igvan J.Stellinwerf, foto Fries Museum

Noorderbreedte-excursie

Noordoost-Friesland

De eerste Noorderbreedte-excursie is geschreven en verschenen in het eerste nummer van 1989. Boven het artikel stond te lezen: 'Dit is het eerste van een zestal artikelen over beschrijvingen van Noord-Nederland met daaraan verbonden de mogelijk- heid voor lezers van Noorderbreedte een excursie te maken'. We zijn nu bijna 5 jaar verder en voor u ligt alweer het 25ste ver- haal in de reeks. Het zijn er dus nogal wat meer geworden dan de zes die aangekondigd werden. En we gaan gewoon door! Het landschap is dynamisch genoeg en continu in beweging om nog minimaal 25 excursies te maken. De 25ste excursie gaat op herhaling. Het is een streekbeschrijving geworden van Noordoost-Friesland, net als de eerste excursie. Regelmatige deelne- mers aan onze excursies hadden hierom gevraagd.

Peter Huig, Joost Lobstein

Deze excursie laat ons een aantal pun- zijn, geschreven. Er rest nog een aantal kleine- Holwerd vertoont een aantal opmerkelijke ten zien die we al een andere keer bezocht re. In dit gedeelte van Friesland zijn dat drie bochten, zoals bij Wierum, ten noorden van hebben, maar we zuilen er, na 5 jaar, anders inbraken, te weten de Zuider Ee, de Paesens Anjum en bij Dijkshorne. Deze bochten doen tegen aan kijken, Zo beginnen we onze tocht in en de geul (zonder naam) die tussen Holwerd vermoeden dat er in het verleden stukken land de Friese Wouden bij Veenkloosteren trekken en Ternaard in de Waddenzee uitmondde. weggeslagen zijn en de dijk landinwaarts is noordwaarts over verschillende bodemsoorten Overigens is van deze laatste geen spoor meer verplaatst. {zand, veen, klei-op-veen en klei) met hun bij- te vinden, behorende afwisselende landschappen. Excursiepunten Er is nog een reden om dit deel van Friesland De eerste dijk rond Dongeradeel is rond 1000- een bezoek te brengen. We hebben een aantal 1100 opgeworpen. Hierbij dient aangetekend Veenklooster artikelen over de grote inbraken, die in de te worden dat de drie eerder genoemde inbra- Veenklooster is één van de weinige brinkdor- Noord-Nederlandse kust te onderscheiden ken nog open waren. De dijk ten oosten van pen in Friesland. De eerste bewoners van

Noorderbreedte 94 I 253 aanse kerk, foto Aerophoto Eelde

Veenklooster waren terpbewoners die rond met als laatste verbouwing die in 1873. Het tijd verlaten om het stijgende zeewater te ont- i 100 door de zich uitbreidende Lauwerszee park bij de state is aan het begin van de vori- vluchten. De hoge zandrug van Westergeest verjaagd werden en hun heil op hogergelegen ge eeuw ontworpen door de bekende tuinar- (geest=gast=hoge zandrug) bood bescher- gebieden zochten. Omstreeks 1240 werd het chitect Roodbaard. Het is een romantische ming. Hun voornaamste middel van bestaan premonstratenzer dubbelklooster de Olijfberg landschapstuin met vijvers, bosschages, een was het ontginnen van het uitbundig groeien- of Mons Oliveta gesticht. Maar het naast elkaar berg en een theekoepel. Sinds 1963 is in de de hoogveen. wonen van monniken en nonnen, alleen state een deel van de collectie van het Fries De zandrug van Westergeest is op te vatten als gescheiden door een muur, werd toch niet Museum ondergebracht. De stijlvol ingerichte een eiland in een klei-op-veen gebied. Het geschikt gevonden. Vandaar dat de monniken zalen geven een indruk van de sfeer van een zeewater omspoelde dit eiland bij stormvloe- verhuisden naar het Monckehuys, vlak bij Friese buitenplaats te midden van park en bos. den. De inbraakgeul die Westergeest omring- Westergeest. De nog bestaande Müntsewei de had de naam Sennaar. Waarschijnlijk is de (prachtige eikenlaan) zorgde voor de verbinding Westergeest geul de voorloper van de Oude Zwemmer tussen beide kloosters. De Olijfberg bleef als Dit dorp ligt nog net in het zandgebied van de geweest. We kunnen hem in de bodem nog klooster voor adellijke jonkvrouwen bestaan. Friese Wouden. Ten noorden van Westergeest volgen omdat er zeeklei afgezet is. Na de Hervorming in 1580 vervallen de kloos- begint het kleigebied van Oostergo. Waar- De prachtige romaanse kerk van Westergeest terlijke eigendommen aan de Provincie. In schijnlijk is Westergeest rond 900 na Chr. ont- is een plaatje. Vooral de noordmuur van deze 1644 wordt het voormalige klooster verkocht staan. De verlaten terpen ten noorden van rond 1200 gebouwde bakstenen kerk is indruk- aan Sjouck van Fogelsangh. Haar zoon Dirck Westergeest suggereren dat Westergeest wekkend. De ramen van de ronde apsis zijn liet Fogelsangh-state bouwen. In de loop der gesticht is door de bewoners van deze terpen. voorzien van een kraalprofiel. De hagioscoop tijden is er nog al wat veranderd aan de state Veel dorpen op de kleigronden werden in die in de noordmuur is voorzien van een plaat

Noorderbreedte 941 254 y

De bijna lege terp van Aalzum met de Aa Izumer vaart op de voorgrond, foto Aerophoto Eelde Stadhuis Dokkum, foto Jan Heuff

rode zandsteen, in de kerk is een aantal 13e van Noord-Nederland. De dijken rond het Dok- Bonifatius is wel hier ergens in de buurt eeuwse ernstig beschadigde muurschilderingen kumer Grootdiep hadden het zwaar te verduren gedood, maar niet in Dokkum, want dat bestond te zien. Bij de restauratie van 1894 zijn ze onder en op verscheidene plaatsen brak de dijk. De toen nog niet. Wel werd er hier op de stadsterp de kalklaag te voorschijn gekomen. Mallegraefsmar of Sint Pieterswiel is nog een (tussen Koning- en Hoogstraat) een kapelletje overblijfsel van een van deze dijkdoorbraken. gebouwd ter nagedachtenis aan Bonifatius. Dokkumer Grootdiep en Walddyk Om dit onheil voortaan te voorkomen worden er Deze in het Engelse Crediton geboren missio- Al vroeg in de middeleeuwen was het Dokkumer plannen gemaakt om het Dokkumer Grootdiep naris werd in 754 door een (waarschijnlijk) Diep de belangrijke afwateringsstroom van Oos- met een sluis af te sluiten, in 1729 wordt het rondtrekkende bende vermoord. tergo. Langs de noord-en oostkust werd de Dokkumer Grootdiep bij Engwierum door Dok- In enkele eeuwen wist Dokkum uit te groeien afwatering belet door de kwelderwal. Veel water kumer Nieuwe Zijlen afgesloten. tot een belangrijke handelsstad. Zo had het al stroomde daarom via het Dokkumer Grootdiep Het meanderende Grootdiep vertraagde de vroeg muntrecht en werden hier in 1224 sche- naar zee. Omgekeerd kon zo het zeewater ver scheepvaart nogal. Van 1855 tot 1857 werden pen uitgerust voor de Tweede Kruistocht. Het landinwaarts komen. Hierom werd al in de lle een viertal bochten kortgesloten. De oude wapen van Dokkum dankt aan dit laatste feit eeuw de Walddyk aangelegd. Ook werd er ten stroom is vanaf de Walddyk prachtig te zien. zijn halve maan. Rond 1400 was Dokkum al een westen van Dokkum een zijl in de Ee gelegd. In verdedigde veste. Dit was ook nodig, want de 1583 werd deze zijl tot in Dokkum verplaatst. Dokkum 'moordstad' strijd tussen de Schieringers en de Vetkopers Het werd een schutsluis van 36 meter lang, met Met deze aankondiging lokt de stad Dokkum had zich ook al naar Oostergo uitgebreid. In twee stel vloeddeuren en een paar ebdeuren. toeristen naar het levendige stadje. Dokkum 1531 werd de stad in opdracht van Karel V ont- De Sint Pietersvloed in 1651 en de Kerstvloed staat namelijk bekend als de plaats waar Boni- manteld. In 1572 woedde de beeldenstorm ook van 1717 hadden grote invloed in dit gedeelte fatius is vermoord door de heidense boeren. in Dokkum en als straf liet de Spaanse stadhou-

Noorderbreedte 94 I 255 der Caspar de Robles 200 huizen platbranden. in de Paesens aangelegd. Het eerste zijl lag uniek natuurgebied was geboren. Het is nu het De huidige vorm van Dokkum, met zijn bolwer- dicht vlak bij Dokkum (Bornwirdhuizen). broedgebied van veel weidevogels als kievi- ken en dwingers stamt uit 1581. De Paesens wordt pas na de middeleeuwen ten, grutto's, tureluurs en scholeksters. Ook In 1596 werd de Admiraliteit (marine) in Dok- afgesloten met een dijk van Nes naar Ropta bergeenden, zilverplevieren, zwarte ruiters en kum gevestigd, in 1645 werd die verplaatst (tussen Metslawier en Morra). Later werd een groenpootruiters zoeken hier hun voedsel. naar Harlingen vanwege het verzanden van de dijk, die in het westen bij Wierum en in het De flora is op de kwelder rijk vertegenwoor- monding van het Dokkumer Grootdiep. oosten ten noorden van Anjum op de bestaan- digd. Typische zoutminnende planten als zee- De stad Dokkum is een beschermd stadsgezicht de dijken aansloot, opgeworpen. In 1592 volg- kraal, gewoon- en stomp kweldergras, gewone en een stadswandeling door de stad en over de den de inpolderingen van de Anjumer- en de zoutmelde. Op de hogere zandige gedeeltes wallen is aan te bevelen. Monumenten in de Lioessenser polder. Dit maakte van de zeedijk van de kwelder zien we de grijze tint van de stad zijn o.a. de St. Martinuskerk, de Zijl met een slaperdijk. In deze Alddyk zijn mooie dijk- zeeaster. Raadhuis, de Waag en het Admiraliteitshuis. coupures te vinden. Het beheer van het gebied is gericht op het overwinteren van de tienduizenden ganzen uit Aalzum Wierum het noorden van Rusland. Het is een pleister- In Oostergo vinden we op een aantal plaatsen Aan de kust vinden we het vissersdorpje Wier- plaats voor brand- en rotganzen. Om te zorgen een reeks van terpen. Meestal duidt dit op de um. Zoals de naam doet vermoeden is het dat er genoeg voedsel voor deze vogels over- aanwezigheid van een kwelderwal waarop de dorp gebouwd op een terp (wierde). De vissers blijft wordt de kwelder extensief beheerd. mensen gingen wonen. Bij Aalzum handelt het van Wierum konden geen gebruik maken van De Peazemerlannen zijn niet toegankelijk. Op om een inversierug. Een inversierug ontstaat een haven. Zij legden hun schepen op de rede de dijk en de strekdam is vrije wandeling wel daar waar een geul in een klei (of veen) gebied voor de kust. toegestaan. opgevuld wordt met zand of zavel. In de eeu- De dijk bij Wierum is op Deltahoogte gebracht. wen die na de opvulling volgen klinkt de klei Dit houdt in dat de kruin van de dijk 6,3 m De Zuider Ee in. Wat ontstaat zijn zandige, zavelige ruggen +NAP ligt. Het is goed te zien dat de oude dijk Een tweede slenk in het voormalige kwelder- in een knipkleigebied. Ze zijn te onderschei- ± 21/2 meter lager is geweest. Op de dijk vin- gebied die nog te herkennen is, is de Zuider den van kwelderwallen omdat ze veelal hier den we een monument voor de vissers van Ee. Hij mondt uit bij Ezumazijl in het Lauwers- dwars opstaan. Wierum die in de storm in 1893 op zee omge- meer. Vanaf de dijk hebben we een mooi uit- Er zijn hier drie van die inversie ruggen te onder- komen zijn. zicht op het in 1969 afgesloten Lauwersmeer. scheiden: Holwerd - Foudgum, Aalzum - Wetzens Boven op de dijk kijken we uit over de Wad- De Zuider Ee loopt door het gedeeltelijk ver- - Nijawier en Metslawier - Ee - Engwierum. denzee. Bij helder weer zijn Ameland, Engels- graven klei-op-veen-gebied van de Anjumer Het dorp Aalzum is bijna volledig verlaten en manplaat en Schiermonnikoog goed zichtbaar. Kolken. Hier is in het verleden ten behoeve afgegraven. De kerk staat temidden van een Voor de kust liggen de landaanwinningwerken. van de zoutwinning veen onder de klei wegge- zeer vol kerkhof. Vanaf de top van de terp heb- De oude toren van Wierum staat in schril con- graven. Het met zout water doortrokken veen ben we een prachtig uitzicht over het terpen- trast met het in 1912 gebouwde schip. De ro- werd verbrand en de as gespoeld met zeewa- landschap van Oostergo. Rond de terp vinden maanse, uit tufsteen opgetrokken toren is ter. Vervolgens werd het water gekookt en we aan de oostkant de osseweg; in het westen eigenlijk een kerk op zich. Op de beneden ver- ingedampt. Het residu is zout. Dit proces heet wordt de terp begrensd door de Aalzumervaart. dieping vinden we de mogelijkheid voor een zoutzieden. westaltaar, doopkapel en nevenaltaren. Later De Paesens is de toren verhoogd met bakstenen. Opgave excursie Dit riviertje loopt van Dokkum naar Paesens. In De excursie vindt plaats op zondag 29 januari de middeleeuwen waterde een groot gedeelte Kwelder bi] Paesens - Moddergat 1995. Vertrek om 10.00 uur vanaf het hoofdsta- van het gebied ten noorden van Dokkum af op Voor de kust bij Paesens ligt het natuurgebied tion te Groningen. Belangstellenden uit Fries- de Paesens. Deze voerde het water naar de de Peazemerlannen. Het kweldergebied is het land kunnen om 10.45 op het station van Buiten- Waddenzee. Op zijn beurt drong de zee via de eigendom van It Fryske Gea. De kwelder wordt post instappen. De excursie wordt ingeleid met Paesens ver het land binnen. Het resultaat van door een dijk in een noordelijk en een zuide- een dialezing en koffie. Omstreeks 13.00 lunch. deze samenwerking is een mooi kronkelend lijk gedeelte verdeeld. Rondom het gehele Om 16.15 doen we Buitenpost weer aan en om watertje. Rondom de Paesens ontstonden gebied ligt een bitumendijk. Buitendijks lig- ca. 17.00 uur zijn we weer in Groningen terug. oeverwalcomplexen die nu nog prachtig te zien gen rechthoekige bezinkvelden van rijshout. In Opgave en inlichtingen: zijn. Vee! bebouwing en wegen zijn op de J973 brak de bitumendijk door, waardoor de Perception Edukatief, Blekerslaan 21, 9724 E) oeverwallen gesitueerd. Om het binnendrin- noordelijke polder overstroomde. Wegens Groningen, 050-182580, giro 672357. Kosten gende water tegen te houden werden er zijlen geldgebrek werd de dijk niet hersteld en een ƒ 65,- per persoon (incl. koffie en lunch).Nb

Noorderbreedte 94 I 256