P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA

DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Warszawa 2006 Autorzy: Władysław Ślusarek **, Jerzy G ągol **, Krystyna Bujakowska *, Dariusz Grabowski **, Anna Pasieczna **, Hanna Tomassi-Morawiec **

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Bogusław B ąk** Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski ** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska **

* Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA - Warszawa ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny – ul. Rakowiecka 4, 00 – 975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – W. Ślusarek ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – W. Ślusarek ...... 4 III. Budowa geologiczna – W. Ślusarek ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin - J. G ągol, W. Ślusarek ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – W. Ślusarek ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – W. Ślusarek ...... 15 VII. Warunki wodne – W. Ślusarek ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby – A. Pasieczna ...... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 22 IX. Składowanie odpadów – D. Grabowski, K. Bujakowska ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – W. Ślusarek ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – W. Ślusarek ...... 33 XII. Zabytki kultury – W. Ślusarek ...... 37 XIII. Podsumowanie – W. Ślusarek ...... 38 XIV. Literatura ...... 40

I. Wst ęp

Arkusz Daleszyce Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym Oddział Świ ętokrzyski w Kielcach. Map ę wraz z obja- śnieniami wykonano zgodnie z instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (In- strukcja, 2005) na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942. Mapa obejmuje 6 grup tematycznych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopali, wody, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochron ę przyrody, krajobrazu i zabytków kultury, ochro- nę powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów). Do wykonania niniejszej mapy wykorzystano materiały archiwalne do Mapy geologiczno- gospodarczej Polski 1:50 000, ark. Daleszyce ( Ślusarek, 2000). Poszczególne elementy mapy opracowano na podstawie: analizy materiałów archiwalnych, zwiadu terenowego oraz konsul- tacji i uzgodnie ń dokonanych w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Świ ętokrzyskiego w Kielcach, Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie oraz urz ędach gmin. Zebrane informacje zostały uzupełnione i zweryfikowane w terenie w kwietniu 2006 roku. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Daleszyce okre ślaj ą współrz ędne od 20 °45 ′ do 21 °00 ′ długo ści geograficznej wschodniej i od 50º40º do 50º50º szeroko ści geograficznej północnej.

4 Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski J. Kondrackiego teren arkusza leŜy w makroregionie Wy Ŝyna Kielecka na pograniczu dwóch mezoregionów Góry Świ ętokrzy- skie i Pogórze Szydłowskie (Kondracki, 2001) (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Daleszyce na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 - granice makroregionów, 2 - granice mezoregionów, 3 – zbiorniki wodne Niecka Nidziańska: 342.25 - Dolina Nidy, 342.28 - Niecka Połaniecka; Wy Ŝyna Kielecka: 342.31 - Płaskowy Ŝ Su- chedniowski, 342.34-35 - Góry Świ ętokrzyskie, 342.26 - Wy Ŝyna Sandomierska, 342.37 - Pogórze Szydłowskie

W krajobrazie północnej cz ęś ci omawianego obszaru obejmuj ącej fragment Gór Świ ę- tokrzyskich, wyeksponowane s ą ci ągi zalesionych wzniesie ń wymodelowanych w piaskowcowych skałach dewo ńskich i kambryjskich, tworz ących nast ępuj ące pasma: Bieli ńskie (Góra Du Ŝa Skała 447 m n.p.m.), Orłowi ńskie (Góra Kiełki 451,8 m n.p.m.), Cisowskie (Góra Wło- chy 429,2 m n.p.m.), Ocies ęckie (Góra Igrzycznia 358,6 m n.p.m.), Brzechowskie (Góra Świ- nia 348,0 m n.p.m.) i Daleszyckie (Góra Kranowska 308,4 m n.p.m.). Pasma wzniesie ń po- przedzielane s ą dolinami strukturalnymi. Najwi ększ ą z nich, Dolin ą Kielecko-Łagowsk ą pły- nie rzeka Belnianka. W morfologii wyra źnie zaznaczaj ą si ę doliny o charakterze kotlin (dale-

5 szycka i cisowska). Na południowy wschód od Daleszyc rozci ąga si ę kopalna dolina trzeciorz ędowa (do gł ęboko ści 50 m od powierzchni terenu) wypełniona osadami czwartorz ędowy- mi. W rejonie Słopiec-Holendry znajduj ą si ę rozległe torfowiska (grubo ść pokładów torfu do 5 m), chronione w rezerwacie przyrody „Białe Ługi”. Południowa cz ęść obszaru, nale Ŝą ca do Pogórza Szydłowskiego, to pagórkowaty teren ze wzniesieniami zbudowanymi z trzeciorz ędowych wapieni litotamniowych (o wysoko ści do 300 m n.p.m.) i dolin ą Czarnej Staszowskiej (227,2-247,0 m n.p.m.). Zró Ŝnicowanie morfologiczne wpływa na warunki klimatyczne obszaru arkusza. Pod- stawowe elementy klimatu, ustalone na podstawie wieloletnich obserwacji, kształtuj ą si ę nast ępuj ąco: średni opad roczny 650-700 mm, średnioroczna temperatura 5,7-7,6ºC. Przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie i północno-zachodnie. Centraln ą cz ęść omawianego obszaru zajmuj ą du Ŝe kompleksy le śne (około 50% jego powierzchni). Do podstawowych zespołów le śnych nale Ŝy las mieszany wy Ŝynny, las świe Ŝy wy Ŝynny, bór świe Ŝy i bór mieszany świe Ŝy. W drzewostanach dominuje sosna i jodła z domieszkami olszy, d ębu, buka i brzozy. W obszarze arkusza wyst ępuj ą w zdecydowanej przewadze gleby bielicowe, pseudobie- licowe i brunatne wytworzone głównie z piasków lu źnych, słabogliniastych i gliniastych oraz glin zwałowych. Na wychodniach dewo ńskich i trzeciorz ędowych skał wapiennych wykształ- ciły si ę bardzo płytkie r ędziny szkieletowe. Bonitacja gleb waha si ę od IIIb do VI klasy. Two- rz ą one głównie Ŝytnie kompleksy przydatno ści rolniczej oraz kompleksy zbo Ŝowo-pastewne i u Ŝytki zielone, a naj Ŝyźniejsze kompleksy pszenne wyst ępuj ą tu jedynie sporadycznie (Kwiecie ń, 1980, Mapy, 1966-67). Według podziału administracyjnego kraju obszar arkusza Daleszyce le Ŝy w cało ści w województwie świ ętokrzyskim. Obejmuje on swym zasi ęgiem fragmenty powiatów: kieleckiego (gmina Daleszyce, Raków, Pierzchnica, Bieliny Kapitulne, Górno i Łagów) oraz staszowskiego (gmina Szydłów). Podstawowymi funkcjami gospodarczymi gmin s ą rolnictwo i le śnictwo. Niewielkie zakłady przemysłowo-produkcyjne zwi ązane s ą głównie z obsług ą rolnictwa. Niewielk ą rol ę w gospodarce odgrywa przemysł wydobywczo-przetwórczy kopalin skalnych, zlokalizowany w rejonie Drugni Rz ądowej. Wa Ŝną funkcj ą jest rekreacja, wypoczynek i turystyka, zwi ązane przede wszystkim ze zbiornikiem wodnym „Borków” i z terenem Cisowsko-Orłowi ńskiego Parku Krajobrazowego. Przez obszar arkusza przebiegaj ą drogi: krajowa Piotrków Trybunalski-Kielce-Opatów- Lublin (nr 74) i wojewódzka Kielce-Daleszyce-Staszów (nr 764).

6 III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna omawianego obszaru przedstawiona jest na arkuszu Daleszyce „Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: 50 000” i omówiona w obja śnieniach tekstowych do tego arkusza (Filonowicz, 1976). Arkusz Daleszyce obejmuje południowo-zachodni fragment antyklinorium świ ętokrzy- skiego oraz przylegaj ącą do niego cz ęść zapadliska przedkarpackiego (fig. 2). W obr ębie antyklinorium świ ętokrzyskiego wyró Ŝnia si ę dwa zasadnicze elementy strukturalne: trzon pale- ozoiczny oraz jego obrze Ŝenie permsko-mezozoiczne. Struktury fałdowe paleozoiku i mezo- zoiku cz ęsto obci ęte s ą dyslokacjami podłu Ŝnymi oraz uskokami poprzecznymi do ich przebiegu. Na omawianym obszarze w obr ębie paleozoiku świ ętokrzyskiego znajduj ą si ę fragmenty synklinorium kielecko-łagowskiego i antyklinorium klimontowskiego. W synklinorium dominuj ą utwory dewonu. J ądra elementów antyklinalnych tworz ą ska- ły dewonu dolnego (piaskowce, łupki). Synkliny wypełniaj ą skały dewonu środkowego (wapienie, dolomity), dewonu górnego (wapienie, łupki) oraz karbonu (iłowce, łupki). Do wa Ŝ- niejszych jednostek lokalnych nale Ŝą : synklina miedzianogórska, synklina Radlina oraz anty- klina i synklina nap ękowska. W obr ębie antyklinorium na obszarze arkusza wyró Ŝnia si ę kilka mniejszych jednostek tektonicznych: antyklin ę niestachowsko-orłowi ńsk ą (piaskowce, mułowce, łupki kambru dolnego i piaskowce dewonu dolnego), synklin ę daleszycką (w ęglanowe skały dewonu środko- wego i górnego), antyklin ę daleszyck ą (łupki i piaskowce kambru dolnego oraz piaskowce i mułowce dewonu dolnego), wschodni ą cz ęść synkliny gał ęzicko-bolechowicko- borkow- skiej (wapienie, dolomity dewonu środkowego), antyklin ę komórkowsk ą i łab ędziowsk ą (łupki kambru dolnego i piaskowce dewonu dolnego), synklin ę skrzelczyck ą (wapienie i dolomity dewonu środkowego i górnego) i antyklin ę radomick ą (dolomity dewonu środkowe- go). Południowo-zachodni fragment obszaru arkusza nale Ŝy do permsko-mezozoicznego obrze Ŝenia Gór Świ ętokrzyskich. W obr ębie tej struktury, o przebiegu północno-zachodnim – południowo-wschodnim, wyró Ŝnia si ę dwie mniejsze jednostki: synklin ę maleszowsk ą i antyklin ę lisowsk ą. Na omawianym obszarze przebiega część jej północnego skrzydła. W osi synkliny wyst ępuj ą skały jury górnej (wapienie) za ś skrzydła zbudowane s ą ze skał jury środko- wej (mułowce, piaskowce), triasu górnego (iłowce, łupki, piaskowce), triasu środkowego

7 (wapienie, łupki) oraz triasu dolnego (piaskowce, iłowce). Antyklin ę lisowsk ą tworz ą skały prekambru (mułowce, szarogłazy) oraz otaczaj ące je piaskowce i iłowce triasu górnego.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Daleszyce na tle szkicu geologicznego regionu wg Marksa, Bera, Gogołka, Pio- trowskiej, (2006) CZWARTORZ ĘD: Holocen, 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Plejstocen: 2 – piaski eoliczne, 3 – less, 4 – gliny, piaski i gliny z rumoszem, 5 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 6 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 7 – gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; NEOGEN miocen: 8 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, mułki, gipsy i iły z wkładkami bentonitów; KREDA górna: 9 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gez, piaski; JURA: 10 – wapienie, margle, iłowce, mułowce, piaskowce; TRIAS: 11 – piaskowce, margle, wapienie, iłowce; PERM: 12 – zlepie ńce, wapienie, mułowce; KARBON: 13 – łupki, mułowce z wkładkami szarogłazów; DEWON górny: 14 – wapienie, margle, dolomity, łupki; DEWON dolny i środkowy: 15 – piaskowce, wapienie, dolomity z wkładkami łupków i margli; SYLUR, ORDOWIK: 16 – iłowce, mułowce, łupki, piaskowce kwarcytowe; KAMBR: 17 – piaskowce kwarcytowe, iłowce, mułowce; 18 - uskoki

Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza zajmuj ą osady trzeciorz ędowe (torton) zapadliska przedkarpackiego, wykształcone jako wapienie litotamniowe i detrytyczne, piaski, piaskowce, mułki i iły.

8 Utwory starszego podło Ŝa przykryte s ą lokalnie osadami czwartorz ędu. Morfologia sp ągu utworów czwartorz ędowych jest bardzo zró Ŝnicowana. W stropie starszego podło Ŝa zaznacza si ę kopalna dolina rzeczna powstała pod koniec trzeciorz ędu. Plejstocen reprezen- towany jest przez: piaski, Ŝwiry, iły zastoiskowe, gliny zwałowe, mułki, powstałe w wyniku zlodowace ń południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich. Do holocenu zali- czane s ą przede wszystkim współczesne osady rzeczne (piaski, mułki i Ŝwiry) wypełniaj ące dna dolin Belnianki, Czarnej i ich wi ększych dopływów. Torfy, namuły torfiaste i mady roz- win ęły si ę głównie na obszarze doliny kopalnej od Słopca do okolic Holendrów (rezerwat torfowiskowy „Białe Ługi”).

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar arkusza Daleszyce jest do ść dobrze rozpoznany pod wzgl ędem surowcowym. Kryteria kopalin uŜytecznych spełniaj ą wapienie i dolomity dewo ńskie, wapienie trzeciorz ę- dowe i czwartorz ędowe piaski. Zlokalizowano tu 8 złó Ŝ, których krótk ą charakterystyk ę przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach. Dotychczasowe prace geologiczno-poszukiwawcze złó Ŝ kopalin okruchowych prowadzone na obszarze arkusza Daleszyce pozwoliły udokumentowa ć tylko jedno zło Ŝe piasków budowlanych „Nap ęków” (Gad, Juszczyk, 1986). Piaski wodnolodowcowe udokumentowano w obr ębie dwóch pól - pole A w kat. C 1 i pole B w kat. C 2 (zasoby 4233 tys. ton, powierzchnia 18,33 ha). Mi ąŜ szo ść zło Ŝa i grubo ść nadkładu jest zró Ŝnicowana (w polu A mi ąŜ szo ść zło Ŝa 3,2-25,5 m, średnio 14,6 m, grubo ść nadkładu (gleba, gliny, piaski) 0,2- 11,0 m, średnio 3,2 m; w obr ębie pola B mi ąŜ szo ść zło Ŝa 2,9-8,7m, średnio 4,6 m, grubo ść nadkładu (gleba, gliny, piaski mułki i torfy) 0,3-3,8,0 m, średnio 2,0 m). Zło Ŝe jest zawod- nione w 70%. Parametry jako ściowe piasków przedstawione w tabeli 2, wskazuj ą na ich przydatno ść do zapraw budowlanych oraz do produkcji betonu. Kompleks zwi ęzłych skał krzemionkowych wyst ępuje na obszarze arkusza Daleszyce w utworach kambru dolnego i środkowego, ordowiku, dewonu, triasu i jury. W świetle do- tychczasowych bada ń i tradycji wykorzystania warto ść surowcow ą wykazały jedynie dolnodewo ńskie piaskowce kwarcytowe (Filonowicz, 1976).

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wiek kom- geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer zagospodarowania Przyczyny Rodzaj pleksu litolo- bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złó Ŝ zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa zło Ŝa konfliktowo ści kopaliny giczno- (tys. t) mapie zło Ŝa surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2004 r., (Przeniosło, 2005) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 NAP ĘKÓW p Q 4233 C1 +C 2 N 0 Skb 4 B GL, K 2 WOJTKOWA GÓRA II pc kw D 1264 C1+C 2 N 0 Sk, Sd 2 C L, K 4 SŁOPIEC w D 228 * Z 0 Skb, Sbb 2 B K C1 5 CZERWONA-GÓRA d D 54350 B N 0 Skb,Sd,Sw,Sh 2 B Gl, K 6 OSINY wd D 7126 C1 Z 0 Skb, Sd, Sbb 2 B K, Gl, W 7 OSINY I wd D 3771 C1 Z 0 Skb, Sd, Sbb 2 B K, Gl, W 9 GUMIENICE I w J 1066 C * Z 0 Skb,Sd,Sw,Sh 2 B K 10 10 1 10 DRUGNIA RZ ĄDOWA w Ng 1001 B+C 2 G 7 Sd, Sr 2 B K GÓRA PODŁAZIANA pc kw D ZWB

Rubryka 3: p – piaski, w – wapienie, wd - wapienie i dolomity, d – dolomity, pc kw - piaskowce kwarcytowe; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Ng – neogen, J – jura, D – dewon; * Rubryka 6: C1 - zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝa: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszywa budowlane, Sbb - budowlane bloczne, Sd - drogowe, Sw - wapiennicze, Sk - kamionkowe, Sr - rolnicze, Sh – hutnicze; Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: B - konfliktowe, C - bardzo konfliktowe; Rubryka 12: K - ochrona krajobrazu, W - ochrona wód podziemnych, Gl - ochrona gleb, L - ochrona lasów

Tabela 2 Parametry jako ściowe piasków czwartorz ędowych Zawarto ść siarki w Ci ęŜ ar nasypowy Ci ęŜ ar nasypowy w Zawarto ść Zawarto ść Zawarto ść przeliczeniu na Nazwa zło Ŝa w stanie lu źnym stanie utrz ęsionym ziarn ziarn pyłów (wa- SO (kg/m 3) (kg/m 3) do 2 mm (%) do 4 mm (%) gowo) (%) 3 (%) Napęków pole A 1525 1709 98,8 99,4 6,1 0,08 pole B n. b n. b 99,0 99,3 3,8 0,16 n. b. - nie badano Piaskowce kwarcytowe dewonu dolnego udokumentowane zostały w zło Ŝu „Wojtkowa Góra II” i „Góra Podłaziana”. W 1956 roku udokumentowano zło Ŝe „Wojtkowa Góra II” (zasoby w kategorii C 1+C 2 1264 tys. ton, powierzchnia 3,43 ha, mi ąŜ szo ść 21,5-24,6 m, średnia grubo ść nadkładu (zwietrzelina, rumosz piaskowców) 3,26 m) dla potrzeb przemysłu materia- łów ogniotrwałych i drogownictwa (Ru śkiewicz, 1956). Poło Ŝenie zło Ŝa w otulinie Świ ętokrzy- skiego Parku Narodowego dyskwalifikuje je do zagospodarowania górniczego. W 1999 roku zasoby zło Ŝa „Góra Podłaziana” zostały wykre ślone z krajowego bilansu zasobów. Głównym powodem był fakt utworzenia w 1987 r. w obr ębie zło Ŝa pomnika przyrody nieoŜywionej (odsłoni ęcie piaskowców kwarcytowych ze szcz ątkami ryb pancernych). Na obszarze arkusza Daleszyce znaczenie surowcowe maj ą wapienie i dolomity dewonu oraz wapienie jury i trzeciorz ędu. Obszar wychodni wapieni i dolomitów został szczegó- łowo rozpoznany. Wapienie i dolomity charakteryzuj ące si ę wysokimi parametrami jako- ściowymi, spełniaj ą kryteria stawiane surowcom wapiennym przez wszystkie zainteresowane gał ęzie przemysłu (budowlane, drogowe, wapiennicze, rolnicze, hutnicze) (tabela 3). Znajduj ą si ę tu udokumentowane zło Ŝa: „Słopiec”, „Czerwona Góra”, „Osiny”, „Osiny I”, ”Gumieni- ce I” oraz „Drugnia Rz ądowa”. W zło Ŝu „Drugnia Rz ądowa” udokumentowano wapienie trzeciorz ędowe w kategorii

B+C 2 (zasoby 1001 tys. ton, powierzchnia 5,9 ha, średnia mi ąŜ szo ść 12,9 m, średnia grubo ść nadkładu-gleba, zwietrzelina wapieni 1,56 m). Parametry jako ściowe kopaliny wskazuj ą na mo Ŝliwo ść wykorzystania do produkcji: kredy pastewnej, kredy naturalnej, m ączki bitumicz- nej, wapna nawozowego i kamienia wapiennego (Gad, Musiał, 1981). Wapienie jurajskie, których wychodnie wyst ępuj ą w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, cechuj ą si ę ogólnie dobrymi parametrami fizyczno-technicznymi i wysok ą zawarto ści ą CaO (tabela 3) (Atlas, 1986). Wapienie jurajskie udokumentowane zostały w zło Ŝu „Gumienice I” (zasoby zarejestrowane 1 066 tys. ton, powierzchnia 4,18 ha, mi ąŜ szo ść 2,0- 9,0 m, grubo ść nadkładu średnio 0,5 m) dla potrzeb budownictwa i drogownictwa oraz prze- mysłu wapienniczego, cukrowniczego i hutniczego, (Mazur, Fijałkowski, 1961).

Tabela 3 Parametry jako ściowe wapieni i dolomitów dewo ńskich, jurajskich i trzeciorz ędowych Ścieralno ść SiO 2 Fe 2O3 CaO MgO CaCO 3 Al 203 SO 3 w b ębnie: Wiek Nasi ąkliwo ść Wytrzymało ść Gęsto ść po- Devala (%) kopa- Nazwa zło Ŝa wagowa na ściskanie zorna (G/cm 3) L. Angeles * (cm) liny (%) (MPa) w % na tarczy Boehmego ** (cm) Słopiec 2,69 0,1 0,45 ** 123,4 0,78-1,24 0,07-0,22 53,92 0,6 53,8. 0,11-0,37 0,05-0,06 6,41 Czerwona 2,67 0,89 * 97,3 0,5-1,1 0,29-0,7 26,3-35,1 17,8 94,06 0,11-1,9 n. b. Góra 29,2 0,56** D 6,0 22,7-160,7 Osiny 2,71 0,54 0,51-48,7 0,04-5,4 8,4-54,25 0,1-17,95 n. b. 0,23-11,75 0-2,5 0,56 ** 84,8 7,8 Osiny I 2,71 0,48 ** 80,4 5,05 0,58 29-51,9 0,6-16,4 n. b. 1,3 0,42

12 12 0,52 J Gumienice I n. b. n. b. n. b. n. b. 3,36 n. b. 53,1 0,76 94,78 n. b. n. b. Drugnia Rz ą- 33-83,2 Ng 1,66 20,8 2,8-16,8 0,11-14,6 0,17 40,5-55,6 0,26 96,09 0,12-0,65 0,05-0,17 dowa 0,61-0,84** D - dewon, J – jura, Ng – neogen, n. b. - nie badano

Wapienie dewo ńskie wyst ępuj ące w rejonie Słopca i Osin spełniaj ą kryteria blocznych surowców kamiennych wykorzystywanych w budownictwie (tzw. marmury techniczne). Wa- pienie ze Słopca to historyczna odmiana świ ętokrzyskiego kamienia dekoracyjnego wykorzy- stywana w budownictwie od XIX wieku. W 1983 r. opracowano kart ę rejestracyjn ą. zło Ŝa „Słopiec” (227,8 tys. ton, powierzchnia 1,85 ha, średnia mi ąŜ szo ść 8,7 m, średnia grubo ść nadkładu – gleba, piasek, glina zwietrzelinowa 2 m) (Lisner-Skórska, 1983). W 1978 roku udokumentowano dewo ńskie wapienie i dolomity w zło Ŝu „Osiny” (zasoby kat. C1 7126 tys. ton, powierzchnia 60,5 ha, mi ąŜ szo ść 68,5 m, grubo ść nadkładu-glina, zagliniony rumosz wapieni 3,9 m) do produkcji bloków i płyt okładzinowych oraz kruszywa łamanego (Sas-Korczy ńska, 1978). Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych eksploatowa- ły zło Ŝe do 1991 r. W 1992 r. w granicach zło Ŝa „Osiny” wyodr ębniono mniejsze zło Ŝe „Osi- ny I” (zasoby w kat. C1 3771 tys. ton, powierzchnia 12,6 ha, mi ąŜ szo ść 11,9 m, grubo ść nad- kładu-gleba, glina z rumoszem wapieni 3,1 m) z przeznaczeniem bloków i płyt wapiennych wył ącznie do produkcji dekoracyjnych kamieni budowlanych (Juszczyk, 1992). W zło Ŝu „Czerwona Góra” udokumentowano dolomity dewo ńskie (zasoby w kategorii B+C1 54350 tys. ton, powierzchnia 46,43 ha, średnia mi ąŜ szo ść 43,37 m, grubo ść nadkładu – piaski, gliny, rumosz dolomitów średnio 3,6 m) z przeznaczeniem na kruszywo drogowe i budowlane (Juszczyk, Musiał, 1974). Dla złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza Daleszyce przeprowadzono waloryzacj ę sozologiczn ą z punktu widzenia ochrony warto ści gospodarczej złó Ŝ oraz z punktu widzenia wpływu ich eksploatacji na środowisko, która została uzgodniona z Geologiem w Świ ęto- krzyskim Urz ędzie Marszałkowskim w Kielcach (tabela 1) (Rubinowski i in., 1995). Z punktu widzenia warto ści złó Ŝ, do złó Ŝ rzadko wyst ępuj ących (klasa 2) zaliczono zło- Ŝe piaskowców kwarcytowych dewonu dolnego „Wojtkowa Góra II”, wapieni i dolomitów dewonu środkowego „Słopiec”, „Czerwona Góra”, „Osiny” i „Osiny I”, wapieni jurajskich „Gumienice I” oraz wapieni neoge ńskich „Drugnia Rz ądowa”. Pozostałe zło Ŝa nale Ŝą do złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska do złó Ŝ konfliktowych (klasa B), mo Ŝliwych do eksploatacji ograniczonej ze wzgl ędu na ochron ę wód podziemnych, lasów, gleb i krajobrazu zakwalifikowano 7 złóŜ: „Nap ęków”, „Słopiec”, „Czerwona Góra”, „Osiny”, „Osiny I”, „Gumienice I” i „Drugnia Rz ądowa”. Do złóŜ bardzo konfliktowych (klasa C), które powinny by ć wył ączone z eksploatacji górniczej z powodu prawnej ochrony lasów i krajobrazu (otulina Świ ętokrzyskiego Parku Narodowego) zaliczono zło Ŝe dolnodewo ńskich piaskowców kwarcytowych „Wojtkowa Góra II”.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie na obszarze arkusza Daleszyce eksploatowane jest tylko zło Ŝe wapieni neogeń- skich „Drugnia Rz ądowa”. Od 1963 r. u Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Spółdzielnia Pracy „Kopali- ny Mineralne” z Kielc (koncesja wa Ŝna do 2008 r.). Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 12,54 ha i teren górniczy o powierzchni 59,8 ha. Wydobycie prowadzone jest przy u Ŝyciu koparki mechanicznej w wyrobisku stokowo-wgł ębnym (powierzchnia około 1,5 ha, wysoko ść ścian do 10 m). W 2005 roku wielko ść wydobycia wyniosła 20 tys. ton. Kopalina przerabiana jest na miejscu na surowiec do produkcji nawozów wapniowo- węglanowych i kredy pastewnej (gatunek I i II). O przydatno ści wapieni dewo ńskich zło Ŝa „Słopiec” do produkcji marmurów świad- czy wieloletnia historia jego eksploatacji si ęgaj ąca pocz ątków XIX wieku. Wapie ń ze Słop- ca charakteryzuje si ę łatwo ści ą przyjmowania poleru i jednorodn ą szar ą barw ą. W 1817roku Główna Dyrekcja Górnicza z Kielc działaj ąca pod kierunkiem Stanisława Staszica, uru- chomiła we wsi Słopiec eksploatacj ę i obróbk ę marmurów (tzw. pilarni ę). Eksploatacj ę marmurów ze zło Ŝa „Słopiec” prowadziły Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych w latach 1985-1994. Z uwagi na walory dekoracyjne płyt polerowanych wykonanych z surowca z Osin i konieczno ści ochrony tego typu złó Ŝ Dyrekcja Okr ęgowych Dróg Publicznych w Kielcach przekazała zło Ŝe „Osiny” zakładowi produkuj ącemu „marmury” - Kieleckim Kopalniom Su- rowców Mineralnych w Kielcach. Przedsi ębiorstwo to rozpocz ęło próbne wydobycie bloków ze zło Ŝa „Osiny” w latach osiemdziesi ątych, po czym odst ąpiło od eksploatacji na wi ększ ą skal ę, rezygnuj ąc całkowicie z jego zagospodarowania w 1991 roku. W 1992 roku opracowa- na została dokumentacja geologiczna zło Ŝa „Osiny I” dla prywatnego u Ŝytkownika, który prowadził wydobycie wapieni do 1994 r. Wapienie jurajskie eksploatowane ze zło Ŝa „Gumienice I” (do 1973 r.) wykorzystywane były jako kruszywo budowlane i drogowe na potrzeby lokalne. Zło Ŝa „Nap ęków”, „Wojtkowa Góra II” i „Czerwona Góra” nie zostały udost ępnione do przemysłowej eksploatacji. Wi ększe punkty nielegalnej eksploatacji na cele gospodarcze piasków czwartorz ędo- wych w Ujnach i wapieni w Osinach zaznaczono jako miejsca wyst ąpienia kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Daleszyce perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin wyznaczono na podstawie wyników prac geologiczno-rozpoznawczych i opracowa ń dokumentacyjnych surowców w ęglanowych. Prognozy udokumentowania zło Ŝa wapieni i dolomitów dewo ńskich istniej ą w rejonie Szczecna (obszar nr I). W tabeli 4 przedstawiono charakterystyk ę tego obszaru. Wyst ępuj ą tu dolomity i wapienie dolomityczne ławicowe, wapienie organiczne, niekiedy rafowe oraz wapienie płytowe. Parametry jako ściowe kwalifikuj ą je jako surowiec budowlany (kamie ń ła- many, kruszywo do betonów, cz ęś ciowo do produkcji bloków i płyt surowych) i drogowy (kruszywo łamane, kliniec, tłucze ń oraz wypełniacz do mas bitumicznych), mog ą równie Ŝ znale źć zastosowanie w przemy śle cementowym, szklarskim i ceramicznym (Jaros, i in., 1986) Obszar perspektywiczny wyznaczono w rejonie Brzechowa. Wyst ępuj ą tu dolomity dewo ńskie szare, niekiedy z odcieniem wi śniowym, mikrokrystaliczne, zwi ęzłe i dolomity margliste. Powierzchnia obszaru wynosi 5,5 ha, grubo ść kompleksu litologiczno-surowcowego średnio 40 metrów, a zasoby perspektywiczne 5000 tys. ton. Kopalina mo Ŝe by ć wy- korzystana w pełnym zakresie w budownictwie (kruszywo, płyty i bloki surowe) i dro- gownictwie (kruszywo łamane, kliniec, tłucze ń oraz wypełniacz do mas bitumicznych) (Ru ś- kiewicz, 1965). Obszar arkusza Daleszyce nie rokuje perspektyw dla udokumentowania przemysłowych złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej i piasków budowlanych. Podstawow ą trudno ść sprawia udokumentowanie złó Ŝ o bilansowej mi ąŜ szo ści i ilo ści zasobów. Na mapie zaznaczono kilka obszarów o wynikach negatywnych prac geologiczno-zwiadowczych za piaskami budowlanymi i surowcami ilastymi ceramiki budowlanej. Badania w rejonie Zagórza i Ocie- sęk dotyczyły glin czwartorz ędowych, a w okolicy Pierzchnicy iłów triasowych. Obszary te dyskwalifikuje wyst ępowanie przewarstwie ń piaskowcowych, zawarto ść margla ziarnistego, zwi ęzło ść skały i znaczny nadkład (Fijałkowski, 1973, Nicpo ń, 1980b, Pi ątkiewicz, 1975). W rejonie Skorzeszyc, Smykowa, Makoszyna, Ujn i KsięŜ ej Niwy uzyskano negatywne wyniki poszukiwa ń złó Ŝ piasków budowlanych (mała mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej, małe zasoby oraz w przypadku rejonu Ujn zła jako ść kopaliny) (Borz ęcki, Sołtysik, 1972, Borz ęcki, Soko- li ńska, 1981, Sokoli ńska, Piskorz, 1975).

Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek kom- Grubo ść Nr Po- Średnia Zasoby w pleksu lito- kompleksu Zastoso- obsza- wierzch- Rodzaj grubo ść kategorii logiczno- Parametry jako ściowe litologiczno- wanie ru na nia kopaliny nadkładu D surowcowe- surowcowego 1 kopaliny mapie (ha) (m) (tys. t) go (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 gęsto ść pozorna 2,73 G/cm 3 ścieralno ść na tarczy Boehmego 0,55 cm wytrzymało ść na ści- skanie - 84 MPa I 56,4 wd D <10 śr. 36,0 55 000 Skb, Sbb nasi ąkliwo ść - 0,3 % CaO - 41,4% MgO - 8,73% SiO 2 - 4,7% Al 2O3 - 1,6% Fe 2O3 - 0,88 %

Rubryka 3: wd - wapienie i dolomity Rubryka 4: D - dewon Rubryka 9: Skb - kruszyw budowlanych, Sbb - surowce budowlane bloczne

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Daleszyce znajduje si ę w dorzeczu dwóch rzek lewobrze Ŝnych dopływów Wisły: Czarnej Staszowskiej i Nidy. Zlewnie te roz- granicza dział wód II-rz ędu. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru odwadniana jest przez rzek ę Czarn ą Staszowsk ą z dopływami Łukawk ą i Grodn ą oraz kilkoma mniejszymi bezimiennymi ciekami. Obszarem źródliskowym rzeki Czarnej jest teren rezerwatu torfowiskowego „Białe Ługi”, poło Ŝonego u podnó Ŝa Pasma Cisowskiego. Północna i północna-zachodnia cz ęść obszaru poło Ŝona jest w zlewni Belnianki (dopływ Nidy). Bezpo średnimi dopływami Belnianki s ą Pierzchnianka, Trupie ń, Kakonianka i Stokowa. Dolina Belnianki jest cz ęś ciowo uregulowana i pokryta g ęst ą sieci ą rowów melioracyjnych. W rejonie Borkowa zlokalizowany jest zbiornik rekreacyjny „Borków” o powierzchni 35,7 ha. Rzeki wykorzystuj ące strefy uskokowe, płyn ą na ogół po- przecznie do przebiegu struktur geologiczno-tektonicznych, a tylko na stosunkowo krótkich odcinkach s ą do nich równoległe (Herman, 1997). Badania jako ści wód powierzchniowych prowadzone są na opisywanym obszarze w 2 punktach (Daleszyce, Nap ędów) na rzece Czarna Nida (Belniaka) wykazały, Ŝe w klasy-

fikacji ogólnej rzeka prowadziła wody III klasy o jako ści zadawalaj ącej. Jako ść wód rzeki Czarnej Staszowskiej w granicach arkusza, utrzymuje si ę w III klasie jako ści (pkt pomiaro- wo-kontrolny w Rakowie poza obszarem arkusza), (Informacja, 2006). Cytowana wy Ŝej klasa jako ści wód dotyczy pi ęciostopniowej klasyfikacji stosowanej od 2004 r.

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza Daleszyce wyst ępuje kilka pi ęter wodono śnych: czwartorz ędowe, neoge ńskie (trzeciorz ęd), jurajskie, triasowe i dewo ńskie. Czwartorz ędowe (holoce ńsko-plejstoce ńskie) pi ętro wodono śne o znaczeniu u Ŝytko- wym posiada stosunkowo niewielkie rozprzestrzenienie. Wody porowe wyst ępuj ą w piasz- czysto-Ŝwirowych osadach kopalnych dolin rzecznych. Utwory czwartorz ędowe w dolinie Czarnej Staszowskiej pełni ą rol ę głównego poziomu wodono śnego w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru. Natomiast osady czwartorzędowe w dolinie Belnianki, le Ŝą ce na wodono- śnych utworach dewonu, stanowi ą podrz ędny poziom uŜytkowy. Wodono śno ść piasków i Ŝwirów rzecznych uzale Ŝniona jest od ich mi ąŜ szo ści, która zale Ŝy głównie od morfologii stropu utworów starszego podło Ŝa. Neoge ńskie (mioce ńskie) pi ętro wodono śne o charakterze porowo-szczelinowym wyst ępuje w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru. Mi ąŜ szo ść warstw wodono śnych (wapienie litotamniowe i detrytyczne, piaski) wynosi przewa Ŝnie 20-40 m (lokalnie 10-20 m), a potencjalne wydajno ści otworów studziennych wynosz ą 10-30 m 3/h przy depresji 4,1-4,5 m (uj ęcie dla Szkoły Podstawowej w M ędrowie, uj ęcie dla kamieniołomu w Drugni Rz ądowej). Poziom wód w utworach jurajskich zajmuje niewielki fragment w południowo- zachodniej cz ęś ci obszaru. Główny poziom u Ŝytkowy o charakterze szczelinowym stanowi ą wapienie górnej jury. Mi ąŜ szo ść strefy aktywnej wymiany wód oceniono na 150 m. Wydaj- no ść potencjalna studni wynosi 30-50 m 3/h, przy depresji 9,4 m (uj ęcie dla wsi Gumienice). Triasowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na niewielkim obszarze w południowo- zachodniej cz ęś ci obszaru. Poziom środkowotriasowy tworz ą wapienie z wkładkami iłów i margle, a poziom dolnotriasowy piaskowce, mułowce i iłowce. Wspólnymi cechami obu warstw wodono śnych jest w ąskie, pasmowe ich wyst ępowanie, du Ŝa zmienno ść litologiczna utworów oraz znaczne zró Ŝnicowanie parametrów hydrogeologicznych. Wydajno ści potencjalne studni ujmuj ących poziom środkowego triasu wynosz ą 10-30 m 3/h, a wydajno ści studni z utworów dolnego triasu nie przekraczaj ą 10 m 3/h, przy depresji 27,0 m (uj ęcie dla Zlewni mleka w Pierzchnicy).

Dewo ńskie pi ętro wodono śne wyst ępuje w północnej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru. Wydzielono tu poziom środkowodewo ński (wapienie, wapienie margliste i dolomity) i górnodewo ński (wapienie). Odizolowane od siebie zbiorniki wodono śne wyst ępuj ą w obr ębie kilku struktur geologiczno-tektonicznych. Istotne znaczenie dla zaopatrzenia w wod ę poziom ten posiada w synklinie gał ęzicko-bolechowicko-borkowskiej. Mniejsze zbiorniki wodono śne wyst ępuj ą w skałach tworz ących synklin ę daleszyck ą, synklinorium kielecko-łagowskie i synklin ę skrzelczyck ą. Mi ąŜ szo ść strefy aktywnego kr ąŜ enia wód podziemnych si ęga 150 m. Utwory wodono śne dewonu środkowego i górnego wykazuj ą typow ą dla zbiorników szczelinowo-krasowych du Ŝą zmienno ść parametrów hydrogeologicznych. Najwy Ŝszy stopie ń sp ęka- nia i skrasowienia wykazuj ą wapienie Ŝywetu (ze szczelinami wypełnionymi piaskami i iłami) cechuj ące si ę korzystnymi parametrami hydrogeologicznymi. Wysokie wydajno ści potencjalne studni wierconych, rz ędu 70-120 m 3/h, przy depresji 5,4-10,3 m, stwierdzono w obr ębie synkliny gał ęzicko-bolechowicko-borkowskiej w północno-zachodniej cz ęści obszaru arkusza. Są to uj ęcia komunalne dla wsi i o środka wczasowego w Borkowie i wsi Daleszyce. W pozostałych strukturach geologicznych (synklinie kielecko-łagowskiej, daleszyckiej i skrzelczyckiej) wydajno ści studni s ą wyra źnie ni Ŝsze i wynosz ą od 14,0 m3/h do 41,0 m3/h, przy depresji 5,0- 19,0 m (uj ęcie dla wsi Belno, Szczecno oraz piekarni w miejscowo ści Pierzchnianka). W obr ębie arkusza Daleszyce znajduje si ę fragment dewo ńskiego szczelinowo-krasowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 418 Gał ęzice-Bolechowice-Borków, dla którego nie opracowano dokumentacji hydrogeologicznej. Cały obszar zbiornika w opracowaniu A. Kleczkowskiego (1990) proponuje si ę obj ąć najwy Ŝsz ą ochron ą (ONO) (fig.3). Wody poziomu czwartorz ędowego zawieraj ące podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza lub manganu, zakwalifikowano jako wody o średniej jako ści, wymagające prostego uzdatnienia. Jedy- nie w dwóch studniach wierconych stwierdzono ponadnormatywne zawarto ści azotanów. Jest to najprawdopodobniej zanieczyszczenie lokalne i okresowe. Wody głównego poziomu u Ŝyt- kowego w utworach trzeciorz ędu, górnej jury, środkowego i dolnego triasu oraz środkowego i górnego dewonu charakteryzuj ą si ę mineralizacj ą rz ędu 60-550 mg/dm 3. Zawarto ść chlorków, siarczanów, Ŝelaza i manganu oraz zwi ązków azotu nie przekraczaj ą warto ści normowych dla wód pitnych. Jako ść wód jest dobra, lecz nietrwała z uwagi na brak izolacji stropowej przed migracj ą zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. W wodach poziomu środkowego i górnego dewonu lokalnie stwierdzono podwy Ŝszone zawarto ści zwi ązków Ŝelaza (maksymalnie 2,4 mg/dm 3) lub manganu (maksymalnie 1,0 mg/dm 3). Wody zawieraj ące podwy Ŝszone zawar- to ści Ŝelaza lub manganu oceniono jako wody o średniej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania. Lokalnie s ą to wody o złej jako ści wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania.

Potencjalne ogniska zanieczyszcze ń wód powierzchniowych i podziemnych na omawianym obszarze stanowi ą komunalne oczyszczalnie ścieków w Daleszycach i Pierzchnicy, które odprowadzaj ą ścieki do wód powierzchniowych (rzeka Belnianka i Pierzchnianka). Ze wzgl ędu na charakter zagospodarowania terenu, główne zagro Ŝenie dla jako ści wód podziemnych stanowi działalno ść rolnicza (nawozy sztuczne i środki ochrony ro ślin). Niewielkie za- kłady usługowo-produkcyjne, działaj ące na tym terenie, s ą obiektami o małej uci ąŜ liwo ści dla środowiska naturalnego.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Daleszyce na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) Granica GZWP w o środkach: 1 - szczelinowym i szczelinowo-porowym, 2 - szczelinowo-krasowym; 3 - porowym, 4 - Obszar Najwy Ŝszej Ochrony (ONO), 5 - Obszar Wysokiej Ochrony (OWO), 6 – zbiorniki wodne Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 409 - Niecka Miechowska (SE), kreda górna (K2); 414 - Za- gna ńsk, trias dolny i środkowy (T 1, 2); 415 - rzeka Górna Kamienna, trias dolny i środkowy (T 1, 2); 417 - Kielce, dewon środkowy i górny (D 2, 3); 418 - Gał ęzice-Bolechowice-Borków, dewon środkowy i górny (D 2, 3); 419 - Bodzen- tyn, dewon środkowy i górny (D 2, 3); 423 - Staszów, trzeciorzęd (Tr).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytko- wania oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 852 - Daleszyce zamieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 852 - dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Daleszyce bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 852 - Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Daleszyce

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8-56 22 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-4 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 9-123 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-0,9 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1-7 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 6-27 14 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,08 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 852 - Daleszyce w 1) grupa A poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rol nych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zur- sza 852 - Daleszyce do poszczególnych grup uŜytkowa- banizowane z wył ączeniem terenów przemysło- nia (ilo ść próbek) wych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- 6 1 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób-

ka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej gru- pie.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni Ŝsze lub zbli Ŝone w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 6 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A. Do grupy B zaliczono próbk ę gleby w punkcie 1, z uwagi na podwy Ŝszon ą zawarto ść cynku. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze glebach

Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 10 do około 27 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 17 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 15 do około 40 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 26 nGy/h. Powierzchnia arkusza Daleszyce pokryta jest w wi ększo ści utworami czwartorz ędowy- mi, głównie glinami zwałowymi i osadami fluwioglacjalnymi zlodowacenia południowopol- skiego i środkowopolskiego. Rejestruje si ę te Ŝ niewielkie wyst ąpienia lessów i piasków eolicznych. W wielu miejscach, spod utworów czwartorz ędowych, wychodz ą na powierzchni ę utwory starsze – paleozoiczne, mezozoiczne i trzeciorz ędowe. W północnej i środkowej cz ęś ci arkusza odsłaniaj ą si ę wychodnie utworów kambryjskich (mułowce, iłowce, piaskowce) i dewo ńskich (piaskowce, mułowce), buduj ące Pasmo Cisowskie. W cz ęś ci południowej do ść liczne s ą wychodnie osadów trzeciorz ędowych, a w cz ęś ci południowo-zachodniej - osadów triasowych (piaskowce, wapienie, mułowce, iłowce) i jurajskich (wapienie i piaskowce z krzemieniami). Doliny s ą wypełnione osadami rzecznymi wieku plejstoce ńskiego (piaski) oraz holoce ńskiego (mułki, piaski, Ŝwiry), a lokalnie te Ŝ torfami.

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 852W PROFIL ZACHODNI 852E PROFIL WSCHODNI (na osi rz osi (na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę

dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5629719

5625671 m m 5615485 5621697

5618650

5615514 0 5 10 15 20 25 30 0 5 10 15 20

24 24 nGy/h nGy/h

iotwórczymi na obszarze arkusza Daleszyce Daleszyce arkusza obszarze na iotwórczymi

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5629719

5625671 m m 5615485 5621697

5618650

5615514 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2 kBq/m 2

W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania gamma wykazuj ą małe zró Ŝ- nicowanie. Najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania (ok. 25 nGy/h) wzdłu Ŝ profilu cechuj ą holoce ńskie osady rzeczne. W profilu wschodnim najni Ŝsze dawki promieniowania (ok. 15 nGy/h) zostały pomierzone w cz ęś ci południowej – wzdłu Ŝ osadów eolicznych oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych i rzecznych z okresu zlodowacenia środkowopolskie- go. Najwy Ŝsze warto ści promieniowania (ok. 40 nGy/h) s ą zwi ązane z lessami oraz z pia- skowcami i mułowcami dewonu dolnego. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 0,8 do około 4,5 kBq/m 2 , a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wynosz ą od około 1,5 do około 7,0. kBq/m 2. Warto ści te s ą charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpadów,

− warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyjętych obszarów ochrony (p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w - wód). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik Składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier- ce ń, dokumentuj ących obecno ść warstw izolacyjnych do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Daleszyce Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Herman, Motyka, 1997). Stopie ń zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlate- go te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze obj ętym arkuszem Daleszyce bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - zabudowa Daleszyc i Pierzchnicy b ędących siedzibami Urz ędów Gmin, - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów (około 70% powierzchni terenu), - strefa ochronna Świ ętokrzyskiego Parku Krajobrazowego (cz ęść północno wschodnia), - strefa ochrony po średniej uj ęcia wód Suków-Marzysz, - łąki na glebach pochodzenia organicznego oraz tereny bagienne i podmokłe wypełnione na ogół osadami organicznymi, - obszar źródliskowy rzeki Czarnej („Białe Ługi”), - rezerwaty przyrody: „Zamczysko”, „Cisów”, „Białe Ługi” i „Stopiec”,

- obszar obj ęty ochron ą prawn ą NATURA 2000 „Lasy Cisowsko-Orłowi ńskie” (siedliska – Shadow List), - obszary (do 250 m) wokół akwenów wodnych, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Belnianki, Nidzianki, Kakonianki, Stokowej, Trupienia, Czarnej i Pierzchnianki, - tereny o spadkach przekraczaj ących 10 0 (na stokach wzgórz Pasma Orłowskiego i Ci- sowskiego).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych

Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. W miejscach powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych zlodowace ń południowo- polskich wyznaczono obszary ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. W cz ęści południowej i północno-wschodniej analizowanego obszaru gliny s ą bardziej ilaste, a w cz ęś ci północnej i północno zachodniej – piaszczyste. Mi ąŜ szo ści glin s ą niewielkie, za- ledwie kilkumetrowe. Oprócz głazików północnych skał krystalicznych w glinach trafiaj ą si ę krzemienie z utworów jurajskich. W otworach wykonanych w rejonie Daleszyc i Stopca stwierdzono wyst ępowanie dwóch poziomów glin zwałowych: dolnego, bardziej mułkowate- go o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 2,0 m oraz górnego o mi ąŜ szo ści do 5,0 m. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gmi- ny Pierzchnica, w rejonie na południe od zabudowa ń miejscowo ści Pierzchnica oraz w rejonie miejscowo ści: Gumienice, Zawody i Pniaki. W gminie Daleszyce znajduj ą si ę one w okolicach Szczecna, Brzechowa i Daleszyc, a w gminie Górno w rejonie Skoreszyc i Kolonii Sko- reszyce. W cz ęś ci południowo-wschodniej, w gminie Raków wyznaczone obszary znajduj ą si ę w rejonach: Smyków-Celiny-Korzenno oraz Głuchowa, Podwala i M ędrowa. W cz ęś ci północno-wschodniej, w gminie Bieliny pod składowanie odpadów wyznaczono obszar w rejonie Lechowa. Wyznaczone obszary maj ą niewielkie, prawie równinne powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych.

Ograniczenia warunkowe dla lokalizacji składowisk odpadów stanowi ą: - poło Ŝenie w granicach prawnie chronionego Cisowsko-Orłowi ńskiego Parku Krajobra- zowego i w jego strefie ochronnej, - poło Ŝenie w strefie wysokiej ochrony dewo ńskiego GZWP nr 418 „Gał ęzice- Bolechowice-Borków”.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych

Pod k ątem składowania odpadów komunalnych i niebezpiecznych rozpatrywano miejsca powierzchniowego wyst ępowania dolnokambryjskich piaskowców, mułowców i iłowców z wkładkami kwarcytów; łupków szarogłazowych i lamprofirów; iłowców graptolitowych syluru środkowego; iłowców i szarogłazów syluru górnego, dolnokarbo ńskich łupków ilastych i łupków krzemionkowych oraz piaskowców, mułowców i iłowców triasu górnego. Cz ęść tych osadów wyst ępuje na powierzchni w obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Obszary preferowane do ewentualnego składowania odpadów komunalnych wyznaczono w miejscach wychodni osadów górnotriasowych: piaskowców, mułowców i iłowców retyku oraz mułowców i iłowców kajpru oraz osadów dolnokambryjskich: mułowców i iłowców. Osady dolnokambryjskie zawieraj ą wkładki kwarcytów, łupków szarogłazowych i lam- profirów. Odsłaniaj ą si ę na znacznych powierzchniach, mi ąŜ szo ść ich nie jest okre ślona. W sp ągowych partiach przewa Ŝaj ą iłowce i mułowce, szare i szarooliwkowe, z rzadkimi, kil- kucentymetrowymi wkładkami mułków szarogłazowych lub piaskowców kwarcytowych. W partiach stropowych przewa Ŝaj ą mułowce, pojawiaj ą si ę równie Ŝ wkładki silnie zestalo- nych mułowców kwarcytowych. Mułowce te cz ęsto s ą przykryte łupkami ilasto-mułkowatymi i iłowcami, które w morfologii terenu tworz ą dwie doliny w okolicach Huty Nowej w gminie Raków. Osady te s ą bardzo silnie sfałdowane. W obr ębie wychodni skał dolnokambryjskich wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych. Warunki izolacyjne osadów okre ślono jako zmienne. Wytypowane obszary znajduj ą si ę w rejonie Pipały-Zagórze i Podkranów w gminie Daleszy- ce. Ze wzgl ędu na specyficzn ą budow ę geologiczn ą analizowanego terenu ka Ŝdorazowa decyzja o lokalizacji składowisk odpadów w wyznaczonych obszarach powinna by ć poprzedzona badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi, tym bardziej, Ŝe budowa tektoniczna jest bardzo skomplikowana.

Na terenie obj ętym arkuszem synkliny i antykliny o przebiegu WNW - ESE zostały uformowane podczas fałdowa ń waryscyjskich po dolnym karbonie a przed górnym permem. Struktury te nało Ŝyły si ę na zdeformowane starsze utwory, kształtowane pod koniec okresu kambryjskiego oraz sylurskiego (fałdowania kaledo ńskie). W południowej cz ęś ci obszaru, mi ędzy okresem kredy i miocenu, prawdopodobnie podczas paleogenu miały miejsce ruchy fałdowe, które w obr ębie dwóch podłu Ŝnych uskoków wychyliły ku południowi i sfałdowały osady mezozoiczne w synklin ę. Od południowego wschodu, niezgodnie tektonicznie, prawie płasko le Ŝą osady miocenu. Mamy tu do czynienia z licznymi dyslokacjami, uskokami i nasu- ni ęciami. Ze wzgl ędu na skomplikowan ą tektonik ę analizowanego terenu oraz specyficzn ą budo- wę geologiczn ą nie wyznaczono obszarów pod ewentualne składowanie odpadów niebezpiecznych. W rejonie Pipały-Zagórze dodatkowo nale Ŝy zwróci ć uwag ę na cieki powierzchniowe. Na obszarze wyznaczonym w rejonie Podkranowa w odwierconym otworze hydroge- ologicznym stwierdzono wyst ępowanie pakietu glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 2,0 m, pod ście- lonych 7,7 m glinami zwietrzelinowych le Ŝą cymi na łupkach. W rejonie wychodni skał górnotriasowych w okolicach Pierzchnicy, Gumienic i Lizawy w gminie Pierzchnica wyznaczono obszary o korzystnych własno ściach izolacyjnych pod składowanie odpadów komunalnych. Skały górnotriasowe reprezentuj ą mułowce i iłowce kajpru oraz piaskowce, mułowce i iłowce retyku. Mułowce i iłowce zawieraj ą wkładki lignitowych w ęgli brunatnych. Sp ąg osadów stanowi ą szarozielone mułowce z łyszczykami i wkładkami łupków (miejscami ze znacznym nagromadzeniem detrytusu ro ślinnego – iłow ęgle). Wy Ŝej zalegaj ą iłowce i mu- łowce piaszczyste. Piaskowce, mułowce i iłowce retyku charakteryzuj ą si ę przerostami sza- rowi śniowych iłów. W dolnej cz ęś ci osadów, powy Ŝej pierwszej serii ilasto-mułowcowej wyst ępuj ą piaskowce, na których zalegaj ą zlepie ńce z otoczakami kwarcu o średnicy 1-2 cm. Powy Ŝej wyst ępuj ą mułowce i iłowce wi śniowe i szarozielone z wkładkami piaskowców pły- towych mi ąŜ szo ści około 5 cm. Stropowe partie osadów retyku stanowi ą iłowce i mułowce pstre, z przewag ą wi śniowych, z 20-30 cm soczewkami kruchych piaskowców. Wszystkie obszary wyznaczone pod składowanie odpadów komunalnych znajduj ą si ę na terenach pozbawionych u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów w wyznaczonych obszarach jest poło Ŝenie w obszarach przyrodniczych prawnie chronionych.

Wyst ępuj ące w cz ęś ci południowej i północno wschodniej terenu gliny zwałowe, ilaste, zwi ęzłe, po wykonaniu dodatkowych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich potwierdzaj ących ich wła ściwo ści izolacyjne mog ą okaza ć si ę wystarczaj ące dla składowania odpadów komunalnych. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe wszystkie wychodnie skał litych (iłołupków, iłowców, łupków, mułowców), w obr ębie których wskazano obszary preferowane do lokalizacji składowisk od- padów komunalnych, mog ą stanowi ć naturaln ą barier ę izolacyjn ą wył ącznie pod warunkiem wykonania uzupełniaj ących bada ń geologicznych i geologiczno-in Ŝynierskich. Wynika to z faktu znacznego zaanga Ŝowania tektonicznego tych skał, istnienia systemów sp ęka ń i szcze- lin oraz ró Ŝnych, niejednokrotnie du Ŝych upadów. S ą to elementy wpływaj ące negatywnie na izolacyjno ść tych warstw, ułatwiaj ące migracj ę zanieczyszcze ń w obr ębie naturalnej bariery izolacyjnej. Prawdopodobnie w wi ększo ści przypadków naturalna bariera geologiczna zło Ŝo- na z takich skał b ędzie wymagała wykonania dodatkowych sztucznych zabezpiecze ń podło Ŝa i ścian składowiska.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

Najbardziej korzystnych warunków geologiczno-morfologicznych nale Ŝy spodziewa ć si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu. Wyst ępuj ące tu gliny zwałowe i zwietrzelinowe, o mi ąŜ szo ściach rz ędu 3-12 m, lokalnie pod ścielone górnotriasowymi iłami i iłołupkami o mi ąŜ szo ściach od 8 do 14 m. Ł ączna mi ąŜ szo ść warstwy izoluj ącej wynosi tu od 14 do 24 m. Wyznaczone pod składowanie odpadów obszary znajduj ą si ę na terenach pozbawionych u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Ograniczeniem warunkowym budowy skła- dowisk odpadów jest zabudowa Gumienic i Pierzchnicy. W obr ębie obszarów wyznaczonych w cz ęś ci północno-wschodniej i północno środko- wej analizowanego terenu równie Ŝ nie występuje u Ŝytkowy poziom wodono śny, jednak nie wykonano tu otworów wiertniczych, które potwierdziłyby litologi ę i mi ąŜ szo ść wytypowa- nych pod składowanie odpadów glin zwałowych oraz dolnokambryjskich mułowców i iłow- ców. Obszary wyznaczone w cz ęś ci południowo-wschodniej maj ą najmniej korzystne warunki hydrogeologiczne. Stopie ń zagro Ŝenia neoge ńskiego u Ŝytkowego poziomu wodono śne- go jest wysoki. Zbiornik wodono śny ma charakter porowo-szczelinowy, zbudowany jest z wapieni litotamniowych i detrytycznych, piasków, piaskowców, iłów i mułków. Nie jest on izolowany od powierzchni, tylko lokalnie przykrywają go gliny o mi ąŜ szo ściach do 10 m. Zwierciadło wodono śne wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku do 15 m.

Dewo ńskie pi ętro wodono śne wyst ępuje w północnej i południowo zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu. Stanowi ą je wapienie, wapienie margliste i dolomity dewonu środko- wego oraz wapienie dewonu górnego. Wydzielono je jako środkowo- i górnodewo ński poziom wodono śny. Odizolowane od siebie zbiorniki wodono śne wyst ępuj ą w obr ębie kilku struktur geologiczno-tektonicznych. S ą to zbiorniki szczelinowo-krasowe. Stopie ń zagro Ŝenia wód tych nie izolowanych od powierzchni zbiorników jest wysoki. Poziomy wodono śne: czwartorz ędowy, jurajski i triasowy maj ą podrz ędne znaczenie. Ze wzgl ędu na szczelinowo-krasowy i porowo-szczelinowy charakter zbiorników i brak izolacji stropowej istnieje mo Ŝliwo ść szybkiej migracji zanieczyszcze ń z powierzchni terenu do u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Przewa Ŝaj ące tereny w zasi ęgu wyst ępo- wania u Ŝytkowych poziomów wodono śnych uznano za obszary o wysokim stopniu zagro- Ŝenia wód. S ą to obszary, na których osady wodono śne odsłaniaj ą si ę bezpo średnio na powierzchni lub znajduj ą si ę pod niewielkim, nieci ągłym nadkładem osadów słabo przepusz- czalnych. Najwa Ŝniejszymi kolektorami wód podziemnych o dobrej jakości s ą wodono śne utwory środkowego dewonu i neogenu. Na terenie obj ętym arkuszem Daleszyce znajduje si ę fragment szczelinowo-krasowego, obj ętego najwy Ŝsz ą ochron ą głównego zbiornika wód podziemnych w utworach dewonu środkowego i górnego GZWP nr 418 Gał ęzice-Bolechowice-Borków. Po wykonaniu dokumentacji hydrogeologicznej tego zbiornika cz ęść obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów w zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu znajdzie si ę w jego granicach i lokalizacja składowisk odpadów b ędzie bezwzgl ędnie zakazana.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na omawianym obszarze nie wskazano istniej ących wyrobisk jako potencjalnych miejsc lokalizacji składowisk odpadów z przyczyn ochrony środowiska i wód podziemnych. Wyrobiska w obr ębie złó Ŝ wapieni jurajskich „Gumienice II”, wapieni i dolomitów dewo ń- skich „Osiny” i wapieni paleoge ńskich „Drugnia Rz ądowa” obejmuj ą skały cz ęś ciowo skra- sowiałe i znajduj ą si ę na terenach pozbawionych naturalnej izolacji o wysokim stopniu zagro- Ŝenia poziomu u Ŝytkowego, dlatego nie powinny by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Informacje o warunkach podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Daleszyce maj ą charakter ogólny i ograniczaj ą si ę do dwóch wydzieleń obszarów: o warunkach korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. Warunki geologiczno-in Ŝynierskie oceniono dla około 30% powierzchni obszaru na podstawie analiz map: topograficznej, geologicznej i hydrogeologicznej (Filonowicz, 1976, Herman, 1997). Z waloryzacji wył ączono: tereny otuliny Świ ętokrzy- skiego Parku Narodowego oraz Cisowsko-Orłowi ńskiego Parku Krajobrazowego, a tak Ŝe kompleksy le śne, obszary gleb chronionych (grunty orne klas III-IVa i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego) tereny rezerwatów oraz obszary udokumentowanych złó Ŝ kopalin. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na stosunkowo du Ŝych terenach w północnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Dobre podło Ŝe budowlane stanowi ą grunty skaliste (wapienie, dolomity, piaskowce) i ich zwietrzeliny wraz ze zwietrzelinami gliniasto- piaszczystymi oraz skonsolidowane gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich, zazwyczaj w stanie półzwartym, zwartym, i twardoplastycznym. Terenami o warunkach korzystnych dla budownictwa s ą równie Ŝ obszary wyst ępowania osadów wodnolodowcowych zlodowace ń południowopolskich i osadów rzecznych zlodowace ń środkowopolskich. S ą to piaski i Ŝwiry, najcz ęś ciej w stanie średniozag ęszczonych i zag ęszczonym. W cz ęś ci południo- wo-wschodniej obszaru tworz ą tarasy wy Ŝsze w dolinie rzeki Czarnej. Zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje zazwyczaj na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m. Warunki niekorzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z dolinami rzek, gdzie wyst ępuj ą grunty niespoiste (piaski, Ŝwiry, mułki rzeczne w stanie lu źnym) oraz obszary płytkiego wyst ępowania wód gruntowych (0-2 m). Warunki takie wyst ępuj ą w dolinach rzek Czarnej Nidy (Belnianki) i Czarnej oraz ich bezimiennych dopływów. Na obszarach wyst ępowania skał węglanowych warunki budowlane mog ą pogarsza ć si ę wraz ze wzrostem stopnia sp ękania i skrasowienia tych skał w rejonie Słopiec-Daleszyce i w południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Projektowanie budowli na obszarach wyst ępowania zjawisk krasowych wymaga indywidual- nej, szczegółowej analizy geologiczno-in Ŝynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar obj ęty arkuszem Daleszyce ma status terenów specjalnie chronionych, ze wzgl ędu na walory przyrodniczo-krajobrazowe. Prawie cały obszar znajduje si ę w obr ębie Cisowsko-Orłowi ńskiego Parku Krajobrazowego i Cisowsko-Orłowi ńskiego Obszaru Chro- nionego Krajobrazu, a tylko niewielkie fragmenty nale Ŝą do otuliny Świ ętokrzyskiego Parku

Narodowego oraz Podkieleckiego i Chmielnicko-Szydłowskiego Obszaru Chronionego Kra- jobrazu (Plan ochr., 1996, Rubinowski, red.,1995). W 2004 r. otuliny wszystkich parków krajobrazowych w województwie świ ętokrzyskim, na mocy Rozporz ądzenia Wojewody Świ ęto- krzyskiego, uzyskały rang ę obszarów chronionego krajobrazu. Najcenniejsze i najlepiej zachowane obiekty przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej, które s ą chronione w formie rezerwatów i pomników przyrody, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, u Ŝytków ekologicznych oraz stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej przedstawiono w tabeli 7. Dla zachowania naturalnych kompleksów ró Ŝnych typów śródle- śnych torfowisk z cennymi zespołami ro ślinno ści bagiennej oraz rzadkich zbiorowisk le śnych (olsy, ł ęgi, grady niskie, zespoły bagienne) utworzono rezerwat torfowiskowy „Białe Ługi” (408,44 ha) i „Słopiec” (8,18 ha). Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Forma Rok zatwier- Rodzaj obiektu L.p. Miejscowo ść Gmina, Powiat ochrony dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Daleszyce T „Słopiec” 1 R Słopiec-Rz ądowy 1995 kielecki (8,18) Bieliny-Kapitulne L „Zamczysko” 2 R Makoszyn 1959 kielecki (14,44) Daleszyce L „Cisów” 3 R Cisów 1970 kielecki (40,58) Daleszyce T „Białe Ługi” 4 R Wymysłów 1959 kielecki (408,44) Pn - O Daleszyce-Zagórze Daleszyce odsłoni ęcie dolnodewo ńskich pia- 5 P 1987 (Góra Podłaziana) kielecki skowców kwarcytowych ze szcz ątkami ryb Daleszyce Pn - G 6 P Kranów * kielecki 2 głazy narzutowe (granity) Bieliny Kapitulne PŜ 7 P Makoszyn 1986 kielecki cis pospolity Daleszyce PŜ 8 P Sieraków 1991 kielecki 3 jałowce pospolite Pn - O Daleszyce 9 P Sieraków 1987 wychodnia lamprofirów w obr ębie kielecki skał dolnego kambru Pn - O Niwy Daleszyce rumowisko skalne piaskowców kwar- 10 P 1987 (Góra Września) kielecki cytowych dewonu dolnego (typu ma- łego gołoborza) Pn – O Daleszyce 11 P Widełki 1987 wychodnia diabazów w osadach gór- kielecki nego syluru Daleszyce PŜ 12 P Cisów 1995 kielecki Cis pospolity Daleszyce PŜ 13 P Cisów 1995 kielecki Cis pospolity

1 2 3 4 5 6 Daleszyce PŜ 14 P Cisów 1995 kielecki Cis pospolity Daleszyce PŜ 15 P Cisów-Zako ściele 1995 kielecki Cis pospolity Pn – S Raków 16 P Koziel 1987 skałka (próg skalny) piaskowców kielecki dewonu dolnego Le śnictwo Trzemo- Daleszyce PŜ 17 P 1999 sna kielecki Dąb szypułkowu Le śnictwo Trzemo- Daleszyce PŜ 18 P 2004 sna kielecki Cis pospolity Daleszyce PŜ 19 P Le śnictwo Łukowa 2004 kielecki Dąb szypułkowy Pierzchnica PŜ 20 P Pierzchnica 1952 kielecki lipa szerokolistna O Daleszyce 21 S Słopiec * Kras kenozoiczny w kamieniołomie kielecki wapieni Słopiec Wr Daleszyce 22 S Wojciechów 1994 Pozostało ści po dawnym górnictwie kielecki rud Ŝelaza (wychodnie skał dewon) Łagów 23 U Widełki 2002 Bagno (2,1) kielecki Daleszyce 24 U Le śnictwo Cisów 1999 Torfowisko przej ściowe (5,07) kielecki „Ostra Górka” (30,0) pozostało ści po Niwki Daleszyckie Daleszyce 25 Z 1994 dawnym górnictwie rud Ŝelaza (zroby (Ostra Górka) kielecki na wychodniach skał dewonu) Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody, S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej, U – uŜytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo krajobrazowy Rubryka 5: * - obiekt proponowany (projektowany) Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L - le śny, T - torfowiskowy rodzaj pomnika przyrody: Pn - nieo Ŝywionej, PŜ - Ŝywej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, O – odsłoni ęcie, S – skałka, Wr - wyrobisko

W rezerwatach le śnych „Zamczysko” (14,44 ha) i „Cisów” im. Z. Czubi ńskiego (40,58 ha) chronione s ą fragmenty naturalnego mieszanego lasu bukowego, jako pozostało ści dawnej Puszczy Świ ętokrzyskiej. W 1994 roku w miejscowo ści Niwy Daleszyckie, na pół- nocno-zachodnim zboczu Ostrej Górki utworzono zespół przyrodniczo-krajobrazowy pod nazw ą „Ostra Górka”. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą równie Ŝ obiekty geologiczne maj ące wa Ŝne znaczenie naukowe i dydaktyczne w skali ponadregionalnej m.in. odsłoni ęcie intruzji lamprofirów w osadach dolnego kambru w okolicach Sierakowa i Ŝyły diabazowej w obr ębie utworów górnosylurskich w rejonie Widełek (Przyroda, 2000, Urban, 1986, Wróblewski, 1999). Według systemu ECONET (fig. 5) niewielki obszar północno-wschodniej cz ęś ci terenu obejmuje mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy 31M – Obszar Świ ętokrzyski. Prawie cały obszar pozostałej cz ęś ci arkusza znajduje si ę w obszarze w ęzłowym o znaczeniu krajowym 20K – Obszar Cisowsko-Orłowi ński (Liro,1998).

Według programu Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, na terenie arkusza Daleszyce nie wyznaczono obszarów specjalnej ochrony siedlisk i ptaków. Organizacje poza- rz ądowe wytypowały obszary spełniaj ące kryteria obszarów Natura 2000, które zgłoszono do Komisji Europejskiej na tzw. „Shadow List”. Na omawianym terenie znajduje si ę specjalny obszar ochrony siedlisk „Lasy Cisowsko-Orłowi ńskie” (powierzchnia całkowita 16 563 ha). W obszarze tym znalazły si ę głównie tereny zalesione Cisowsko-Orłowi ńskiego Parku Krajo- brazowego.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Daleszyce na tle systemów ECONET (Liro, 1998) SYSTEM ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 31M - Obszar Świ ętokrzyski, 32M - Obszar Buski; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 19K - Obszar Nadnidzia ński, 20K - Obszar Cisowsko-Orłowi ński; 3 korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 63k - Nidy; 4 – zbiorniki wodne

Obszary gleb chronionych to przede wszystkim gleby bielicowe, brunatne oraz r ędziny gorszej jako ści, klas bonitacyjnych III-IVa. Tworz ą one kompleksy przydatno ści rolniczej: Ŝytni bardzo dobry i dobry, sporadycznie pszenny wadliwy. Chronione s ą równie Ŝ gleby po-

chodzenia organicznego: torfowe, torfowo-mułowe, murszowo-mineralne, czarne ziemie de- luwialne i mady, które tworz ą u Ŝytki zielone w dolinach rzecznych i terenach przyleśnych (Kwiecie ń, 1980).

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Daleszyce znajduj ą si ę interesuj ące zabytki historii, kultury i techniki (Zabytki, 1995). Na Górze Zamczysko ustanowiono stanowisko archeologiczne chroni ące pozostało ści wczesno średniowiecznej poga ńskiej świ ątyni, po świeconej bogini Makoszy (IX-X w.). W Daleszycach ochron ą konserwatorsk ą obj ęto małomiasteczkowy układ urbanistyczny z XIV-XIX w. Zachowała si ę zabudowa drewniana i drewniano-murowana z XVII-XIX w. Zabytkowy jest zespół ko ścioła parafialnego: ko ściół p.w. św. Michała Archanioła z XV w. (przebudowany i rozbudowany w XVII w. i na pocz ątku XX w.), dzwonnica murowana (1833 r.) i ogrodzenie z bramkami (XIX/XX w.). We wn ętrzu ko ścioła zachowało si ę kilka barokowych obrazów i rze źb. W Daleszycach zabytkowe s ą równie Ŝ dwie dziewi ętnasto- wieczne kapliczki murowane św. Jana Nepomucena i kaplica cmentarna z pocz ątku XX w. W Pierzchnicy chroniony jest układ przestrzenno-urbanistyczny (XIV-XIX w.) z za- chowan ą zabudow ą z XIX/XX w. i zespołem ko ścioła parafialnego p.w. św. Małgorzaty z XVIII w. (ko ściół, dzwonnica, ogrodzenie z kapliczkami). Na Górze Piwnicznej zachowały si ę pozostało ści piwnic murowano-ziemnych z XIX/XX w. W Cisowie ochron ą konserwatorsk ą obj ęto zespół ko ścioła parafialnego p.w. św. Wojciecha: murowany ko ściół (1756-1816) z barokowo-klasycystycznym ołtarzem głównym i pó źnobarokowymi ołtarzami bocznymi, ambon ą i chrzcielnic ą oraz kamienne ogrodzenie z bramk ą (XIX w.) i drewniana plebania z 1900 r. Zabytki sakralne znajduj ą si ę równie Ŝ: w Belnie drewniana kapliczka z XIX w., w Drogowlach murowana kaplica z ogrodzeniem z XIX w. i ko ściół z pocz ątków XX w., w Mędrowie murowana kapliczka z 1895 r., w Drogowlach ko ściół z XVII w. oraz w Ko- rzennie kapliczka z XIX w. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą, zachowane w ró Ŝnym stanie, pozostało ści zespołu parkowo-dworskiego w Szczecnie (XVII-XIX w.) i Drogowlach (XIX w.) oraz zespołu dworskiego w Słopcu Rz ądowym (XIX w.) Do zabytków techniki zaliczono: młyn murowano-drewniany z 1891 r. w Słopcu Rz ą- dowym oraz drewniane młyny w Belnie (1884 r.), Papierni (1900 r.) i Korzennie (XX w.).

Na mapie zaznaczono historyczne miejsca pami ęci narodowej. Okres II wojny świato- wej, działania partyzanckie i martyrologi ę ludno ści dokumentuj ą pomniki w Daleszycach, Kranowie i Dąbrówce. Na cmentarzu w Daleszycach znajduj ą si ę groby uczestników powsta- nia styczniowego z 1863 r. Na przeł ęczy miedzy Gór ą Wrze śni ą a Gór ą Stołow ą stoi pomnik po świ ęcony powsta ńcom 1863-1864 roku i partyzantom Oddziału „Wybranieckich” Armii Krajowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Daleszyce ze wzgl ędu na walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe chroniony jest w ramach Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych (Cisowsko-Orłowi ński Park Krajobrazowy, otulina Świ ętokrzyskiego Parku Narodowego oraz Cisowsko-Orłowi ński, Chmielnicko-Szydłowski i Podkielecki Obszar Chronionego Kra- jobrazu). Kompleksy litologiczno-zło Ŝowe o znaczeniu gospodarczym tworz ą wapienie i dolomity dewonu środkowego oraz wapienie jury i trzeciorz ędu, które spełniaj ą kryteria jakościowe stawiane surowcom wapiennym przez wszystkie zainteresowane gał ęzie przemysłu. Udoku- mentowano 6 złó Ŝ surowców w ęglanowych: „Słopiec”, „Czerwona Góra”, „Osiny”, „Osiny I”, „Gumienice I” i „Drugnia Rz ądowa” oraz zło Ŝe piaskowców kwarcytowych „Wojtkowa Góra II” i zło Ŝe czwartorz ędowych piasków budowlanych „Nap ęków”. (Obecnie eksploatowane s ą wapienie trzeciorz ędowe ze zło Ŝa „Drugnia Rz ądowa” i przerabiane na miejscu na surowiec do produkcji nawozów i kredy pastewnej dla rolnictwa). Dla udokumentowania no- wych złó Ŝ wapieni i dolomitów wyznaczono obszar perspektywiczny w rejonie Brzechowa, a obszar prognostyczny w okolicach Szczecna. Zło Ŝe „Wojtkowa Góra II” oceniono jako bardzo konfliktowe, które z zagospodarowania górniczego dyskwalifikuje jego poło Ŝenie w otulinie Świ ętokrzyskiego Parku Narodowe- go. Pozostałe zło Ŝa zaliczono do złó Ŝ konfliktowych ze wzgl ędu na ochron ę lasów, gleb, krajobrazu i wód podziemnych. Na obszarze arkusza wyst ępuje kilka pi ęter wodono śnych: czwartorz ędowe, trzeciorz ę- dowe, jurajskie, triasowe i dewo ńskie. Znaczenie u Ŝytkowe ma głównie poziom dewo ński i trzeciorz ędowy. Jedynie niewielki fragment w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru korzy- sta z uj ęć poziomu wód górnojurajskich w Gumienicach i triasowych w Pierzchnicy. Podsta- wowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin wchodz ących w obr ęb arkusza to zrównowa Ŝony rozwój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu wy- sokich walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystyczno-wypoczynkowych obszaru. S ą

to przede wszystkim działania w zakresie budowy wodoci ągów, kanalizacji, oczyszczalni ścieków, uporz ądkowania gospodarki odpadami i wła ściwego stosowania nawo Ŝenia i środ- ków ochrony ro ślin w rolnictwie i le śnictwie. Powinno si ę d ąŜ yć do likwidacji lub zminimali- zowania ujemnych skutków eksploatacji kopalin mineralnych i sukcesywn ą rekultywacj ę te- renów pogórniczych. Stan środowiska przyrodniczego na obszarze arkusza mo Ŝna oceni ć jako zadawalaj ący. Ocena ta wynika z niewielkiej liczby ognisk zanieczyszcze ń i zagro Ŝeń dla poszczególnych komponentów środowiska. Niezwykle wa Ŝnym zagadnieniem w gospodarce gmin jest ochrona i wła ściwe wykorzystanie wód podziemnych i powierzchniowych. Rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych i wypoczynkowych mo Ŝe nast ąpi ć poprzez rozbudow ę i budow ę wła ściwej bazy specjalistycznej, szeroki rozwój agroturystyki nie wymagaj ący du Ŝych inwestycji oraz dzi ęki odpowiedniej promocji regionu w kraju i zagranicą. Na terenie obj ętym arkuszem Daleszyce wyznaczono obszary preferowane do składo- wania odpadów oboj ętnych i komunalnych. Naturaln ą barier ę izolacyjn ą dla składowisk odpadów oboj ętnych tworz ą gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich. Mi ąŜ szo ści glin zwałowych s ą niewielkie, na ogół rz ędu kilku metrów. Bardziej korzystne warunki panuj ą w cz ęś ci południowej i północno wschodniej, gdzie gliny s ą bardziej ilaste. Po wykonaniu dodatkowych badań geologicznych potwierdzaj ących własno ści izolacyjne tych glin wyznaczone obszary mog ą okaza ć si ę przydat- ne dla ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych wyznaczono w obr ębie wychodni osadów górnotriasowych (piaskowców, mułowców i iłowców retyku oraz iłowców i mułowców kajpru) oraz dolnokambryjskich mułowców i iłowców. W rejonach wychodni skał górnotriasowych, w obszarach wyznaczonych w okolicach Pierzchnicy, Gumienic i Lizawy w gminie Pierzchnica warunki geologiczne i hydrogeologiczne wydaj ą si ę najbardziej korzystne. Przede wszystkim s ą to miejsca pozbawione u Ŝyt- kowego pi ętra wodono śnego. Obszary wyznaczone pod składowanie odpadów komunalnych w cz ęś ci północno- zachodniej, w gminie Daleszyce, ze wzgl ędu na brak potwierdzonej mi ąŜ szo ści osadów i ich sfałdowanie mog ą mie ć zmienne warunki izolacyjne. Ka Ŝdorazowa decyzja o budowie skła- dowisk odpadów komunalnych musi by ć poprzedzona badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi. Wyrobiska złó Ŝ surowców węglanowych znajduj ą si ę na terenach pozbawionych naturalnej izolacji lub bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem.

Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

ATLAS geologiczno-surowcowy Gór Świ ętokrzyskich 1:50 000. Opracowanie zbiorowe pod red. Z. Rubinowskiego 1986. Oddział Świ ętokrzyski Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. BORZ ĘCKI L., SOŁTYSIK J., 1972 - Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za piaskami budowlanymi na obszarach: Rykoszyn, Zaj ączków, Smyków, Skorzeszyce, Napęków, Makoszyn. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kielce. BORZ ĘCKI L., SOKOLINSKA Z., 1981 - Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za piaskami budowlanymi (z podaniem zasobów perspektywicznych) w rejonie Bu- ska. Świ ętokrzyski Urz ąd Wojewódzki, Kielce. FIJAŁKOWSKI J., 1973 - Sprawozdanie z bada ń geologicznych dotycz ących przydatno ści skał ilastych triasu górnego dla ceramiki budowlanej w południowym i zachodnim obrzeŜeniu Gór Świ ętokrzyskich. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kielce. FILONOWICZ P., 1976 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, wraz z obja śnie- niami, arkusz Daleszyce. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

GAD A., JUSZCZYK A., 1986 - Dokumentacja geologiczna w kat. C 1+C 2 zło Ŝa czwartorz ę- dowych piasków budowlanych „Nap ęków”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kielce.

GAD A., MUSIAŁ B., 1981 - Dokumentacja geologiczna w kat. B+C 1 zło Ŝa trzeciorz ędo- wych wapieni litotamniowych „Drugnia-Rz ądowa”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kielce. HERMAN G., 1997 - Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:50 000 arkusz Daleszyce. Oddział Świ ętokrzyski Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. INFORMACJA o stanie środowiska w województwie świ ętokrzyskim w roku 2005. Bibliote- ka Monitoringu Środowiska, Kielce 2006. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JAROS J., KNAPCZYK J., BARTNIK A., 1986 - Kompleksowa dokumentacja geologiczna Kieleckiego Okr ęgu Eksploatacji Surowców W ęglanowych (KOESW). Przedsi ębior- stwo Geologiczne, Kielce.

JUSZCZYK A., 1992 - Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa wapieni i dolomitów dewo ńskich do produkcji bloków „Osiny I”. Świ ętokrzyski Urz ąd Wojewódzki, Kielce. JUSZCZYK A., MUSIAŁ B., 1974 - Dokumentacja geologiczna w kat. B zło Ŝa dolomitów dewo ńskich „Czerwona Góra”. Świ ętokrzyski Urz ąd Wojewódzki, Kielce. KLECZKOWSKI A.S., red., 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych, (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2001 - Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KWIECIE Ń L., 1980 - Warunki przyrodnicze produkcji rolnej w województwie kieleckim. Zakład Gleboznawstwa i Ochrony Gruntów IUNG, Puławy. LIRO A., (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISNER-SKÓRSKA J., 1983 - Karta rejestracyjna zło Ŝa wapieni „Słopiec” do produkcji blo- ków i płyt. Świ ętokrzyski Urz ąd Wojewódzki, Kielce. MAPY glebowo-rolnicze w skali 1 : 5 000 i 1 : 25 000, 1966-1997 - Woj. Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Kielce; Zakład Gleboznawstwa i Ochrony Gruntów IUNG, Pu- ławy. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., red., 2005 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR J., FIJAŁKOWSKI J., 1961 - Karta rejestracyjna zło Ŝa wapienia „Gumienice I”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kielce. NICPO Ń W., 1980b - Orzeczenie geologiczne z bada ń przeprowadzonych dla sporz ądzenia karty rejestracyjnej zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej w rejonie Ocies ęk. Przedsi ębiorstwo Geologiczne , Kielce. PIĄTKIEWICZ J., 1975 - Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych przeprowadzonych za surowcami ilastymi w rejonie miejscowo ści Zagórze. Świ ętokrzyski Urz ąd Wojewódzki, Kielce. PLAN Ochrony Zespołu Parków Krajobrazowych Gór Świ ętokrzyskich (operat generalny), 1996. Zarz ąd Świ ętokrzyskich i Nadnidzia ńskich Parków Krajobrazowych, Kielce. PRZENIOSŁO S., 2005 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2004. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PRZYRODA Województwa Świ ętokrzyskiego. Kielce 2000. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RUBINOWSKI Z., red., 1995 - Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych w województwie kieleckim. Świ ętokrzyski Urz ąd Wojewódzki, Kielce. RUBINOWSKI Z., JUSZCZYK A., NOWAK M., ŚLUSAREK W., 1995 - Kompleksowa kwalifikacja sozologiczna złó Ŝ kopalin w województwie kieleckim z uwzgl ędnie- niem klasyfikacji ich zasobów. Świ ętokrzyski Urz ąd Wojewódzki, Kielce. RUŚKIEWICZ M., 1965 - Rozpoznanie złó Ŝ dolomitów w Górach Świ ętokrzyskich region kielecki, podregiony: Kowala-Brzeziny, Dyminy, Bilcza, Podgórze, Marzysz, Brze- chów, Pierzchnica, Iwaniska. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kielce. RUŚKIEWICZ M., 1956 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kwarcytów ogniotrwałych Góry Wojtkowej rejon II. Oddział Świ ętokrzyski Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. SAS-KORCZY ŃSKA E., 1978 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa wapieni i dolomitów de-

wo ńskich z zasobami w kat. C 1 „Osiny”. Świ ętokrzyski Urz ąd Wojewódzki, Kielce. SOKOLI ŃSKA Z., PISKORZ S., 1975 - Sprawozdanie geologiczne z przeprowadzonych bada ń zwiadowczych za piaskami budowlanymi w rejonie Kielc. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kielce. ŚLUSAREK W., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Da- leszyce wraz z obja śnieniami. Oddział Świ ętokrzyski Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. URBAN J., red. 1986 - Inwentaryzacja stanu ochrony przyrody nieo Ŝywionej wraz z propozycjami tworzenia dalszych rezerwatów i pomników geologicznych na obszarze woj. kieleckiego. Oddział Świ ętokrzyski Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. WRÓBLEWSKI T., 1999 - Ochrona przyrody nieo Ŝywionej w regionie świ ętokrzyskim. Od- dział Świ ętokrzyski Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. ZABYTKI architektury i budownictwa w Polsce. Województwo kieleckie (t. 15), 1995 - Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.