POWIAT BARTOSZYCKI

STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU POWIATU BARTOSZYCKIEGO

RAPORT DIAGNOZA STANU POWIATU Grudzień 2000 r.

OPRACOWALI:

ADAM PUZA ELŻBIETA KOSMACZ PIOTR LORENS WANDA WOJNOWSKA

BARTOSZYCE 2000

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego. 1 Spis treści

1 Ogólna charakterystyka powiatu str. 3 1.1 Położenie geograficzne i krótki rys historyczny str. 3 1.2 Środowisko przyrodnicze str. 7 1.2.1 Rzeźba terenu i geologia str. 7 1.2.2 Gleby str. 8 1.2.3 Klimat str. 11 1.2.4 Warunki występowania wód podziemnych str. 13 1.2.5 Sieć rzeczna i zasoby wodne str. 14 1.3 Środowisko kulturowe str. 16

2 Sfera ekologiczna str. 17 2.1 Szata roślinna w tym ekosystemy leśne str. 17 2.2 Świat zwierzęcy str. 18 2.3 Walory krajobrazowe powiatu str. 19

3 Sfera społeczna str. 24 3.1 Ludność gminy str. 24 3.2 Oświata i wychowanie str. 29 3.3 Biblioteki i kina str. 30 3.4 Służba zdrowia str. 31 3.5 Bezrobocie str. 33 3.6 Pomoc społeczna str. 41

4 Sfera gospodarcza str. 43 4.1 Podmioty gospodarcze str. 43 4.2 Rolnictwo str. 45 4.3. Turystyka str. 48

5 Infrastruktura techniczna str. 50 5.1 Sieć dróg publicznych str. 50 5.2 Gospodarka wodno-ściekowa str. 51 5.3 Gospodarka odpadami str. 56 5.4 Mieszkalnictwo str. 57

6 Zarządzanie str. 60

Podsumowanie str. 73

Wykaz tabel w raporcie str. 74 Spis map i wykresów umieszczonych w raporcie str. 75

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 2

1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU

1.1 Położenie geograficzne i krótki rys historyczny

Powiat bartoszycki należy do województwa warmińsko-mazurskiego. Położony jest w północnej części województwa, przy granicy z Rosją (Obwód Kaliningradzki). Sąsiaduje z powiatami: kętrzyńskim, olsztyńskim, lidzbarskim oraz braniewskim. W powiecie funkcjonują samorządy: Miasta Bartoszyce, Gminy Bartoszyce, Miasta Górowo Iławeckie, Gminy Górowo Iławeckie, Gminy i Miasta Bisztynek oraz Miasta i Gminy Sępopol.

GDAŃSKGDAŃSK Bartoszyce

WOJ.WOJ. POMORSKIEPOMORSKIE WOJ.WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIEZACHODNIOPOMORSKIE OLSZTYNOLSZTYN

WOJ.WOJ. WARMIŃSKO-MAZURSKIEWARMIŃSKO-MAZURSKIE SZCZECINSZCZECIN BIAŁYSTOKBIAŁYSTOK BYDGOSZCZBYDGOSZCZ

GORZÓWGORZÓW WIELKOPOLSKIWIELKOPOLSKI WOJ.WOJ. PODLASKIEPODLASKIE WOJ.WOJ. KUJAWSKO-POMORSKIEKUJAWSKO-POMORSKIE WOJ.WOJ. PODLASKIEPODLASKIE

POZNAŃPOZNAŃ WOJ.WOJ. MAZOWIECKIEMAZOWIECKIE WARSZAWAWARSZAWA WOJ.WOJ. LUBUSKIELUBUSKIE WOJ.WOJ. WIELKOPOLSKIEWIELKOPOLSKIE ŁÓDŹŁÓDŹ

WOJ.WOJ. ŁÓDZKIEŁÓDZKIE LUBLINLUBLIN WROCŁAWWROCŁAW KIELCEKIELCE WOJ.WOJ. DOLNOŚLĄSKIEDOLNOŚLĄSKIE WOJ.WOJ. DOLNOŚLĄSKIEDOLNOŚLĄSKIE WOJ.WOJ. LUBELSKIELUBELSKIE OPOLEOPOLE WOJ.WOJ. ŚWIĘTOKRZYSKIEŚWIĘTOKRZYSKIE WOJ.WOJ. OPOLSKIEOPOLSKIE KATOWICEKATOWICE RZESZÓWRZESZÓW

WOJ.WOJ. ŚLĄSKIEŚLĄSKIE KRAKÓWKRAKÓW WOJ.WOJ. PODKARPACKIEPODKARPACKIE

WOJ.WOJ. MAŁOPOLSKIEMAŁOPOLSKIE

Rysunek 1. Powiat Bartoszycki na tle Polski i województwa warmińsko-mazurskiego.

Powierzchnia powiatu wynosi 130.854 ha, co stanowi 5,4% powierzchni województwa. Daje to 9 lokatę w województwie pod względem powierzchni.

W strukturze użytkowania gruntów dominują : • użytki rolne, które zajmują 91.317 ha i stanowią 69,8% powierzchni gruntów • obszary leśne i grunty zadrzewione zajmują 24.504 ha co stanowi 18,7% powierzchni (podczas gdy lesistość Polski wynosi 28% powierzchni ogólnej) • pozostałe grunty – 15.033 ha, co stanowi 11,5% powierzchni gruntów.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 3 Użytkowanie gruntów w powiecie w 1998

49,3% grunty orne 0,1%

8,3% sady

łąki trwałe

12,1% pastwiska trwałe

lasy i grunty leśne

pozostałe 11,5% 18,7%

Rysunek 2. Struktura użytkowania gruntów w powiecie bartoszyckim w 1998 roku. Powiat bartoszycki zamieszkuje 64.933 osób co stanowi 4,43% ludności województwa warmińsko-mazurskiego. Kobiety w liczbie 33.104 stanowią około 51 % populacji społeczeństwa. Liczba ludności w wieku produkcyjnym wynosi 38.805, przedprodukcyjnym 17.948, poprodukcyjnym 8.180 osób. W stosunku do innych regionów kraju rejestruje się w powiecie stosunkowo niskie zaludnienie w wielkości 50 osób na 1 km2. Ludność w miastach stanowi 58,8 % ogółu mieszkańców. Notuje się wskaźnik 2,8 osoby przyrostu naturalnego na 1000 osób. Saldo migracji jest ujemne i wynosi – 4,1 osoby na 1000 mieszkańców. (dane na 31 XII.1999r.) Zasoby mieszkaniowe stanowią ogółem 19.018 mieszkań, co na 1000 mieszkańców daje wskaźnik 292,9 mieszkania. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania wynosi 59,2 m2, zaś w przeliczeniu na 1 osobę stanowi powierzchnię 17,7 m2. W powiecie funkcjonują 2 szpitale z 286 łóżkami, 7 aptek i 3 Domy Pomocy Społecznej na 198 miejsc.

Zarys historii regionu powiatu: Region obecnego powiatu bartoszyckiego, w okresie do około XVI wieku, w większości zamieszkiwała ludność zwana Prusami, która w rozległych lasach tworzyła grupy plemienne - lauksy. Prusowie nie tworzyli struktur wyżej zorganizowanych. Spokojny byt tej ludności z początkiem XII wieku przerwała ekspansja zakonu krzyżackiego związana z narzuceniem chrześcijaństwa miejscowej ludności. Pierwszym zamkiem wzniesionym przez krzyżaków był zbudowany w 1240 roku zamek bartoszycki. Pomimo wielu konfliktów toczonych w późniejszych czasach pomiędzy Koroną i Zakonem, Bartoszyce wyrosły na silny ośrodek gospodarczy. Rozkwit prawdziwie wielki Bartoszyce osiągnęły po upadku Zakonu, kiedy weszły w krąg polskiego obszaru gospodarczego. Od połowy XVI stulecia Bartoszyce tak umocniły swą pozycję rynkową (handel zbożem, chmielem, lnem,

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 4 drewnem, wyrobami rzemiosła), że zaczęły zagrażać dotąd bezkonkurencyjnemu miastu portowemu – Królewcowi. W obliczu konkurencji Królewca, Bartoszyce związały się z obecnym Braniewem otwierając drogę do morza. Toteż w wiekach XVI i XVII Bartoszyce wybiły się z pośród innych miast na najzamożniejsze (za Królewcem), słynące bogactwem swych mieszkańców i przepychem budowli. Miasto charakteryzowała duża dyscyplina sanitarno-porządkowa, pożarowa i bezpieczeństwa publicznego, co ustrzegło je przed wieloma klęskami zarazy. Także w okolicach Bartoszyc funkcjonowało życie kulturalno-polityczne realizowane przez elity magnackie odgrywające szczególnie dużą rolę polityczną np.: ród Groebenów w Łabędniku, Eulenbergów z Galin, Schwerinów z Dzikowa czy Bergów z Markin. W okresie wojen - szwedzkiej, siedmioletniej, wojen napoleońskich – nastąpiło oderwanie od Polski, a kontrybucje i rekwizycje przyczyniły się do zubożenia regionu. Rok 1807 był szczególnym w historii regionu. W roku tym starły się pod Iławką wojska rosyjskie i francuskie. Francuzami dowodził cesarz Napoleon Bonaparte przebywając w Górowie Iławeckim, Iławce i Waszkajtach. Na przełomie XVIII i XIX wieku nadszedł kres świetności, a dwa wielkie pożary strawiły niemal doszczętnie Bartoszyce. Dopiero w epoce cesarstwa niemieckiego stopniowo rosła zamożność miasta i okolic. W 1902 roku dotychczasową stolicę powiatu we Frydlandzie przeniesiono do Bartoszyc, chociaż powiat zachowywał nadal nazwę frydlandzkiego. Bartoszyce z miasta rzemieślniczo-kupieckiego stawały się urzędniczo-wojskowe. W latach trzydziestych poprawiała się koniunktura gospodarcza związana z wywołanymi zbrojeniami i powstaniem 3 jednostek koszarowych w Bartoszycach. Tragiczne wydarzenia II wojny światowej dotknęły te okolice dopiero w 1945 r. Tereny obecnego powiatu wyzwolone zostały z początkiem lutego 1945 roku. Po wojnie okolice te zasiedliła ludność polska w większości wysłana w te strony na roboty przymusowe oraz Polacy opuszczający Wileńszczyznę. Osiedliła się tu także ludność narodowości ukraińskiej pochodząca z południowo-wschodnich rejonów Polski. W późniejszym okresie, w związku z możliwością uzyskania pracy w rolnictwie państwowym, nastąpiła także migracja ludności z przyległych południowych, ubogich, okolic województwa olsztyńskiego. W okresie do końca 1990 roku był to region głównie rolniczy z dominacją państwowych przedsiębiorstw rolnych. Funkcjonował silny przemysł dziewiarski, budowlany, mechaniczny z zapleczem oświatowym kształcącym młodzież głównie w tych zawodach. Po przemianach początku lat 90 nastąpił upadek państwowego rolnictwa, zmniejszenie produkcji przemysłu dziewiarskiego, usług budowlanych i mechanicznych. Gwałtownie wzrosło bezrobocie. Utworzona została administracja samorządowa 6 gmin podejmująca intensywne działania w zakresie świadczenia podstawowych usług komunalnych. Z dniem 1 stycznia 1999 roku rządową administrację Urzędu Rejonowego zastępują struktury samorządowe Powiatu Bartoszyckiego.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 5

Rysunek 3. Mapa powiatu bartoszyckiego.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego. 6 1.2 Środowisko przyrodnicze

1.2.1 Rzeźba terenu i geologia

Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki 1998, rysunek 4.) powiat bartoszycki leży na Nizinie Staropruskiej stanowiącej makroregion Pobrzeży Wschodniobałtyckich. Od zachodu sąsiaduje z Pobrzeżem Gdańskim, a od południa z Pojezierzem Mazurskim. W Polsce leży tylko mała część tego makroregionu, który rozciąga się na północy województwa od Braniewa i Ornety po Węgorzewo i Kętrzyn. Wzniesienia Górowskie są wyniesione do ponad 150 m n.p.m., a wały morenowe dochodzą do 216 m (Góra Zamkowa). Na wschodzie leży rozległa niecka Niziny Sępopolskiej, której brzegi wznoszą się do 80 − 100 m n.p.m. W środku obniża się ona do 40 − 50 m n.p.m., a doliny Łyny i Gubra wcinają się na głębokość 20 − 30 m. Nizina Staropruska jest prawie całkowicie pozbawiona jezior i ma dobrze rozwinięty system dolin.

313.57

y 842.71 n P a la p

iś a a

W s 841.57 r 842.84 w ł o

le ę g Go

Za k ę łdap a a Łyna W 842.85 841.59 313.55 G

u

b e 842.72 r 841.58 J. Mamry ELBLĄG 313.56 313.54 Giżycko

J. Niegocin 842.83 842.86 842.74 a k łę as EŁK P 842.81 314.90 842.82 J. Śniardwy E łk

OLSZTYN a Ł i y n n y a t J. Mokre u Kr J. Roś J. Jeziorak

J. Łańskie J. Pluszne 842.87 a 315.15 ęc 843.31 rw D Om 315.12 ulew 318.65 315.16

315.13 318.63

Rysunek 4. Podział fizycznogeograficzny wg. Kondrackiego – obszar województwa warmińsko-mazurskiego 313.54 Żuławy Wiślane, 313.55 Wysoczyzna Elbląska, 313.56 Równina Warmińska, 314.90 Pojezierze Iławskie, 315.12 Pojezierze Brodnickie, 315.13 Dolina Drwęcy, 315.15 Garb Lubawski, 315.16 Równina Urszulewska, 318.63 Wzniesienia Mławskie, 318.65 Równina Kurpiowska, 841.57 Wzniesienia Górowskie, 841.58 Równina Ornecka, 841.59 Nizina Sępopolska, 842.71 Puszcza Romincka, 842.72 Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.74 Równina Augustowska, 842.81 Pojezierze Olsztyńskie, 842.82 Pojezierze Mrągowskie, 842.83 Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.84 Kraina Węgorapy, 842.85 Wzgórza Szeskie, 842.86 Pojezierze Ełckie, 842.87 Równina Mazurska.

W krajobrazie dominują moreny pagórkowate ze wzgórzami moreny czołowej, na znacznych przestrzeniach pokryte lasami. Analizując budowę geologiczną i warunki hydrogeologiczne można stwierdzić, że wody podziemne pierwszych użytkowych poziomów występują najczęściej pod nieprzepuszczalnymi lub słabo przepuszczalnymi warstwami glin i iłów, stanowiących od powierzchni rodzaj ekranu izolacyjnego. Nierzadko w obszarach z izolacją powierzchniową

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 7 występują rejony pozbawione od powierzchni warstw izolacyjnych, określane jako okna erozyjne. Należy podkreślić, że warunki występowania poziomów wodonośnych mają istotny wpływ na jakość wód oraz na stopień zagrożenia możliwością ich zanieczyszczenia. Jak pokazuje poniższy rysunek powiat bartoszycki leży w spokojnym terenie tektonicznym.

Rys. 5. Geologia i tektonika Polski 1.2.2 Gleby

Skałami glebotwórczymi terenu powiatu bartoszyckiego są osady czwartorzędowe. Miąższość ich przekracza miejscami 200 m. Główną rolę odgrywają osady zlodowacenia bałtyckiego (stadium pomorskie). Obszar powiatu pokrywa materiał lodowcowy i wodnolodowcowy, głównie gliny i piaski, a także osady holoceńskie (o różnym składzie mechanicznym) oraz torfy. Wśród osadów lodowcowych, tj. zwałowych, spotykamy gliny, piaski, żwiry oraz głazowiska. Natomiast do wodnolodowcowych należą piaski i żwiry fluwioglacjalne, pyły oraz iły, rzadziej gliny. Większość gleb występowała pod lasami i częściowo pod naturalnymi użytkami zielonymi. Do uprawy polowej zajęto najpierw większość utworów zwięzłych (gliniastych, ilastych i pylastych). Natomiast pod lasami nadal dominują słabe gleby piaskowe.

Gleby brunatne właściwe − powstały z różnych skał macierzystych, głównie jednak zasobnych w węglan wapnia glin zwałowych wysoczyzn morenowych. W powiecie bartoszyckim dominują wśród gruntów ornych. Należą do klas bonitacyjnych od IV do IIIa. Zaliczane są prawie do wszystkich kompleksów przydatności rolniczej z dominacją pszennego dobrego.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 8 Gleby brunatne kwaśne morfologicznie − podobne są do brunatnych właściwych. Odczyn ich jest jednak w całym profilu kwaśny lub bardzo kwaśny. Wśród użytków rolnych zajmują znikomą powierzchnię.

Rysunek 6. Waloryzacja warunków przyrodniczych rolnictwa wg Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach Na podstawie opracowanej przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach metodzie porównywania elementów wpływających na wartość produkcyjną gleb metodą punktową, oceniającą poszczególne składniki (glebę, agroklimat, rzeźbę terenu, warunki wodne środowiska), można scharakteryzować wskaźnik liczbowy charakteryzujący jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej obszarów gmin. W skali 0-100 najlepsze obszary powiatu uzyskały do 90 punktów.

Gleby brunatne wyługowane − znajdują się na przejściu między brunatnymi właściwymi a pseudobielicowymi. Zostały one wyługowane drogą przemywania i ługowania gleb brunatnych właściwych różnego stopnia rozwoju. Wytworzyły się z różnych skał glebotwórczych: glin, piasków zwałowych i sandrowych, pyłów i iłów wodnolodowcowych. Zasadnicza różnica występuje w odczynie gleby i znacznie większym występowaniu węglanów. Gleby tego podtypu są rozrzucone po całym terenie powiatu i występują obok innych gleb. Spotykamy je prawie we wszystkich kompleksach przydatności rolniczej. Czarne ziemie właściwe − powstały w obniżeniach terenu z przeobrażenia gleb hydrogenicznych. Zawierają one stosunkowo dużo próchnicy (2 − 4 %) i węglanu wapnia. Wytworzyły się z glin, iłów oraz pyłów ilastych i zwykłych. Pod względem bonitacyjnym występują w klasach od I do IV a oraz w kompleksach przydatności rolniczej: pszennym bardzo dobrym i dobrym, żytnim bardzo dobrym i żytnio ziemniaczanym oraz w obu kompleksach zbożowo-pastewnych.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 9 Czarne ziemie zdegradowane i niedokształcone − wytworzyły się z różnych skał macierzystych (najczęściej piaskowych). Występują w obniżeniach na terenie powiatu. Część czarnych ziem zdegradowanych uległa dalszemu przekształceniu w gleby szare. Gleby pseudobielicowe spotyka się na terenie płaskim, względnie słabo urzeźbionym (w obrębie moren dennych). W powiecie bartoszyckim występują one na małych powierzchniach. Gleby te należą przeważnie do klas bonitacyjnych IV b − III a. Pod względem przydatności rolniczej są zaliczane do kompleksów żytnich, rzadziej do kompleksu pszennego. Mady − mady rzeczne utworzyły się na współczesnych tarasach zalewowych w dolinach rzecznych, w warunkach nie sprzyjających procesowi torfotwórczemu. Występują one w dolinach rzek. Wśród nich wyróżniamy mady o nie wykształconym profilu, mady brunatne, czarnoziemne i glejowe. Jakość i przydatność rolnicza tych gleb jest bardzo różna. Najżyźniejsze mady występują w dolinie Gubra. Gleby hydrogeniczne − obejmują grupę typów występujących przeważnie w miejscach położonych najniżej i najsilniej uwilgotnionych, głównie w dolinach rzecznych i jeziornych, w rynnach przepływowych i kotlinach.

Rysunek 7 . Ocena gleb użytków rolnych Polski wg Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach

Na mapie przedstawiono w układzie gmin jakość przydatności rolniczej gleb. Opracowana przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach metoda porównywania jakości przydatności rolniczej gleb, ocenia w skali punktowej od 0 do 90 jakość gleb.

Gleby torfowe wykształciły się prawie wyłącznie na torfach niskich i dolinowych. Największe powierzchnie zajmują torfy trzcinowo-turzycowe i inne. Gleby torfowe przeznaczone są zwykle pod użytki zielone.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 10 Wśród gleb hydrogenicznych gleby murszowo-torfowe zajmują największą powierzchnię. Występują w rozproszeniu na całym terenie powiatu, przeważnie pod użytkami zielonymi. Najczęściej spotykamy je na Równinie Sępopolskiej. Wartość bonitacyjna mieści się w klasach II i IV. Należą do kompleksu przydatności rolniczej 2z i 3z (użytki zielone średnie i słabe).

Gleby mułowo-torfowe i torfowo-mułowe powstały z torfów torfowisk niskich i dolinowych, pod wpływem wzmożonej działalności przepływającej wody, zawierającej najdrobniejsze części spławialne i pyłowe. Występują przeważnie w obniżeniach terenu, wśród mineralnych gruntów ornych oraz w dolinach rzecznych. Większość z nich znajduje się pod użytkami zielonymi przeważnie dobrej i średniej jakości, a niekiedy tylko słabej.

1.2.3 Klimat

Klimat powiatu odznacza się dużą różnorodnością i zmiennością typów pogody. Związane jest to z przemieszczaniem się frontów atmosferycznych i częstą zmiennością mas powietrza. Powiat leży w obrębie północnomazurskiego regionu klimatycznego.

Rysunek 8. Izotermy stycznia.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 11

Rysunek 9. Izotermy lipca. Powiat bartoszycki charakteryzuje się dużym czasem usłonecznienia rzeczywistego, tj. czasu „świecenia słońca”. Średnie dzienne usłonecznienie w ciągu roku nie wykazuje na terenie powiatu większego zróżnicowania i wynosi 4,4 godziny. Także dla lipca nie jest ono zbyt zróżnicowane i waha się od 7,2 do 8,0 godzin, a dla całego okresu letniego wypoczynku (czerwiec – sierpień) zawiera się w przedziale 7,0−7,8 godziny, co należy zaliczyć do cennych walorów regionu. Średnia temperatura w roku wynosi 6,9°C (dane wykonane na posterunku meteorologicznym w Bartoszycach w latach 1951-70). Liczba dni gorących z temperaturą maksymalną równą lub wyższą niż 25,0°C wynosi od 22-24. Dni mroźnych, tj. z temperaturą maksymalną poniżej 0°C, notowano średnio 53, a dni bardzo mroźnych (o temperaturze poniżej -10°C)-średnio 3 w roku. Temperatura najcieplejszego miesiąca lipca wynosi 17,9°C, a najzimniejszego – lutego wynosi –4,0°C. Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi 195 dni. Wilgotność względna powietrza wynosi średnio 82% i jest dość typowa dla terenów województwa warmińsko-mazurskiego. Wiosną i latem jest niższa, jesienią i zimą wyższa. Zachmurzenie średnie roczne w wysokości 6,2 (w skali 10-stopniowej) jest jedną z niższych wartości na terenie województwa. Dni pogodnych jest średnio38, dni pochmurnych-132. Dni z burzą jest średnio13-14, dni z mgłą 41. Najbardziej pogodnym okresem jest koniec lata i początek jesieni. Największym zachmurzeniem charakteryzuje się okres od listopada do grudnia.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 12 Średnia roczna suma opadów w rejonie Bartoszyc jest niższa od średniej dla Polski, czyli nie sięga 600mm (wynosi 583mm). Natomiast na terenie gminy Górowo Iławeckie ilość opadów jest wyższa (głównie w zachodniej części gminy), co spowodowane jest skraplaniem na Wzniesieniach Górowskich pary wodnej z wilgotnych mas powietrza znad Zatoki Gdańskiej. W Bartoszycach najwyższy opad notowany jest latem, najniższy w lutym i marcu.

Rysunek 10. Opady atmosferyczne Na przeważającym obszarze wieją wiatry z kierunku południowo-zachodniego (18,9% udziału w ciągu roku) i wiatry zachodnie (15,2%). Udział wiatrów południowo-zachodnich jest szczególnie wysoki jesienią i zimą. Wiosną i latem wzrasta udział wiatrów zachodnich i północno-zachodnich. Na posterunku w Bartoszycach cisze obserwowane są średnio 16,6% w roku. Jest to stosunkowo dużo. Również stosunkowo dużo zanotowano dni z wiatrem silnym (powyżej 10m/sek)-11,3 dnia. Na klimat lokalny ma wpływ rzeźba terenu. Obniżenia terenowe przyczyniają się do zalegania chłodnego, wilgotnego powietrza, dużych wahań dobowych temperatury, mniejszych prędkości wiatrów, występowania przymrozków wczesną jesienią.

1.2.4 Warunki występowania wód podziemnych.

Dane dotyczące wód podziemnych autorzy uzyskali tylko dla województwa warmińsko- mazurskiego: − zasoby dyspozycyjne słodkich wód podziemnych dla obszaru województwa warmińsko- mazurskiego określono przy uwzględnieniu modułu zasobów odnawialnych, wynoszącego średnio 160 m3/dobę/km2. Wielkość zasobów dyspozycyjnych określa się odpowiednio na 161,4 tys. m3/h; 3873 tys. m3/dobę i 1414 mln m3/rok (1,4 km3 /rok). − zasoby eksploatacyjne zwykłych wód podziemnych, przy uwzględnieniu średniego modułu zasobów równego 5,86 m3/h/km2, wynoszą odpowiednio: 141,8 tys. m3/godz; Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 13 3404 tys. m3/dobę i 1242 mln m3/rok (1,2 km3/rok). Około 95 % wód przeznaczonych do eksploatacji czerpane jest z poziomów czwartorzędowych, pozostała ilość pochodzi z warstw trzeciorzędowych, głównie w rejonie Olsztyna, Bartoszyc, Lidzbarka Warmińskiego, Kętrzyna i Reszla. W powiecie bartoszyckim, w okolicach miejscowości Sokolica i Spurgle, istnieje silne źródło wód podziemnych tworzące samowypływy efektem, czego są występujące użytki ekologiczne – torfowiska źródliskowe.

Wody mineralne. Na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego występują wody chlorkowo- sodowe. Północna część województwa (obszar synekliny perybałtyckiej), w której leży powiat bartoszycki, określana jest jako najbardziej perspektywiczna na terenie województwa w występowaniu wód mineralnych o znaczeniu leczniczym. Zalegania solanek o znaczeniu leczniczym i mineralizacji ogólnej rzędu 10-60 g/l można się spodziewać w piaskowcach dolnej jury i triasu na głębokościach około 0,7-1,3 km. Temperatura tych wód wynosi około 20-25°C. Wody te nadają się głównie do kąpieli leczniczych i rekreacyjnych.

1.2.5 Sieć rzeczna i zasoby wodne

Obszar województwa należy do czterech podstawowych zlewni: rzek przymorza: Pregoły, Narwi i Wisły. Charakter i reżim hydrologiczny rzek jest bardzo zróżnicowany – od typowo nizinnego do górskiego, uzależniony od ukształtowania oraz pokrycia zlewni, rodzaju i zmienności zasilania, występowania bagien naturalnych zbiorników wodnych.

Rysunek 11. Sieć hydrologiczna województwa warmińsko-mazurskiego.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 14 Cechą charakterystyczną sieci rzecznej powiatu jest jej młodość. Wykształciła się ona w holocenie i nadal podlega przekształceniom (np. występujące zjawiska bifurkacji, sufozji). Rzeki powiatu mają stosunkowo duże spadki, szerokość koryt – przeciętnie od 2 do 7 m, przy głębokościach dochodzących do ponad 2 m. Ich cechą charakterystyczną są niskie średnie przepływy. Największy średni przepływ ma Łyna na granicy państwa – 34,7 m3/sek. Łyna jest najdłuższą rzeką na terenie województwa (264 km).

Rysunek 12. Sieć rzeczna powiatu bartoszyckiego

Rysunek 13. Stan czystości wód powiatu bartoszyckiego 1998 rok.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 15 1.3 Środowisko kulturowe.

Informacji o ludach później nazwanych Prusami, zamieszkujących ziemie stanowiące obecny teren powiatu, dostarczyli starożytni żeglarze oraz kupcy. Ślady, jakie Prusowie pozostawili na tym terenie są liczne i trwałe. Większość nazw miejscowych zawiera źródłosłów pruski i to dobrze zachowany. Mimo silnych wpływów niemieckich i polskich nie uległy one przekształceniom. W wielu miejscach do dziś znajdowane są w wykopach archeologicznych naczynia, sprzęty, ozdoby służące ludom niegdyś zamieszkującym te ziemie. W wielu miejscach odkryto też groby Prusów, natrafiono na pozostałości pruskich grodzisk, ziemnych umocnień obronnych. Większość z nich pozostaje wciąż nie badana. Wszystkie miejscowości leżące na terenie powiatu otrzymały przywilej lokacyjny w pierwszej połowie XIV w. I tak miasto Bartoszyce założone w 1326 r. początek swój wzięło od drewnianej warowni wzniesionej w 1240 r., w miejscu staropruskiego grodziska w krainie Barcji. Trwałymi pomnikami epoki przedkrzyżackiej znajdującymi się obecnie na terenie miasta są kamienne pomniki zwane pruskimi babami. Należą one do najstarszych pomników na ziemiach polskich, licząc najprawdopodobniej ponad tysiąclecie. Ponadto godnymi obejrzenia obiektami w mieście są: Brama Lidzbarska – najstarszy zabytek kultury świeckiej, jeden z nielicznych ocalałych fragmentów murów obronnych, którymi otoczono miasto w połowie XIV w. oraz budowle sakralne z XIV i XV w. Również na terenie Gminy Bartoszyce znajduje się wiele interesujących zabytków architektury. Najcenniejszym zabytkiem spośród budowli sakralnych jest kościół w Sokolicy. Innymi równie cennymi zabytkami są kościoły w Łabędniku, Galinach, Rodnowie i Wojciechach, pochodzące z XIV i XV wieku. Z zabytków architektury świeckiej najcenniejszy jest zespół dworski w Galinach oraz pochodzące z XVI i XIX w. pałace w Tolku, Łabędniku, Osiece i Łojdach. Miejscowość Górowo Iławeckie otrzymało prawa miejskie w 1335 r. i mniej więcej w tym samym roku rozpoczęto w Landsbergu (dawna nazwa miasta) budowę kościoła. W mieście tym godnym uwagi obiektem jest zabytkowy ratusz z XIV w., cerkiew grekokatolicka z XIV w. oraz Muzeum Gazownictwa. Obiektami zabytkowymi gminy Górowo Iławeckie są kościoły w Janikowie z XIV w., Kandytach z XVI w. , Pieszkowie z XV w. oraz pałac neoklasyczny w Nerwikach. Osada Strowangen założona na początku XIV w. dała początki miastu Bisztynek Nowo założone miasto otrzymało nazwę Bisschofsteyn. Zachowane do dziś zabytki miasta stanowią głównie budowle sakralne, takie jak: kościół gotycki z XIV w., kościół renesansowy wybudowany w XVII w. Cennym obiektem zabytkowym jest Brama Lidzbarska stanowiąca część murów obronnych z przełomu XV i XVI w. W okolicznych wsiach do dziś zachowały się piękne gotyckie kościoły, kaplice i kapliczki charakterystyczne dla Warmii. Miasto Sępopol otrzymało przywilej lokacyjny w 1351 r. z rąk Wieliego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Henryka Dusnera. Natomiast miejsko-wiejska gmina Sępopol powstała w dniu 1 stycznia 1973 r. W tym samym dniu dekretem Rady Ministrów nadano ponownie prawa miejskie miasteczku Sępopol. Ważniejszymi zabytkami, jakie możemy obejrzeć na terenie gminy są: kościół gotycki z XIV w., odcinek murów obronnych z 1372r. oraz pałace w Judytach i Masunach.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 16 2 SFERA EKOLOGICZNA

2.1 Szata roślinna w tym ekosystemy leśne.

Urozmaicona rzeźba terenu powiatu jest charakterystyczna dla obszarów typowo polodowcowych. Lasy zajmują około 18,7% powierzchni ogólnej powiatu. Wskaźnik ten jest znacznie mniejszy niż średnia województwa warmińsko-mazurskiego, który wynosi 29%. Stan ten wynika z dużej żyzności gleb na terenie powiatu, co spowodowało intensywniejsze wylesianie w przeszłości. Rysunek14 przedstawia usytuowanie większych kompleksów leśnych na terenie powiatu:

Rysunek 14. Większe kompleksy leśne w powiecie bartoszyckim.

Znaczna różnorodność siedlisk, stosunkowo niewielkie uprzemysłowienie i urbanizacja regionu pozwoliły na przetrwanie bogactwa flory. Jej specyfikę stanowią: znaczna liczba gatunków północnych, wygasanie zasięgów licznych gatunków roślin środkowo- i zachodnioeuropejskich oraz młodość, gdyż flora rozwinęła się dopiero po ustąpieniu lądolodu skandynawskiego, tj. około 12 000 lat p.n.e. W szacie roślinnej występują gatunki o szerokim zasięgu geograficznym (np. sosna zwyczajna) i gatunki graniczne, których zasięg zanika na tym terenie, tak więc wschodnią granicę osiągają tu buk zwyczajny, klon, jawor, dąb bezszypułkowy, południową zaś na przykład świerk (rasy północnej) i chamedaphne północna.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 17 Florę regionu tworzą gatunki pochodzenia: − arktycznego między innymi malina moroszka, turzyce (luźnokwiatowa i drobnozadziorkowa), − borealnego – brzoza niska, poryblin jeziorny, chamedaphne północna, − środkowoeuropejskiego – buk zwyczajny, dąb szypułkowy i bezszypułkowy, zawilec gajowy, konwalia majowa, − atlantyckiego – żarnowiec miotlasty i szczotlicha siwa, − pontyjskiego – dzwonek syberyjski, zawilec wielkokwiatowy, − śródziemnomorskiego – wilczomlecz szerokolistny, jarząb brekinia, − południowosyberyjskiego – dzwonek wonny, sasanka otwarta, lepnica zielonawa.

Poza zbiorowiskami leśnymi, ważnymi i charakterystycznymi dla powiatu są zbiorowiska roślinności wodnej i torfowiskowej. Sieć wodna regionu jest bardzo bogata, co wpływa na ogromną obfitość gatunków występującej w niej roślinności. W rzekach i jeziorach masowo spotyka się rdestnice, rogatki, wywłóczniki, grzybienie białe, grążele żółte, a w strefie brzeżnej – oczerety, trzciny i pałki. Wśród torfowisk wyróżnia się torfowiska niskie, związane z dolinami rzek.

2.2 Świat zwierzęcy.

Fauna tego regionu jest bogata i bardzo interesująca. Spośród bezkręgowców należy wymienić gąbki słodkowodne, żyjące na przykład w rzekach. Bardziej poznanymi bezkręgowcami są owady. Do rzadszych z nich należą tęcznik liszkarz, kozioróg dębosz, zmierzchnica trupia główka, paź żeglarz i paź królowej, rusałka żałobnik, mieniak tęczowiec i inne. Znawców zachwyca mnogość ważek. Ichtiofaunę reprezentuje około 40 gatunków, między innymi sielawa, troć, pstrąg, sandacz, sieja, certa, kleń, miętus, różanka, piskorz, sum,węgorz i lipień. Z płazów ogoniastych wymienić należy traszkę zwyczajną i traszkę grzebieniastą. Znacznie liczniej występują płazy bezogoniaste, jak kumak nizinny, grzebiuszka, ropucha szara i ropucha zielona, rzekotka drzewna, żaby: wodna, jeziorkowa, trawna, moczarowa i śmieszka. Reprezentantami gadów są tu żółw błotny, jaszczurki: zwinka, żyworódka, padalec, zaskroniec, żmija zygzakowata i bardzo rzadko występujący gniewosz plamisty. Prawdziwą atrakcję regionu stanowi bogactwo jego awifauny. Mnogość gatunków nie pozwala nawet na przedstawienie ich pełnej listy. Charakterystyczne dla regionu są ptaki związane z wodami. Występują tu wszystkie lęgowe perkozy – dwuczuby, rdzawoszyi, zausznik i perkozek. Bocian biały tworzy w północnej części powiatu największe skupisko w Europie. Szczególnie licznie występują te ptaki we wsiach: Żywkowo (gmina Górowo Iławeckie), Szczurkowo i Lwowiec (gmina Sępopol), Lejdy (gmina Bartoszyce). W ostatniej z wymienionych miejscowości na dachach budynków jednego gospodarstwa znajduje się aż 8 gniazd bocianich, z czego 4 na jednej stodole. W gminie Górowo Iławeckie główną atrakcją jest Europejskie Centrum Bociana Białego znajdujące się w miejscowości Żywkowo. Jest to największa kolonia tego ptaka w Polsce i jedna z największych w Europie, dająca początek

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 18 wielkiemu „Szlakowi Bocianich Gniazd” przebiegającemu przez takie miejscowości jak: Toprzyny, Lejdy, Szczurkowo i Lwowiec. Spośród innych ptaków żyją tu niemal wszystkie krajowe dzięcioły, łącznie z białogrzbietym. Liczne są kruki. Można tu spotkać orzechówki, krzyżodzioby świerkowe, droździki, strumieniówki, dziwonie, podróżniczki, zimujące pluszcze oraz wiele innych. Dość licznie występują ssaki. Jednym z najciekawszych i podlegających ochronie jest bóbr. Żeremia można spotkać w wielu miejscach na terenie powiatu. Odtworzone przez bobry biotopy wodno-błotne odpowiadają także występującej tu wydrze. W podobnych warunkach występują norki amerykańskie, które po ucieczce z hodowli zdziczały i czynią spustoszenie wśród ptactwa i piżmaków. Knieje pełne są jeleni, sarn, dzików, lisów. Często spotykane są kuny, borsuki i tchórze oraz jenot, który przywędrował tu ze wschodu. Natomiast do rzadkich gatunków można zaliczyć łosie, wilki i rysie. Sztucznie zaś wprowadzono daniele. Można tu też spotkać gronostaja, łasicę, popielicę i inne drobne ssaki.

2.3 Walory krajobrazowe powiatu.

Zestawienie zbiorcze obszarów prawnie chronionych i rezerwatów przyrody w powiecie bartoszyckim i w poszczególnych gminach przedstawia poniższa tabela:

Tabela 1 . Obszary prawnie chronione i rezerwaty przyrody.

Ogółem Powierzchnia Obszary obszary obszarów Rezerwaty Użytki Liczba Jednostka chronionego prawnie prawnie przyrody ekologiczne pomników organizacyjna krajobrazu chronione chronionych ( ha ) ( ha ) przyrody ( ha ) ( ha ) ( % ) Powiat bartoszycki 30.183,4 23,1 17,7 29.710 455,7 69

Bisztynek (g.m-w. ) 2.533,3 12,6 2.200 333,3 2

Bartoszyce (g.w) 5.869,6 13,7 5.860 9,6 32

Sępopol (g.m-w) 2.930,9 12,1 2.930 0,9 19

Górowo Iław. (g.w) 18.849,6 45,3 17,7 18.720 111,9 14

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 19 Gmina Bartoszyce.

Obszary chronione gminy: − doliny Łyny i Pisy Północnej z Jeziorem Kinkajmskim, − północno-zachodnia część gminy.

Tabela 2. Pomniki przyrody Gminy Bartoszyce.

obwód wys rok Nr. obiekt lokalizacja (cm) (m) uznania 161 dąb 465 30 200m od leśniczówki przy Galinach 1957 162 dąb 550 30 100m od leśniczówki przy Galinach 1957 163 lipa 480 25 200m od wsi Minty 1957 165 dąb 490 25 k. wsi Łabędnik 150m od szosy do Kętrzyna 1957 podwórze po b.PGR Ciemna Wola, obok 166 dąb 634 30 1957 głazu-pomnika nr 276 NW róg parku b.PGR Kinkajmy,300m od 167 lipa 735 30 1957 szosy do Kętrzyna 170 dąb 450 28 przy szosie Maszewy-Łabędnik Mały 1957 184 modrzew 250 25 Krawczyki, park szkoły 1957 185 dąb 495 28 Krawczyki, park szkoły 1957 186 modrzew 260 25 Krawczyki, park szkoły 1957 188 dąb 470 25 Krawczyki, park szkoły 1957 189 dąb 420 26 Krawczyki, park szkoły 1957 190 dąb 400 28 park b. PGR Parkoszewo 1957 191 dąb 400 25 park b. PGR Parkoszewo 1957 192 wiąz 680 30 park b. PGR Parkoszewo 1957 Parkoszewo nad sadzawką 150m SW od 193 dąb 460 29 1957 szkoły 194 dąb 500 29 park b. PGR Parkoszewo 1957 196 lipa 350 28 park b. PGR Parkoszewo 1957 Sporwiny, przy zabudowaniach S. 197 dąb 410 29 1957 Krasnowskiego 198 dąb 420 20 Sporwiny, zbocze przy strumieniu 1957 199 dąb 400 30 Sporwiny, zbocze przy strumieniu 1957 Sporwiny, przy zabudowaniach S. 200 dąb 530 30 1957 Krasnowskiego Sporwiny, przy zabudowaniach S. 201 dąb 480 30 1957 Krasnowskiego Sporwiny, przy zabudowaniach S. 202 dąb 380 28 1957 Krasnowskiego

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 20 Sporwiny, przy zabudowaniach S. 203 dąb 440 30 1957 Krasnowskiego 316 dąb 550 30 obok stawu w parku b.PGR Bajdyty 1964 325 2 dęby 385;415 30 Łęg, park przypałacowy 1967 350-690; 30; 334 4 dęby, lipa Łęg 1968 490 30 aleja lip.-25 drzew 22- 373 150-300 Łęg, przy drodze do Ardap 1975 na odcinku 150m 28 559 9 dębów 400-560 26 Bajdyty, park 1992 560 dąb 400 25 Łabędnik, park 1992 głaz-różowy granit podwórze po b.PGR Ciemna Wola, obok 276 780 1,6 1961 grubokrystaliczny dębu-pomnika nr 166

Tabela 3. Użytki ekologiczne Gminy Bartoszyce.

Walory przyrodnicze, Nazwa użytku Typ użytku Powierzchnia Data L.p będące podstawą uznania ekologicznego ekologicznego (ha) uznania za użytek 1 „Rosiczka” torfowisko 1,32 04.02.94 Rzadka roślinność torfowa

2 „Rosiczka” torfowisko 0,38 04.02.94 Rzadka roślinność torfowa

3 „Rosiczka” torfowisko 0,95 04.02.94 Rzadka roślinność torfowa

4 „Sokolica” torfowisko 3,33 28.03.96 Rzadka roślinność torfowa

5 ‘Spurgle” torfowisko 3,63 28.03.96 Rzadka roślinność torfowa

Gmina i Miasto Bisztynek.

Jedynym obszarem chronionym na tym terenie jest zlewnia rzeki Sajna, której powierzchnia wynosi 340 ha (333 ha to wody powierzchniowe). Obszar ten jest cenny pod względem ornitologicznym. Znajdują się tu miejsca żerowania i gniazdowania wielu gatunków ptaków. Wiele z nich umieszczonych jest na liście gatunków zagrożonych i ginących, wpisanych do Czerwonej Księgi. Najcenniejsze gatunki to: bataliony, kuliki wielkie, kaczki (rożeniec, płaskonos, hełmiatka, krakwa), tracze, nurogęś długodzioby, gęsi, żurawie, bielik, rybołów, bocian czarny.

Na terenie gminy występują głazy narzutowe, które w Bisztynku i Księżnie zostały uznane za pomniki przyrody nieożywionej. Owiany legendą „Diabelski Kamień” w Bisztynku jest największym głazem narzutowym (obwód 28 m) na całym pojezierzu mazurskim.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 21

Tabela 4. Lista użytków ekologicznych Gmina i Miasto Bisztynek.

Walory przyrodnicze, Nazwa użytku Typ użytku Powierzchnia Data L.p. będące podstawą ekologicznego ekologicznego ha uznania uznania za użytek Polder-Sątopy Ostoja ptactwa 1 rozlewisko 333 ha 08.06.1998 Samulewo wodno-błotnego

Miasto i Gmina Sępopol.

Do największych zasobów krajobrazowych gminy Sępopol należą strefy chronionego krajobrazu utworzone wzdłuż rzek Łyny i Guber. Dużą wartość przyrodniczą mają tereny bagienne położone wzdłuż rzeki Mamlak. Na terenie gminy znajdują się 34 pomniki przyrody w tym 18 dębów, 15 buków i 1 lipa. Wykaz pomników przyrody w gminie Sępopol przedstawia poniższa tabela:

Tabela 5. Pomniki przyrody Miasta i Gminy Sępopol.

Zarządzający/ Rodzaj obiektu Gatunki Ilość Data Lp. Obwód drzew właściciel terenu pomnikowego drzew drzew uznania z pomnikiem

1 drzewo dąb 460 1 1957 Nadleśnictwo

2 drzewa buki 100-150 15 1952 AWRSP

3 drzewo lipa 520 1 1957 Osoba prywatna

4 drzewa dęby 400-510 8 1957 AWRSP

5 drzewo dąb 485 1 1957 Nadleśnictwo

6 drzewo dąb 620 1 1957 AWRSP

7 drzewa dęby 445-620 3 1984 AWRSP

8 drzewo dąb 500 1 1994 Nadleśnictwo

9 drzewa dęby 400 3 1998 Osoba prywatna

Miasto Górowo Iławeckie.

Na terenie miasta występuje jeden obszar chroniony, który obejmuje kompleks leśny wraz z dwoma zbiornikami wodnymi o powierzchni 13 ha (obecnie opróżnionymi) znajdującymi się w północnej części miasta. Obszar obejmuje też dolinę Młynówki na odcinku przebiegającym przez teren miasta. Dane o obszarach chronionych przedstawia tabela nr 6:

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 22 Tabela 6. Podstawowe dane o obszarach chronionych Miasto Górowo Iławeckie:

Użytkowanie i pokrycie terenu obszaru chronionego (km2) Nazwa obszaru Powierzchnia 2 grunty chronionego (km ) lasy wody pow. tereny zabud. rolne Dolina Młynówki ok. 0,36 0,07 0,03 0,16 0,1

Walorem kulturowym miasta jest Cmentarz Żydowski o powierzchni 0,05 ha znajdujący się przy ulicy Generała Sikorskiego.

Gmina Górowo Iławeckie. W 1970 roku ustanowiony został florystyczny wodno-leśny rezerwat przyrody „Jezioro Martwe”, o powierzchni 17,07 ha (z czego 2,6 ha zajmuje akwen „Jeziora Martwego”). Rezerwat położony jest w północnym pasie „Dzikowskiego Dworu”. Jezioro swą nazwę zawdzięcza zupełnemu zanikowi w nim życia biologicznego. Podstawowym celem utworzenia rezerwatu była ochrona stanowiska unikalnej, ściśle chronionej maliny moroszki. Malina moroszka występuje również na południe od Warszkajt. W dniu 4 lutego 1994 r Rozporządzeniem Nr 20 Wojewoda Olsztyński obszar ten uznał za podlegający ochronie jako użytek ekologiczny tj. torfowisko ze stanowiskiem maliny moroszki o pow. 11,83ha.

Tabela 7. Wykaz pomników przyrody gminy Górowo Iławeckie. Rodzaj Obwód Ilość Zarządzający/ Nr w Gatunki drzew Data rejestrze obiektu drzew/ drzew/ właściciel w pomniku uznania WKP pomnikowego głazów głazów terenu 227a głaz - 1.180 1 1961 AWRSP 333 głaz - 880 1 1968 Nadl. Górowo Ił 348 drzewo 490 1 1969 Nadl .Górowo IŁ 385 drzewo topola biała 530 1 1984 AWRSP 386 drzewo buk, dąb, klon, lipa 320-530 7 1984 AWRSP 387 drzewo dąb, lipa, jesion 340-690 7 1984 AWRSP 489 drzewo dąb 420 1 1988 Nadl .Górowo IŁ 491 drzewo kasztanowiec 270 1 1989 Nadl .Górowo IŁ 492 drzewo buk 55 1 1989 Nadl .Górowo IŁ 829 drzewo buk 375 1 1995 AWRSP 830 drzewo dąb 400 1 1995 AWRSP 831 drzewo dąb 390 1 1995 AWRSP 832 drzewo buk purpurowy 335 1 1995 AWRSP 833 drzewo jesion 385 1 1995 AWRSP Tabela 8. Lista użytków ekologicznych w gminie Górowo Iławeckie: Nazwa użytku Typ użytku Powierzchnia Data Walory przyrodnicze, Lp. będące podstawą uznania ekologicznego ekologicznego (ha) uznania za użytek 1 torfowisko florystyczny 11,38 1.02.1994 Malina moroszka

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 23 3 SFERA SPOŁECZNA

3.1 Ludność powiatu

Powiat bartoszycki liczy 64 892 osób. Zaludnienie wykazuje tendencję malejącą.

Ludność powiatu w latach 1996-98 66 200 Stan ludności na 66 000 31 XII wg faktycznego 65 800 miejsca 65 600 zamieszkania ogółem stan 65 400 [osoba] 65 200 65 000 Stan ludności na 31 XII wg stałego 64 800 miejsca 64 600 zameldowania ogółem stan 64 400 [osoba] 64 200 1996 1997 1998

Rysunek 15. Ludność powiatu bartoszyckiego w latach 1996-98.

W 1998 roku na 100 mężczyzn w powiecie przypadało 104 kobiety ( podobny wskaźnik charakteryzuje całe województwo). Ludność powiatu wg. płci

35 000 Kobiety wg miejsca 30 000 faktycznego zamieszkania 25 000 31XII 20 000

15 000 Mężczyźni wg 10 000 miejsca faktycznego 5 000 zamieszkania 31XII 0 1996 1997 1998

Rysunek 16. Ludność powiatu bartoszyckiego wg. płci w latach 1996-98.

Gęstość zaludnienia w 1998 roku wynosiła 50 osób/1 km2, kształtuje się więc poniżej średniej województwa warmińsko-mazurskiego, która kształtowała się na poziomie 60 osób/1 km2. Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 24

Rysunek 17. Gęstość zaludnienia.

BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE OLECKOOLECKO KĘTRZYNKĘTRZYN (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski)

ELBLĄGELBLĄG OLSZTYNOLSZTYN GIŻYCKOGIŻYCKO OSTRÓDAOSTRÓDA MRĄGOWOMRĄGOWO OSTRÓDAOSTRÓDA MRĄGOWOMRĄGOWO EŁKEŁK IŁAWAIŁAWA PISZPISZ

SZCZYTNOSZCZYTNO

NOWENOWE MIASTOMIASTO NIDZICANIDZICA LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 18. Demografia powiatu bartoszyckiego na tle powiatów województwa warmińsko-mazurskiego 1998 rok.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 25

W strukturze wieku mieszkańców przeważają grupy młode. Pomimo zmniejszenia populacji dzieci nie rysuje się tendencja do starzenia się ludności powiatu.

Struktura wieku - w grupach wiekowych - powiat bartoszycki 1998

7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0

0-5 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 45-50 50-55 55-60 60-65

Rysunek 19. Struktura wieku w powiecie bartoszyckim w 1998 roku.

Struktura wieku mieszkańców powiatu w 1998 r 1 600 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0

2 lat 4 lat 6 lat 8 lat 10 lat 12 lat 14 lat 16 lat 18 lat

Rysunek 20. Struktura wieku mieszkańców powiatu w 1998 w grupach wiekowych do 19 roku życia.

Przyrost naturalny powiatu bartoszyckiego na tle innych powiatów województwa warmińsko-mazurskiego jest niski.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 26 BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE OLECKOOLECKO (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. KĘTRZYNKĘTRZYN ELBLĄGELBLĄG GIŻYCKOGIŻYCKO OLSZTYNOLSZTYN OSTRÓDAOSTRÓDA MRĄGOWOMRĄGOWO EŁKEŁK PISZPISZ IŁAWAIŁAWA PISZPISZ SZCZYTNOSZCZYTNO

NOWENOWE MIASTOMIASTO NIDZICANIDZICA LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 21. Przyrost naturalny w powiecie na tle innych powiatów województwa.

W strukturze ludności powiatu stwierdza się duży udział ludności w wieku produkcyjnym i zdecydowanie mniejszą liczbę ludności w wieku poprodukcyjnym. Daje się zauważyć zmniejszający udział ludności w wieku przedprodukcyjnym. Ale struktura ludności powiatu bartoszyckiego według grup ekonomicznych jest bardzo korzystna i powiat należy zaliczyć do demograficznie „młodych”.

Struktura ludności według grup ekonomicznych 12,3% Ludność w wieku 28,4% przedprodukcyjnym faktycznie zamieszkała 31XII

Ludność w wieku produkcyjnym faktycznie zamieszkała 31XII

Ludność w wieku poprodukcyjnym faktycznie zamieszkała 59,2% 31XII

Rysunek 22. Struktura ludności powiatu bartoszyckiego według grup ekonomicznych w 1998 roku.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 27 Ludność powiatu wg grup ekonomicznych 96-98 100% 11,8% 12,2% 12,3%

80%

poprodukcyjny 60% 58,0% 58,5% 59,2% produkcyjny

przedprodukcyjny 40%

20% 30,2% 29,4% 28,4%

0% 96 97 98

Rysunek 23. Ludność powiatu bartoszyckiego w grupach ekonomicznych wg. miejsca zamieszkania w trzech kolejnych latach 1996-98.

Struktura ludności

16000 wiek przedprodukcyjny 96 14000 wiek przedprodukcyjny 97 wiek przedprodukcyjny 98 12000 wiek produkcyjny 96 wiek produkcyjny 97 10000 wiek produkcyjny 98 wiek poprodukcyjny 96 8000 wiek poprodukcyjny 97 wiek poprodukcyjny 98 6000

4000

2000

0 Bartoszyce miasto Górowo Iławeckie Bartoszyce Górowo Iławeckie Bisztynek Sępopol miasto Rysunek 24. Struktura ludności powiatu bartoszyckiego wg gmin w grupach ekonomicznych wg. miejsca zamieszkania w trzech kolejnych latach 1996-98.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 28 3.2 Oświata i wychowanie

Szkoły i placówki oświatowe prowadzone przez samorządy.

W powiecie bartoszyckim w roku 1998 samorządy gminne i powiatowy były organami prowadzącymi dla: - 33 szkół podstawowych, - 4 szkół średnich ogólnokształcących, - 12 szkół średnich technicznych, - 1 szkoły policealnej zawodowej, - 14 przedszkoli. W przedszkolach funkcjonowało 17 oddziałów.

Tabela 9. Wychowanie przedszkolne, szkolnictwo podstawowe oraz licea ogólnokształcące w roku szkolnym 1998/99 (stan z początku roku) Wychowanie Szkoły podstawowe Licea ogólnokształcące Rok przedszkolne placówki dzieci nauczyciele placówki dzieci nauczyciele placówki dzieci nauczyciele

1998 31 1460 101 33 8840 591 4 1369 65

GórowoGórowo IławeckieIławeckie SępopolSępopol

BartoszyceBartoszyce BartoszyceBartoszyce gmgm BartoszyceBartoszyce

BisztynekBisztynek

Rysunek 25 .Warunki nauczania w szkołach podstawowych w powiecie bartoszyckim w 1998 roku

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 29

Tabela 10. Szkolnictwo średnie techniczne i zawodowe oraz policealne w roku szkolnym 1998/99 (stan z początku roku szkolnego)

Szkoły średnie techniczne i zawodowe Szkoły policealne Rok w tym zasadnicze szkoły zawodowe placówki uczniowie nauczyciele placówki uczniowie placówki uczniowie nauczyciele 1998 12 2673 159 4 1581 112 2 128

GórowoGórowo IławeckieIławeckie SępopolSępopol BartoszyceBartoszyce

BisztynekBisztynek

Rysunek 26. Uczniowie w poszczególnych gminach powiatu bartoszyckiego w 1998 roku

3.3 Biblioteki i kina

Tabela 11. Informacje o bibliotekach i kinach w powiecie na 1000 ludności

biblioteki publiczne kina stałe Lata księgozbiór w wol. czytelnicy miejsca na widowni widzowie 1995 4126 173 6,4 32 1998 3667 185 3,9 10

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 30 Legenda: liczba bibliotek w gminach (liczba gmin)

powyżej 28 (11)

od 4 do 28 (783)

poniżej 4 (1576)

gminy bez danych GUS

4 - przeciętna liczba bibliotek w gminie w RP

28 - przeciętna liczba bibliotek w dzisiejszych miastach na prawach powiatu

Rysunek 27. Biblioteki w gminach powiatu bartoszyckiego w 1996 na tle Polski

3.5 Służba zdrowia

W powiecie bartoszyckim w 1998 roku na 10 tysięcy osób przypadało 12,0 lekarzy, podczas gdy wskaźnik ten dla całej Polski był zdecydowanie wyższy i w 1997 roku wynosił 21,3 (w województwie warmińsko-mazurskim wynosił 16,7).

Tabela 12. Ważniejsze dane o służbie zdrowia powiatu bartoszyckiego w 1995 i 98 r.

Liczba ludności na łóżko w zakład Rok szpitalach aptekę ambulatoryjnej lekarza stomatologa pielęgniarkę ogólnych opieki zdrowotnej 1995 216 10.836 881 3.477 253 1998 225 9.270 5.899 832 7.210 236

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 31 Tabela 13. Placówki ochrony zdrowia i pomocy społecznej w 1998 (stan z 31 XII)

szpitale ogólne przychodnie Rok ośrodki zdrowia apteki obiekty łóżka ogółem 1998 2 288 4 7 7

Tabela 14.. Pracownicy medyczni cywilnej służby zdrowia w 1998 (stan z 31 XII) w powiecie bartoszyckim.

lekarze Rok lekarze pielęgniarki położne stomatolodzy Powiat bartoszycki 1998 r. 78 9 275 33

W powiecie bartoszyckim działa jeden podmiot, dla którego organem założycielskim jest samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego tj. Wojewódzki Szpital Rehabilitacyjny w Górowie Iławeckim. W strukturze samorządu powiatu Bartoszyckiego od 1999 roku działają 2 jednostki służby zdrowia funkcjonujące w formie samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej: − Szpital Powiatowy w Bartoszycach im. Jana Pawła II, − Specjalistyczny Zakład Lecznictwa Otwartego w Bartoszycach. Natomiast znacznie jest zróżnicowana struktura organizacyjna placówek służby zdrowia świadczących podstawową opiekę zdrowotną na terenach poszczególnych gmin. Na koniec grudnia 2000 roku funkcjonowało w powiecie ogółem 12 jednostek w formach: gminnych zakładów lecznictwa otwartego, samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej (wojsko), zespołów zakładów opieki zdrowotnej (MSWiA), niepublicznych zakładów lecznictwa otwartego, niepublicznych przychodni lekarskich i indywidualnych praktyk lekarskich. W grudniu 2000 r funkcjonowały także 2 placówki niepubliczne o charakterze specjalistycznym tj. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Femina” w Bartoszycach oraz Niepubliczny Zakład Lecznictwa Psychiatryczno-Odwykowego w Bartoszycach. Ponadto funkcjonuje 15 gabinetów stomatologicznych kontraktowych, 5 placówek niepublicznych świadczących usługi pielęgniarskie oraz prywatne gabinety lekarskie świadczące usługi w różnych specjalnościach (np.: neurologii, laryngologii, ginekologii itp.) Wspomniane powyżej zróżnicowanie jest efektem wprowadzenia reformy służby zdrowia w roku 1999. W okresie 2 lat funkcjonowania reformy, w powiecie bartoszyckim, stwierdza się dużą dynamikę zmian w funkcjonujących strukturach, co wynika z trudnych warunków narzucanych przez Regionalną Warmińsko-Mazurską Kasę Chorych w okresie prowadzenia negocjacji przed zawarciem kontraktu oraz krótkiego okresu funkcjonowania tych struktur. W najbliższym okresie, na skutek konkurencyjności powinna się wykształcić bardziej stabilna sieć placówek służby zdrowia.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 32 3.3 Bezrobocie.

Powiat bartoszycki charakteryzuje się najwyższym wskaźnikiem stopy bezrobocia rejestrowanego wśród wszystkich powiatów i miast na prawach powiatu województwa. Wskaźnik ten wynosił w listopadzie 2000 roku 32,6%.

Górowo Iławeckie Bartoszyce Sępopol

Bisztynek

Rysunek 28. Bezrobocie w liczbach bezwzględnych w gminach powiatu stan na 30.09.2000 rok.

Tabela 15. Dane z bezrobocia w powiecie za lata 1996 – 2000.

jący

Rok wsi rolne w tym kobiety zasiłku prawa do pracujący pracujący mężczyźni bezrobotni dotychczas absolwenci posiadający zarejestrowani gospodarstwo nie posiada nie nie dotychczas mieszkającyna 1996 9576 4963 4613 4510 8361 1215 253 4557 19 1997 8005 4256 3773 5541 6825 1180 205 3775 6 1998 7824 4142 3612 6093 6553 1387 256 3869 11 1999 8439 4409 4030 6416 6786 1452 254 4057 10 30.09.2000 8751 4797 3954 6932 6887 1864 430 4100 13 31.12.2000 9347 4988 4359 7346 7525 1822 418 4441 13

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 33

Bezrobotni zarejestrowani powiat 1996-2000

10000 9000 8000 1996 7000 1997 6000 1998 5000 1999 30.09.2000 4000 31.12.2000 3000 2000 1000 0 1996 1997 1998 1999 30.09.2000 31.12.2000

Rysunek 29. Struktura bezrobotnych w powiecie bartoszyckim w latach 1996-2000.

Po zmniejszeniu liczby bezrobotnych w latach 1996-98, od 1998 roku liczba bezrobotnych w powiecie, podobnie jak w kraju rośnie.

Bezrobotni w gminach powiatu 1996-2000 4000

3500 1996

3000 1997

2500 1998 2000 1999 1500 2000 1000

500

0 Bartoszyce Bartoszyce Bisztynek Sępopol Górowo m Górowo m

Rysunek 30. Bezrobotni w gminach powiatu bartoszyckiego w latach 1996-2000.09.30

Wzrost liczby bezrobotnych w gminach powiatu najbardziej widoczny jest w mieście i gminie Bartoszyce. Bezrobotni zamieszkujący te gminy stanowią już ponad 55% bezrobotnych powiatu.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 34 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych wg gmin

100% 90% Górowo 80% Górowo m 70% 60% Sępopol 50% 40% Bisztynek 30% 20% Bartoszyce 10% Bartoszyce m 0% 1996 1997 1998 1999 2000

Rysunek 31. Struktura bezrobotnych zarejestrowanych wg gmin w latach 1996-2000.

Rysunek 32. Wielkość i struktura bezrobotnych zarejestrowanych wg płci 2000 rok.

Bezrobocie dotyka w większym stopniu kobiety niż mężczyzn, struktura bezrobotnych wg płci jest zróżnicowana w poszczególnych gminach powiatu. W wyniku wprowadzenia nowych regulacji związanych z zasiłkami zmniejszała się liczba osób z nich korzystających w latach 1996 – 2000. Wzrost stopy bezrobocia od 1998 roku jest znacznie wyższy niż wzrost ilości uprawnionych do otrzymania świadczeń.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 35 Bezrobotni bez prawa do zasiłku - trend

3000 Bartoszyce m 2500 Bartoszyce 2000 Bisztynek 1500 Sępopol 1000 Górowo m 500 Górowo 0 1996 1997 1998 1999 2000

Rysunek 33. Bezrobotni bez prawa do zasiłku w gminach powiatu bartoszyckiego w latach 1996-2000

Bezrobotni bez prawa do zasiłku- 2000 w gminach Górowo miasto Górowo 10% 16%

Sępopol 11%

Bisztynek Bartoszyce 12% miasto 33%

Bartoszyce 18% Rysunek 34. Bezrobotni bez prawa do zasiłku w gminach powiatu bartoszyckiego w 2000 roku

W strukturze bezrobocia w gminie zauważyć można poza prawidłościami charakterystycznymi dla całego kraju inne zależności.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 36 Struktura bezrobotnych w powiecie. 10000

9000 1996 8000 1997 7000 1998 1999 6000 31.12.2000 5000 4000 3000 2000 1000 0 w tym wsi rolne pracujący absolwenci dotychczas pracujący bezrobotni posiadający gospodarstwo zarejestrowani dotychczas nie mieszkający na mieszkający nie posiadający prawa do zasiłku

Rysunek 35. Struktura bezrobotnych w powiecie bartoszyckim w latach 1996-2000.

Okres pozostawania bez pracy bezrobotnych wydłuża się wyraźnie. Od 1998 roku coraz więcej bezrobotnych pozostaje bez pracy na okres dłuższy niż 6 miesięcy, co nazywane jest czasem bezrobociem uporczywym.

Okres pozostawania bez pracy w powiecie 3500

3000 1996

2500 1997 2000 1998 1500

1000 1999

500 2000 0 do 1 mies 1-3 mies 3-5 mies 6-12 mies 12-24 mies pow 24 mies

Rysunek 36. Struktura bezrobotnych wg okresu pozostawania bez pracy w powiecie bartoszyckim w latach 1996-2000

W większości gmin powiatu bezrobotni pozostający bez pracy ponad 12 miesięcy stanowią ponad 50% wszystkich bezrobotnych.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 37

Rysunek 37. Bezrobotni wg gmin i okresu pozostawania bez pracy stan na 30.09.2000. Bezrobocie w największym stopniu dotyka ludzi w przedziale wiekowym 35-44 lat i wchodzących w wiek produkcyjny. Strukturę bezrobotnych wg wieku przedstawia kolejny wykres:

Bezrobotni wg grup wieku w powiecie 3000

1996 2500

2000 1997

1500 1998

1000 1999

500 2000 0 18-24 l 25-34 35-44 45-54 55-59 60 i więcej

Rysunek 38. Struktura bezrobocia wg wieku w powiecie bartoszyckim w latach 1996-2000

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 38 Bezrobotni wg grup wieku

100% 60 i więcej 90%

80% 55-59 70% 60% 45-54 50% 40% 35-44 30% 20% 25-34 10% 18-24 l 0% 1996 1997 1998 1999 2000

Rysunek 39. Struktura bezrobotnych wg grup wiekowych w % w latach 1996-2000

Poniższy rysunek przedstawia strukturę bezrobocia w zależności od poziomu wykształcenia w powiecie bartoszyckim na tle innych powiatów. Widoczne są analogie struktury i poziomu bezrobocia ze wschodnią częścią województwa.

BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE OLECKOOLECKO KĘTRZYNKĘTRZYN GIŻYCKOGIŻYCKO (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM.

ELBLĄGELBLĄG MRĄGOWOMRĄGOWO OSTRÓDAOSTRÓDA OLSZTYNOLSZTYN PISZPISZ EŁKEŁK

IŁAWAIŁAWA

SZCZYTNOSZCZYTNO NOWENOWE MIASTOMIASTO LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA

DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 40. Stopa bezrobocia i bezrobotni wg wykształcenia na tle powiatów województwa warmińsko-mazurskiego w 1998 roku

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 39 Poziom wykształcenia bezrobotnych ma decydujący wpływ na pozostawanie bez pracy. Najwięcej bezrobotnych to ludzie z wykształceniem podstawowym i zasadniczym.

Bezrobotni wg poziomu wykształcenia 4000 1996 3500 3000 1997 2500

2000 1998 1500 1000 1999 500 0 2000 wyższe średnie zawodowe niepełne policealne i policealne zasadnicze średnie podstawowe podstawowe i

ogólnokształcące Rysunek 41. Struktura bezrobotnych wg wykształcenia w powiecie bartoszyckim w latach 1996-2000

Analiza wykształcenia bezrobotnych w podziale na płeć wykazuje duże zróżnicowanie, zwłaszcza w grupach bezrobotnych z wykształceniem ogólnokształcącym i średnim zawodowym lub policealnym.

Bezrobocie wg płci i wykształcenia w % 100%

90%

80% podstawowe i 70% niepełne podstawowe 60%

50% zasadnicze 40%

30%

20% średnie ogólnokształcące 10%

0% policealne i średnie zawodowe kobiety 96 kobiety 97 kobiety 98 kobiety 99 kobiety 2000 mężczyźni 96 mężczyźni 97 mężczyźni 98 mężczyźni 99 mężczyźni wyższe mężczyźni 2000

Rysunek 42. Struktura bezrobotnych wg płci i poziomu wykształcenia w % w powiecie bartoszyckim w latach 1996-2000

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 40

Rysunek 43. Bezrobotni wg poziomu wykształcenia w gminach powiatu bartoszyckiego stan na 30.09.2000 r.

Analiza bezrobotnych wg poziomu wykształcenia i wg gmin pozwala na stwierdzenie znaczących różnic w gminach powiatu. Miasta, zwłaszcza Bartoszyce wyróżniają się mniejszym udziałem bezrobotnych słabiej wykształconych i większym udziałem ludzi lepiej wykształconych, w tym bezrobotnych posiadających wyższe wykształcenie.

3.6 Pomoc społeczna

Na sytuację związaną z funkcjonowaniem pomocy społecznej w powiecie bartoszyckim znaczący wpływ odgrywa utrzymujący się wysoki wskaźnik bezrobocia. Wynikające z tego społeczno-ekonomiczne i materialne zróżnicowanie społeczeństwa powoduje wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze o różnym standardzie i zakresie. Świadczeniem pomocy społecznej zajmuje się budżet gminy poprzez miejskie i gminne ośrodki pomocy. Ze szczebla samorządu powiatu zadania te są realizowane poprzez Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. Zadania wykonywane przez jednostki obu samorządów należą do zadań własnych jak też zadań zleconych przez administrację rządową. Ze środków Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej wypłacane są następujące świadczenia obowiązkowe: - renty socjalne, - zasiłki stałe wyrównawcze, - zasiłki stałe gwarantowane na okres 3 lat dla kobiet samotnie wychowujących dzieci, - renty rodzinne, - renty pielęgnacyjne.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 41 Część z pieniędzy zainteresowani otrzymują w postaci rzeczowej np. opał, ubrania, jedzenie ze względu na poważny w większości ubogich rodzin problem alkoholizmu. Gminne ośrodki pomocy społecznej także prowadzą zadania związane z naliczaniem i wypłacaniem dodatków mieszkaniowych.

Zadania pomocy społecznej w powiecie realizuje Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Bartoszycach. Do podstawowych zadań własnych realizowanych przez tę jednostkę należy między innymi: − organizowanie i prowadzenie domów pomocy społecznej o zasięgu ponadgminnym oraz kierowanie do nich osób ubiegających się o przyjęcie, − udzielania informacji o prawach i uprawnieniach w zakresie pomocy społecznej, − organizowanie i prowadzenie specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego dla rodzin naturalnych i zastępczych, a także terapii rodzinnej, − prowadzenie ośrodka interwencji kryzysowej, − zapewnienie opieki i wychowania dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionych opieki rodziców oraz dziecion niedostosowanym społecznie, poprzez organizowanie i prowadzenie placówek opiekuńczo-wychowawczych, ośrodków adopcyjno- opiekuńczych, ognisk wychowawczych oraz wdrażanie programów pomocy dziecku i rodzinie, − zapewnienie szkolenia i doskonalenia kadr pomocy społecznej z terenu powiatu, − prowadzenie powiatowych ośrodków wsparcia, − przyznawanie pomocy pieniężnejna usamodzielnienie oraz pokrywanie wydatków związanych z kontynuowaniem nauki wychowankom placówek opiekuńczo- wychowawczych, schronisk, domów pomocy społecznej i rodzin zastępczych, − organizowanie opieki w rodzinach zastępczych oraz udzielanie pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania umieszczonych w nich dzieci. Do zadań zleconych z administracji rządowej należy: − organizowanie i prowadzenie powiatowych ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi, − pomoc uchodźcom. Ponadto PCPR realizuje zadania związane z rehabilitacją społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych, a w szczególności: − dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych, − likwidacja barier architektonicznych, urbanistycznych i w komunikowaniu się osobom fizycznym, − tworzenie nowych stanowisk pracy i refundacja wynagrodzeń, − udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej, − finansowanie kosztów szkoleń organizowanych przez kierownika Powiatowego Urzędu Pracy.

Przy PCPR funkcjonuje również Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 42 Jednostkami podporządkowanymi organizacyjnie PCPR są jednostki wymienione w poniższej tabeli: Tabela 16. . Dane o jednostkach pomocy społecznej w powiecie bartoszyckim XII.2000 r. Miejsca/ Obiekt Przeznaczenie przebywa dla osób starych i Dom Pomocy Społecznej w Bartoszycach 75/74 przewlekle chorych dla osób starych i Dom Pomocy Społecznej w Szczurkowie 43/43 przewlekle chorych dla kobiet upośledzonych Dom Pomocy Społecznej w Bisztynku 80/79 umysłowo Dom Dziecka w Bartoszycach dzieci i młodzież 110/104

Rodzinny Dom Dziecka w Bartoszycach dzieci i młodzież 7

Rodziny zastępcze – 100 rodzin dzieci i młodzież 124

Domy pomocy społecznej posiadają opracowane programy dostosowawcze do standardów krajów Unii Europejskiej. Realizacja tych programów wymaga znacznych nakładów finansowych z budżetu powiatu.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 43 5 SFERA GOSPODARCZA

4.1 Podmioty gospodarcze

Dynamikę aktywności gospodarczej charakteryzuje się między innymi na podstawie analizy struktury i liczby podmiotów gospodarczych, co przedstawimy na podstawie poniższych rysunków i tabel.

GórowoGórowo IławeckieIławeckie GórowoGórowo IławeckieIławeckie BartoszyceBartoszyce BartoszyceBartoszyce SępopolSępopol

BisztynekBisztynek

Rysunek 44. Podmioty gospodarki wg form własności i wg sekcji EKD na 1000 mieszkańców w powiecie 1998 r.

Struktura jednostek gospodarczych w powiecie bartoszyckim wskazuje na dominację sektora prywatnego. Decyduje o tym przede wszystkim duża liczba zarejestrowanych osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w dniu 31 XII 1998 roku wynosiła 2.738, z tego 112 w sektorze publicznym i 2.626 w sektorze prywatnym. Zakłady osób fizycznych stanowiły 82,8% podmiotów sektora prywatnego.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 44 Tabela 17. Pracujący w powiecie bartoszyckim w 1998 (stan w dniu 30 IX) z liczby ogółem rolnictwo, ogółem łowiectwo, przemysł i usługi usługi leśnictwo i budownictwo rynkowe nierynkowe rybołówstwo 1998 rok 17.151 7.173 3.351 2.564 4.063

Struktura % pracujących w 1998

23,7%

rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybołówstwo 41,8% przemysł i budownictwo

usługi rynkowe 14,9%

usługi nierynkowe

19,5%

Rysunek 45. Struktura % pracujących w powiecie bartoszyckim w 1998 roku

Tabela 18. Podmioty gospodarki wg sekcji EKD w powiecie

jna i ci ś ść

alno ł ść adowanie i ł produkcy ogółem czno firm a dzia ść ł łą

budownictwo alno ł uganieruchomo komunalna, ugowa handel i naprawyhandeli ł ł hotele i restauracje i hotele

pozosta us socjalna,indywidualna dzia transport,sk obs Podmioty gospodarki narodowej wg wybranych sekcji EKD w 1998r 563 73 26 165 12 13 39 80 Zakłady osób fizycznych według wybranych sekcji EKD w 1998r 2.175 196 202 940 70 150 178 100

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 45

Tabela 19. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON (stan w dniu 31 XII) – powiat bartoszycki. osoby prawne i jednostki organizacyjne osoby fizyczne i spółki cywilne nie mające osobowości prawnej w liczbach wzrost w stosunku do w liczbach wzrost w stosunku na 1000 bezwzględnych 1995 (%) bezwzględnych do 1995 r ( %) ludności 1998 306 37,8 2.433 26,5 37

Podmioty gospodarcze wg powiatów i sektorów w 1998 roku 7000

6000 Sektor prywatny - ogółem Sektor publiczny - ogółem 5000

4000

3000

2000

1000

0 piski ełcki giżycki iławski elbląski nidzicki ostródzki lidzbarski olsztyński kętrzyński braniewski mrągowski bartoszycki działdowski szczycieński nowomiejski olecko-gołdapski

Rysunek 46. Podmioty gospodarcze wg form własności w powiatach województwa w 1998 roku.

4.2 Rolnictwo

W województwie warmińsko-mazurskim użytki rolne stanowią 54% powierzchni, 29% zajmują lasy, 6% wody, a 8% drogi i tereny zabudowane. W powiecie bartioszyckim powierzchnia użytków rolnych w wielkości 91.317 ha stanowi 69,8 % powierzchni gruntów. Lasy i grunty zadrzewione zajmują 24.504 ha, co stanowi 18,7 % powierzchni.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 46 Charakterystyka użytkowania gruntów województwa 1996 r. bartoszycki braniewski 80,0% działdowski Elbląg 70,0% elbląski ełcki 60,0% giżycki iławski kętrzyński 50,0% lidzbarski mrągowski 40,0% nidzicki nowomiejski 30,0% olecko-gołdapski Olsztyn 20,0% olsztyński ostródzki 10,0% piski szczycieński 0,0% województwo % użytk rolne lesistośc w %

Rysunek 47. Charakterystyka użytkowania gruntów: użytki rolne i lesistość powiatów w województwie 1996.

Wykorzystanie gruntów powiatu w 1996 r.

140000 100,0%

91,1% 90,0% 120000 80,0% 72,2% 100000 70,0% 67,2% 66,7% 62,8% 60,0% 80000 49,9% 50,0% 60000 40,0%

40000 30,0%

18,4% 20,0% 20000 10,0% 5,0% 0 0,0% rolne orne sady łąki pastwiska lasy pozostałe ogółem

powiat gosp indywidualne % indywidualne gospodarstwa Rysunek 48. Użytkowanie gruntów w powiecie i wg indywidualnych gospodarstwach rolnych w 1996 r.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 47 Struktura gospodarstw wg wielkości - powiat bartoszycki 1996 r.

15-20 ha 16% 20-50 ha 1- 2 ha 21% 2-5 ha

5-7 ha 50-100 ha 1% 7-10 ha 10-15 ha 21% > 100 ha 10-15 ha 1% 15-20 ha

1- 2 ha 20-50 ha 14% 50-100 ha 7-10 ha 9% > 100 ha 5-7 ha 2-5 ha 13% 4% Rysunek 49. Struktura gospodarstw wg wielkości w powiecie bartoszyckim w 1996 r.

Obszar przeciętnego gospodarstwa indywidualnego, przy średniej wielkości w województwie 16,5 ha i w Polsce 7 ha, w powiecie wynosi ponad 21 ha użytków rolnych. Rozwijaniu się rolnictwa sprzyjają dobre warunki glebowe – przewaga gleb wysokich klas bonitacyjnych. Większość areałów rolniczych powiatu jest w posiadaniu rolników indywidualnych. We wsiach, w których były wcześniej państwowe gospodarstwa rolne, występują powierzchnie będące własnością Agencji Rolnej Skarbu Państwa. Wielkoobszarowe gospodarstwa o powierzchniach przekraczających 500 ha, które wcześniej należały do PGR, po przejęciu przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, zostały częściowo wykupione lub wydzierżawione rolnikom indywidualnym i spółkom.

Indywidualne gospodarstwa powiatu bartoszyckiego w 1996 r.

5000 Indywidualne 4500 gospodarstwa 4000 rolne ogółem 3500 Działki rolne 3000 2500 2000 Gospodarstwa 1500 rolne ogółem 1000 500 0 powiat 96

Rysunek 50. Indywidualne gospodarstwa rolne w powiecie w 1996.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 48 Władanie użytkami rolnymi - gospodarstwa indywidualne 1996 r. bartoszycki braniewski 100,0% działdowski Elbląg 90,0% elbląski 80,0% ełcki giżycki 70,0% iławski kętrzyński 60,0% lidzbarski mrągowski 50,0% nidzicki 40,0% nowomiejski olecko-gołdapski 30,0% Olsztyn olsztyński 20,0% ostródzki 10,0% piski szczycieński 0,0% województwo władanie użytkami rolnymi w indywidualnych gospodarstwach 1996

Rysunek 51. Władanie użytkami rolnymi –gospodarstwa indywidualne do wszystkich użytków rolnych w powiatach województwa 1996.

4.3. Turystyka

Powiat leży na Równinie Sępopolskiej i Wzniesieniach Górowskich. Wyniesienia Górowskie rozciągają się pomiędzy Pieniężnem, a Górowem. W krajobrazie Wyniesień Górowskich dominują moreny pagórkowate ze wzgórzami moreny czołowej, na znacznych przestrzeniach pokryte lasami, co podnosi atrakcyjność i malowniczość tej ziemi. Nie mniej atrakcyjnym płaskim terenem jest Nizina Sępopolska. Funkcjonowanie działalności turystycznej związane jest z szlakiem kajakowym rzekami Łyny i Gubra. Obszary wzdłuż całego pobrzeża należą do sfery chronionego krajobrazu. Proponujemy odbycie spływu kajakowego szlakiem rzeki Łyny. Płynąc nurtem rzeki mamy możliwość podziwiania malowniczych krajobrazów, lasów, łąk, zakoli oraz stromych skalistych brzegów przypominających swym charakterem górski krajobraz. Spływy kajakowe w gminie Sępopol można łączyć z pobytem w Stadninie Koni Liski specjalizującej się w hodowli koni rasy trakeńskiej. Liski to miejscowość znana wśród miłośników koni z całej Europy. Organizowane tam przejażdżki zaprzęgami konnymi są połączone ze zwiedzaniem zabytków oraz pomników przyrody. Główną atrakcją gminy Górowo Iławeckie jest Europejskie Centrum Bociana Białego znajdujące się w niewielkiej miejscowości Żywkowo, położonej nieopodal miasta Górowo Iławeckie, w odległości 1 km od granicy z Rosją. Jest to największa kolonia bociana białego w Polsce i jedna z największych w Europie, dająca początek wielkiemu „Szlakowi Bocianich Gniazd” przebiegającemu przez takie miejscowości jak : Toprzyny /gmina Górowo Iławeckie/, Lejdy /gmina Bartoszyce/, Szczurkowo i Lwowiec/gmina Sępopol/.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 49 Na dzień dzisiejszy funkcja turystyczna powiatu związana jest z walorami klimatycznymi, krajobrazowymi oraz turystyką leśną, gdzie bazą mieszkaniową są leśniczówki i powstające gospodarstwa agroturystyczne. Amatorzy dalekich wędrówek pieszych, wycieczek rowerowych mogą skorzystać z przebiegającego przez teren gminy Bisztynek europejskiego szlaku turystycznego E-11. Szlak ten w części swej trasy pokrywa się z historycznym szlakiem generała J.H. Dąbrowskiego oraz szlakiem napoleońskim, upamiętniającym przemarsz wojsk napoleońskich w czerwcu 1807 r. Przez gminę Bisztynek przebiega również prastary szlak komunikacyjny zwany Traktem Królewskim, który łączy Warszawę z Kaliningradem. Obszar ten jest bardzo cenny pod względem przyrodniczym, szczególnie ornitologicznym, stwarza prawdziwą ostoję ptactwa w liczbie, która oszałamia przyrodników. Na uwagę zasługują również występujące na terenie gminy głazy narzutowe, które w Bisztynku i Księżnie zostały uznane za pomniki przyrody nieożywionej. Owiany legendą „Diabelski Kamień” w Bisztynku jest największym głazem narzutowym na całym Pojezierzu Wschodnim. Powiat Bartoszycki to także ziemia posiadająca swoją historię, której trwałymi pomnikami są wspaniałe kościoły, stare cmentarze i przydrożne kapliczki oraz powracające do dawnej świetności dworki i pałace. Symbolicznym i unikatowym zabytkiem historycznym miasta Bartoszyce są Bartki - kamienne pomniki zwane pruskimi babami będące trwałymi pozostałościami dawnej kultury Prusów. Ślady, jakie Prusowie pozostawili na terenie opisywanego powiatu są bardzo liczne i trwałe. W wielu miejscach – wykopaliskach archeologicznych - znajdowano i znajduje się nadal naczynia sprzęty i ozdoby służące niegdyś ludom zamieszkującym te ziemie. W wielu miejscach odkryto groby Prusów, natrafiono na pozostałości ich grodzisk, ziemnych umocnień obronnych. Większość pozostaje wciąż nie zbadana.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 50 6 INFRASTRUKTURA TECHNICZNA

5.1 Sieć dróg i szlaki kolejowe.

Sieć dróg publicznych w powiecie przedstawia rysunek ...... Przez teren powiatu przebiega część najważniejszego szlaku transportowego, 40-kilometrowy odcinek drogi krajowej Nr 51, prowadzącej do polsko-rosyjskiego przejścia granicznego Bezledy- Bagrationowsk.

Rysunek 52. Sieć dróg powiatu bartoszyckiego. Tabela 20. Drogi powiatu bartoszyckiego – dane z 1998 roku

Nawierzchnia Nawierzchnia Ogółem twarda gruntowa długość % ( km ) ( km ) ( km )

drogi powiatowe ogółem 338.447 112.826 451.303,- w tym: drogi powiatowe w miastach ogółem 56,47 100,00 % w tym: drogi powiatowe w mieście 24,793 43,90 % Bartoszyce drogi powiatowe w mieście 14,270 25,27 % Górowo Iławeckie drogi powiatowe w mieście 10,562 18,71 % Sępopol drogi powiatowe w mieście 6,845 12,12 % Bisztynek W Bartoszycach swój początek mają szerokie tory prowadzące do Obwodu Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 51 Kaliningradzkiego.

Rysunek 53. Sieć kolejowa na terenie powiatu bartoszyckiego.

5.2 Gospodarka wodno-ściekowa

BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE GIŻYCKOGIŻYCKO KĘTRZYNKĘTRZYN LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. OLECKOOLECKO ELBLĄGELBLĄG ELBLĄGELBLĄG (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski)

OLSZTYNOLSZTYN OSTRÓDAOSTRÓDA OLSZTYNOLSZTYN EŁKEŁK MRĄGOWOMRĄGOWO PISZPISZ IŁAWAIŁAWAIŁAWA

SZCZYTNOSZCZYTNO

NOWENOWE MIASTOMIASTO NIDZICANIDZICA LUBAWSKIELUBAWSKIE

DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 54. Gęstość sieci wodociągowej w powiecie bartoszyckim na tle powiatów województwa.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 52 BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE OLECKOOLECKO (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) KĘTRZYNKĘTRZYN GIŻYCKOGIŻYCKO LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. ELBLĄGELBLĄG

OLSZTYNOLSZTYN OSTRÓDAOSTRÓDA MRĄGOWOMRĄGOWO EŁKEŁK

PISZPISZ

SZCZYTNOSZCZYTNO IŁAWAIŁAWAIŁAWA

NOWENOWE MIASTOMIASTO LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 55. Zużycie wody na potrzeby gospodarki narodowej w powiecie bartoszyckim na tle powiatów województwa.

BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE OLECKOOLECKO (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) LIDZBARKLIDZBARK WARMIŃSKIWARMIŃSKI KĘTRZYNKĘTRZYN ELBLĄGELBLĄG GIŻYCKOGIŻYCKO

MRĄGOWOMRĄGOWO EŁKEŁK OLSZTYNOLSZTYN IŁAWAIŁAWA OSTRÓDAOSTRÓDA PISZPISZ SZCZYTNOSZCZYTNO

NOWENOWE MIASTOMIASTO LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 56. Zużycie wody na 1 mieszkańca w powiecie na tle powiatów województwa warmińsko-mazurskiego w 1998 r.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 53

Tabela 21. Zużycie wody w powiecie bartoszyckim w dam3/rok w 1998 roku.

Zużycie wody w 1998 roku dane dam3/rok na potrzeby gospodarki ogółem w tym: 4.420,5 - przemysł 374,-

- rolnictwo 1.071,-

- wodociągi sieciowe 2.975,5

Tabela 22. Wybrane dane o gospodarce komunalnej w 1998 r. powiatu bartoszyckiego

Długość sieci w km Komunalne oczyszczalnie ścieków Obiekty przepustowosć oczyszczalni (stan z 31 XII) w dam3/rok rok chemicznie, wodociągowej chemicznie, kanalizacyjnej biologicznie i z rozdzielczej biologicznie i z ogółem ogółem podwyższanym podwyższanym usuwaniem usuwaniem biogenów biogenów 1998 389,8 78,3 4 4 7.042 7.042

Tabela 23. Dane o ściekach w powiecie bartoszyckim z 1998 roku.

Ścieki komunalne i przemysłowe dam3 wymagające oczyszczania - ogółem 2.275 oczyszczane - razem 1.781 oczyszczane - biologicznie 377 oczyszczane - chemicznie 0 oczyszczane - mechanicznie 0 oczyszczane - z podwyższonym usuwaniem biogenów 1.404 nie oczyszczane razem 494 nie oczyszczane - odprowadzane siecią kanalizacyjną 494 nie oczyszczane - odprowadzane z zakładów 0

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 54 BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE

KĘTRZYNKĘTRZYN ELBLĄGELBLĄG LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. ELBLĄGELBLĄG GIŻYCKOGIŻYCKO OLECKOOLECKO (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) OLSZTYNOLSZTYN OSTRÓDAOSTRÓDA EŁKEŁK MRĄGOWOMRĄGOWO

IŁAWAIŁAWA PISZPISZ SZCZYTNOSZCZYTNO

NOWENOWE MIASTOMIASTO NIDZICANIDZICA LUBAWSKIELUBAWSKIE

DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 57. Ścieki odprowadzane do kanalizacji w powiecie bartoszyckim na tle powiatów województwa w 1998 roku.

BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE

GIŻYCKOGIŻYCKO LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. KĘTRZYNKĘTRZYN OLECKOOLECKO ELBLĄGELBLĄG (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski)

OLSZTYNOLSZTYN OSTRÓDAOSTRÓDA MRĄGOWOMRĄGOWO EŁKEŁK PISZPISZ IŁAWAIŁAWAIŁAWA PISZPISZ

SZCZYTNOSZCZYTNO

NOWENOWE MIASTOMIASTO NIDZICANIDZICA LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA

DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 58. Gęstość sieci kanalizacyjnej w km/km2 powierzchni w powiecie bartoszyckim w 1998 roku.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 55 BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE OLECKOOLECKO ELBLĄGELBLĄG (miasto)(miasto) KĘTRZYNKĘTRZYN (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) GIŻYCKOGIŻYCKO

LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. ELBLĄGELBLĄG

OLSZTYNOLSZTYN

OLSZTYNOLSZTYN (miasto)(miasto) MRĄGOWOMRĄGOWO EŁKEŁK

IŁAWAIŁAWAIŁAWA OSTRÓDAOSTRÓDA PISZPISZ

SZCZYTNOSZCZYTNO NOWENOWE MIASTOMIASTO LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 59. Komunalne i przemysłowe oczyszczalnie ścieków w powiecie bartoszyckim na tle powiatów województwa warmińsko-mazurskiego.

BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE OLECKOOLECKO (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) ELBLĄGELBLĄG (miasto)(miasto) (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. KĘTRZYNKĘTRZYN ELBLĄGELBLĄG GIŻYCKOGIŻYCKO

OSTRÓDAOSTRÓDA OLSZTYNOLSZTYN (miasto)(miasto) MRĄGOWOMRĄGOWO EŁKEŁK

IŁAWAIŁAWAIŁAWA OLSZTYNOLSZTYN PISZPISZ SZCZYTNOSZCZYTNO

NOWENOWE MIASTOMIASTO LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA

DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 60. Ludność obsługiwana przez oczyszczalne ścieków w powiecie bartoszyckim na tle powiatów województwa.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 56 Tabela 24. Statystyka – oczyszczalnie ścieków powiatu bartoszyckiego w 1998 roku. Komunalne i przemysłowe oczyszczalnie ścieków ogółem 8 Komunalne i przemysłowe oczyszczalnie ścieków - chemiczne, 8 biologiczne i z podwyższonym usuwaniem biogenów Przepustowość oczyszczalni [dam3/dobę] 7.542 Przepustowość oczyszczalni [dam3/dobę] - chemicznych, 7.542 biologicznych i z podwyższonym usuwaniem biogenów Ludność obsługiwana przez oczyszcz ścieków miejskich i wiejskich 29.897 Wielkość oczyszczalni komunalnych w LRM 31.944

5.3 Gospodarka odpadami

Na terenie powiatu bartoszyckiego funkcjonują następujące wysypiska: 1. Wysypisko odpadów komunalnych we wsi Wysieka obręb Markiny gmina Bartoszyce zarządzane przez Urząd Miasta w Bartoszycach. Parametry wysypiska: − powierzchnia ogólna – 230400m2 , − powierzchnia zabudowy zbiornikiem odpadów – 16000ha, − pojemność czynna wysypiska – 1000.000m3, − przypuszczalny okres użytkowania około 20 lat. Obecnie z wysypiska korzystają miasto i gmina Bartoszyce, miasto i gmina Górowo Iławeckie, miasto i gmina Sępopol. 2. Gminne wysypisko odpadów we wsi Długa. gmina Sępopol. Zgodnie z przewidywaniami wysypisko powinno zabezpieczyć potrzeby gminy do roku 2004. Składowisko zajmuje powierzchnię 1,20 ha, a teren gminny wokół składowiska (strefa oddziaływania na środowisko) ok. 3,5 ha. W ciągu roku gromadzi się 1584 m3 odpadów, a do tej pory (1999-07-31) zgromadzono ich ok.50.000 m3 . Składowane odpady przesypywane są jedynie warstwami ziemi. Nie ma tam bardziej zaawansowanego systemu utylizacji typu zagęszczanie lub kompostowanie. Nie prowadzi się także badań oddziaływania na środowisko ani nie wykonano oceny takiego oddziaływania. 3. Składowisko odpadów komunalnych kolonia Bisztynek gm. Bisztynek

We wszystkich gminach dąży się do stworzenia zorganizowanej formy wywozu odpadów stałych, ponieważ na terenie bez zorganizowanego odbioru i transportu odpadów nieczystości są składowane lokalnie w obrębie gospodarstw rolnych lub wywożone na "dzikie wysypiska".Wpływ składowisk na środowisko zależy od warunków hydrogeologicznych, klimatycznych, rodzaju i ilości odpadów, zakresu ich przetworzenia przed składowaniem, a także jakość eksploatacji. Największy wpływ składowiska mogą wywierać na wody podziemne. Wody te, jak również wody powierzchniowe, mogą być zanieczyszczone odciekami z wysypisk. Zanieczyszczenie wód może się utrzymywać przez kilkadziesiąt lat, a substancje toksyczne mogą być pobierane przez rośliny. Składowiska odpadów mogą również powodować zanieczyszczenie powietrza (pylenie, odory, bioareozole zakaźne, gaz wysypiskowy), a w konsekwencji także gleby. Gaz wysypiskowy może powodować zagrożenie dla zdrowia ludzi, niebezpieczeństwo eksplozji, uciążliwy zapach, szkody w szacie roślinnej.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 57

Rysunek 61. Wysypiska odpadów na terenie powiatu w 1998 roku. Aby zmniejszyć negatywny wpływ wysypisk na środowisko należy dążyć do wprowadzenia selektywnej zbiórki odpadów już u ich wytwórcy, co w dużym stopniu zwiększy ilość pozyskiwanych surowców wtórnych, zmniejszy balast składowany na wysypiskach a tym samym przedłuży się okres eksploatacji.

5.4 Mieszkalnictwo

Rysunek 62. Liczba mieszkań w powiecie bartoszyckim w 1998 roku.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 58

Tabela 25. Zasoby mieszkaniowe zamieszkane:

Przeciętna powierzchnia Przeciętna w tym użytkowa w m2 Jednostka Rok liczba osób w Mieszkania komunalne 1 mieszkaniu na 1 osobę mieszkania 1994 18.697 4.008 Powiat bartoszycki 1997 18.927 3.657 3,41 1994 2.080 595 3,55 16,9 60,0 Bisztynek 1997 2.082 540 3,74 16,2 60,4 1994 7.351 1.974 3,35 16,4 54,9 Bartoszyce miasto 1997 7.602 2.026 3,32 16,6 55,2 1994 3.462 119 3,24 19,7 63,9 Bartoszyce gmina 1997 3.445 112 3,18 20,1 63,9 1994 2.112 401 3,48 17,7 61,6 Sępopol 1997 2.116 357 3,42 18,0 61,7 1994 1.453 880 3,34 16,7 55,7 Górowo Iław. miasto 1997 1.456 561 3,25 17,1 55,7 1994 2.239 39 3,62 17,7 64,1 Górowo Iław. gmina 1997 2.226 61 3,57 18,0 64,2

Tabela 26. Dane o mieszkaniach oddanych do użytku w powiecie w 1998 roku.

Liczba mieszkań oddanych do użytku 82 Liczba mieszkań spółdzielczych oddanych do użytku 55 Liczba mieszkań zakładowych oddanych do użytku 0 Liczba mieszkań komunalnych oddanych do użytku 0 Liczba mieszkań społecznych czynszowych, oddanych do użytku 0 Liczba pozostałych mieszkań oddanych do użytku 0 Liczba mieszkań budowanych indywidualnie - oddanych do użytku 27

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 59 GórowoGórowo IławeckieIławeckie SępopolSępopol

BartoszyceBartoszyce gmgm BartoszyceBartoszyce

BisztynekBisztynek

Rysunek 63. Powierzchnia użytkowa mieszkań w liczbach bezwzględnych i na 1 mieszkańca w powiecie w 1998 roku.

BRANIEWOBRANIEWO BARTOSZYCEBARTOSZYCE

KĘTRZYNKĘTRZYN OLECKOOLECKO ELBLĄGELBLĄG LIDZBARKLIDZBARK WARM.WARM. ELBLĄGELBLĄG (olecko-gołdapski)(olecko-gołdapski) GIŻYCKOGIŻYCKO

OSTRÓDAOSTRÓDA OLSZTYNOLSZTYN MRĄGOWOMRĄGOWO EŁKEŁK

IŁAWAIŁAWA IŁAWAIŁAWA PISZPISZ SZCZYTNOSZCZYTNO PISZPISZ

NOWENOWE MIASTOMIASTO LUBAWSKIELUBAWSKIE NIDZICANIDZICA

DZIAŁDOWODZIAŁDOWO

Rysunek 64. Abonenci telefoniczni na 100 osób wg powiatów województwa w 1998 roku.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 60 7 Zarządzanie

Podstawy prawne zarządzania powiatem i gminami tworzy kilkadziesiąt aktów prawnych określających kompetencje, finanse, tryb postępowania administracyjnego, gospodarkę nieruchomościami itp. W ramach tych ustaw szczegółowe procedury zarządzania tworzy stanowione przez Radę Powiatu i Rady Gmin prawo lokalne (statut, regulaminy, uchwały), a w aspekcie realizacyjnym decyzje administracyjne. Istotną rolę w zarządzaniu mają dokumenty typu programowego, które tworzą strukturę systemu planowania w samorządzie. Ważne znaczenie mają strategiczne programy regionalne i krajowe, a mianowicie: Polityka ekologiczna Państwa (1991), "Założenia polityki regionalnej obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski" (1994), Strategia rozwoju województwa olsztyńskiego (1997), Strategia Rozwoju Województwa Warmińsko- Mazurskiego. Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Bartoszyckiego jest przykładem dokumentu, który nie jest prawem lokalnym i ma charakter nieobligatoryjny w systemie planowania, ale ważnym, umożliwiającym formułowanie celów lokalnego zarządzania.

Nadzór na działalnością powiatu sprawowany jest na podstawie kryterium zgodności z prawem z tym, że w sprawach zleconych nadzór sprawowany jest ponadto na podstawie kryteriów: celowości, rzetelności i gospodarności. Organami kontroli są: Najwyższa Izba Kontroli, Prezes Rady Ministrów oraz Wojewoda Warmńsko-Mazurski, a w zakresie spraw budżetowych - Regionalna Izba Obrachunkowa w Olsztynie. Szczególna rola w sprawowaniu nadzoru przypada Wojewodzie, który bada zgodność z prawem uchwał rady. Na terenie powiatu kontrolne funkcje różnych dziedzin życia pełni szereg instytucji branżowych, takich jak Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowy Inspektorat Sanitarny, Państwowa Straż Pożarna, Policja i inne. W dziedzinie ochrony środowiska kontrolę spełnia Wojewódzka Inspekcja Ochrony Środowiska (WIOŚ) w Olsztynie. Jest ona głównym organem kontroli przestrzegania przepisów o ochronie środowiska oraz badania stanu środowiska. Poza funkcją kontrolną i badawczą (pomiarową) WIOŚ spełnia także rolę organu wymierzającego kary pieniężne (tzw. kary ekologiczne) za naruszenie wymagań ochrony środowiska oraz wstrzymująca działalność zagrażającą środowisku. Ponadto w samorządzie powiatu bartoszyckiego funkcjonuje w nadzór i kontrola wewnętrzna, sprawowana: − przez Radę Powiatu (w tym Komisję Rewizyjną) w stosunku do Zarządu i jednostek organizacyjnych powiatu, − przez Zarząd Powiatu w stosunku do jednostek organizacyjnych powiatu, − przez Starostę w stosunku do Starostwa, jednostek organizacyjnych powiatu, − Skarbnika Powiatu w stosunku do jednostek organizacyjnych powiatu. Ważną funkcją zarządzania w powiecie, podobnie jak w każdym samorządzie pełni planowanie, budżetowanie i zarządzanie finansami. Wielkość i struktura dochodów budżetu powiatu zależy w większym stopniu od warunków stanowionych przez Parlament niż od aktywnej polityki samorządu, która bezpośrednio tylko przez dochody ze sprzedaży swojego mienia może kształtować poziom Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 61 dochodów budżetu. Wpływ na strukturę dochodów ma ilość przejętych od administracji rządowej zadań zleconych. W chwili obecnej – z uwagi na krótki okres istnienia powiatu – trudno jest porównywać budżet w stosunku do poprzednich lat. Dlatego w ramach raportu przeprowadzono analizę budżetów gmin powiatu, mówiącą więcej o dynamice procesów.

Dochody budżetów gmin powiatu w latach 96-98 30 000 000

25 000 000 96 r

20 000 000 97 r 98 r 15 000 000

10 000 000

5 000 000

0 Bartoszyce Górowo Iławeckie Bartoszyce Górowo Iławeckie Bisztynek Sępopol miasto miasto

Rysunek 65. Dochody budżetów gmin powiatu w latach 1996-98.

Struktura dochodów gmin powiatu dochody 100% własne

90% dotacje z 80% budżetu 70%

60% udział w podatkach 50% 40% subwencje ogólne 30%

20%

10%

0% 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98

Bartoszyce Górowo Bartoszyce Górowo Bisztynek Sępopol miasto Iławeckie Iławeckie miasto

Rysunek 66. Struktura dochodów gmin powiatu w latach 1996-98.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 62 Struktura dochodów własnych gmin 96-98r

100%

podatek rolny 80%

60% podatek od środków transportowych 40% podatek od nieruchomości 20%

opłaty lokalne 0% 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98

Bartoszyce Górowo Bartoszyce Górowo Bisztynek Sępopol miasto Iławeckie Iławeckie miasto

Rysunek 67. Struktura dochodów własnych gmin powiatu w latach 1996-98.

Wydatki budżetów gmin 96-98

30 000 000 transport 25 000 000 rolnictwo oświata i wychowanie 20 000 000 opieka społeczna ochrona zdrowia 15 000 000 kultura i sztuka

10 000 000 kultura fizyczna i sport g. Mieszkaniowa 5 000 000 g. Komunalna administarcja 0 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98

Bartoszyce Górowo Bartoszyce Górowo Bisztynek Sępopol miasto Iławeckie Iławeckie miasto

Rysunek 68. Wydatki budżetów gmin powiatu w latach 1996-98.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 63 Struktura wydatkówi budżetów gmin 96-98

transport 100%

rolnictwo 80% oświata i wychowanie

60% opieka społeczna

ochrona zdrowia 40% kultura i sztuka

20% kultura fizyczna i sport

g. Mieszkaniowa 0% 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 g. Komunalna Bartoszyce Górowo Bartoszyce Górowo Bisztynek Sępopol miasto Iławeckie Iławeckie administarcja miasto

Rysunek 69. Struktura wydatków gmin powiatu w latach 1996-98. Dla porównania sytuacji w poszczególnych gminach zastosowano wskaźniki wielkości dochodów i wydatków budżetu przypadające na jednego mieszkańca. Do otrzymanych wielkości należy jednak podchodzić ostrożnie, analizując wiele innych czynników, takich jak demograficzne, obszarowe itp.

Wydatki na 1 mieszkańca gmin powiatu 96-98 1 800

1 600

1 400

1 200

1 000

800

600

400

200

0 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98 96 97 98

Bartoszyce Górowo Bartoszyce Górowo Bisztynek Sępopol powiat miasto Iławeckie Iławeckie miasto

Rysunek 70. Wydatki na 1 mieszkańca w gminach powiatu w latach 1996-98.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 64 Dochody i wydatki budżetów gmin w 1998 roku

30 000 000

Dochody budżetów gmin [zł] 25 000 000 Wydatki [zł]

20 000 000

15 000 000

10 000 000

5 000 000

0 Bartoszyce Bartoszyce Bisztynek Górowo Górowo Sępopol gmina miasto Iławeckie Iławeckie gmina miasto

Rysunek 71. Dochody i wydatki budżetów gmin powiatu w 1998 roku.

Struktura wydatków wg działów

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% woj. 94 woj. 95 woj. 96 woj. 97 powiat 94 powiat 95 powiat 96 powiat 97

komunalna mieszkaniowa oświata i wychowanie kultura i sztuka ochrona zdrowia opieka społeczna kultura fizyczna i sport administracja inne

Rysunek 72. Struktura wydatków budżetów gmin na tle gmin województwa w latach 94-97.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 65 Struktura wydatków gmin

100%

80%

60%

40%

20%

0% 94 95 96 97 94 95 96 97 94 95 96 97 94 95 96 97 94 95 96 97 94 95 96 97

Bartoszyce Górowo Bisztynek Sępopol Bartoszyce Górowo Iławeckie gm. Iławeckie gm. komunalna mieszkaniowa oświata i wychowanie kultura i sztuka ochrona zdrowia opieka społeczna kultura fizyczna i sport administracja inne

Rysunek 73. Struktura wydatków gmin w latach 1994-97.

Górowo Iławeckie Sępopol

Bartoszyce

Bisztynek

Rysunek 74. Wydatki budżetów gmin ogółem i na 1 mieszkańca w 1998 roku.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 66 Dochody i ich struktura na 1 mieszkańca w 1998. 2 500,0 inne

z podatku rolnego 2 000,0 od środków transportu

1 500,0 z podatku od nieruchomości z opłat lokalnych 1 000,0 dochody własne

500,0 udział w podatkach państwa subwencje i dotacje 0,0 g. m. g. powiat m. Sępopol Górowo Górowo Iławeckie Iławeckie Bisztynek Bartoszyce Bartoszyce Rysunek 75. Dochody gmin i ich struktura na 1 mieszkańca w 1998 roku.

Struktura wydatków na 1 mieszkańca w 1998.

4 000,0 Wydatki ogółem 3 500,0 transport 3 000,0 rolnictwo

2 500,0 oświata i wychowanie

2 000,0 opieka społeczna

1 500,0 ochrona zdrowia

1 000,0 kultura i sztuka

kultura fiz i sport 500,0 gosp. Mieszk. 0,0 gosp. Komun. powiat m. administracja Sępopol Bisztynek Górowo Górowo Bartoszyce Iławeckie g. Iławeckie m. Bartoszyce g.

Rysunek 76. Struktura wydatków budżetów gmin na 1 mieszkańca w 1998 roku.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 67 Dochody i wydatki budżetu powiatu 2000 wg działów.

20 000 000

18 000 000 Dochody 16 000 000 Wydatki

14 000 000

12 000 000

10 000 000

8 000 000

6 000 000

4 000 000

2 000 000

0 Finanse Różne Opieka Transport Rolnictwo Leśnictwo społeczna rozliczenia Oświata i Oświata sport wychowanie Budownictwo Dochodyod Administracja osóbprawnych G mieszkaniowa G Bezpieczeństwo Ochrona zdrowia Ochrona Kulturafizyczna i

Rysunek 77. Dochody i wydatki budżetu powiatu w 2000 r.

Struktura dochodów powiatu 2000 43%

Budownictwo Rolnictwo 0% Leśnictwo 1% Transport 0% G mieszkaniowa 3% 0% Oświata i wychowanie Ochrona zdrowia 1% 3% Opieka społeczna 6% Kultura fizyczna i sport Dochody od osób prawnych Administracja 18% Bezpieczeństwo Finanse 18% Różne rozliczenia 6% 1% 0%

Rysunek 78. Struktura dochodów powiatu w 2000 r.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 68 Struktura dochodów powiatu 2000 - rozliczenia różne

5% 0%

21%

Subwencja oświatowa

Subwencja drogowa

Część wyrównawcza subwencji ogólnej

Rozliczenia między jednostkami 74% samorządu terytorialnego

Rysunek 79. Struktura dochodów powiatu 2000 w dziale rozliczenia różne.

Struktura wydatków budżetu powiatu w 2000 r.

0% 10% 18% Budownictwo 0% Rolnictwo 0% 1% Leśnictwo 0% Transport 11% G mieszkaniowa 18% Oświata i wychowanie 0% Ochrona zdrowia Opieka społeczna Kultura fizyczna i sport Dochody od osób prawnych 6% Administracja Bezpieczeństwo 36% Finanse

Rysunek 80. Struktura wydatków budżetu powiatu w 2000 r.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 69 Struktura wydatków działu "Oświata i wychowanie" 2000

39% Gimnazja 0% Licea ogólnokształcące

2% Szkoły ogólnokształcące specjalne 5% Internaty i stypendia dla uczniów

3% Szkoły zawodowe 1% Dokształcanie i doskonalenie zawodowe 3% nauczycieli Jednostki pomocnicze szkolnictwa

Zakłady opiekuńczo-wychowawcze

18% Placówki wychowania pozaszkolnego

Pozostała działalność 23% 6%

Rysunek 81. Struktura wydatków budżetu powiatu 2000 w dziale „Oświata i wychowanie”.

Legenda: wydatki na mieszkańca w zł. (liczba gmin)

powyżej 735 (686)

poniżej 735 (1245)

bez danych GUS

735 - jest to przeciętna wartość wskaźnika wydatków w zł. na mieszkańca, w grupie 1931 gmin w 1996 r.

Rysunek 82. Wydatki gmin ogółem (1996) na 1 mieszkańca na tle kraju.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 70 Legenda: wydatki gmin na kulturę (w zł)

powyżej 1.577.593

od 360.382 do 1.577.593 poniżej 360.382

brak danych GUS

360.382 - przeciętne wydatki w gminie

1.577.593 - przeciętne wydatki w gminie miejskiej

Rysunek 83. Wydatki gmin na kulturę (1996) wartości bezwzględne

Legenda: wydatki gmin na kulturę (w zł) na mieszkańca (liczba gmin)

powyżej 25,12 (371)

od 18,24 do 25,12 (388)

poniżej 18,24 (1171)

brak danych GUS

18,24 - przeciętne wydatki w gminach

25,12 - przeciętne wydatki w gminach miejskich

Rysunek 84. Wydatki gmin na kulturę (1996) wartości na1 mieszkańca

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 71 Legenda: uczniowie LO w gminach (liczba gmin)

powyżej 20.372.467 (56) od 5.193.867 do 20.372.467 (181) poniżej 5.193.867 (1694) gminy bez danych GUS

5.193.867 - przeciętna wartość wydatków w grupie 1.931 gmin

20.372.467 - przeciętna wartość wydatków wśród 327 gmin miejskich

Rysunek 85. Wydatki gmin na oświatę (1996) wartości bezwzględne

Legenda: wydatki gmin w zł (liczba gmin)

powyżej 872.027 (64)

od 210.130 do 872.027 (222)

poniżej 210.130 (1620)

gminy bez danych GUS

1.147.318 - przeciętne wydatki w grupie 1906 gmin 872.026 - przeciętne wydatki wśród gmin miejskich

Rysunek 86. Wydatki gmin na oświetlenie ulic (1996)wartości bezwzględne

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 72 Legenda: wydatki gmin na utrzymanie dróg (liczba gmin)

powyżej 1.482.467 zł (11) od 217.316 do 1.482.467 zł. (566) poniżej 217.316 zł (1026) gminy bez danych GUS

217.316 - przeciętna wartość wydatków w gminach wiejskich

1.482.467 - przeciętna wartość wydatków w gminach miejskich

Rysunek 87. Wydatki gmin na utrzymanie dróg (1996) wartości bezwzględne.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 73

7. Podsumowanie

Sytuację Powiatu Bartoszyckiego – na tle omówionych powyżej elementów – oceniać należy jako dość korzystną. Zawdzięczać to należy trzem podstawowym elementom: − położeniu: − przygranicznemu w pobliżu szlaków komunikacyjnych, − w obrębie „Zielonych Płuc Polski”, − peryferyjnemu, w oddaleniu od dużych ośrodków wielkomiejskich, − dobrym warunkom do rozwoju rolnictwa (jakość gleb, wielkość gospodarstw), − stosunkowo bogatym zasobom przyrodniczym i kulturowym, decydującym o atrakcyjności turystycznej i gospodarczej Powiatu.

Wśród zjawisk niepokojących należy wymienić m.in. duże bezrobocie, niekorzystną strukturę bezrobocia, zwłaszcza dominację ludzi stosunkowo młodych. W przyszłości – o ile nie uda się rozwiązać tego problemu – może to rodzić poważne problemy natury społecznej i gospodarczej.

Raport o stanie powiatu bartoszyckiego 74