107

JanKrupa*, JustynaHałys *WyŜszaSzkołaInformatykiiZarządzaniawRzeszowie

PROBLEMATYKAOCHRONYŚRODOWISKA WASPEKCIEROZWOJUTURYSTYKIWIEJSKIEJ

Abstrakt W niniejszym opracowaniu przedstawiono w zarysie problematyk ę ochrony środowiska jako warunku koniecznego do zachowania ró Ŝnorodno ści biologicznej oraz walorów krajobrazowych, zwłaszcza na obszarach cennych przyrodniczo. Problem ten został przedstawiony na przykładzie gmin wchodz ących w skład Zwi ązku Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego, w aspekcie rozwoju turystyki wiejskiej. Przedstawiono działania władz samorz ądu terytorialnego gmin w zakresie poprawy infrastruktury komunalnej i turystycznej, posługuj ąc si ę danymi z BIP.

1. Wst ęp Człowiek jako Ŝywy organizm jest nieodł ącznym elementem przyrody. Jednak Ŝe na skutek swych działa ń zasadniczo wpływa na zmiany w środowisku przyrodniczym. Zasoby przyrody s ą silnie eksploatowane, co w konsekwencji grozi ich wyczerpaniem oraz degradacj ą środowiska. Przeobra Ŝamy nasze środowisko wedle własnych upodobań, nie zwracaj ąc uwagi na szkody, jakie przy tym wyrz ądzamy, a przecie Ŝ niekiedy są one nieodwracalne. Środowisko geograficzne jako przyroda otaczaj ąca człowieka stanowi konieczny oraz stały warunek istnienia i rozwoju społecze ństwa ludzkiego 1. Post ęp cywilizacyjny ma słu Ŝyć ludzko ści, jednak jego niekontrolowany rozwój stwarza zagro Ŝenia dla środowiska naturalnego oraz bezpiecze ństwa i zdrowia człowieka. Pocz ątkowo człowiek był uzale Ŝniony od otaczaj ących go warunków, jednak w pewnym momencie cywilizacja zacz ęła zagra Ŝać wr ęcz zasobom środowiska. Ochrona przyrody i ochrona środowiska s ą to dwa odr ębne poj ęcia, jednak nawzajem uzupełniaj ące si ę. Chronimy środowisko nie tylko dla jego dobra, ale po to, aby z niego korzysta ć, ochrona środowiska jest równieŜ podstaw ą skuteczno ści ochrony przyrody. W Polsce pa ństwo chroni przyrod ę na wiele ró Ŝnych sposobów. Celem podstawowym, jaki stawia sobie ka Ŝdy kraj, jest ochrona terenów naturalnych przed szkodliw ą ingerencj ą człowieka oraz zachowanie na tych terenach róŜnorodno ści biologicznej, stabilno ści

1 K. Machałowski, Gospodarka a środowisko i ekologia , CeDeWu, Warszawa 2007, s. 9. 108

JanKrupa,JustynaHałys ekosystemów oraz kształtowanie w społecze ństwie pozytywnych postaw wobec otaczaj ącej przyrody. Wszyscy chcieliby śmy ogl ąda ć pi ękne krajobrazy, przyrod ę w jej naturalnym stanie, a jednocze śnie zapominamy, Ŝe zniszczenia, jakie si ę dokonuj ą s ą konsekwencj ą naszego konsumpcyjnego trybu Ŝycia. Musimy sobie u świadomi ć, Ŝe ka Ŝdy z nas musi przyj ąć na siebie cz ęść odpowiedzialno ści za zanieczyszczenia środowiska. Na terenach o szczególnych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i turystycznych zarz ądzanie zasobami oraz prowadzenie działalno ści gospodarczej i turystycznej wymagaj ą post ępowania zgodnego z zasadami zrównowa Ŝonego rozwoju. Dotyczy to zwłaszcza gmin, które poło Ŝone s ą na obszarach chronionych lub z nimi s ąsiadują. Istotnego znaczenia nabiera edukacja społecze ństwa w zakresie ekologii i ochrony środowiska, turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki i ekoturystyki, zrównowa Ŝonej turystyki oraz rolnictwa ekologicznego. Na takich terenach powinno promowa ć si ę działalność społeczn ą, która zachowuje integralno ść ekologiczn ą, społeczn ą i ekonomiczn ą oraz gwarantuje zachowanie miejscowego dziedzictwa kulturowego oraz zasobów przyrody. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie problematyki ochrony środowiska, która staje si ę jednym z najwa Ŝniejszych zada ń, przed którymi stoi współczesna cywilizacja. Problem ten został przedstawiony na przykładzie Pogórza Dynowskiego w aspekcie rozwoju turystyki wiejskiej, poniewa Ŝ ta gał ąź gospodarki nie mo Ŝe powodowa ć konfliktów z zasadami ochrony przyrody. Przedstawiono działania władz samorz ądu terytorialnego gmin wchodz ących w skład Zwi ązku Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego w zakresie poprawy infrastruktury komunalnej i turystycznej.

2. Ogólna charakterystyka Pogórza Dynowskiego Pogórze Dynowskie wyró Ŝnia si ę wśród mikroregionów woj. podkarpackiego wieloma cechami korzystnie wpływaj ącymi na rozwój turystyki. O atrakcyjno ści turystycznej mikroregionu świadczy du Ŝe zró Ŝnicowanie fizjograficzne, znacz ące bogactwo zasobów naturalnych, korzystne warunki do prowadzenia działalno ści agroturystycznej oraz mało zdegradowane środowisko przyrodnicze 2. W trosce o rozwój i zachowanie walorów ekologicznych oraz pełnego wykorzystania elementów z Ŝycia społecznego, kulturowego i etnicznego utworzono w 1996 r. Zwi ązek Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego (ZGTPD). Związek zajmuje si ę głównie działalno ści ą na rzecz rozwoju turystyki, infrastruktury okołoturystycznej, promocji lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego, ochrony środowiska oraz podnoszenia świadomo ści ekologicznej w śród mieszka ńców Pogórza.

2 W. Wagner, J. Krupa, Turystyka wiejska jako szansa rozwoju gmin Pogórza Dynowskiego [w:] W. Deluga (red.), Turystyka we współczesnej gospodarce , Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszali ńskiej, Koszalin 2009, s. 269–284. 109

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej

Tereny Zwi ązku Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego usytuowane s ą w województwie podkarpackim na obszarze trzech powiatów: brzozowskiego, przemyskiego i rzeszowskiego. Pod wzgl ędem morfologicznym tereny te poło Ŝone s ą w obr ębie Pogórza Dynowskiego i charakteryzują si ę znacz ącymi walorami turystycznymi i krajobrazowymi. Usytuowane s ą w mikroregionie parków krajobrazowych, obszarów krajobrazu chronionego i licznych rezerwatów przyrody. G ęsto ść zaludnienia jest tutaj mniejsza ni Ŝ w innych regionach kraju. Dla porównania średnia g ęsto ść zaludnienia w woj. podkarpackim wynosi 119 osób na 1 km 2, za ś w Bieszczadach nawet poni Ŝej 80 osób na 1 km 2. Średnia gęsto ść zaludnienia na koniec 2006 r. w Polsce wynosiła 122 osoby na km² 3. Według danych (tab. 1) obejmuj ących rok 2006 najwi ększa liczba ludno ści zamieszkuje gmin ę Dubiecko – 10 030 osób, a najmniejsza gmin ę Krzywcza – 5199 osób. Razem teren o powierzchni 644,03 km² zamieszkuje 46 209 osób, z czego 23 010 stanowi ą kobiety, natomiast 22 707 m ęŜ czy źni. Średnia g ęsto ść zaludnienia dla badanych gmin wynosiła w 2006 r. ok. 72 osoby na km².

Tabela 1. Liczba ludno ści, powierzchnia i g ęsto ść zaludnienia w wybranych gminach Pogórza Dynowskiego

Gęsto ść zaludnienia na Gmina / miasto Ludno ść ogółem Powierzchnia w km 2 km 2 Dynów miasto 6 300 24,4 258,19 Dynów gmina 7 200 119 60,5 8 190 130,28 63 Nozdrzec 9 290 121,62 76,3 Dubiecko 10 030 154,26 61,7 Krzywcza 5 199 94,47 54,3 Razem 46 209 644,03 71,74 Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych gmin

Podstawowym typem krajobrazu na obszarze Pogórza Dynowskiego jest ukształtowany krajobraz podgórski o kulturze rolniczej, z charakterystyczn ą barwn ą mozaik ą ł ąk, upraw rolnych, pastwisk, sadów przydomowych i zadrzewie ń śródpolnych i nadrzecznych oraz pasmami terenów zalesionych, przewa Ŝaj ących na obszarach poło Ŝonych w górnych partiach wzniesie ń. Na tym terenie przewa Ŝaj ą lasy mieszane, z bukiem, jodł ą oraz jaworem. Teren Pogórza Dynowskiego jest chroniony ze wzgl ędu na warto ści krajobrazowe i przyrodnicze. Wprowadzenie ró Ŝnorodnych form ochrony ma na celu zachowanie malowniczego krajobrazu, bogatej szaty ro ślinnej, zwłaszcza buków, nielicznych gr ądów i ł ęgów oraz muraw kserotermicznych i osobliwo ści geologicznych.

3 A. Wo źniak, D. Pupka , Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju turystyki w województwie podkarpackim [w:] R. Fedan i Z. Makieła (red.), Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko- ukrai ńskim , Wydawnictwo Pa ństwowej Wy Ŝszej Szkoły Zawodowej, Jarosław 2008, s. 113–132. 110

JanKrupa,JustynaHałys

Współpraca mi ędzygminna w ramach Zwi ązku jest w pełni uzasadniona. Mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe gminy Zwi ązku poł ączyła rzeka San płyn ąca poprzez malownicze przełomy podgórskie i doliny. Unikalne walory przyrodnicze, krajobrazowe i historyczne przełomu Sanu s ą chronione, m.in. w obr ębie parków krajobrazowych. Zwi ązek postawił sobie za cel działanie na rzecz poprawy stanu środowiska, jako ści Ŝycia mieszka ńców oraz rozwoju regionu, poprzez ukształtowanie bardziej przyjaznego, estetycznego wizerunku mikroregionu, wykształcenie zachowa ń proekologicznych lokalnej społeczno ści i władzy samorz ądowej, promocj ę mikroregionu. Ponadto stosowanie nowatorskich i proekologicznych rozwi ąza ń technologicznych, jak równie Ŝ pozyskiwanie z zewn ątrz środków na tego rodzaju działania. Promowane s ą najwa Ŝniejsze atuty gmin zwi ązane z atrakcyjno ści ą turystyczn ą Pogórza oraz stanem zagospodarowania. Opracowana strona internetowa Zwi ązku zawiera informacje na temat ka Ŝdej gminy, co warto zobaczy ć, spis zabytków, atrakcji, imprez, punktów noclegowych i gastronomicznych. Strona jest opracowana dobrze, jej plusami jest przejrzysto ść oraz prosty sposób wyszukiwania informacji. Zwi ązek Gmin organizuje co roku konferencje naukowe z cyklu „Bł ękitny San”, które pomagaj ą wskaza ć kierunki działa ń, w jakich powinna pod ąŜ ać oferta turystyczna mikroregionu, ochrona środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działania, które mog ą wpłyn ąć na uatrakcyjnienie obszaru i zwi ększenie ruchu turystycznego. Podczas konferencji omawiane s ą kierunki rozwoju istniejącej bazy turystycznej oraz mo Ŝliwo ści budowy nowych obiektów turystycznych, handlowych, szlaków turystycznych oraz gospodarstw agroturystycznych. Jest to przykład zintegrowanych działa ń, które maj ą słu Ŝyć rozwojowi regionu, zwi ększaniu jego atrakcyjno ści turystycznej i przyrodniczej. Poło Ŝenie gmin w dorzeczu Sanu sprawia, Ŝe s ą to tereny atrakcyjne pod wzgl ędem turystycznym, jest to znakomite miejsce do wypoczynku, mo Ŝna przeprawi ć si ę promem w Krzemiennej lub wisz ącą kładk ą wiod ącą z Witryłowa do Ulucza. W ędkarzom poleci ć mo Ŝna stawy w Krzemiennej i Temeszowie, a my śliwym odstrzał dzików i jeleni w okolicy Ulucza. Dla osób niezainteresowanych takim typem rozrywki przygotowano szlaki turystyczne: szlak Ikon, Architektury Drewnianej, Nadsa ńskich Umocnie ń oraz wodny dla kajakarzy „Bł ękitny San” oraz szlaki piesze: niebieski, Ŝółty i zielony. Szans ą na rozwój turystyki jest kolejka w ąskotorowa zwana „Pogórzaninem”, która kursuje w okresie letnim z Przeworska do Dynowa. Gminy wchodz ące w skład Zwi ązku dysponuj ą hotelami, o środkami turystyczno-wypoczynkowymi, jak równie Ŝ istniej ącymi przy nich kompleksami sportowo-rekreacyjnymi, cho ć nie w ka Ŝdym przypadku jest to własno ść Zwi ązku. Zauwa Ŝa si ę jednak pewne problemy poszczególnych gmin wynikaj ące, m.in. z niskiego stopnia wykorzystania gospodarczego walorów turystycznych, niewystarczaj ącej promocji produktów lokalnych oraz bardzo niskiego stopnia urynkowienia produktów lokalnych. 111

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej

3. Działania z zakresu ekologii i ochrony środowiska w śród społeczno ści Pogórza Dynowskiego W obecnych czasach degradacja przyrody post ępuje w bardzo szybkim tempie, dlatego te Ŝ tak istotn ą rol ę odgrywaj ą spójne systemy edukacji i wychowania środowiskowego, zwłaszcza w szkołach. Obecnie rozwój nauki i techniki jest tak szybki, Ŝe ochrona przyrody, a tym samym samego człowieka jest konieczno ści ą. Dlatego ka Ŝdy człowiek powinien zadba ć o czysto ść środowiska, przynajmniej w najbli Ŝszej okolicy. Istnieje wiele lokalnych problemów ekologicznych, do których nale Ŝą niew ątpliwie, np. „dzikie” wysypiska. Nie wystarczy uprz ątn ąć śmieci, ale zadba ć o to, aby nie pojawiały si ę nowe, a sukces zale Ŝy od osobistego zaanga Ŝowania mieszka ńców danej miejscowo ści. Jednym ze sposobów ochrony środowiska na Pogórzu Dynowskim jest edukacja ekologiczna przeprowadzana w śród młodzie Ŝy i osób dorosłych. Edukacja ekologiczna w szkołach gmin Pogórza Dynowskiego opiera si ę głównie na zaj ęciach prowadzonych w ramach pokrewnych przedmiotów. Organizowane s ą konkursy o tematyce ekologicznej, uczniowie uczestnicz ą w cyklicznych akcjach ekologicznych „Dzie ń Ziemi”, „Sprz ątanie Świata” i „Mi ędzynarodowy Dzie ń Ochrony Środowiska”. Nauczyciele stwarzaj ą mo Ŝliwo ści bezpośredniego kontaktu z przyrod ą poprzez organizacj ę wycieczek, warsztatów tematycznych prowadzonych przez instruktorów i wykładowców o bogatym do świadczeniu. Niestety takie formy, jak wycieczki i wykłady, są okazjonalnymi formami ze wzgl ędu na koszty. Obszary edukacji z zakresu ekologii i ochrony środowiska podejmowane w szkołach Pogórza Dynowskiego dotycz ą, m.in.: Gospodarki odpadami: segregacja odpadów, wskazywanie na konieczno ść wtórnego wykorzystania odpadów, uczestnictwa uczniów w akcji sprz ątania świata, porz ądkowania przystanków, lasów, zbiórki surowców wtórnych takich, jak: baterie, opakowania plastikowe PET, makulatura, szkło, lokalizacja „dzikich” wysypisk. Na lekcjach przyrody realizowany jest program „opakowania” dotycz ący idei i zasad recyklingu odpadów opakowaniowych. Program jest realizowany w oparciu o materiały opracowane przez organizacj ę EKO-PAK. Ochrony wód: przekazywanie wiedzy na temat chemizacji w rolnictwie, znaczenie oczyszczania ścieków komunalnych i przemysłowych, zakładanie oczyszczalni ścieków „korzeniowej” poprzez sadzenie specjalnych gatunków wierzb, u świadomienie o konsekwencjach odprowadzania ścieków do rzek i rowów, wdra Ŝanie do oszcz ędnego gospodarowania wod ą. Ochrony powietrza: przekazywanie informacji o zaletach stosowania filtrów kominowych, zwrócenie uwagi na produkty zawieraj ące freon, opracowanie programu „Po Ŝyteczne wakacje” promującego zdrowe powietrze, organizowanie pogadanek na temat ekologicznych paliw, szkodliwo ści spalania śmieci w domowych kotłowniach, wypalania 112

JanKrupa,JustynaHałys traw, ściernisk oraz efektu cieplarnianego, zdobywanie informacji na temat materiałów obj ętych zakazem spalania. Ochrony przed hałasem: uświadamianie szkodliwo ści hałasu na układ nerwowy i narz ąd słuchu, kontrolowanie zachowa ń uczniów na przerwach i zwracanie uwagi, Ŝe hałas szkodzi zdrowiu, prelekcje na temat ujemnych skutków zbyt du Ŝych hałasów. Ochrony gleb: przekazywanie informacji na temat chemizacji w rolnictwie i szkodliwym działaniu nawozów sztucznych, oprysków, prawidłowe planowanie płodozmianu i prawidłowe zabiegi agrotechniczne, ochrona gleby przed erozj ą, zwracanie uwagi na szkodliwo ść wypalania traw i „dzikich” wysypisk. Ochrony przyrody: w szkołach wdra Ŝane s ą programy edukacyjne, uczniowie bior ą udział w konkursach ekologicznych np. „Zielone drzewo”, realizowane s ą tre ści z zakresu ście Ŝki dydaktycznej, wł ączenie uczniów do czynnej ochrony przyrody, w szkołach działaj ą koła Ligi Ochrony Przyrody, na których uczniowie organizuj ą np. zbiórk ę karmy dla ptaków, buduj ą karmniki, organizuj ą apele. Szkoły utrzymuj ą bliski kontakt z Nadle śnictwem Dynów i Kołem Łowieckim „Sarenka”, z którym wspólnie dokarmiaj ą zwierzyn ę w zimie. Uczestnictwo w programie ochrony bociana i jego siedlisk, organizowanie wycieczek ekologicznych w ramach programu „Wyprawy w poszukiwaniu Ekolandii”. Uczniowie bior ą udział w programach edukacyjnych organizowanych przez Zwi ązek Komunalny Wisłok, we współpracy ze Zwi ązkiem Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego, udział w konkursach „Zielona Ksi ęga Środowiska” i festynach ekologicznych. Opracowana została trasa rowerowa „Dyl ągowa-Darz Bór” promuj ąca czyste powietrze oraz bogactwo flory i fauny, postawienie kontenerów na odpady ogólne i na surowce wtórne 4. Z kolei edukacja dorosłej cz ęś ci społecze ństwa skupia si ę na: pokazach filmów ekologicznych, promocji ekologicznej przy pomocy ulotek, broszur, folderów, zmianie przyzwyczaje ń konsumenckich, segregacji odpadów, organizowaniu konkursów na najpi ękniejszy balkon czy ogród oraz opracowywaniu tablic informacyjnych na trasach przebiegu szlaków i ście Ŝek. Miasto Dynów wł ączyło si ę równie Ŝ do programu czynnej ochrony środowiska „EKOLOGIA OD JUNIORA DO SENIORA” – jest to cykliczna akcja maj ąca na celu uświadomienie społecze ństwa o potrzebie ochrony środowiska. Akcja jest przeprowadzana przez pracowników Urz ędu Miejskiego odpowiadaj ących za ochron ę środowiska. Ponadto w akcji bior ą udział przedszkola, szkoły podstawowe, średnie, komitety osiedlowe, Ochotnicza Stra Ŝ Po Ŝarna, zakłady pracy, osoby fizyczne. Wspólnymi akcjami jest sadzenie drzew, sprz ątanie świata, konkursy ekologiczne, budowa budek l ęgowych, zbieranie karmy dla zwierz ąt w zimie, budowa sztucznych gniazd, budowa karmników itp. Obecnie celami nadrz ędnymi w zarz ądzaniu środowiskiem jest przede wszystkim wzrost wykształcenia mieszka ńców w zakresie ekologii oraz przystosowanie do ci ągłych zmian gospodarczych i społecznych. Celami szczegółowymi jest ci ągła edukacja

4 Program ochrony środowiska gminy Dynów , Urz ąd Miasta, Dynów 2003, s. 65–67. 113

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej nauczycieli, tworzenie o środków edukacji ekologicznej, promocja gospodarstw ekologicznych, szkolenia dla rolników, wystawy ekologiczne, tworzenie kół ekologicznych. Wszystkie te działania mają na celu usuwanie złych nawyków, wyrobienie świadomo ści ekologicznej, a przede wszystkim popraw ę stanu środowiska naturalnego. Znacz ącym działaniem z zakresu ochrony środowiska jest realizacja programu pod nazw ą „Bł ękitny San”. Jest to projekt zwi ązany z modernizacj ą i budow ą kolektorów sanitarnych, oczyszczalni ścieków oraz budow ą nowych zakładów utylizacji odpadów pochodzenia komunalnego, posiadaj ącymi pełne linie technologiczne słu Ŝą ce do odzysku surowców wtórnych. Instytucj ą, która ma najwi ększy udział i jest koordynatorem działa ń zwi ązanych z ochron ą wód Sanu jest Zwi ązek Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego. Program ma charakter transgraniczny i jest otwarty dla samorz ądów, stowarzysze ń i organizacji, które działaj ą w zasi ęgu rzeki San. Program „Bł ękitny San” jest zgodny z wytycznymi dotycz ącymi ochrony środowiska ustanowionymi przez organy Unii Europejskiej oraz Strategi ą Rozwoju Województwa Podkarpackiego i programem Narodów Zjednoczonych ds. zrównowa Ŝonego rozwoju regionu.

4. Obszary działa ń z zakresu ochrony środowiska na Pogórzu Dynowskim Środowisko przyrodnicze jest systemem wzajemnie powiązanych elementów oddziaływuj ących na siebie, które składaj ą si ę na zachowanie równowagi w poszczególnych ekosystemach. Niestety styl Ŝycia współczesnego społeczeństwa polegaj ący na konsumpcji łatwo dost ępnych dóbr oraz d ąŜ enia do zaspokajania rosn ących potrzeb poci ąga za sob ą wytwarzanie du Ŝej ilo ści odpadów, m.in. komunalnych, wodno- ściekowych, zanieczyszczania wód powierzchniowych, atmosfery i gleby, a tak Ŝe wzrostu hałasu w miejscu pracy i zamieszkania, co zagra Ŝa utrzymaniu równowagi w przyrodzie. Istotna dla zdrowia i jako ści Ŝycia ludno ści jest jako ść środowiska naturalnego. W niniejszym rozdziale skoncentrowano si ę na omówieniu zagro Ŝeń zwi ązanych z rozwojem społeczno-ekonomicznym, w aspekcie jako ści Ŝycia mieszka ńców Pogórza Dynowskiego. Gospodarka odpadami Wci ąŜ pokutuj ącym bł ędem jest rozpatrywanie odpadów w kategorii „ śmieci”. Odpady nale Ŝy rozpatrywa ć w kategorii surowców poddawanych procesom przetwarzania – im wy Ŝszy stopie ń przetworzenia, tym wi ększe przepływy finansowe 5. Odpady komunalne usuwane s ą głównie przez podmioty podlegaj ące samorz ądom miast i gmin oraz firmy prywatne. Dysponuj ą one w wi ększo ści taborem specjalistycznym, przystosowanym do zbiórki odpadów zmieszanych, jak równie Ŝ pojazdami skrzyniowymi, które mog ą by ć wykorzystane do transportu odpadów z selektywnej zbiórki oraz

5 A. K ędzior, Korzy ści wynikaj ące z nowych rozwi ąza ń w gospodarce odpadami , Wy Ŝsza Szkoła Hotelarstwa i Turystyki, Zeszyty Naukowe, Nr 2, Jasło 2004, s. 5–13. 114

JanKrupa,JustynaHałys wielkogabarytowych. Wywóz odpadów odbywa si ę na składowiska na terenie Pogórza i poza nim, oddalone o kilkadziesi ąt, a czasem o kilkaset kilometrów od miejsca ich powstawania. Praktyki te s ą jednak niezgodne z ustaw ą o odpadach, która nakazuje, Ŝe odpady maj ą by ć unieszkodliwiane lub odzyskiwane w instalacjach poło Ŝonych najbli Ŝej. W miejscach publicznych oraz na terenach zabudowy wielorodzinnej odpady zmieszane, zbierane są do pojemników o pojemno ści 1100 dm 3, a w zabudowie jednorodzinnej 60, 80, 120, 180 i 240 dm 3 i worków. Gminy najcz ęś ciej zlecaj ą, na zasadzie umów, zbieranie odpadów podmiotom prywatnym lub powierzaj ą ten obowi ązek istniej ącym w gminach zakładom komunalnym. Te z kolei podpisuj ą umowy z mieszka ńcami na odbiór odpadów z gospodarstw domowych. Cz ęstotliwo ść opró Ŝniania pojemników i odbioru worków jest dostosowana do miejsca zamieszkania i g ęsto ści zaludnienia, a na terenie niektórych gmin w uzgodnionych z wła ścicielami posesji cyklicznych odst ępach czasu. S ą one zró Ŝnicowane i wynosz ą 1–2 razy w ci ągu tygodnia na terenie miast, a w sporadycznych przypadkach nawet 3 razy na tydzie ń. Na terenach wiejskich zbiórka odbywa si ę rzadziej, nawet co 4 tygodnie. Nie wszystkie wytwarzane odpady s ą deponowane na przystosowanych do tego celu składowiskach odpadów. W gminach rolniczych odpady organiczne s ą cz ęsto kompostowane we własnym zakresie lub palone w piecach domowych. Niestety cz ęść odpadów wywo Ŝona jest przez mieszka ńców na nielegalne składowiska powstaj ące w pobliskich lasach, wyrobiskach, brzegach rzek itp. Cz ęsto zdarza si ę, Ŝe w miejscach „uporz ądkowanych” przez gmin ę np. w trakcie Akcji Sprz ątanie Świata dokonywane s ą nadal nielegalne zrzuty odpadów 6. Gospodarka wodno-ściekowa Pogórze Dynowskie mo Ŝe poszczyci ć si ę stosunkowo dobrym stanem czysto ści wód powierzchniowych. Warunki hydrologiczne s ą mocno zró Ŝnicowane, co jest wynikiem skomplikowanej budowy tektonicznej i litologicznej, wykształcenia utworów skalnych i osadów czwartorz ędowych. Przez teren Pogórza przepływa rzeka San mająca charakter górski. Problem stanowi ą jednak zanieczyszczenia biologiczne, do których zaliczamy zwi ązki biogenne, głównie fosfor i azot oraz ska Ŝenie bakteriologiczne. Pogórze Dynowskie wi ąŜą c przyszło ść z turystyk ą, musi podj ąć działania zmierzaj ące do poprawy obecnego stanu. Władze zamierzaj ą wprowadzi ć szereg działa ń zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem stosunków wodnych. Główne zadania to kompleksowa budowa kanalizacji sanitarnej oraz modernizacja oczyszczalni ścieków. Podj ęte działania korzystnie wpłyn ą równie Ŝ na jako ść wód podziemnych, gdy Ŝ kanalizacja skutecznie chroni przed przenikaniem zanieczyszcze ń znajduj ących się w ściekach w gł ąb ziemi. Wody podziemne Wody podziemne stanowi ą jeden z elementów naturalnego obiegu wody w przyrodzie. Kr ąŜ enie wód podziemnych jest cz ęś ci ą cyklu hydrologicznego, tak wi ęc nale Ŝy

6 http://www.frysztak.pl/gospodarka/docs/plan_gospodarki_odpadami.pdf 115

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej je rozpatrywa ć ł ącznie z obiegiem wód w atmosferze i w obr ębie wód powierzchniowych. Powstaj ą wskutek infiltracji cz ęś ci wód opadowych i powierzchniowych w gł ębi ziemi. Na terenie wsi i małych miast wody podziemne wykorzystywane s ą do zaopatrzenia ludno ści. Natomiast du Ŝe o środki miejskie oprócz wód podziemnych posiadaj ą równie Ŝ zasilanie wodami powierzchniowymi. Wody podziemne w Polsce posiadaj ą przewa Ŝnie dobre wła ściwo ści fizykochemiczne. Przekraczane s ą jednak normy ilo ści magnezu i Ŝelaza, natomiast post ępuj ąca degradacja środowiska sprawiła, Ŝe obecnie prawie nie wyst ępuj ą wody powierzchniowe, które spełniałyby normy wody pitnej. Z tego powodu rozpocz ęto eksploatacj ę wód podziemnych, które s ą coraz trudniej dost ępne. W uj ęciach, które s ą nadmiernie wykorzystywane, mo Ŝe nast ąpi ć pogorszenie jako ści wody oraz zjawisko osiadania gruntu. Zasoby wód podziemnych Pogórza Dynowskiego wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych, wi ększo ść mieszka ńców zaopatruje si ę w wod ę w przydomowych studniach kopanych dla zaopatrzenia poszczególnych gospodarstw. Studnie publiczne pełni ą głównie funkcj ę przeciwpo Ŝarow ą.

Wody powierzchniowe Obszar Pogórza Dynowskiego mo Ŝe pochwali ć si ę stosunkowo dobrym stanem czysto ści wód powierzchniowych. Istniej ą pewne niedoci ągni ęcia zwi ązane z zanieczyszczeniami biologicznymi, głównie chodzi o fosfor i azot oraz ska Ŝenie bakteriologiczne. Jednak aspiracje w dziedzinie rozwoju turystyki mobilizuj ą do działa ń na rzecz poprawy stanu obecnego. Władze zamierzaj ą wprowadzi ć szereg działa ń zwi ązanych z kształtowaniem wła ściwych stosunków wodnych. Główne zadania do wykonania to przede wszystkim kompleksowa budowa kanalizacji sanitarnej oraz modernizacja oczyszczalni ścieków. Na terenie Pogórza Dynowskiego brak jest wi ększych zbiorników wód stoj ących, a główn ą rzek ą jest San. Je Ŝeli chodzi o stan czysto ści tej rzeki, to nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe jako ść wód nieznacznie si ę poprawiła na przestrzeni ostatnich lat. W górnym biegu rzeki wod ę w zakresie parametrów fizykochemicznych mo Ŝna zaliczy ć do I klasy czysto ści, jednak z jej biegiem nast ępuje pogorszenie jakości wody, klasyfikuj ąc j ą w klasie III. Na tym odcinku (Lesko, Sanok, Przemy śl, Jarosław, Nowa Sarzyna, Nisko, Medyka) wyst ępuje wzrost st ęŜ enia azotu azotynowego i fosforu ogólnego. Prawidłowa gospodarka ściekowa ma bardzo du Ŝy wpływ na jako ść i komfort Ŝycia społecze ństw, w tym tak Ŝe dla mieszka ńców mikroregionu Pogórza Dynowskiego. Korzystanie z dobrodziejstw, jakie niesie ze sob ą infrastruktura komunalna, taka jak sie ć kanalizacji sanitarnej wraz z przepompowniami oraz oczyszczalniami ścieków, wymaga od władz du Ŝych nakładów finansowych. Gdy nie ma mo Ŝliwo ści podł ączenia zabudowy mieszkalnej do kanalizacji, głównie problem ten wyst ępuje na terenach podmiejskich i wiejskich, wtedy nale Ŝy rozwi ąza ć go we własnym zakresie. Patrz ąc na statystyki, problem jest du Ŝy, gdy Ŝ przeci ętny mieszkaniec domu produkuje ok. 160 litrów ścieków na dob ę. Gdy sie ć kanalizacyjna jest w pobli Ŝu, wystarczy podł ączy ć si ę do niej, jednak w 116

JanKrupa,JustynaHałys przypadku jej braku ścieki mo Ŝna gromadzi ć w zbiornikach bezodpływowych tzw. szambach lub oczyszcza ć je w małych oczyszczalniach indywidualnych. Z dost ępnych danych wynika, Ŝe na terenie Pogórza Dynowskiego brakuje oczyszczalni ścieków, a te, które istniej ą, oczyszczaj ą ścieki głównie z instytucji oświatowych. Konieczne s ą wi ęc inwestycje w zakresie oczyszczania ścieków, ze wzgl ędu na istniej ące walory przyrodnicze i blisko ść rzeki San. Ochrona powietrza Gminy nale Ŝą ce do ZGTPD le Ŝą na terenie, gdzie nie wyst ępuj ą du Ŝe zakłady przemysłowe. Pomiary przeprowadzone przez Wojewódzką Stacj ę Sanitarno- Epidemiologiczn ą w Przemy ślu wykazały, Ŝe powietrze na terenie Pogórza Dynowskiego jest czyste i mie ści si ę w warto ściach wyznaczonych dla obszarów specjalnie chronionych. Obszar ten nara Ŝony jest głównie na zanieczyszczenia pochodz ące ze spalania paliw, ogrzewania domów oraz utylizacji odpadów i ścieków. Przyczyn ą s ą tak Ŝe stare urz ądzenia wytwórcze oraz spalanie paliw niskiej jako ści. Gospodarstwa domowe, szkoły, zakłady usługowe, zakłady opieki zdrowotnej stosuj ą do ogrzewania w ęgiel kamienny, gaz ziemny, trociny, drzewo oraz oleje opałowe, które w okresie zimowym stanowi ą znaczny udział w zanieczyszczeniu powietrza. St ęŜ enie podstawowych zanieczyszcze ń powietrza takich, jak: dwutlenek azotu, dwutlenek siarki i pyłu zawieszonego w ostatnich latach wykazuj ą tendencj ę rosn ącą, jednak nie zanotowano przekroczenia dopuszczalnych norm. Nale Ŝy podejmowa ć działania zmierzaj ące do realizacji zada ń w zakresie ochrony powietrza poprzez oddziaływanie na lokaln ą ludno ść , organizuj ąc społeczne spotkania o tematyce ekologicznej, wprowadzaj ąc w szkołach zaj ęcia omawiaj ące skutki emisji pyłów i gazów. Nale Ŝy ogranicza ć zanieczyszczenia komunikacyjne poprzez podnoszenie świadomo ści w śród kierowców. Stara ć si ę ogranicza ć emisj ę zwi ązan ą z indywidualnymi paleniskami domowymi oraz zanieczyszczeniami przemysłowymi, poprzez stosowanie węgla o lepszej jako ści czy filtrów ochronnych. Z kolei zakłady przemysłowe posiadaj ące certyfikaty ISO:1400 powinny by ć promowane oraz wspierane finansowo. Ochrona powietrza na terenie Pogórza Dynowskiego poprzez racjonaln ą emisj ę w toku spalania surowców energetycznych, zakaz wypalania traw oraz zakaz spalania odpadów domowych (np. butelek plastikowych i gum) b ędzie pozytywnie wpływała na atrakcyjno ść turystyczno-rekreacyjną terenu. Ocena środowiska w zakresie uci ąŜ liwo ści hałasem Pogórze Dynowskie jest terenem o charakterze wiejskim, brak jest znacz ących źródeł hałasu. Wyst ępuj ą tutaj miejsca, które nie s ą nara Ŝone na działanie jakichkolwiek dźwi ęków lub wyst ępuj ą one jedynie lokalnie i sporadycznie. Ruch uliczny nie jest wzmo Ŝony, a ewentualne uci ąŜ liwo ści mog ą by ć zwi ązane z działalno ści ą nielicznych zakładów produkcyjnych i usługowych. W wyniku konsultacji społecznych mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe mieszka ńcy wi ększo ści miejscowo ści Pogórza Dynowskiego nie widz ą problemów zwi ązanych z hałasem. Jedynie ludno ść Dyl ągowej i Ulanicy skar Ŝy si ę na hałas pochodz ący z zakładów drzewnych. 117

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej

Dobrym rozwi ązaniem powinno by ć wyznaczenie godzin wykonywania prac, które nie powinny by ć prowadzone w godzinach wieczornych i nocnych. W miejscowo ści Harta mieszka ńcy zwrócili uwag ę na dokuczliwy hałas drogowy, rozwi ązaniem problemu jest postawienie ekranów akustycznych oraz zwrócenie uwagi na dobór nawierzchni dróg. Stosowanie nawierzchni porowatych zmniejsza hałas dopiero przy pr ędko ści powyŜej 70 km/h, natomiast tzw. asfalt cichy jest skuteczny przy pr ędko ściach poni Ŝej 70 km/h, dzi ęki czemu sprawdza si ę on w terenie zabudowanym. Polityka ochrony środowiska w zakresie walki z hałasem powinna by ć prowadzona w taki sposób, aby poprawia ć jako ść środowiska pod wzgl ędem akustycznym, a tym samym zwi ększy ć jej atrakcyjno ść turystyczno-rekreacyjn ą. Cele te osi ągn ąć mo Ŝna poprzez modernizacj ę dróg, popraw ę struktury nawierzchni, natomiast w planach zagospodarowania przestrzennego wydzieli ć nale Ŝy tereny obj ęte zakazem prowadzenia działalno ści rzemie ślniczej i funkcjonowania zakładów przemysłowych. W obr ębie Pogórza nale Ŝy prowadzi ć porównawcze pomiary poziomu d źwi ęku w celu skutecznego zapobiegania wzrostowi hałasu. Ochrona powierzchni gleby Działania maj ące na celu ochron ę gleb przed degradacj ą musz ą sprowadza ć si ę przede wszystkim do wzrostu świadomo ści ekologicznej rolników, przeciwdziałania erozji oraz utrzymywania prawidłowych stosunków wodnych. Dobre gleby znajduj ą si ę w dolinie rzeki San, a na pozostałych terenach przewa Ŝaj ą gleby średniej jako ści w klasie IVB o wska źniku bonitacyjnym 0,83. W gospodarstwach produkowany jest obornik wykorzystywany w uprawach polowych. Jest on źródłem materii organicznej w postaci przyswajalnej przez ro śliny, utrzymuje gleb ę we wła ściwej strukturze, pomaga zatrzyma ć wod ę w glebie oraz wpływa na korzystne pH gleby, natomiast stosowany w nadmiarze i w nieodpowiednim okresie mo Ŝe stanowi ć zanieczyszczenie środowiska. Na zanieczyszczenia gleby w du Ŝej mierze wpływ wywieraj ą: „dzikie” wysypiska odpadów, obszary pozbawione kanalizacji, niewła ściwe wykonywanie zabiegów ochrony ro ślin oraz wszelkie zanieczyszczenia z nawozów sztucznych, np. kadmem wyst ępuj ącym w nawozach fosforowych. Obszar Pogórza Dynowskiego nie jest w sposób szczególny nara Ŝony na działanie czynników negatywnie wpływaj ących na jako ść gleby. Teren ten nie jest zagro Ŝony szkodliwym działaniem zakładów przemysłowych, tak jak na innych obszarach, np. w powiecie mieleckim, d ębickim, przeworskim, ropczycko-sędziszowskim oraz jarosławskim. Prowadzone badania wykazały zanieczyszczenia powierzchniowe, głównie kadmem, niklem i miedzi ą. Najbardziej zanieczyszczone gleby wyst ępuj ą w pobli Ŝu dróg i zawieraj ą zwi ększone ilo ści niebezpiecznych zwi ązków, głównie ołowiu i kadmu. Z kolei posypywanie powierzchni dróg sol ą powoduje, Ŝe gleby i grunty w pobli Ŝu szlaków komunikacyjnych s ą silnie zasolone i zdegradowane. W wyniku konsultacji społecznych w kwestii zanieczyszczenia gleby mieszka ńcy wskazuj ą na problem z wypalaniem traw. Praktyki te s ą szczególnie zauwa Ŝalne na terenie 118

JanKrupa,JustynaHałys

Bachórza, Harty, Łubna, Wyr ąb. Zjawisko to jest ci ęŜ ko zlikwidowa ć, gdy Ŝ głównie starsi mieszka ńcy nie widz ą w tym Ŝadnej szkodliwo ści. Wzrasta równie Ŝ liczba działek, które zarastaj ą chwastami, du Ŝa liczba pól uprawnych staje si ę odłogami. Dobrym pomysłem na zagospodarowanie odłogów jest ich zalesienie lub przeznaczenie tam rosn ących traw na karm ę dla zwierz ąt hodowlanych. Mieszka ńcy Pogórza s ą przychylni tworzeniu gospodarstw ekologicznych, poniewa Ŝ sprzyja temu ukształtowanie terenu oraz stan gleb. W miejscowo ściach Wyręby i Ulanica mieszka ńcy wskazuj ą na problem nowo powstaj ących „dzikich” wysypisk. Aby zapobiec nadmiernej degradacji gleb, nale Ŝy przedsi ęwzi ąć wszelkie starania na szczeblu gminnym zapobiegaj ące wyst ępowaniu czynników wpływaj ących bezpo średnio na spadek jako ści gleb. Do najwa Ŝniejszych zada ń nale Ŝy: – ograniczanie wycinania lasów, – zminimalizowanie zjawiska osuszania podmokłych terenów i regulacji rzek, obniŜaj ących poziom wód gruntowych, – racjonalizacja nawo Ŝenia gleb, – budowa sieci kanalizacyjnych, oczyszczalni ścieków, modernizacja składowisk odpadów, – ograniczanie emisji ścieków komunalnych, rolniczych i ró Ŝnego rodzaju odpadów niewła ściwie składowanych, – racjonalne stosowanie chemicznych środków owadobójczych, chwastobójczych i grzybobójczych, – racjonalny plan zagospodarowania przestrzennego – zajmowanie obszarów rolniczych pod budownictwo przemysłowe i mieszkalne, – edukacja ekologiczna dotycz ąca prawidłowego uŜytkowania gleb, – wspieranie rozwoju gospodarstw ekologicznych. Ochrona przyrody i ró Ŝnorodno ści biologicznej Szata ro ślinna jest jednym z wa Ŝniejszych elementów przyrody, wpływa na stosunki wodne, klimat lokalny, ukształtowanie terenu oraz świat zwierz ąt. Obszar Pogórza Dynowskiego odznacza si ę du Ŝą powierzchni ą lasów, niedu Ŝe kompleksy le śne znajduj ą si ę na północ od Bachórza i Harty oraz w zachodniej częś ci gminy Dynów w okolicy Łubna i Wyr ąb, a tak Ŝe po wschodniej stronie Sanu. Wi ększe kompleksy le śne zlokalizowane s ą na południe i wschód od Dyl ągowej, a tak Ŝe na południe od Siedlisk i Wary. Teren Pogórza jest chroniony ze wzgl ędu na warto ści przyrodnicze i krajobrazowe, nale Ŝy on do Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego i w cz ęś ci południowo- zachodniej stanowi otulin ę tego parku jako Przemysko-Dynowski Obszar Chronionego Krajobrazu. Du Ŝa cz ęść obszaru obj ęta jest ochron ą w granicach Czarnorzecko- Strzy Ŝowskiego Parku Krajobrazowego. Obj ęcie ochron ą tego obszaru miało na celu zachowanie malowniczego krajobrazu, ro ślinno ści i osobliwo ści geologicznych. Wa Ŝną 119

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej rol ę odgrywaj ą obiekty obj ęte ochron ą konserwatorsk ą wpisane do rejestru zabytków. Poza ochron ą cennych obszarów ustawa o ochronie przyrody przewiduje równie Ŝ ochron ę gatunkow ą dla fauny i flory. Celem tej ochrony jest „zabezpieczenie dziko wyst ępuj ących ro ślin i zwierz ąt oraz ich siedlisk, a w szczególno ści gatunków rzadko wyst ępuj ących, endemicznych, podatnych na zagro Ŝenia i zagro Ŝonych wygini ęciem oraz obj ętych ochron ą na podstawie umów mi ędzynarodowych, jak te Ŝ zachowanie ró Ŝnorodno ści gatunkowej i genetycznej” 7. Mieszka ńcy Pogórza Dynowskiego wskazuj ą na problem zwi ązany z nielegalnym wyrzucaniem odpadów do lasów oraz przydro Ŝnych rowów, co negatywnie wpływa na stan środowiska oraz atrakcyjno ść turystyczn ą. Problem stanowi równie Ŝ zwi ększaj ąca si ę liczba nieu Ŝytkowanych ł ąk i pastwisk, w zwi ązku z czym zwi ększa si ę liczba dzikich zwierz ąt, które zagra Ŝaj ą przydomowym zwierz ętom hodowlanym, zwłaszcza drobiu. W miejscowo ści Harta mieszka ńcy proponuj ą zagospodarowanie brzegów Sanu oraz utworzenie parku w miejscu cegielni w Bachórzu, gdyŜ obecnie teren ten staje si ę coraz bardziej za śmiecony. Miejscowo ść Dyl ągowa została obj ęta Parkiem Krajobrazowym Pogórza Przemyskiego, lecz nie zostały wyznaczone obiekty chronione i pomniki przyrody. Celami nadrz ędnymi powinno by ć utworzenie ście Ŝek przyrodniczych, prawidłowo oznakowanych, wyznaczenie ście Ŝek rowerowych oraz tworzenie w ich obr ębie bazy gastronomicznej i noclegowej. Niekorzystne oddziaływania na róŜnorodno ść biologiczn ą na terenie Pogórza Dynowskiego polegaj ą na: – nieprawidłowym stosowaniu środków ochrony ro ślin oraz nawozów, co zagra Ŝa populacji gatunków ro ślin towarzysz ącym uprawom, – niewystarczaj ącej ochronie cennych ekosystemów wodnych i błotnych przed zanieczyszczeniami pochodz ącymi z pól uprawnych, co mo Ŝe powodowa ć zmiany w warunkach siedliskowych, przekształcenie ekosystemów i zanik gatunków wra Ŝliwych, – zaprzestaniu uprawiania ł ąk i pastwisk, a w rezultacie zanikania wielu gatunków ro ślin, – zwi ększeniu pozyskiwania drewna, wprowadzaniu gatunków szybko rosn ących bez wzgl ędu na warunki siedliskowe, stosowaniu niewła ściwych metod gospodarowania, zwi ększeniu intensywności nawo Ŝenia i chemicznych środków ochrony przed szkodnikami, co mo Ŝe powodowa ć degradacj ę ekosystemów, osłabienie naturalnej odporno ści oraz zmiany warunków siedliskowych i przekształcenie ekosystemów, – kłusownictwie prowadz ącym do zmniejszenia populacji niektórych gatunków zwierz ąt oraz niewła ściwego kształtowania struktury populacji, – zalesianiu nowych obszarów bez pozostawienia otwartych przestrzeni, co powoduje wypadanie gatunków typowych dla ekosystemów niele śnych,

7 Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, art. 27. 120

JanKrupa,JustynaHałys

– zanieczyszczeniu wód powierzchniowych i podziemnych poprzez nieoczyszczone ścieki i nawozy, prowadz ąc do zmiany warunków siedliskowych, np. w wyniku eutrofizacji wody, – zajmowaniu otwartych terenów pod funkcje osadnicze oraz rozbudow ę systemów transportowych, co prowadzi do ograniczenia powierzchni naturalnej przyrody, zmiany warunków siedliskowych, utrudniania rozprzestrzeniania si ę gatunków w wyniku tworzenia barier ekologicznych, degradacj ę krajobrazu, – wzro ście nat ęŜ enia i g ęsto ści sieci komunikacyjnych, co mo Ŝe powodowa ć gini ęcie zwierz ąt na drogach, utrudnianie rozprzestrzeniania si ę gatunków, zmiany warunków siedliskowych w wyniku zanieczyszcze ń motoryzacyjnych 8. Istotnym czynnikiem ochrony środowiska przyrodniczego na Pogórzu Dynowskim jest rozwój rolnictwa ekologicznego. Jest to system gospodarowania o mo Ŝliwie zrównowa Ŝonej produkcji ro ślinnej i zwierz ęcej w ramach gospodarstwa, bazuj ący na środkach naturalnych, nieprzetworzonych technologicznie. Aktywizuj ąc przyrodnicze mechanizmy produkcyjne w gospodarstwie, zapewnia się trwał ą Ŝyzno ść gleby i zdrowotno ść zwierz ąt oraz wysok ą jako ść biologiczn ą produktów rolniczych 9. Na terenie województwa podkarpackiego bardzo wyra źnie wzrasta zainteresowanie rolnictwem ekologicznym. Znaczny rozwój nast ąpił w ostatnich czterech latach. W 2004 r. w ewidencji Głównego Inspektoratu Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo Ŝywczych odnotowano 430 gospodarstw ekologicznych, natomiast w 2007 i 2008 r. było zarejestrowanych, odpowiednio: 1670 i 1927 gospodarstw. Przekształcenia gospodarstw tradycyjnych na ekologiczne s ą obiecuj ące, czego dowodem s ą wzrastaj ące z roku na rok nowe zgłoszenia od rolników. Powierzchnia u Ŝytków rolnych, na których prowadzona jest produkcja metodami ekologicznymi, obejmowała w 2007 r. prawie 22 tys. ha, natomiast w 2008 r. ponad 29 tys. ha 10 . Naturaln ą konsekwencj ą tego faktu jest wzrost liczby przetwórni ekologicznych z 13 w 2007 r., do 19 pod koniec 2008 r. Teren Pogórza Dynowskiego jest obszarem korzystnym do prowadzenia tego rodzaju działalno ści rolniczej. Atutem regionu jest niewielka urbanizacja terenu oraz małe zanieczyszczenie środowiska naturalnego. Mimo dogodnych warunków do rozwoju tego typu produkcji, istnieje mała ilo ść takich gospodarstw. Jedno z gospodarstw ekologicznych prowadzone jest przez Helen ę Gierul ę w miejscowo ści Harta, gmina Dynów.

5. Stan środowiska przyrodniczego Pogórza Dynowskiego w aspekcie rozwoju turystyki Współczesny produkt turystyczny, wykorzystuj ący walory środowiska naturalnego, musi podlega ć profesjonalnemu zarz ądzaniu jako ści ą na ka Ŝdym etapie realizacji

8 Program …, op cit., Dynów 2003, s. 62. 9 http://www.podkarpackie.pl/ekol/co_to_jest.php 10 Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w 2008 r. Główny Inspektorat Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo Ŝywczych, Warszawa 2008. 121

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej przedsi ęwzi ęcia 11 . Zbyt du Ŝy liberalizm w zarz ądzaniu i ochronie środowiska doprowadził do jego degradacji, a nawet dewastacji obszarów, w których zezwolono na szybki rozwój turystyki. Turystyka wiejska, w tym agroturystyka, stała si ę bardzo popularn ą i dynamicznie rozwijaj ącą si ę form ą wypoczynku na obszarach produkcji rolniczej. Stwarza to nowe, nierolnicze miejsca pracy oraz umo Ŝliwia aktywny wypoczynek mieszka ńców miast poszukuj ących przyjaznych i ekologicznych form rekreacji. Jednak rozwój usług agroturystycznych wymusza popraw ę i dalszy rozwój infrastruktury na wsi, zachowanie jej dziedzictwa kulturowego i ochron ę krajobrazu 12 . Tereny województwa podkarpackiego, a w szczególno ści obszar Bieszczadów, Pogórza Dynowskiego, Beskidu Niskiego zaliczane s ą do obszarów o dobrej „kondycji” ekologicznej. W ci ągu ostatnich lat obserwuje si ę popraw ę stanu powietrza atmosferycznego oraz stanu jako ści wód powierzchniowych. Dane liczbowe dotycz ące zanieczyszcze ń powietrza pokazuj ą, Ŝe udział województwa podkarpackiego w emisji zanieczyszcze ń pyłowych na tle kraju wynosi zaledwie 2,71%, a zanieczyszcze ń gazowych 1,28%. Problem, który pozostaje nierozwi ązany, to zaniedbania dotycz ące odpadów komunalnych. Cech ą województwa podkarpackiego, a głównie południowej i południowo- wschodniej cz ęś ci, s ą niew ątpliwie przemawiaj ące na korzy ść , rozległe kompleksy le śne i du Ŝa powierzchnia obszarów przyrodniczo chronionych. Lesisto ść Podkarpacia wynosi 36,3%, a kraju 28,4%. Znacz ąca przewaga zauwa Ŝalna jest równie Ŝ, je śli chodzi o tereny chronione; średnia kraju wynosi 33,1%, a dla województwa podkarpackiego 47,8%. Jednak zachowanie dobrych warunków przyrodniczych wymaga przestrzegania ogólnych zasad ochrony środowiska. Nale Ŝy d ąŜ yć do zachowania mo Ŝliwie jak najwi ększej ró Ŝnorodno ści biologicznej oraz utrzymania terenów zielonych, które nie tylko stwarzaj ą warunki do bytowania licznych gatunków zwierz ąt, ale równie Ŝ przyci ągaj ą potencjalnego turyst ę. W tym celu tworzone s ą ostoje dzikiej przyrody, rekomendowane s ą działania na rzecz zrównowa Ŝonego rozwoju. Przestrze ń turystyczna musi by ć tworzona w zgodzie z zasadami ochrony środowiska, tak aby zachowa ć walory przyrodnicze i jednocze śnie przystosowa ć j ą do funkcji rekreacyjnych. Dlatego te Ŝ strategia rozwoju turystyki na obszarze Pogórza Dynowskiego powinna uwzgl ędnia ć zrównowa Ŝony rozwój. Realizacji tego zało Ŝenia słu Ŝyć ma ekoturystyka, która zakłada podró Ŝowanie przyjazne środowisku, które odbywa si ę na obszarach atrakcyjnych przyrodniczo i krajobrazowo oraz przyczynia si ę do ochrony środowiska naturalnego i kulturowego regionu 13 .

11 W. Niemiec, Turystyka alternatywna w zgodzie ze środowiskiem, Wydawnictwo Pa ństwowej Wy Ŝszej Szkoły Zawodowej, Nowy S ącz 2002, s. 26–28. 12 D. Zaj ąc, Uwarunkowania rozwoju agroturystyki na obszarach wiejskich, Wy Ŝsza Szkoła Hotelarstwa i Turystyki, Zeszyt Naukowy, Nr 3, Jasło 2005, s. 117–123. 13 K. Kulesza, K. Czoch, Ekologiczne uwarunkowania rozwoju turystyki na obszarach przyrodniczo cennych. Bezpiecze ństwo walorów przyrodniczych i turystycznych doliny Sanu, Materiały konferencyjne, 21–22 kwietnia 2007, Zwi ązek Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego, Nozdrzec 2007, s. 15. 122

JanKrupa,JustynaHałys

Teren Pogórza Dynowskiego jest atrakcyjny dla turystów ze wzgl ędu na ró Ŝnorodno ść krajobrazow ą, bogat ą szat ę ro ślinn ą, a przede wszystkim nieska Ŝone środowisko. Tak dobry stan środowiska spowodowany jest znaczn ą odległo ści ą du Ŝych zakładów przemysłowych, które s ą głównymi „trucicielami” środowiska. Obszar Pogórza Dynowskiego to teren typowo wiejski, brak jest wi ększych aglomeracji, które emituj ą do środowiska wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia. Mo Ŝna śmiało stwierdzi ć, Ŝe wyst ępuj ą tu korzystne warunki ekologiczne do rozwoju ruchu turystycznego. Przykładem mo Ŝe by ć utworzenie na tych obszarach Przemysko-Dynowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Turysta spotka si ę tutaj z bogactwem flory i fauny, czystym powietrzem, atrakcyjnymi walorami krajobrazowo-przyrodniczymi oraz czystymi rzekami zasobnymi w ryby. Szczególnie zachwycające s ą malownicze tereny poło Ŝone nad rzek ą San, które stwarzaj ą znakomite warunki do obcowania z natur ą. Pogórze Dynowskie to wymarzone tereny dla osób pragn ących odpocz ąć od hałasu, zgiełku, odpowiednie dla w ędkarstwa, my ślistwa, turystyki wodnej, pieszej i rowerowej. Na szczególne podkre ślenie w śród produktów turystycznych Pogórza Dynowskiego zasługuje turystyka weekendowa. Ró Ŝnorodno ść i wysoka ranga walorów turystycznych oraz do ść dobra dost ępno ść komunikacyjna mikroregionu mog ą przes ądzi ć o szczególnej atrakcyjno ści ofert krótkookresowych dla mieszka ńców woj. podkarpackiego i regionów sąsiednich, a zwłaszcza turystów z aglomeracji miejskich. Działania słu Ŝą ce pobudzeniu koniunktury gospodarczej mog ą by ć dla wielu mieszka ńców wa Ŝnym źródłem zarobkowania oraz generatorem nowych miejsc pracy. Podj ęcie tego rodzaju wyzwa ń wymaga rzeczywisto ść , a tak Ŝe trendy współczesnego i przyszłego rozwoju sektora usług turystycznych.

6. Działania inwestycyjne w zakresie ochrony środowiska – analiza danych Działania inwestycyjne w zakresie ochrony środowiska maj ą na celu przede wszystkim ograniczenie zanieczyszcze ń dostaj ących si ę do gleby, wody i powietrza. Samorz ądy terytorialne gmin Pogórza Dynowskiego zmierzaj ą do poprawy jako ści zarz ądzania środowiskiem, a tym samym do poprawy stanu bezpieczeństwa przeciwpowodziowego oraz zwi ększenia wykorzystania energii pochodz ącej z odnawialnych źródeł. Wszystkie te działania wpływaj ą na popraw ę stanu środowiska naturalnego, a co si ę z tym wi ąŜ e na polepszenie warunków Ŝycia i tworzenie terenów do odpoczynku np. w gospodarstwach agroturystycznych. Prowadzone działania przyczyniaj ą si ę do prawidłowej gospodarki odpadami, poprawy jako ści powietrza, zaopatrzenia wszystkich terenów w wodę, budowy oczyszczalni ścieków oraz zapobiegaj ą powodziom. Samorz ąd lokalny Pogórza Dynowskiego najwi ększe nakłady ponosi na realizacj ę zada ń priorytetowych skierowanych na gospodark ę wodn ą, oczyszczanie ścieków komunalnych, ochron ę wód przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego oraz rekultywacj ę terenów poprzemysłowych. 123

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej

Podmioty realizuj ące przedstawione powy Ŝej zadania mog ą uzyska ć finansow ą pomoc z funduszy celowych, do których nale Ŝą , m.in: Narodowy i Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, a ponadto z funduszy strukturalnych oraz fundacji i kredytów bankowych. W niniejszym rozdziale przedstawiono wielko ść wydatkowanych środków finansowych (w zł), przez poszczególne gminy na ochron ę środowiska w ostatnich kilku latach oraz inwestycje planowane w najbli Ŝszej przyszło ści. Dane przedstawione na wykresie 1 wskazuj ą, Ŝe znacz ące wydatki na gospodark ę odpadami ponosi gmina miejska Dynów. Na jej terenie znajduje si ę Mi ędzygminne Składowisko Odpadów Komunalnych. Składowisko zobowiązane jest przyjmowa ć odpady z miasta i gminy Dynów, gminy Dydnia, Nozdrzec oraz Bła Ŝowa, Bircza i Tyczyn. Ponadto gmina Dynów w okresie 2004–2005 poniosła wydatki na likwidacj ę „dzikich” wysypisk rz ędu 6258 zł w 2004 r. oraz 5019 zł w 2005 r.

Wykres 1. Działania inwestycyjne w zakresie gospodarki odpadami w 2007 r. Warto ść całkowita projektu

126107,00

839418,00

Miasto Dynów Gmina Dynów

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BIP

W 2003 i 2005 r. składowisko odpadów poddano modernizacji, całkowity koszt inwestycji wyniósł 787 418 zł, z czego dofinansowanie wyniosło 509 740 zł. Koszty pokryło miasto Dynów. Gmina Nozdrzec w okresie 2004–2006 podj ęła realizacj ę programu edukacji młodzie Ŝy szkolnej w zakresie segregacji odpadów. Program realizowany był ze środków własnych oraz Zwi ązku Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego. Zauwa Ŝyć mo Ŝna, Ŝe zwi ększa si ę ilo ść wydatkowanych środków na gospodark ę odpadami (wykres 2). W ochron ę środowiska zaanga Ŝowane s ą równie Ŝ inne gminy, m.in. Dydnia i Dubiecko. Ponadto prowadzone s ą badania kontrolne na byłym składowisku odpadów (koszt 35 000 zł). Na przykład w gminie Dydnia w latach 2008–2020, przewiduje si ę: – utworzenie gminnego punktu odbioru odpadów niebezpiecznych – koszt inwestycji ok. 200 000 zł, 124

JanKrupa,JustynaHałys

– utworzenie mi ędzygminnego zakładu utylizacji odpadów – koszt inwestycji ok. 3 000 000 zł, – stworzenie gminnego programu usuwania i utylizacji azbestu – koszt inwestycji ok. 80 000 zł.

Wykres 2. Wysoko ść planowanych wydatków inwestycyjnych od 2008 r. Warto ść całkowita projektu

280000,00 230000,00

35000,00 56000,00

Miasto Dynów Gmina Dynów Gmina Dubiecko

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BIP

Analizuj ąc poniesione wydatki w zakresie ochrony środowiska zauwa Ŝyć mo Ŝna, Ŝe najwi ększe koszty ponoszone s ą przez wszystkie gminy na gospodark ę wodno- ściekow ą. W okresie od 2001–2007 r. ł ącznie (wykres 3) gminy wydały ok. 21 643 263 zł. Miejscowo ści ą, która poniosła najwi ększe wydatki jest miasto Dynów. Środki finansowe przeznaczone zostały na budow ę stacji uzdatniania wody oraz budow ę kolejnych odcinków kanalizacji. W sumie cało ść inwestycji zamkn ęła si ę w kwocie 8 344 392 zł, z czego dofinansowanie wyniosło 5 335 308 zł.

Wykres 3. Działania inwestycyjne w zakresie gospodarki wodno-ściekowej do ko ńca 2007 r. Warto ść całkowita projektu

2201563,00 469440,00 8344392,00

7696527,00 2183263,00 748078,00

Miasto Dynów Gmina Dynów Gmina Krzywcza Gmina Dubiecko Gmina Dydnia Gmina Nozdrzec

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BIP 125

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej

Gmina Dubiecko zainwestowała równie Ŝ w kanalizacj ę, stacj ę uzdatniania wody oraz uj ęcie wody, cało ść inwestycji wyniosła 7 696 527 zł, a dofinansowanie – 2 693 837 zł. W gminie Dynów wybudowano wodoci ąg wraz z przył ączeniem do budynków oraz stacj ę uzdatniania wody w sołectwie Wyr ęby, stacj ę uzdatniania wody w Łubnie, studni ę gł ębinow ą wraz z przył ączeniem w Laskówce. Zmodernizowano stacj ę uzdatniana wody w Pawłokomie oraz wybudowano stacj ę uzdatniana wody w Harcie. Kwota inwestycji wyniosła 748 078 zł. W gminie Dydnia w 2005 r. wybudowano kanalizacj ę sanitarn ą w Niebocku oraz oczyszczalni ę ścieków w Jabłonce, koszt inwestycji 469 440 zł. W gminie Krzywcza kwot ę 2 183 263 zł (wykres 3) przeznaczono na odprowadzanie i oczyszczanie ścieków komunalnych. W gminie Nozdrzec wykonano prace inwestycyjne w miejscowo ści Nozdrzec na kwot ę 1 854 850 zł. Dotacje z Kontraktu Wojewódzkiego i programu SAPARD wyniosły 1 083 709 zł. Prace wykonywano w trzech etapach, w sumie do kanalizacji podł ączono 108 budynków mieszkalnych. W miejscowo ści Huta Por ęby wybudowano oczyszczalni ę ścieków – warto ść całkowita zadania wyniosła 436 469 zł. W wi ększo ści gmin nadal przewiduje si ę znaczne nakłady finansowe (wykres 4) na prace w zakresie gospodarki wodno-kanalizacyjnej. Strategie Rozwoju Gmin oraz bud Ŝety gmin zawieraj ą plany rozbudowy kanalizacji, wodoci ągów oraz nowych uj ęć wody. Jednak realizacja wyznaczonych celów jest uzale Ŝniona od wysoko ści pozyskiwanych środków z funduszy strukturalnych oraz środków krajowych.

Wykres 4. Wysoko ść planowanych wydatków maj ątkowych od 2008 r.

Warto ść całkowita projektu

1183100,00 4500000,00 19394278,00 10000000,00

49928840,00

Miasto Dynów Gm ina Krzywcza Gmina Dubiecko Gmina Dydnia Gmina Nozdrzec

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BIP

W mie ście Dynów zaplanowano wydatki maj ątkowe zwi ązane z realizacj ą zadania „Uj ęcie wody dla Miasta Dynowa” na kwot ę 143 000 zł oraz budow ę III etapu kanalizacji 126

JanKrupa,JustynaHałys sanitarnej – 938 400 zł, budowa kanalizacji przy ulicach: Piłsudskiego, Kolejowej, Karolówka, Wu śki, Łaziennej, Jaklów, Wierzbowej, Pla Ŝowej; kwota inwestycji 74 200 zł. Ponadto opracowano dokumentacj ę kanalizacji sanitarnej przy ul. Bartkówka – 27 500 zł. Łączna kwota wyniesie 1 183 100 zł. W gminie Dydnia planuje si ę na najbli Ŝsze lata 2008–2020 du Ŝą liczb ę inwestycji. W planach jest budowa oraz rozbudowa kanalizacji sanitarnej z oczyszczalni ą ścieków w miejscowo ści Dydnia, Krzemienna, , , Krzywe, Temeszów, Grabówka, Ko ńskie, Witryłów, Jabłonka, Niebocko, , . Do roku 2020 na terenie gminy Dydnia powinny powsta ć 2 oczyszczalnie ścieków, ok. 2570 przył ączonych gospodarstw do sieci wodno-kanalizacyjnej, długo ść sieci ok. 172 km. W gminie Krzywcza przewidziano budow ę biologiczno-chemicznej oczyszczalni ścieków w miejscowo ści Krzywcza oraz kanalizacji w miejscowo ściach Wola Krzywiecka, Krzywcza, Ruszelczyce. W gminie Nozdrzec podj ęto działania w zakresie budowy kanalizacji sanitarnej we wsi Wesoła – 7 970 000 zł, Izdebki – 8 740 000 zł, Siedliska – 1 719 141 zł, Huta Por ęby – 965 137 zł. W gminie Dubiecko przewidziano wydatki w wysoko ści 4 000 000 zł na rozbudow ę oczyszczalni ścieków w Nienadowej oraz sieci wodoci ągowej w miejscowo ści Dubiecko, Nienadowa i Przedmie ście Dubieckie – ok. 6 000 000 zł. Działania gmin w zakresie poprawy jako ści powietrza wymagaj ą wi ększej intensyfikacji (wykres 5). W gminie Dynów wykonano now ą instalacj ę ogrzewania w Szkole Podstawowej w Laskówce na kwot ę 25 835 zł. Najwi ęcej działa ń podj ęto w gminie Nozdrzec, dokonuj ąc przebudowy kotłowni w ęglowych na gazowe na ł ączn ą kwot ę 526 257 zł.

Wykres 5. Działania inwestycyjne w zakresie ochrony powietrza w 2007 r.

Warto ść całkowita projektu

25835,00

526257,00 Gmina Dynów Gmina Nozdrzec

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BIP

Kotłownie zostały przebudowane w szkołach w Hłudnie, Siedliskach, Izdebkach. Środki własne wyniosły – 165 496 zł, dotacje – 63 140 zł, poŜyczki – 284 915 zł. 127

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej

Z przedstawionych danych (wykres 6) wynika, Ŝe w gminach Dydnia, Dubiecko, Nozdrzec i Krzywcza od 2008 r. wydatki na inwestycje zwi ązane z ochron ą środowiska znacz ąco wzrosły.

Wykres 6. Zmiany wysoko ści nakładów finansowych na ochron ę środowiska

Wysoko ść nakładów na ochron ę środowiska

120000000

100000000

80000000

60000000

40000000

20000000

0 M. Dynów G. Dynów Dydnia Dubiecko Nozdrzec Krzywcza

do 2007 r. od 2008 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BIP

Władze gminy i miasta Dynów planuj ą mniejsze wydatki ni Ŝ w latach ubiegłych, jednak zwi ązane jest to z tym, Ŝe w latach 2006–2007 wykonano ju Ŝ wi ększo ść prac. Do ko ńca roku 2007 ł ączna kwota poniesiona na inwestycje zwi ązane z ochron ą środowiska wyniosła 23 160 880 zł, natomiast planowane wydatki wynios ą 85 607 218 zł.

7. Podsumowanie Ochrona środowiska w obecnych czasach jest bardzo wa Ŝnym zagadnieniem. Aby zrobi ć co ś dla środowiska, nie trzeba jednak si ę tym zajmowa ć zawodowo. Społecze ństwo jest coraz bardziej świadome zagro Ŝeń, jakie niesie współczesny tryb Ŝycia, nadmierna konsumpcja oraz rozwijaj ąca si ę gospodarka. Problem ten jest równie Ŝ zauwa Ŝalny w polityce rozwini ętych pa ństw, które na ochron ę środowiska przeznaczaj ą coraz wi ększe środki. Poniewa Ŝ ochrona środowiska jest spraw ą bardzo wa Ŝną w polityce Unii Europejskiej, st ąd te Ŝ, aby w pełni si ę zintegrowa ć, nale Ŝy nadrobi ć wiele zaległości w tym zakresie. Popraw ę mo Ŝna zauwa Ŝyć głównie na wsi, gdy Ŝ na tych obszarach brak było instalacji wodno-kanalizacyjnych, obecnie w wi ększo ści miejscowo ści prace z tym zwi ązane si ę ju Ŝ zako ńczyły. To od nas samych zale Ŝy, w jakim środowisku Ŝyjemy, dlatego powinni śmy Ŝyć w harmonii z przyrod ą tak, aby wszystkie jej walory zachowa ć dla przyszłych pokole ń. 128

JanKrupa,JustynaHałys

Obszar Pogórza Dynowskiego charakteryzuje si ę cennymi zasobami przyrody i walorami krajobrazowymi, st ąd te Ŝ nale Ŝy rozwija ć i promowa ć przede wszystkim formy zrównowa Ŝonej turystyki, z uwzgl ędnieniem potrzeb potencjalnego turysty, mo Ŝliwo ści usługodawców oraz panuj ących warunków klimatycznych. Ponadto na obszarach o cennych walorach przyrodniczych wskazane jest rozwijanie turystyki wiejskiej oraz tworzenie gospodarstw agroturystycznych i ekologicznych, co mo Ŝe przyczyni ć si ę do poprawy warunków ekonomicznych lokalnej społeczno ści. Powy Ŝsze działania zwi ązane s ą jednak ze wzrostem inwestycji w zakresie rozwijania infrastruktury turystycznej i drogowej oraz ochrony poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego (poprawy jako ści powietrza, wody i gleby). Na podstawie przeprowadzonej analizy danych mo Ŝna wykaza ć, w jakim stopniu realizowane inwestycje w zakresie ochrony środowiska na terenie Pogórza Dynowskiego maj ą wpływ na otoczenie przyrodnicze. Stwierdzono, Ŝe nakłady finansowe w tej dziedzinie z roku na rok s ą coraz wi ększe, a stan środowiska na tym terenie okre śla si ę jako dobry. Społecze ństwo oraz władze lokalne zauwa Ŝają pozytywny wpływ podejmowanych działa ń, które odzwierciedlaj ą si ę w dobrym stanie środowiska, czystym powietrzu oraz dobrze zachowanych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Na Pogórzu powstaje coraz wi ęcej gospodarstw agroturystycznych oferuj ących odpoczynek na łonie natury. Czyste środowisko w poł ączeniu z odpowiednim zagospodarowaniem terenu oraz promocj ą walorów kulturowych jest skutecznym sposobem na rozwój turystyki wiejskiej. Jednak władze samorz ądowe Pogórza Dynowskiego powinny zintensyfikowa ć działania w zakresie inwestycji zwi ązanych z rozwojem infrastruktury turystycznej i komunikacyjnej oraz działaniami promocyjnymi mikroregionu. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe zarówno władze lokalne, jak i ZGTPD s ą zaanga Ŝowane w ochron ę środowiska, podejmowane działania i plany zmierzaj ą w odpowiednim kierunku, jednak du Ŝo zale Ŝy od wielko ści pozyskiwanych środków finansowych oraz wła ściwego ich zagospodarowania.

Bibliografia: 1. Kędzior A., Korzy ści wynikaj ące z nowych rozwi ąza ń w gospodarce odpadami, Wy Ŝsza Szkoła Hotelarstwa i Turystyki, Zeszyty Naukowe, Nr 2, Jasło 2004. 2. Kulesza K., Czoch K., Ekologiczne uwarunkowania rozwoju turystyki na obszarach przyrodniczo cennych. Bezpiecze ństwo walorów przyrodniczych i turystycznych doliny Sanu , Materiały konferencyjne, Zwi ązek Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego, Nozdrzec 21–22 kwietnia 2007. 3. Machałowski K., Gospodarka a środowisko i ekologia, CeDeWu, Warszawa 2007. 4. Niemiec W., Turystyka alternatywna w zgodzie ze środowiskiem, Wydawnictwo Pa ństwowej Wy Ŝszej Szkoły Zawodowej, Nowy S ącz 2002. 129

Problematykaochronyśrodowiskawaspekcierozwojuturystykiwiejskiej

5. Wagner W., Krupa J., Turystyka wiejska jako szansa rozwoju gmin Pogórza Dynowskiego [w:] W. Deluga (red.), Turystyka we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszali ńskiej, Koszalin 2009. 6. Wo źniak A., Pupka D., Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju turystyki w województwie podkarpackim [w:] R. Fedan i Z. Makieła (red.), Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukrai ńskim, Wydawnictwo Pa ństwowej Wy Ŝszej Szkoły Zawodowej, Jarosław 2008. 7. Zaj ąc D., Uwarunkowania rozwoju agroturystyki na obszarach wiejskich, Wy Ŝsza Szkoła Hotelarstwa i Turystyki, Zeszyt Naukowy, Nr 3, Jasło 2005.

Bibliografia uzupełniaj ąca: 1. Program ochrony środowiska gminy Dynów, Urz ąd Miasta, Dynów 2003. 2. Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w 2008 r., Główny Inspektorat Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo Ŝywczych, Warszawa 2008.

Ustawy: 1. Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, art. 27.

Strony internetowe: 1. www.frysztak.pl 2. www.podkarpackie.pl