Seweryn Szczepański

Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 02 ArchAeoloGIcA hereditas

Grodziska Warmii i Mazur 1. stan wiedzy i perspektywy badawcze pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego

Warszawa – Zielona Góra 2013 Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW

Komitet Redakcyjny Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek

Adres Redakcji: ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 27, e-mail: [email protected] www.archeologia.uksw.edu.pl

Redakcja techniczna: Magdalena Malińska i Alina Jaszewska Skład: Kamil Banaszewski Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Na okładce: Grodzisko, gm. Banie Mazurskie (fot. K. Trela) Linguisic consultaion: Louis Daniel Nebelsick

Publikacja recenzowana do druku przez dr. Wojciecha Brzezińskiego

ISBN 978-83-932546-7-5

Wydawnictwo: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej ul. Ceramiczna 2, 65-954 Zielona Góra tel./fax: +48 68 323 12 83, kom. 604 933 447 www.fundacjaarcheologiczna.pl e-mail: [email protected]

Książkę można kupić w sklepie internetowym: www.wydawnictwofa.pl SPIS treścI

5 Wprowadzenie 181 Marek Jagodziński Wyniki badań archeologicznych grodzisk * w Myślęcinie, Kwietniewie i Weklicach 7 205 Robert Klimek Bartłomiej Klęczar i Magdalena Rutyna Zaginione zamki i strażnice poświadczone w źródłach Stan badań grodzisk województwa warmińsko- z pierwszej połowy XIV wieku z obszaru Warmii -mazurskiego biskupiej oraz propozycje ustalenia ich lokalizacji * * 31 Anna Marciniak-Kajzer 225 Zbigniew Kobyliński Czego relikty skrywają średniowieczne „grodziska”. Projekt Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I: Releksje po badaniach nie tylko w województwie Pomezania, Pogezania i Warmia w ramach warmińsko-mazurskim Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki: cele, 45 Marcin Engel, Piotr Iwanicki, założenia i pierwszy etap realizacji w 2012 roku Grażyna Iwanowska i Cezary Sobczak 233 Seweryn Szczepański Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu „Wykopaliska” w archiwach – archeologia Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum archiwalna na przykładzie wybranych stanowisk Archeologicznego w Warszawie Pojezierza Iławskiego 65 Mariusz Wyczółkowski, Marta Szal, 253 Jerzy Nitychoruk i Fabian Welc Mirosława Kupryjanowicz i Ewa Smolska Sytuacja geomorfologiczno-geologiczna wybranych Kompleks osadniczy w Poganowie, grodzisk w okolicach jeziora Jeziorak pow. kętrzyński, stanowisko IV: wstępne wyniki badań interdyscyplinarnych 281 Zbigniew Kobyliński, Dariusz Wach i Magdalena Rutyna 83 Kazimierz Grążawski Grodzisko z wczesnej epoki żelaza i wczesnego Z nowszych badań nad grodziskami pogranicza średniowiecza w Kamionce, st. 9, gm. Iława: wstępne słowiańsko-pruskiego wyniki badań z 2012 roku 109 Sławomir Wadyl (z aneksami Anny Gręzak i Elżbiety Jaskulskiej) Badania weryikacyjno-sondażowe grodzisk 305 Zbigniew Kobyliński, Dariusz Wach, wczesnośredniowiecznych w dorzeczu górnej Drwęcy Magdalena Rutyna, Jacek Wysocki (Domkowo, Lipowiec, Ornowo-Lesiak, Morliny) i Bartłomiej Klęczar 125 Daniel Gazda Grodziska z czasów plemiennych(?) w Gulbiu, Między grodem a zamkiem – wieloczłonowe obiekty na wyspie Bukowiec na jeziorze Jeziorak, w Urowie warowne prusko-krzyżackie na południe od Zalewu i Dubie w powiecie iławskim: Wiślanego wstępne wyniki badań z 2012 roku 135 Daniel Gazda, Joanna Jezierska, Jacek 327 Jacek Wysocki i Bartłomiej Klęczar Konik i Piotr Szlązak Grodziska typu stożkowatego na wyspie Badania Archeologicznej Misji Pomezańsko- Wielka Żuława w Iławie, w Lasecznie Małym -Bałtyckiej obiektów warownych w Starym i Mozgowie w powiecie iławskim: Dzierzgoniu i Bogdanach w latach 2009-2012 wstępne wyniki badań z 2012 roku

ArchAeoloGIcA hereditas 2 SPIS treścI

351 Tomasz Herbich 413 Krzysztof Misiewicz i Wiesław Małkowski Wyniki badań metodą magnetyczną Badania nieinwazyjne na stanowisku 4 w Borecznie, wybranych stanowisk archeologicznych w rejonie woj. warmińsko-mazurskie w 2012 roku Iławy w 2012 roku 423 Maciej Bojanowski, Urszula Kobylińska 361 Andrzej Pydyn i Zbigniew Kobyliński Wyniki archeologicznych prospekcji podwodnych Wyniki badań petrograicznych ceramiki z grodzisk w wybranych jeziorach Pojezierza Iławskiego w Kamionce, Mozgowie i Borecznie w powiecie 373 Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, iławskim Rafał Solecki i Paweł Stencel 457 Joanna Kałużna-Czaplińska, Przeprawa mostowa na wyspę Wielka Żuława Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński na jeziorze Jeziorak Zawartość kwasów tłuszczowych w ceramice 381 Piotr Lasek i Jan Przypkowski z grodzisk w Kamionce, Mozgowie i Borecznie Najstarszy widok Iławy i zamku na Wielkiej Żuławie w powiecie iławskim z 1620 roku w zbiorach Instytutu Sztuki PAN 467 Noty o autorach 385 Magdalena Żurek Boreczno, stanowisko 4 (AZP 24-54), gm. Zalewo, woj. warmińsko-mazurskie. Analiza stratygraiczna

4 archaeoloGica heredItAS • 2 Seweryn Szczepański

„Wykopaliska” w archiwach – archeologia archiwalna na przykładzie wybranych stanowisk Pojezierza Iławskiego

Tak zwana „archeologia archiwalna” coraz śmielej do- Niestety, nieco inaczej rzeczy się mają w przypadku bija się o swoje prawo do istnienia i poważnego trakto- badań AZP. Biorąc za przykład Pomezanię nietrudno za- wania jej jako nauki pomocniczej archeologii (rzec by: uważyć, że wyniki poszukiwań terenowych prowadzo- właściwej). Od prawie 15 lat wśród badaczy zajmują- nych w ramach tego programu rzadko konfrontowane cych się obszarem dawnych Prus zauważalne jest coraz były ze źródłami archiwalnymi (nawet tymi ogólnodo- powszechniejsze wykorzystywanie materiałów często stępnymi), częściej zaś sięgano do literatury. Jednakże przez dekady zalegających w archiwach. Fakty nauko- i tu zdarzało się, że powtarzano stare błędy lub mno- we odkryte dzięki pracy nad dawnymi sprawozdania- żono kolejne. Coraz powszechniejsze są jednak próby mi, notatkami z badań terenowych, wykopaliskowych, weryikacji prowadzonych wcześniej badań terenowych ankietami, fotograiami, rysunkami, inwentarzami etc. i dokonywanie tego według klucza: AZP → literatura sprawiają, że w odniesieniu do ziem pruskich mówienie → archiwum → retrospekcja terenowa daje niekiedy o konieczności uwzględniania przez archeologów źródeł nieoczekiwane efekty. Dzięki temu szereg niepewnych archiwalnych jest już truizmem1. W celach poszukiwaw- informacji, nieweryikowanych i ostatecznie nieprawdzi- czych archeolodzy najczęściej kierują swoje kroki do wych jest dezawuowanych. archiwów poszczególnych urzędów konserwatorskich, Od dawna największym powodzeniem wśród arche- przeglądają archiwalia muzealne, rzadziej jednak pochy- ologów prowadzących badania na obszarze Pojezierza lają się nad zawartością „tradycyjnych” archiwów, w któ- Iławskiego, oprócz sprawozdań i notatek dotyczących rych jakże często ukryte są niezwykle cenne informa- poszczególnych stanowisk, cieszą się źródła kartogra- cje pozwalające nie tylko precyzyjniej zlokalizować czy iczne. Niewątpliwie wszyscy w swojej codziennej pra- też zweryikować położenie poszukiwanych stanowisk, cy, z uwagi na dokładność oraz łatwość dostępu do ale wręcz niejedno zapomniane stanowisko odkryć na nich, wykorzystują mapy topograficzne 1:25000 tzw. nowo2. Nierzadko też prawdziwe „skarby” znajdują się „Messischblaty” wydawane od schyłku XIX wieku do w prywatnych archiwach rodzinnych, do których jednak 1944 roku. Sporym powodzeniem cieszą się także mapy starają się dotrzeć chyba tylko badacze zajmujący się hi- Schroetera kreślone na przełomie XVIII i XIX wieku oraz storią archeologii, odkrywając w konsekwencji nie tylko tzw. mapy Reymanna. Natomiast już do wyjątków na- nowe źródła stricte związane z uprawianą przez siebie leżą badacze wykorzystujący wcześniejsze (początek dziedziną, ale i uzyskując niepowtarzalną szansę pozna- XVIII wieku), powszechnie znane plany Samuela Sucho- nia kim tak naprawdę byli naukowcy znani im jedynie ze dolca. Fakt prawie całkowitego pomijania, nakreślonej sprawozdań i drukowanych prac3. w 4. ćwierci XVI wieku, mapy Prus Caspara Hennen- bergera w kontekście Pojezierza Iławskiego tłumaczyć można natomiast tym, że niewiele ona wnosi do całości 1 Wróblewski 2009: 594-604. 2 Jako nie archeolog, ale mediewista i historyk zajmujący się m.in. wiedzy na temat rozpoznania archeologicznego tego historią archeologii niemalże „od zawsze” byłem pod ogrom- terenu. Sam autor nie był zresztą znawcą południowej nym wrażeniem pracy Elżbiety Kowalczyk-Heymann (zob. m.in.: Pomezanii. Nie znaczy to jednak, że źródło to nie jest Kowalczyk 2003) w wykorzystywaniu różnego rodzaju źródeł ar- godne uwagi. Całkowicie natomiast niewykorzystywa- chiwalnych jako istotnego uzupełnienia do prowadzonych badań ne są nowożytne plany poszczególnych wsi, terytoriów archeologicznych. 3 Tu chyba najlepszym przykładem będzie monumentalna praca domenalnych, starostw czy majątków szlacheckich, któ- Mirosława J. Hofmanna na temat dziejów archeologii wschodnio- pruskiej, który przygotowując ją docierał nie tylko do zapomnianych przez lata archiwaliów, ale też miał niekwesionowaną przy- z uprzejmości rodziny Hansa Schleifa, która udostępniła mi szereg jemność przeprowadzania wywiadów z członkami rodzin badaczy jakże cennych materiałów, dotyczących nie tylko interesujących wschodniopruskich (zob. Hofmann [w druku]). Sam też zbierając mnie stanowisk, ale i materiałów do biograii prawie całego szta- materiały dotyczące badań archeologicznych na grodziskach bu badaczy uczestniczących w wykopaliskach na wymienionych w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście miałem okazję skorzystać stanowiskach. Szerzej na ten temat: Szczepański (w druku a).

ArchAeoloGIcA hereditas 2 233–252 Seweryn Szczepański

rych niezwykła wartość źródłowa nadal jest niedoceniana. Zupełnie nieznane są natomiast rękopiśmienne plany tworzone na potrzeby poszczególnych starostw na podkładzie wcze- śniejszych planów (głównie Suchodolca), na których urzędnicy i miejscowi kartografowie zaznaczali charakterystyczne dla topografii znanej im okolicy miejsca w postaci grodzisk, wałów podłużnych, a nawet opuszczonych osad. W zapomnienie poszły także szkice porucznika Johanna Michaela Guise, wykorzystywane w pełni przez badaczy niemieckich. Obecnie niestety traktowane są bardziej jako ciekawostka, a nierzadko dzięki nim znajdujemy odpowiedzi na szereg nurtujących pytań. Zanim przejdziemy do analizy wybranych stanowisk Pojezierza Iławskiego warto jeszcze wspomnieć o wartości wykorzystywania śre- dniowiecznych dokumentów i kronik w pracy archeologa. Jako że nie będę już wracał w dal- szej części artykułu do tych stanowisk, zaak- centuję tu tylko takie miejsca jak: grodzisko w Starym Dzierzgoniu, grodzisko i fosa w Sta- rym Mieście, niezlokalizowane grodzisko w po- Ryc. 1. Lokalizacja Pojezierza Iławskiego (oprac. S. Szczepański) bliżu Poliks i Chojt oraz gród Trampere, być Fig. 1. The position of Iława Lake District (elaborated by S. Szczepański) może położony w okolicy Trop Sztumskich – Starego Targu. Grodzisko w Starym Dzierzgoniu, jak wiadomo ze określone mianem lantwer, wspomniane w opisie granic źródeł pisanych oraz jak wykazały to badania arche - wsi Królikowo z 22 stycznia 1305 roku, a położone przy ologiczne, w XIII wieku pełniło ważną rolę w systemie granicy ze Starym Miastem. Według dokumentu granica osadniczym plemiennej Pomezanii. Także w pierwszych dochodzi ad locum qui iacet inter Konyngisze villam et latach tworzenia się państwa zakonu krzyżackiego jego aniquam civitatem, quem nos lantwer dicimus. Miejsce rola była niewątpliwie duża. Dzięki dwóm dokumentom to identyfikować można z niewielką fosą, znajdującą lokacyjnym: Starego Dzierzgonia z 11 kwietnia 1312 roku się w odległości około 50 m na wschód od grodziska i Starego Miasta z 3 maja 1312 roku możemy odpowie - w Starym Mieście. Znajdujemy je w notatkach zacho- dzieć sobie choćby częściowo na pytanie, jaką rolę peł - wanych wśród archiwaliów dawnego Prussia Museum niły one w ówczesnym krajobrazie. W pierwszym przy - oraz w opracowaniu Hansa Crome. Założenie to – jak padku w odniesieniu do grodziska pojawiają się nazwy: się wydaje – nie jest znane współczesnym badaczom7. monte qui ‘burchwal’ nunccupatur, mons burchwal i bur- Najpewniej o reliktach dawnego grodu informuje nas chwal4. Użycie określenia „grodzisko” – nie gród oraz cu- także dokument opisujący granice pola Koiten (Poliksy). dzysłowu przy nazwie burchwal i określenia go ogólnie W 1308 roku pojawia się punkt o nazwie mons castri8. jako „góra, którą ‘grodzisko’ nazywają” czy „góra gro- Można domniemywać, że – analogicznie jak w przy- dzisko” wskazuje na fakt, że w 1312 roku miejsce to nie padku „grodzisk” z okolic Starego Dzierzgonia i Starego pełniło już swojej militarnej funkcji. W 1413 roku pora- Miasta – obiekt ten nie pełnił już swej militarnej roli. stał je las, gdyż właściciel sąsiedniego młyna miał prawo W okolicy, jak wspomina o tym wcześniejszy dokument zbierania drzewa na „grodzisku” (burgwal)5. Jako alde burcwal, czyli „stare grodzisko” występuje ono w opisie 7 Nie wspomina o nim Marek F. Jagodziński w swoim „Katalogu sta- granic Starego Miasta, wcześniej zaś jest mowa o eynem nowisk” (Jagodziński 1999) oraz Joachim Stephan piszący swoją berge, der do burcwal heyset, które jest niczym innym pracę na temat osadnictwa pruskiego w komturstwie dzierzgoń- jak „grodziskiem” w okolicy Starego Miasta6. Jak widać skim, który opierał się przy tym na wynikach badań AZP (zob. w obu przypadkach wobec obiektów, które pełniły już Jagodziński 1997; Stephan 2008: 69-90). Dopiero ostatnio przy- wrócono pamięć o tym założeniu prostując przy okazji pewne nie- tylko funkcję elementów topograicznych, pomocnych prawdziwe informacje zawarte w archiwaliach Prussia Museum w wyznaczaniu granic, używano określeń grodzisko. Nie jak na przykład ta, że fosa przebiega pomiędzy rzekami Dzierzgoń wiadomo czy jakąś obronną funkcję pełniło założenie na północy i rzeką Raczą na południu (SMPK MVF, PM-A 056/1). Podczas retrospekcji terenowej stwierdzono, że fosa nie dochodzi do samej rzeki Racza, lecz do znajdującego się bezpośrednio 4 PUB II/1, nr 56. na północ od rzeki wzniesieniaGalgen-Berg (zob. Szczepański 5 OF, nr 100, f. 133v; Szczepański 2010: 193. (w druku b). 6 PUB II/1, nr 60. 8 PUB I/2, nr 884. 234 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

z 1280 roku, znajdo- wała się przesieka9. Obiekt ten czeka nadal na konkretną loka- lizację w terenie. Po- dobnie nie jest pewne położenie wspomnianego przez Piotra z Dusburga grodu Trampere. Być może poszukiwać go nale- ży w okolicy Tropów Sztumskich, tu jednak nie zlokalizowano żad- nego grodu. Najbliższy gród znajdował się w Kalwie oraz Starym Targu. Bardziej prawdopodobna wydaje się jednak identyfikacja z Trampere grodziska w Starym Targu. Tu, przy drodze w kierunku Trop, znajdujemy pozostałości grodzi- Ryc. 2. Stanowiska (grodziska i wał) omawiane w artykule (oprac. S. Szczepański) ska. Jeszcze w 1674 Fig. 2. The sites (the strongholds and the dyke) discussed in the article (elaborated by S. Szczepański) roku w dokumentach lustracyjnych pojawia się w kontekście okolic Starego Targu informacja o „pa- pomorskiego, położony w północno-wschodniej Polsce rowie zamkowym”. W XIX wieku miejsce to nosiło nazwę między Wisłą, Osą, Drwęcą i Pasłęką (ryc. 1). Charakte- „Starygród”10. rystyczne dla Pojezierza są rynny polodowcowe, których Jak widać z przytoczonych wyżej przykładów źródła dna zajmują jeziora. Największe spośród nich to jezioro dokumentowe, w których wśród elementów delimita- Jeziorak o powierzchni 34, 6 km2 i długości ponad 27 km. cyjnych pojawiają się grodziska i umocnienia liniowe Obszar ten zasiedlony był co najmniej już w mezolicie. (fosa, przesieka) zasługują na uwagę archeologów, choć- W pierwszych trzech dekadach XIII wieku stanowił on by w kwesii ustalenia zbliżonego terminus ante quem część plemiennej Pomezanii, na którym wyodrębniły się funkcjonowania grodów czy też terminus post quem jednostki niższego rzędu, jakim były ziemie Linguar, Ko- pojawienia się takiego założenia, jak owa fosa przy gro- mor, Rezja, Geria, Rudencz i Prezla. W okresie krzyżackim dzisku w Starym Mieście. Oczywiście informacje te są obszar ten wszedł w skład biskupstwa pomezańskiego, zaledwie pomocą. Z wykopalisk wiadomo, że na terenie komturstwa dzierzgońskiego i od 1341 roku komturstwa grodziska w Starym Dzierzgoniu znajdowała się ceramika ostródzkiego i podzielony był na mniejsze obszary ad- datowana na XIV wiek, co oczywiście w żaden sposób ministracyjne w postaci prokuratorii (później komornic- nie przesądza, że grodzisko pełniło wówczas funkcję mi- twa) iławskiej, komornictwa morańskiego (Morainen), litarną, ale w jakiś sposób było użytkowane. Podobnie przezmarskiego (Preussisch Mark), niemojskiego (Neh- jak fosa przy grodzisku, występująca w 1305 roku jako men) i karpowskiego (Kerpen). Po sekularyzacji zakonu element delimitacyjny między Królikowem a Starym krzyżackiego, w okresie nowożytnym, w różnym czasie Miastem, mogła zostać przekopana w czasie określenia funkcjonowały tu starostwa. granic, ale mogła też być współczesna wczesnośrednio- Swoimi rozważaniami objąłem łącznie 13 grodzisk wiecznemu grodzisku. Osobiście jednak jestem zwolen- z obszaru Pojezierza Iławskiego i jeden nieznany wcze- nikiem późniejszej metryki fosy. Najpewniej identyczne śniej wał (ryc. 2). Wśród stanowisk znajdują się także założenie występuje w innym miejscu wspomnianym grodziska badane w 2012 roku w ramach projektu Na- w dokumencie Królikowa z 1305 roku, a mianowicie na rodowego Programu Rozwoju Humanistyki „Katalog granicy Królikowa i wsi Lipiec. grodzisk Warmii i Mazur”. W kontekście grodzisk po- Pojezierze Iławskie to makroregion geograiczny o po- stanowiłem opisać także pozostające w łączności z nimi wierzchni około 4230 km2, część Pojezierza Wschodnio- wały podłużne (okolice Janik Wielkich i Urowa-Sąp), groble (Wieprz, Krzywy Róg) oraz most (Iława – Wiel- 9 PUB I/2, nr 380. ka Żuława – Krzywy Róg). Dodatkowo już, poza wiodą- 10 Schmit 1868: 5. cym tematem grodzisk, jako godne omówienia uznałem Grodziska Warmii i Mazur • 1 235 Seweryn Szczepański

wał (obecnie prawie niewidoczny). Majdan grodziska posiada wymiary 50 x 42 m. Na terenie tego grodziska nie prowadzono prac wykopaliskowych. Hans Crome uznał grodzisko za staro- pruskie. Przy północ- nym brzegu jeziora Bartężek znajduje się także wał podłużny oraz relikty gródka strażniczego z czasów krzyżackich11.

2. Bądki – Zalewo, b. Bundken – Saal- feld (gm. Zalewo, pow. iławski) Na mapie Schroetera, około 1700 m na pół- Ryc. 3. Stanowiska (domniemane obiekty, miejsca kultu i osada) omawiane w artykule (oprac. S. Szczepań- nocny wschód od Za- ski) lewa, przy granicy wsi Fig. 3. The sites (the alleged settlements, places of cult and the settlement) discussed in the article (elabo- Bądki i Kupin, bezpo- rated by S. Szczepański) średnio nad Młyńską Strugą płynącą z jeziora Niemoje do jeziora wskazanie lokalizacji „zaginionej” osady Kaukeninai koło Ewingi, zaznaczone jest miejsce zwane Schanze (ryc. 5). Polajn oraz tak zwanej „świętej wyspy” na jeziorze Jezio- Jest to być może miejsce, o którym wspominał Caspar rak i prawdopodobnego kamienia kultowego w okolicy Stein (1592-1652) w swoim rękopisie z około połowy Bądek (ryc. 3). XVII wieku, opisującym podróże po Prusach. Przebywa- We wszystkich przypadkach wiadomości zostały za- jąc w Zalewie Stein miał okazję zwrócić uwagę na znaj- czerpnięte głównie ze źródeł pochodzących z Geheimes dujące się w sąsiedztwie wzgórze, zwane przez niego Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin – Dahlem Burgberg. Według autora opisu, można było zauważyć oraz zbiorów dawnego Prussia Museum, znajdujących jeszcze jakieś pozostałości zrujnowanych zabudowań, się obecnie w Staatliche Museen zu Berlin – Preuβischer jam i „piwnic”: Mons vicinus Burgberg, cum ruderibus Kulturbesitz. Museum für Vor- und Frühgeschichte. Nie- veteris arcis cellis & cavernis ubi specta saepius apparere malże wszystkie z opisywanych stanowisk zostały zwery- & homines eludere dicitur12. August Hermann Lucanus ikowane przeze mnie w terenie, co wpłynęło dodatko- również w swoich „Starożytnościach pruskich” pisze wo czasem na odmienne niż w rozpatrywanych źródłach o grodzisku w okolicy Zalewa13. Informacje o istnieniu archiwalnych dane dotyczące dokładnej lokalizacji oraz grodziska potwierdza także Carl Beckherrn, powołując wymiarów poszczególnych stanowisk. się na „wiarygodne zapiski”, a także późniejsi badacze, m.in. H. Crome14. Obecnie „grodzisko” to jest trudne do 1. Bartężek – Zamkowy Ostrów, b. Berting-See – zlokalizowania. Schloßwerder (gm. Morąg, pow. ostródzki) W latach 1826-1828, podczas inwentaryzacji miejsc 3. Boreczno – Mozgowo, b. Schnellwalde – Nosewitz obronnych porucznik J.M. Guise wspominał o grodzisku (gm. Zalewo, pow. iławski) (Schlossberg) i wale (Wall) na wyspie położonej na je- Nauczyciel z Boreczna i zarazem powiatowy opiekun za- ziorze Bartężek, rysując także szkic tego założenia. Gro- bytków Bruno Eckhardt w liście z 14 czerwca 1934 roku dzisko, według późniejszych informacji, identyikować do dyrekcji Prussia Museum w sprawie znaleziska skar- można z wyraźnym wyniesieniem (105 m n.p.m.) znaj- dującym się na wyspie Zamkowy Ostrów (o powierzchni 3,60 ha) na jeziorze Bartężek. W pozostałościach po 11 Guise Zetel PM IXh 00050a; SMPK MVF, PM-A 119/1; Crome dawnym archiwum Prussia Museum znajdujemy krótki 1937: 108, 1938: 199. 12 Stein 1730: § XXIV, s. 230. opis oraz rysunek założenia (ryc. 4). Od strony południo- 13 Lucanus 1748: 125. wej i południowo-zachodniej otacza je półkolisty, niski 14 Beckherrn 1895: 363, p. 8; Crome 1940: 114-115. 236 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

bu w Wielowsi wspominał także o poło- żonym między Borecznem a Mozgowem „szańcu”. Jak wynika z zapytania o szcze- góły, które 26 lutego 1935 roku skierował do Eckhardta z Królewca Wilhelm Gaerte, „szaniec” ów (najpewniej wał podłużny) musiał być już mało widoczny, gdyż ów- czesny dyrektor Prussia Museum zapytuje o to czy możliwe jest jego dokładne wskazanie „o ile jeszcze istnieje”? Z odpowiedzi, której udzielił w imieniu Eckhardta gospodarz V. Krasulack dowiadujemy się, że rzeczywiście wał został przez właści- ciela pola, nazwiskiem Lange, już zaorany. Wcześniej mierzył około 10 m (Eckhardt w 1934 roku pisał o około 20 m). Z lokalizacji, jaka została podana, wywnioskować można, że wał przebiegał na lewo od drogi z Boreczna do Mozgowa, na południo- wy-wschód od wzniesienia o wysokości 115,9 m n.p.m.15. Inspekcja terenowa przeprowadzona 15 listopada 2012 roku potwierdziła, że po wale obecnie nie ma już śladu. Zresztą miejsce wskazane przez powyższego informatora obecnie jest za- orane i obsadzone młodnikiem, co dodatkowo utrudniło obserwację.

4. Dobrzyki, b. Weinsdorf (gm. Zale- wo, pow. iławski) Ze źródeł archiwalnych dotyczących Dobrzyk wnioskować można o istnieniu Ryc. 4. Szkic grodziska na wyspie Zamkowy Ostrów na jeziorze Bartężek (gm. Morąg, w okolicy wsi aż trzech grodzisk. Żadne pow. ostródzki) wg Carla Engela 1930 (SMPK MVF, PM-A 119/1) z nich nie doczekało się jak dotąd we- Fig. 4. Sketch of the stronghold on the Zamkowy Ostrów Island on Lake Bartężek (Morąg ryfikacji archeologicznej i podejrzenia commune, Ostróda county) according to Carl Engel 1930 (SMPK MVF, PM-A 119/1) dotyczące ich rzeczywistej funkcji po- zostają jak na razie w sferze domysłów. Ze sprawozdania landrata morąskiego z 1 stycznia 1825 roku dowiadujemy się o „wzniesieniu” położonym 2000 kroków na północ od Dobrzyk, 2000 kroków na wschód od wsi Jezierce (Haack) i około 1000 kroków od jeziora Ewingi (Ewing See), które skrywać miało relikty dawnego grodziska. Niedaleko znajdował się niewielki lasek świerkowy oraz osada Ko- biten. Wzgórze to, dominujące nad oko- licą, posiadało wysokość około 50 stóp (około 15,5 m) względem tafli jeziora Ewingi. W pobliżu przepływała rzeczka oraz biegła droga łącząca Zalewo i Ma- tyty. Na wzniesieniu czytelne były nadal jakieś pozostałości „elementów muro- wanych lub fortyikacji”16. To samo miej- Ryc. 5. Lokalizacja domniemanego grodziska – Schanze między Bądkami, Zalewem sce (wraz z laskiem oraz osadą Kubiten), i Kupinem (wg mapy Schroettera) Fig. 5. The location of the alleged stronghold – Schanze between Bądki, Zalewo and Kupin (according to Schroetter’s map) 15 SMPK MVF, PM-A 869/1, k. 326. 16 SMPK MVF, PM-A 598/1, k. 89. Grodziska Warmii i Mazur • 1 237 Seweryn Szczepański

Ryc. 6. Lokalizacja grodziska w okolicy Dobrzyk wg Johanna Michaela Guise 1826-1828 (Guise Zettel PM IXh 00051a) Fig. 6. The location of a stronghold in Dobrzyki region according to Johann Michael Guise 1826-1828 (Guise Zettel PM IXh 00051a) podpisane jako Schlossberg bei Weinsdorf Kubithen za- ło się, że w miejscu tym znajdowano monety. Autorka znaczył na swoim szkicu porucznik Guise (ryc. 6), wizytu- przytacza lokalne podanie o znalezionym tam niegdyś jąc niedługo po sporządzeniu powyższego sprawozdania skarbie, oraz podaje – co chyba bardziej odpowiadało okolice Dobrzyk17. prawdzie – że w miejscu grodziska „obecnie” (przed Owa „góra zamkowa” przez lata wzbudzała zaintere- 1887 rokim) znajduje się cegielnia18. Fakt ten potwierdza sowanie mieszkańców, o czym wspomina w swojej książ- list B. Eckhardta z 24 lipca 1935 roku. Odpowiadając na ce z 1887 roku Elisabeth Lemke. Według miejscowych zapytanie dyrektora Prussia Museum w sprawie lokali- stał tu niegdyś zamek, którego pozostałości nadal były zacji grodziska w okolicy Dobrzyk napisał on, że obecnie widoczne i – jak twierdzili informatorzy – często zdarza- jest już ono nieczytelne w terenie, gdyż przez lata ma na nim miejsce wydobycie „żwiru i gliny” (da dort Kies und lehm seit Jahren abgefahren worden ist)19. Zaznaczył jed- 17 Guise Zetel PM IXh 00051a. Uwaga! W katalogu opisującym karty Guisego znajdujące się w Museum für Vor- und Frühgeschichte stanowisko to jest błędnie podpisane jako Grundriss des Wallberges bei 18 Lemke 1887: 9-10. Jaskendorf. 19 SMPK MVF, PM-A 598/1, k. 93-94. 238 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

Ryc. 7. Lokalizacja grodzisk (Burghügel i Schiefe Berg) wg planu Mstbl. 800 Saalfeld Fig. 7. The location of strongholds (Burghügel i Schiefe Berg) according to German pre-War map Mstbl. 800 Saalfeld nak, że jego lokalizacja odpowiada miejscu oznaczonym na planie Messischblat 800 jako Schanze (właściwie na planie znajdujemy opis Burghügel) (ryc. 7). Obecnie miejsce to rzeczywiście jest w dużym stopniu uszkodzo - ne przez wybierzysko oraz permanentną orkę. Udało się znaleźć podczas inspekcji kilka fragmentów polepy oraz fragmenty cegieł. Według korespondencji między Muzeum w Królewcu i B. Eckhardtem istniało jeszcze jedno sprawozdanie lan - drata morąskiego z 1826 roku (wg innej wersji z 1 wrze- śnia 1825 roku) lokalizujące grodzisko między Dobrzy- kami a Liksajnami (Lixainen), nad Jeziorakiem. W teczce Dobrzyki jednakże nie ma konkretnych informacji na ten temat20. Według sprawozdania z 19 września 1930 roku, 1 km na północny wschód od Dobrzyk znajduje się miejsce o nazwie Schiefe Berg, położone na lewo od drogi Do- brzyki-Zalewo, bezpośrednio nad Kanałem Dobrzyc- kim. Zgodnie ze sporządzonym w 1930 roku rysunkiem, rzekome grodzisko – o regularnym kolistym kształcie – ulokowane było na wzniesieniu (ryc. 7-8). W obecnym czasie jest ono niemalże nieczytelne w terenie. W archiwum Prussia Museum w teczce Dobrzyki zachowała się fotograia (z 1930 roku?) przedstawiająca najpewniej to miejsce – w tle widoczna jest droga i o ile patrząc na fotograię można ulec złudzeniu, że rzeczywiście jest to Ryc. 8. Rysunek wzgórza Schiefe Berg wg Carla Engela 1930 grodzisko, to Carl Engel, który osobiście je wizytował, (SMPK MVF, PM-A 598/1, k. 95) powątpiewał czy rzeczywiście jest to relikt jakiegoś za- Fig. 8. The drawing of the hill Schiefe Berg according to Carl En- łożenia obronnego. 28 marca 2009 roku podczas inspek- gel 1930 (SMPK MVF, PM-A 598/1, c. 95) cji terenowej udało się znaleźć u podnóża opisywane-

20 Crome 1940: 137. Grodziska Warmii i Mazur • 1 239 Seweryn Szczepański

Ryc. 9. Lokalizacja grodziska w okolicy Janik Wielkich wg Johanna Michaela Guise 1826-1828 (Guise Zettel PM IXh 00051b) Fig. 9. The location of a stronghold near Janiki Wielkie according to Johann Michael Guise 1826-1828 (Guise Zettel PM IXh 00051b) go miejsca, od strony Kanału Dobrzyckiego, fragmenty jest to „grodzisko niewiadomego typu”21. Podczas ba- ceramiki nowożytnej, nie znaleziono jednak ceramiki dań AZP miejsce, będące domniemanym grodziskiem, wcześniejszej, co wpływa na trudność w określeniu jego zostało zlokalizowane na południe od Dziarnówka, po chronologii i faktycznej roli tego miejsca. prawej stronie rzeki Iławka. Nie ma jednak pewności, czy miejsce to jest faktycznie grodziskiem. 5. Dziarnówko, b. Klein Sehren (gm. Iława, pow. iławski) 6. Jaśkowo – Janiki Wielkie, b. Jäskendorf – Groß Abraham Lissauer wspomnia, że Hugo Conwentz prze- Hanswalde (gm. Zalewo, pow. iławski) badał „grodzisko” w okolicy DziarnówkaKlein ( Sehren). Według sprawozdania landrata morąskiego z 19 wrze- Jego lokalizacja jest niepewna, podobnie jak chronolo- śnia 1825 roku w lesie jaśkowskim, około 1000 kroków gia. Lissauer określił je jako wczesnośredniowieczne. na wschód od młyna przy Janikach Wielkich znajduje Bardziej ostrożny był Władysław Łęga, który podał, że się wysokie wzgórze, na szczycie którego zlokalizowano

21 Lissauer 1887: 185; Łęga 1930: 368. 240 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

Ryc. 10. Wał podłużny w okolicy grodziska w Janikach Wielkich (fot. S. Szczepański) Fig. 10. Dyke near the stronghold at Janiki Wielkie (photo S. Szczepański) grodzisko otoczone wałami. Na grodzisku według opi- został zlokalizowany podczas badań terenowych prze- su znajdować się miały pozostałości jakiejś murowanej prowadzonych przeze mnie 14 lutego 2009 roku. Jego budowli, czego jednak nie potwierdzają późniejsze spra- przebieg jest nieco inny niż podaje w notatce Romuald wozdania22. Grodzisko w latach 1826-1828 wizytował Odoj. Według niego mierzy on około 80-100 m długości J.M. Guise, sporządzając jego szkic (ryc. 9), natomiast H. i ma wysokość około 1 m. Podczas rozpoznania stwier- Crome zakwaliikował je jako pruskie23. Grodzisko było dziłem dwa wały znajdujące się około 500 m na północ wizytowane także 26 października 1963 roku przez Ro- od grodziska, na skraju lasu. Pierwszy wał biegnie na linii mualda Odoja oraz podczas badań AZP24. wschód-zachód począwszy od skraju wysoczyzny more- Grodzisko położone jest przy północnym brzegu jeziora ny dennej (opadającej łagodnie na wschodzie, w kierun- Młynek, na wzgórzu oddzielonym od sąsiednich wznie- ku zabagnionego obszaru rzeczki wypływającej z jezio- sień dolinami, które pierwotnie stanowić mogły zatoki ra Łysk) do znajdującego się na zachodzie śródleśnego jeziora. Stoki południowe grodziska opadają do jeziora. oczka wodnego. Długość wału wynosi około 80-100 m, Plaforma grodziska, o powierzchni około 0,65 ha, wznosi szerokość u podstawy około 3 m, wysokość od pozio- się około 25 m ponad poziom jeziora. Majdan grodziska mu fosy nie więcej niż 1 m. Kolejny wał biegnie na linii otoczony jest wałem sięgającym do 2 m wysokości oraz wschód-zachód od wspomnianego oczka wodnego na suchą fosą wykopaną około 6 m poniżej plaformy. Fosa wschodzie do rzeczki Młyńskiej na zachodzie (rzeczka dodatkowo otoczona jest wałem zewnętrznym, sięgają- Młyńska płynie od jeziora Kęckiego do jeziora Młynek). cym 2 m wysokości. Wał wewnętrzny przerwany jest od Długość wału około 280-300 m, szerokość u podstawy strony jeziora oraz od strony zachodniej – przy drodze. w zależności 3-5 m, średnia wysokość od poziomu dna Według notatki z 1963 roku, około 500 m na północ- fosy 1-1,5 m (ryc. 10). ny wschód od grodziska znajduje się wał podłużny. Wał 7. Kamionka, b. Steinersdorf (gm. Iława, pow. iławski) 22 SMPK MVF, PM-A 1641/1, k. 171-172. Jako że grodzisko badane było w 2012 roku w ramach 23 Guise Zetel PM IXh 00051b. Uwaga! W katalogu opisującym kar- projektu NPRH „Katalog grodzisk Warmii i Mazur” skupię ty Guisego znajdujące się w Museum für Vor- und Frühgeschichte się tylko na wybranych wynikach prac wykopaliskowych stanowisko to jest błędnie podpisane jako Kraggenkrug – Grundriss einer Schanze (?) bei Gerswalde. Crome 1937: 108, 1939: 318. prowadzonych przed 1876 rokiem przed Abrahama Lis- 24 ADA MWiM w Olsztynie: teczka Janiki Wielkie. Grodziska Warmii i Mazur • 1 241 Seweryn Szczepański

kamieni (w tym także układających się w okrąg) oraz otoczone kamieniami pa- lenisko. W pobliżu, bezpośrednio przy wale, natrafiono na spore ilości węgli (z drzewa bukowego, dębu, sosny i brzo- zy) oraz ludzki szkielet. Pozyskano też znaczne ilości ceramiki, szczątki zwie- rzęce, w tym zęby końskie i srebrnego dirhama wybitego w Kuie. Około 1500 m na wschód od grodziska znajduje się wał podłużny, który – jak wywnioskować możemy z dokumen- tów z lat 1250, 1294 i 1324 – najpewniej łączy się z podziałem Pomezanii mię- dzy biskupów pomezańskich a zakon krzyżacki. Jego lokalizacja odpowiada przebiegowi granicy między dominium biskupim i terytorium Zakonu, ale także odpowiada (co udowadnia dokument z 1250 roku) granicy między pruskimi ziemiami Prezla i Rudencz27. Wał ten, obecnie o długości około 450 m, wyso - kości około 1,2-1,7 m i szerokości u pod - stawy 5-7 m, zaznaczony jest na mapie S. Suchodolca z około 1705 roku. Razem z wałem zaznaczone jest grodzisko w Ka - mionce28.

8. Karnitki, b. Kleinkarnitten (gm. Miłomłyn, pow. ostródzki) W liście wysłanym przez dyrektora Prussia Museum, datowanym na dzień 29 czerwca 1934(?) roku, do właści- ciela ziemskiego Leipskiego znajduje Ryc. 11. Rysunek domniemanego grodziska w okolicy Karnitek wg Carla Engla 1930 się informacja o lokalizacji „grodziska” (SMPK MVF, PM-A 1759/2, k. 323-324) w Karnitkach. Według informacji prze- Fig. 11. The drawing of an alleged stronghold near Karnitki according to Carl Engel kazanych do Królewca przez powiato- 1930 (SMPK MVF, PM-A 1759/2, k. 323-324) wego opiekuna zabytków Eckhardta z Boreczna, stanowisko znajdujące się na polu wspomnianego Leipskiego jest sauera25 i w 1908 roku przez Paula Kumma26. Podczas systematycznie niszczone poprzez orkę. Według przyto- pierwszych badań jednym z najbardziej interesujących czonego pisma znajdować się ono miało na wzniesieniu znalezisk było odkrycie wewnątrz wału (obok licznych (o wysokości 106,3 m n.p.m.), przy północnym brzegu węgli i skorup) naczynia ułożonego na kamiennym bruku Jeziora Kocioł, w pobliżu cieku Butergraben – niewiel- i otoczonego sporej wielkości kamieniami. W naczyniu ki ciek wodny wpływający od północy do tegoż jeziora, tym znajdowała się ludzka czaszka, która uległa rozpado- bezpośrednio przy skrzyżowaniu dróg: Karnitki-Mo- wi podczas wydobycia, jednakże analiza antropologiczna zgowo i Karnitki-Urowo. Miejsce to posiadało bardzo zachowanych kości potylicznych, ciemieniowych i kości dobrą lokalizację. Od południa przylegało do jeziora, skroniowej wykazała, że należała ona do kobiety albo na wschodzie i północnym wschodzie znajdowały się młodego mężczyzny. W pobliżu naczynia z czaszką znale- bagna – obecnie łąki, na północy niewielki ciek wodny. ziono też kopyto wołu. Wcześniej natraiano też na ludz- Na załączonym do listu szkicu „grodziska”, o wymiarach kie szkielety, ale już poza wałem, na zewnątrz grodziska. 137 x 125 m, zauważyć można niewielkie wały otaczają- Podczas prowadzonych w 1908 roku wykopalisk, ce je od północy, zachodu i wschodu (ryc. 11)29. Obecnie w południowej części grodziska odsłonięto skupiska

27 Szczepański 2011: 532-533, 539. 25 Lissauer 1876: 2-4. 28 Amter Dt Eylau, Gilgenburg, Marienwerder, Osterode, Riesenburg 26 Jego sprawozdanie obszernie cytuje Waldemar Heym. Por. Heym und Schönberg 1705. 1933: 57-58. 29 SMPK MVF, PM-A 1759/2, k. 323-324. 242 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

są one zupełnie niewidoczne. Hans Crome kwalifikował owo „grodzisko” jako krzy- żackie30.

9. Mortąg, b. Mortung (gm. Stary Dzierzgoń, pow. sztumski) Według informacji Adolfa Boettischera, w latach 70. XIX wieku w ogrodzie leśni- czówki w Mortągu odkryto prawdopodob- ne pozostałości zamku w postaci sklepie- nia piwnicznego, którego ściany wykonano z kamienia polnego, a suit z cegieł. Pod- łoga była wyłożona małymi, glazurowany- mi, kwadratowymi kalami w kolorze zielo- nym, żółtym i czarnym. Według informacji ówczesnego leśniczego Manna, mury cią- gnęły się jeszcze na długości około 300 m. Ryc. 12. Mortąg, osuszone jezioro i leśniczówka podpisana jako „F” wg Mstbl. 2182 Na południe od ogrodu leśniczówki znaj- (Alt Christburg) dowało się – osuszone już XIX wieku – je- Fig. 12. Mortąg, dried lake and a forester’s house depicted as „F” according to Mstbl. 31 zioro (ryc. 12) . W 2009 roku mieszkańcy 2182 (Alt Christburg) Mortąga podczas prac remontowych od- kryli duże ilości gotyckich cegieł ze śladami spalenizny32. Mortąg (jako Motec) wspomniany jest już w 1294 roku. W 1312 roku znajdujemy Mortąg przy wspomnianym wyżej opisie granic Starego Dzierzgonia. Jak wynika ze źródeł, co najmniej od 1332 roku znajdowała się tu siedziba prokuratora krzyżackiego33. W 1354 roku wspomniany jest prokurator Wilhelm Loewe. W latach 1397, 1409-1410 i 1416 wspomniany jest tu urząd rybicki podległy komturii w Dzierzgoniu. Z lat 1434, 1437 i 1441 po- chodzą informacje na temat znajdującego się tu folwarku zakonnego. Na podstawie szczątkowych informacji domyślać się można, że wspomniane przez Boeischera ruiny odkryte w ogrodzie leśniczówki oraz znalezione współcześnie cegły pochodzić mogły właśnie z dworu prokuratora/mi- strza rybickiego lub zabudowań folwarku zakonnego.

10. Pronie, b. Prohnen (gm. Stary Dzierzgoń, pow. sztumski) Według Planu Amtów Dolno, Pasłęk i Prze- zmark z 1720 roku, między dobrami Pronie a wsią Myślice znajdowało się grodzisko podpisane jako Schloss wall34. Porucz- nik Guise w latach 1826-1828 zaznaczył i opisał to miejsce jako: Verschanzung im Walde südlich Miswalde, 2 Meile östlich

Ryc. 13. Szkic grodziska na granicy Proń i Myślic wg Johanna Michaela Guise 1826- 30 Crome 1937: 108. 1828 (Guise Zettel PM IXh 00055b) 31 Boeischer 1893: 13. Fig. 13. Sketch of a stronghold on the border between Pronie and Myślice accor- 32 Madela 2011: 16. ding to Johann Michael Guise 1826-1828 (Guise Zettel PM IXh 00055b) 33 Wunder 1968: 146. 34 Amter Dollstadt, Pr. Holland und Pr. Mark 1720. Grodziska Warmii i Mazur • 1 243 Seweryn Szczepański

dowania? Wały szczególnie wy- raźne są od strony południowej i posiadają wysokość około 2 m, szerokość u podstawy około 5 m. Poniżej znajduje się fosa szeroka na około 2 m i głęboka na około 1,5 m. Niewielkie wały znajdują się także w północno-wschodniej i północno-zachodniej części grodziska. Od strony wschodniej grodzisko również otoczone jest fosą. Na południe od grodziska przebiega dodatkowy wał, któ- ry wyznacza granicę dóbr Pronie i wsi Myślice i jest najpewniej no- wożytnej proweniencji. Grodzisko to często jest błędnie lokalizowane – wskazuje się na miejsce na wschód od drogi Pro- nie-Myślice, zaznaczone na planie Mstbl 1:25 000 (2083 Miswalde) jako K.D. Ehem. Burgwall.

11. Urowo, b. Auer (gm. Zalewo, pow. iławski) Grodzisko, badane w 2012 roku w ramach projektu NPRH „Kata- log grodzisk Warmii i Mazur”, znane jest ze źródeł kartograicznych z XVIII wieku. Na rękopiśmiennym planie starostwa miłomłyńskie- go z 1720 roku przy brzegu jeziora Kocioł, w granicach Urowa, zaznaczony jest obiekt o nazwie Ryc. 14. Szkic grodziska na granicy Proń i Myślic wg Hansa Crome 1930 (PM-A 1056/1, k. 370- Wüst Schloss36. Na planie Schro- 374) ettera znajdujemy go opisanego Fig. 14. Sketch of a stronghold on the border between Pronie and Myślice according to Hans jako Schanze. W latach 1826-1828 Crome 1930 (PM-A 1056/1, c. 370-374) J.M. Guise zaznaczył grodzisko na jednym ze swoich rysunków (ryc. 15), zaś C. Engel zrysował Christburg. Alte Feste im Bären- oder Haarwschen Win- i krótko je opisał podczas swojej wizyty 19 września 1930 kel südlich Miswalde, czyli na granicy Myślic, Lubocho- roku37. Na południe od Urowa znajduje się wał podłużny, wa i Proń (ryc. 13). Lokalizacja owa powtórzona została zaznaczony na wspomnianym wyżej planie z 1720 roku także w liście landrata morąskiego z 24 marca 1928 roku i opisany jako Grentzwall. Wał ten –znajdujący się idealnie skierowanym do prowincjalnego konserwatora zabyt- w miejscu dawnej granicy między starostwem miłomłyń- ków w Królewcu, z zaznaczeniem, że grodzisko nosi na- skim i iławskim – pokrywa się ze średniowieczną granicą zwę zwyczajową Stanowka35. Grodzisko zlokalizowane między komturstwem dzierzgońskim i ostródzkim (ryc. 16). jest około 920 m na północny zachód od Proń, około 1,5 km na północny wschód od Lubochowa, około 80 m 12. Wielka Żuława (Iława), b. Groß Werder (Deutsch na wschód od dawnej linii kolejowej Prabuty-Morąg. Eylau) (gm. Iława, pow. iławski) Miejsce wizytowane było przez Carla Engla 18 wrze- Grodzisko badane w 2012 roku w ramach projektu NPRH śnia 1930 roku, efektem czego był krótki opis i szkic za- „Katalog grodzisk Warmii i Mazur”, wcześniej wielokrot- łożenia znajdującego się na skraju głębokiego parowu, nie wizytowane, jednakże pełne rozpoznanie archeolo- w którym płynie niewielki ciek wodny (ryc. 14). Wymiary giczne miało miejsce dopiero współcześnie. Cmentarz grodziska to 70 x 52 m. Mniej więcej w środku znajduje istniał na grodzisku już w drugiej połowie XIX wieku. Nie się niewielkie wzniesienie, być może ślad jakiegoś zabu- 36 Amt Liebmühl 1720. 35 Guise Zetel PM IXh 00055b; SMPK MVF, PM-A 1056/1, k. 370-374. 37 Guise Zetel PM IXh 00053a; SMPK MVF, PM-A 086/1, k. 168-167. 244 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

Ryc. 15. Widok grodziska w okolicy Urowa nad jeziorem Kocioł (w prawym dolnym rogu) wg Johanna Michaela Guise 1826-1828 (Guise Zettel PM IXh 00053a) Fig. 15. The view of the stronghold near Urowo on Lake Kocioł (right lower corner) according to Johann Michael Guise 1826-1828 (Guise Zettel PM IXh 00053a) zaznaczył go J.M. Guise na swoim szkicu. Ludność opero- prowadzącego na wyspę. Na planie z 1620 roku poza mo- wała zwyczajową nazwą grodziska: Scholtenberg, gdyż – stem łączącym wyspę z bezpośrednią okolicą Iławy, znaj- jak głosi XIX-wieczna tradycja – grodzisko miało rzeko- dujemy kolejną przeprawę łączącą od strony północnej mo służyć szwedzkiemu pułkownikowi Scholtenowi za wyspę z Fichten Werder – obecnym półwyspem Krzywy strategiczny punkt. Nie wiadomo czy na planie Jezioraka Róg. Jak można wywnioskować z mapy Krzywy Róg w XVII z 1620 roku zaznaczony na wzgórzu budynek (wydaje się, wieku był wyspą. Obecnie jest on połączony z zachodnim że zamkowy!) należy identyikować z zabudową grodzi- brzegiem Jezioraka poprzez groblę. Wcześniej – jak wy- ska. Wydaje się to wątpliwe, tym bardziej, że nieco dalej wnioskować można z opisu na planie – między Fichten na zachód od niego znajdują się ślady jakichś zabudowań. Werder a zachodnim brzegiem funkcjonowała przepra- Do wyspy, na której znajduje się grodzisko prowadził wa – „Were”. Współczesna grobla w swojej obecnej formie most, który znajdujemy na planie Jezioraka z 1620 roku jest efektem wieloletnich prac umacniających. Ewentualne (ryc. 17)38. O istnieniu przeprawy mostowej mówią także badania geologiczne grobli mogłyby jednak przynieść inte- nowożytne źródła dokumentowe, z których dowiadujemy resujące rezultaty. Oba mosty i przeprawa/grobla stanowi- się, że już 1613 roku władze miasta planowały naprawę ły część drogi prowadzącej z Iławy do Przezmarka. mostu na wyspę39. Czy naprawa doszła do skutku – nie wiadomo, ale w 1651 roku burmistrz Iławy skarżył się 13. Wieprz, b. Weepers (gm. Zalewo, pow. iławski) na zdewastowanie lasu miejskiego, w którym wycinano Grodzisko badane w 2012 roku w ramach projektu NPRH drzewa na potrzeby budowy mostów40. Nie ma jednak in- „Katalog grodzisk Warmii i Mazur”. Podobnie jak wspo- formacji czy akurat wzmianka ta dotyczy budowy mostu mniane wyżej grodzisko w Urowie znane jest z rękopi- śmiennego planu starostwa miłomłyńskiego z 1720 roku, tu pod nazwą Schloss (ryc. 18). Jest to grodzisko o regu- 38 Plan Jezioraka z 1620 r. 39 APO 385/58. larnym, kolistym kształcie, znajdujące się na wyspie Bu- 40 APO 385/395. kowiec naprzeciwko wsi Wieprz. We wcześniejszych opra- Grodziska Warmii i Mazur • 1 245 Seweryn Szczepański

Ryc. 16. Szkic z rękopiśmiennego planu starostwa miłomłyńskiego z zaznaczeniem wału (grentzwall) i grodziska (wüst Schloss). Na planie kierunek północ-południe jest odwrócony (Amt Liebmühl 1720) Fig. 16. Sketch from a handwritten plan of Miłomłyn county with dyke (grentzwall) and stronghold (wüst Schloss) marked. On the plan the north-south direction is turned upside down (Amt Liebmühl 1720) cowaniach grodzisko często występuje jako przypisane do informacje przekazane przez Edelgardę Hermann z domu wsi Schwalgendorf – Siemiany. Na zachowanym wśród ar- Preuss – córkę dawnego właściciela wyspy, która infor- chiwaliów dawnego Prussia Museum rysunku sporządzo- mowała, że woda sięgała „koniom do kolan”, kiedy prze- nym 19 września 1930 roku przez C. Engla widzimy obiekt prowadzano je z Wieprza na wyspę. Jak informuje Her- o wymiarach 30 x 35 m z zaznaczonym podkowiastym wa- mann, w kronice szkolnej (z Boreczna?) znajdowały się łem (ryc. 19). Przez niemieckich mieszkańców tych okolic informacje, że podczas wyjątkowych suszy można było grodzisko nazywane było Fluchtburg – „refugium“. przejść groblą bez zamaczania nóg42. Groblę zaczęto sypać Na grodzisko prowadzi szeroka grobla. Według spra- i umacniać dopiero w 1938 roku. Na grodzisku znajdują się wozdania B. Eckhardta z 2 października 1925 roku grobla obecnie cztery groby. Według naszej informatorki, która znajdowała się wówczas „nieco poniżej poziomu wody”, lecz można nią było dostać się na wyspę41. Potwierdza to 42 Podobna grobla prowadzi na wyspę Czaplak od strony dawnej osady Kaukeninai (zob. dalej). W okresie wcześniejszym musiała być ona 41 SMPK MVF, PM-A 601/1, k. 61-63. stale utrzymywana w dobrej kondycji. 246 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

Ryc. 17. Plan jeziora Jeziorak z 1620 roku z zaznaczonymi mostami: 1) z półwyspu położonego na wschód od Iławy na Wielką Żuławę; 2) z Wielkiej Żuławy w kierunku Fichten Werder (obecny Krzywy Róg) Fig. 17. Lake Jeziorak plan of 1620, with marked bridges: 1) from the peninsula located east of Iława to the Wielka Żuława; 2) from the Wielka Żuława towards Fichten Werder (present Krzywy Róg) pamiętała czasy kiedy grodzisko wykorzystywane było gdzie były zagłębione na około 2 stopy i przełożone in- jako cmentarz, znajdują się tam groby: niejakiego Ste- nymi porzecznymi palami lub „dranicami”. Na grodzisku fana, który popełnił samobójstwo po wejściu Sowietów znaleziono także liczne fragmenty „dużej i niezgrabnej” w 1945 roku, siostry Edelgardy Hermann z domu Preuss, ceramiki (Scherben vom Burgwalltypus)44, którą na pod- groby matki i żony wcześniejszego właściciela wyspy Emi- stawie zachowanej dokumentacji rysunkowej (ryc. 20) la Gratzkiego oraz ciało niemieckiego żołnierza, którego datować można ostrożnie na drugą połowę XI – pierw- pochował zimą 1945 roku ojciec Pani Edelgardy43. Grób szą połowę XII wieku (za pomoc w określeniu ceramiki żołnierski został w latach 90. XX wieku ekshumowany, dziękuję koledze Sławomirowi Wadylowi). W XIII wieku a jego szczątki przeniesiono na cmentarz koło Rynu. okolice Windyk stanowić musiały rozległe pole osad- nicze, gdyż w 1. i 2. połowie XIV wieku znajdujemy tu 14. Windyki, b. Windeck (gm. Iława, pow. iławski) liczne dobra pruskie. Sama nazwa Windyki – Windiken/ Grodzisko obecnie nieistniejące, w literaturze pojawia Windikeym jest nazwą pruską, wywodzącą się od antro- się jako Labanz i Windeck, w dokumentacji AZP jako ponimu Windiko i słowa caym – „wieś”. Wólka Kamieńska. Według sprawozdania Abrahama Lis- sauera z 1876 roku grodzisko znajdowało się około 15 *** kroków od jeziora Łabędź, od strony północno-zachod- Poza grodziskami warto wskazać jeszcze kilka innych niej otaczały je bagna, co tworzyło swego rodzaju nie- przykładów możliwości wykorzystania archiwaliów wielki cypel. Grodzisko posiadało owalny kształt o wy- w planowaniu badań archeologicznych. W swoich naj- miarach majdanu około 15 kroków, cały pierścień liczył nowszych publikacjach podejmowałem się już trudu we- pierwotnie około 100-130 kroków. Wały w momencie ryikacji źródeł archiwalnych i ich konfrontacji z obec- inwentaryzacji grodziska posiadały około 6 stóp (1,88 nym zachowaniem poszczególnych stanowisk w terenie, m) wysokości. Grodzisko było najpewniej zabudowane szczególnie w kontekście wałów podłużnych na obszarze oraz użytkowane, gdyż znaleziono na nim liczne kości Pomezanii oraz lokalizacji „zaginionego” kościoła Senthe zwierząt domowych (świnia, bydło) i dzikich (jeleń), ka- Albrecht, prawdopodobnie znanego z 1249 roku kościo- mienie ze śladami opalania oraz poprzeczne belki dębo- ła Chomor Sanci Adalberi45. Wykorzystanie zarówno we będące pozostałością jakichś konstrukcji. Kamienie sprawozdań archeologicznych, dokumentacji terenowej oraz relikty dębowych pali były możliwe do zauważenia oraz – co w wielu przypadkach (choćby kościoła Senthe przy wale od strony podmokłego terenu przy jeziorze, Albrecht) okazało się niezwykle ważne – sięganie do źró- deł pisanych w postaci dokumentów archiwalnych z XIII- -XVI wieku może przynieść bardzo zadowalające efekty. 43 Wspomnienia Edelgardy Hermann z domu Preuss spisała Dorota Paśko-Sawczyńska i opublikowała w książce opisującej realia wsi Wieprz, a przede wszystkim losy autochtonów, głównie rodziny 44 Lissauer 1876: 1-2, 1887: 186. Preuss (zob. Paśko-Sawczyńska 2012: 7, 33, 125). 45 Szczepański: w druku (a), w druku (c). Grodziska Warmii i Mazur • 1 247 Seweryn Szczepański

Ryc. 18. Grodzisko Schloss na wyspie Bukowiec na jeziorze Jeziorak wg planu starostwa miłomłyńskiego z 1720 roku (Amt Liebmühl 1720) Fig. 18. Stronghold (Schloss) on the Bukowiec Island on Lake Jeziorak according to the Miłomłyn county plan of 1720 (Amt Liebmühl 1720)

Efektem takim może być „odnalezienie” pruskiej osa- ła wyludniona. Dokładna lokalizacja osady przysparzała dy *Kaukenīnai, położonej na dawnym zachodnim po- badaczom sporo problemów. Wiadomym było, że należy graniczu pruskiej ziemi Geria w Pomezanii46. W okresie poszukiwać jej w okolicy wsi Rudnia i Polajny. Mając na krzyżackim osada ta znajdowała się w komornictwie uwadze sąsiedztwo obu wsi można wskazać na tzw. Pół- Przezmark, w komturstwie dzierzgońskim. Informacje wysep Matycki, znajdujący się między Polajnami i Rud- o osadzie pojawiają się w latach 1388 (jako Kaukeny- nią, na wschodnim brzegu Jezioraka. Lokalizacja ta wy- ne), w 1389, 1401, 1405, 1406 i 1410 (jako Kaukenynen), daje się prawdopodobna, gdyż w miejscu tym udało się 1437 (jako Kaukoninen), 1482 (jako Kawkeneyn), 1543 znaleźć sporą ilość ceramiki późnośredniowiecznej oraz (jako Kaukenynen). Osada ta w połowie XVI wieku zosta- z uwagi na zaznaczoną na mapie Schroetera sieć droż- ną doprowadzoną do półwyspu. Mój domysł, że właśnie 46 Szczepański 2012: 273-287. na wspomnianym półwyspie można poszukiwać osady 248 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

*Kaukenīnai został poparty przez rękopiśmienny plan z 1720 roku, gdzie nazwa Kaukeney występuje dokładnie w tym miejscu, ale już jako część sąsiednich Polajn. O miejscu kultowym na wyspie zwanej „Heilige Werder”, leżącej na Jezioraku w okolicy Tynwałdu wspomina w swoim dziele z 1595 roku Caspar Hennenberger47. Dodaje on przy tym, że wyspa ta cieszyła się dużą estymą wśród miejscowych Prusów, do tego stopnia, że jeszcze długi czas po podboju krzyżackim mieli oni od- prawiać tam swoje pogańskie ob- rzędy. Wyspę tę można identyi- kować ze znaną z sięgających XIX wieku podań ludowych Mniszą Wyspą, znajdującą się naprze- ciw Jezierzyc. Dawniej obszar ten należał do Tynwałdu. Nota bene wyspa ta jest zaznaczona na mapie Hennenbergera z 1576 roku48. Miejsce to zapomniane przez lata nie doczekało się ba- dań archeologicznych, potwier- dzających lub obalających informacje nowożytnego kronikarza. Na koniec jeszcze warto podać przykład, że także plany poszcze- gólnych wsi w kontekście zdoby- wania informacji o lokalizacjach w terenie różnego rodzaju śla- dów przeszłości są bardzo po- mocne. Z planu wsi Bądki z 1620 roku dowiadujemy się o poło- żeniu na granicy wsi wału, kilku Ryc.19. Szkic grodziska na wyspie Bukowiec wg Hansa Crome 1930 (SMPK MVF, PM-A 601/1, k. 61-63) kopców oraz kamieni granicznych Fig. 19. Sketch of the stronghold on the Bukowiec Island according to Hans Crome 1930 (SMPK (ryc. 21). Jeden z kamieni zazna- MVF, PM-A 601/1, k. 61-63) czony, a dokładniej dorysowany, podczas rewizji granic wsi w 1717 roku podpisany jest jako „der goter stein” (ryc. 22). Obok niego zaznaczono kilka innych kamieni określonych po prostu mianem Stein. Tego rodzaju sakralizujące przymiotniki często odzwiercie- dlały wiedzę ludową na temat różnych obiektów pogańskiego kultu – kamieni ofiarnych lub „bab pruskich”. Można tu po- dać za przykład choćby znajdu- jący się na granicy wsi Gałdowo (gm. Iława, pow. iławski) kamień Ryc. 20. Ceramika z grodziska w Windykach wg Abrahama Lissauera (Lissauer 1876: 6) Fig. 20. Pottery from the stronghold at Windyki according to Abraham Lissauer (Lissauer 1876: 6) 47 Hennenberger 1595: 11. 48 Hennenberger 1576: k. 7. Grodziska Warmii i Mazur • 1 249 Seweryn Szczepański

Ryc. 21. Plan wsi Bądki z 1620 roku (GStA PK XI HA, F 10.380) Fig. 21. The plan of Bądki village of 1620 (GStA PK XI HA, F 10.380) określony w odnowionym dokumencie lokacyjnym wsi z 1401 roku mianem „Heilige stein”49, a który śmiało można identyikować ze znaną z informacji nowożytnych „babą pruską”, znaj- dującą się pomiędzy wsiami Gałdowo i Jędry- chowo. Interesujący jest fakt, że kamień ten (analogicznie jak „goter stein” z Bądek) jako jedyny spośród wielu wymienianych w dokumencie określony został sakralizującym przy- miotnikiem „heiligen”. Natomiast na mapie Su- chodolca zaznaczony jest jako jedyny(!) kamień graniczny. Szczęśliwie kamień – „baba kamien- na” z granicy Gałdowa-Jędrychowa zachował się do czasów współczesnych i znajduje się przy Muzeum Archeologicznym w Gdańsku. Nieste- ty, kamień z Bądek prawdopodobnie zaginął, a bynajmniej nie udało mi się go zlokalizować Ryc. 22. Der goter Stein zaznaczony w 1717 roku na planie wsi Bądki z 1620 roku podczas retrospekcji terenowej. Fig. 22. Der goter Stein marked in 1717 on the plan of Bądki village of 1620 Niewątpliwie dobra kwerenda archiwalna jest kluczem do pełniejszego sukcesu każdego badacza zajmującego się przeszłością. Mam nadzieję, że powyższe przykłady pokazują, że dotyczy podłużne, cmentarzyska, przeprawy, osady etc., ale i re- to także w dużym stopniu archeologów. Obecnie nie- konstruować wiedzę o stanowiskach już nieistniejących. malże ogólnie dostępne archiwa – zawierające setki Przykładem takim może być sprawozdanie z wykopalisk sprawozdań z dokładną lokalizacją terenową stanowisk, na zniszczonym obecnie grodzisku w Windykach. Świet- rysunków, zdjęć i opisów – pozwalają nie tylko odnajdy- nym źródłem, ale niestety niepozbawionym wad – mam wać w terenie często zapomniane już grodziska, wały na myśli obecny stan izyczny oraz schematyczność – są szkice porucznika J.M. Guisego, dzięki którym udaje się 49 UBP I, nr 114. odnaleźć szereg nowych stanowisk, a także przywró- 250 archaeoloGica heredItAS • 2 Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego

cić pamięć o tych zapomnianych. Niewątpliwe ważnym w archiwach państwowych. Nie należy też pomijać źró- przedsięwzięciem byłaby weryikacja terenowa oraz ba- deł dokumentowych. Często różnego rodzaju protokoły dania sondażowe wybranych, „niepewnych” stanowisk. wizytacyjne, opisy granic czy nawet rachunki pozwalają Warto w ich poszukiwaniu wykorzystywać już nie tylko ustalić nie tylko lokalizację wielu interesujących stano- archiwalia stricte archeologiczne, ale także należałoby wisk, ale także ich funkcjonowanie w danym czasie czy sięgnąć do XVII- i XVIII-wiecznych planów poszczególnych też określenie roli jaką pełniły w świadomości okolicznych wsi, majątków, domen czy też starostw, które znajdują się mieszkańców.

Wykaz cytowanej literatury:

Źródła archiwalne: Lucanus, A.H. OF Geheimes Staatsarchiv Preuβischer Kulturbesitz, Berlin-Dah- 1748. Preußens Uralter und heuigen Zustand, hrsg. von. G. Som- lem, XX HA, Ordensfolianten, nr 100, f. 133v. merfeldt und E. Hollack, Lötzen Bd. II, Lief. 2. Amter Dt Eylau, Gilgenburg, Marienwerder, Osterode, Rie- Plan Jezioraka z 1620 r. [w:] T. Żuchowski (red.),Iława senburg und Schönberg 1705 Geheimes Staatsarchiv 1305-1995. Dzieje przemian w urbanistyce i architekturze Preuβischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem, XI HA, Grenz- miasta, Iława 1995, Aneks. karte der Amter Dt Eylau, Gilgenburg, Marienbwerder, PUB I-VI. Osterode, Riesenburg und Schoenberg von S. Suchodo- 1882-2000. Preussisches Urkundenbuch, Bd. I-VI, Historische letz, um 1705, Ca 1: 50 000 A 10.130. Kommission für ost- und westpreussische Landesfor- Amter Dollstadt, Pr. Holland und Pr. Mark 1720 Geheimes Staats- schung: Königsberg-Marburg. archiv Preuβischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem, XI HA, Stein, C. Amter Dollstadt, Pr. Holland und Pr. Mark 1720, Ca. 1: 50 1730. Prussica Memorabilia, [w:] Acta Borussica ecclesiasica, 000 – A 10.096 civilia, literaria. Oder sorgfälige Sammlung allerhand zur Amt Liebmühl 1720 Geheimes Staatsarchiv Preuβischer Kultur- Geschichte des Landes Preussen gehöriger Nachrichten, besitz, Berlin-Dahlem, XI HA, Amt Liebemühl um 1720, Urkunden, Schriten und Documenten, Bd. 1, Königsberg- Ca. 1: 50 000 – F. 10.321 Leipzig. Guise Zetel Staatliche Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbe- UPB I. sitz. Museum für Vor- und Frühgeschichte, Guise Zetel, 1885. Urkundenbuch zur Geschichte des vormaligen Bisthums PM-IXh 00050a, 00051a, 00051b, 00055b. Pomesanien, Het 1, Hrsg.: H. Cramer, Veröfentlichtung SMPK MVF Staatliche Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbe- des Historisches Vereins für den Regierungsbezirk Ma- sitz. Museum für Vor- und Frühgeschichte, Guise Zetel rienwerder, Zeitschrit des Historischen Vereins für den (Signatur IXd 8), Prussia-Archiv: PM-A 056/1 Altstadt, Regierungsbezirk Marienwerder, Königsberg. Kreis Mohrungen; PM-A 119/1 Bäring (See), Kreis Moh- rungen; PM-A 869/1 Schnellwalde, Kreis Mohrungen; Opracowania: PM-A 598/1 Weinsdorf, Kreis Mohrungen; PM-A 1641/1 Beckherrn, C. Jäskendorf, Kreis Mohrungen; PM-A 1759/2 Klein Karnit- 1895. Ueber die Benennungen der ostpreußischen „Burgwäl- ten, Kreis Mohrungen; PM-A 1056/1 Prohnen, Kreis Moh- le” und die Pillberge im Samlande. Altpreussische Mo- rungen; PM-A 086/1, Auer, Kreis Insterburg; PM-A 601/1 natsschrit neue Folge der Neuen Preussischen Provinzial- Weepers, Kreis Mohrungen. -Bläter vierte Folge 32: 353-410. Königsberg. APO Archiwum Państwowe w Olsztynie, Zbiór akt podworskich Boeischer, A. rodziny Finckenstein, APO 385/58, APO 385/395. 1898. Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen :III ADA MWiM w Olsztynie Archiwum Działu Archeologii Muzeum Das Oberland, Königsberg. Warmii i Mazur w Olsztynie, Teczka: Janiki Wielkie Crome, H. 1937. Karte und Verzeichnis der vor- und frühgeschichtlichen Źródła drukowane: Wehranlagen in Ostpreussen. Altpreussen 2 (3), Königs- Hennenberger, C. berg. 1576. Caspar Hennenbergers Grosse Landtafel von Prussen. In 1938-1940. Alphabeisches Verzeichnis der Wehranlagen Ost- 9 Blätern, Königlich physikalisch-ökonomische Gesel- preussens mit Angabe des Schritums. Sitzungsberichte lschat zu Königsberg in Preußen: Königsberg (reprint. der Altertumsgesellschat Prussia: Zeitschrit für Heimat- 1863). kunde 32-34. Königsberg. 1595. Caspar Hennenbergers Erclerung der grossen Preussi- Heym, W. schen Landtafel, Teil 2: Von den See’n, Strömen...,, etc.1933. Siedlungsgrabungen im Kreise Rosenberg. Heimatkalen- Königsberg. der des Kreis Rosenberg 1933, 51-60. Marienwerder.

Grodziska Warmii i Mazur • 1 251 Seweryn Szczepański

Hofmann, M.J. Szczepański, S. w druku. Dzieje archeologii Prus Wschodnich od początku XVIII 2010. „Góra Zamkowa” w Starym Dzierzgoniu w świetle średnio- w. do 1920 r. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu War- wiecznych dokumentów, tradycji i badań archeologicznych. mińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2 (268): 191-197. Jagodziński, M.F. 2011. Campus Schinewite a trwałość pruskiego pogranicza. 1997. Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką Fragment z dziejów osadnictwa południowej Pomezanii. we wczesnym średniowieczu. Katalog stanowisk. Warsza- Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3 (273): 527-547. wa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. 2012. „Zaginiona” osada *Kaukenīnai w kontekście kulturowo- Kowalczyk, E. -osadniczym pomezańskiej włości Geria.Pomorania An- 2003. Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Drwęcą iqua 24: 273-287. a Pisą). Warszawa: DiG. w druku (a). Archeologia w służbie nazistów – czyli rzecz o dzia- Lemke, E. łalności „Wydziału Wykopalisk” SS-Ahnenerbe na stano- 1887. Volksthümliches in Ostpreussen II. Mohrungen. wiskach w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (1935- Lissauer, A. 1937), [w:] Z dziejów badań archeologicznych na Pomorzu 1876. Drei Burgwälle bei Dt. Eylau. Schriten der Naturfor- Wschodnim. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku. schenden Gesselschat in Danzig 4 (1), 1-6. Danzig. w druku (b). Umocnienia liniowe w kontekście osadniczym Pome- 1887. Prähistorische Denkmäler der Provinz Westpreussen. Le- zanii, [w:] Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle ipzig: Commissions Verl. von Wilhelm Engelmann. źródeł archeologicznych. Historia, stan aktualny i potrzeby Łęga, W. badań. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku. 1930. Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na pod- w druku (c). Chomor Sanci Adalberi (1249) a możliwości lokali- stawie wykopalisk. Roczniki Towarzystwa Naukowego zacji terenowej wybranych kościołów Pomezanii. Komu- w Toruniu 36, 105-475. nikaty Mazursko-Warmińskie. Madela, K. Wróblewski, W. 2012. Zamek krzyżacki w Mortągu. Skarbiec Suski 4 (1): 15-17. 2009. O pożytkach płynących z odkurzania źródeł archiwal- Paśko-Sawczyńska, D. nych. Przykład cmentarzyska w Schulstein (obecne 2012. Z Weepers do Wieprza. Droga Panny Preuss. Matyty. Volnoe) na Sambii, [w:] A. Bitner-Wróblewska i G. Iwa- Schmit, F.W.F. nowska (red.), Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński 1868. Geschichte des Stuhmer Kreises. Thorn. in memoriam, 592-604. Warszawa: Państwowe Muzeum Stephan, J. Archeologiczne w Warszawie. 2008. Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komtur- Wunder, H. stwie Dzierzgoń. Studia Historica Slavo-Germanica 27: 1968. Siedlungs- und Bevölkerungsgeschichte der Komturei Christ- 69-90. burg 13.-16. Jahrhundert. Wiesbaden: Oto Harrassowitz.

Seweryn Szczepański

„Excavaions” in archives – archival archaeology on example of selected site s in the Iława Lake District

Summary

Archival archaeology has been successful for some ime as we should also remember about valuable informaion that a subdiscipline of actual archaeology in search of archaeol og- can be found in documental sources, such as locaion acts, ical sites, as well as gaining informaion on the results of pre - border descripions, inventories, or inspecion protocols. In vious excavaions of the sites. Taking as an example selected this aricle, I have based describing archaeological sites mainly sites in the Iława Lake District, in this aricle I try to demon - on the source collecions coming from Geheimes Staatsarchiv strate the value of researches in archives such as archaeolo g- Preußischer Kulturbesitz Berlin – Dahlem, as well as the collec- ical reports, local notes, and sketches. To the archival arc hae- ion sof the former Prussia Museum, currently located at the ology I also include the researches on cartographic sources of Staatliche Museen zu Berlin – Preuβischer Kulturbesitz. Muse- the 17th-19th century, which quite oten inform us about sites um für Vor- und Frühgeschichte. Almost all of the described unknown to the modern archaeologists, such as strongholds, sites have been veriied by me in the ield, which someimes longitudinal dykes, places and objects of cult, and “forgote n” allows to correct the data included in the menioned archival setlements. Archaeologists should not avoid working with th e sources, as far as the precise locaion and the dimensions of writen sources. As the use of chronicles is rather common, paricular sites are concerned.

252 archaeoloGica heredItAS • 2 Noty o autorach

Maciej Bojanowski – dr, geolog, Instytut Geochemii, Robert Klimek – mgr, politolog, doktorant w Instytucie Mineralogii i Petrologii Uniwersytetu Warszawskiego. Historii i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazur- Marcin Engel – dr, archeolog, kustosz w Państwowym skiego w Olsztynie. Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., profesor zw. Uni- Daniel Gazda – mgr, archeolog, doktorant na Wydzia- wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- le Historycznym Akademii Humanistycznej Pułtusku, szawie, Instytut Archeologii; profesor zw. Instytutu Fundacja Ureusz. Archeologii i Etnologii PAN.

Kazimierz Grążawski – dr hab., prof. nzw. Uniwersytetu Jacek Konik – mgr, archeolog , doktorant na Wydziale Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Instytut Historii Historycznych Akademii Humanistycznej w Pułtusku. i Stosunków Międzynarodowych. Mirosława Kupryjanowicz – dr hab., profesor nzw. Uni- Anna Gręzak – dr, adiunkt w Instytucie Archeologii Uni- wersytetu w Białymstoku, Instytut Biologii. wersytetu Warszawskiego. Piotr Lasek – dr, historyk sztuki, współpracownik Insty- Tomasz Herbich – mgr, Instytut Archeologii i Etnologii tutu Sztuki PAN, Zbiory Fotograii i Rysunków Pomia- PAN. rowych.

Piotr Iwanicki – mgr, archeolog, kustosz w Państwowym Wiesław Małkowski – mgr, Instytut Archeologii Uniwer- Muzeum Archeologicznym w Warszawie. sytetu Warszawskiego.

Grażyna Iwanowska – mgr, archeolog, starszy kustosz Anna Marciniak-Kajzer – dr hab., profesor nzw. Uniwer- w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. sytetu Łódzkiego, Instytut Archeologii.

Marek Jagodziński – dr, Muzeum Archeologiczno-Historyczne Krzysztof Misiewicz – dr hab. prof. PAN, Instytut Arche- w Elblągu. ologii i Etnologii PAN.

Elżbieta Jaskulska – mgr, asystent w Instytucie Arche- Jerzy Nitychoruk – prof. dr hab., profesor nzw. Uniwer- ologii Uniwersytetu Warszawskiego. sytetu Warszawskiego, Wydział Geologii.

Joanna Jezierska – mgr, archeolog, Dział Archeologii Mateusz Popek – mgr, archeolog, doktorant w Insty- Muzeum w Kwidzynie, Oddział Muzeum Zamkowego tucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Malborku. w Toruniu.

Joanna Kałużna-Czaplińska – dr hab. inż., chemik, Wy- Jan Przypkowski – mgr, historyk sztuki, asystent w In- dział Chemiczny Politechniki Łódzkiej. stytucie Sztuki PAN, Zbiory Fotograii i Rysunków Po- miarowych. Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog, doktorant w In- stytucie Archeologii, Wydziału Nauk Historycznych Andrzej Pydyn – dr hab., Zakład Archeologii Podwodnej, i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika. szyńskiego w Warszawie.

ArchAeoloGIcA hereditas 2 467–468 Noty o autorach

Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In- Piotr Szlązak – mgr, archeolog, doktorant na Wydzia- stytucie Archeologii, Wydziału Nauk Historycznych le Historycznym Akademii Humanistycznej w Puł- i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- tusku. szyńskiego w Warszawie. Dariusz Wach – dokumentalista, Instytut Archeologii Ewa Smolska – dr hab., adiunkt w Instytucie Geograii i Etnologii PAN w Warszawie. Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego. Sławomir Wadyl – mgr, doktorant w Instytucie Arche- Cezary Sobczak – mgr, archeolog, adiunkt w Państwo- ologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. wym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Fabian Welc – dr, adiunkt w Instytucie Archeologii Uni- Rafał Solecki – mgr, archeolog, doktorant w Instytucie wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- Archeologii i Etnologii PAN. szawie.

Paweł Stencel – student archeologii podwodnej w In- Mariusz Wyczółkowski – mgr, archeolog, kustosz w Mu- stytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie. w Toruniu. Jacek Wysocki – dr, adiunkt w Instytucie Archeolo- Marta Szal – mgr, asystent w Instytucie Biologii Uniwer- gii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego sytetu w Białymstoku. w Warszawie.

Seweryn Szczepański – mgr, historyk, doktorant w Insty- Magdalena Żurek – dr, adiunkt w Instytucie Archeolo- tucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Wydziału gii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Warszawie. w Olsztynie.

468 archaeoloGica heredItAS • 2