawi ñskich Zak ïadów Koncentratów Spo ĝywczych w bSkawinie , 5 A. Spyra, Browarnictwo Galicji Doby Autonomicznej , Wyd. Ksi Úgarni J. Gajniak (red.), Skawina 1986, s. 1. Akademickiej, Kraków 1994, s. 125. 16 Ibidem. 6 Ibidem. 17 Ibidem. 7 http://www.browar.biz, 25.07.2010. 18 Skorowidz Przemys ïowo-Handlowy Królestwa Galicji , Lwów 1912, s. 56. 8 Ibidem. 19 75-lecie Skawi ñskich Zak ïadów Koncentratów Spo ĝywczych w bSkawinie , 9 Ibidem. op. cit., s. 1. 10 Ibidem. 20 A. Iwañski, Przemys ï cykorniany w bPolsce , [w:] Przemys ï i bHandel 11 Skawina. Studium historyczno-urbanistyczne, opr. S. Rusi ñska, PP 1918-1928, Warszawa 1928, s. 295-296. PKZ o. Kraków, PDN-H, Kraków 1978-79, t. IbA, cz. 1, s. 140. 21 Skawina. Studium historyczno-urbanistyczne , op. cit. , t. I bA, cz. 1, s. 142. 12 Skawina. Zarys dziejów miasta, R. ¥wi Ètek (red.), Wyd. Promo, 22 75-lecie Skawi ñskich Zak ïadów Koncentratów Spo ĝywczych w bSkawinie , Skawina 2006, s. 149. op. cit., s. 2.

Streszczenie Abstract Miasto Skawina jest Ăredniowiecznym o Ărodkiem, za ïoĝo- The town of Skawina is a bmedieval centre founded in nym wb1364 roku przez króla Kazimierza Wielkiego, w bodda- 1364 by king Kazimierz Wielki (Casimir the Great), 15 km to leniu o 15 km na po ïudniowy zachód od Krakowa, ówczesnej the south-west from Krakow, the then capital of Poland. This stolicy Polski. Artyku ï ten dotyczy przemian architektonicz- article concerns architectonic transformations that took place nych, jakie zasz ïy w bmie Ăcie w b2 po ïowie XIX i bna pocz Ètku XX in the town during the 2nd half of the 19 th and the beginning wieku. Wówczas to na skutek rozwoju przemys ïu Skawina za- of the 20 th century. It was then that Skawina began to change cz Úï a zmienia Ê swój charakter. W bmiejsce drewnianej zabudo- its character as abresult of the development of industry. The wy, która w bwi Úkszo Ăci otacza ïa rynek jeszcze w b1 po ïowie XIX timber housing which mostly surrounded the main market as wieku, zacz Úto budowa Ê murowane dwu- i btrzykondygnacyjne late as the 1st half of the 19 th century, was slowly replaced with kamienice, za Ă na obrze ĝach – pierwsze zak ïady przemys ïowe. the masonry two- and three-storey tenement houses, while on Artykuï opisuje kierunki owych przemian. the outskirts – the Þ rst industrial plants. The article describes trends in those transformations.

46 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 35/2013