T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐ KĐLER ANABĐLĐM DALI RUSYA’DA ULUSAL GÜVENLĐK ANLAYI ININ DÖNÜ ÜMÜ (1991–2006) Doktora Tezi NAZĐM JAFAROV Ankara–2007 T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐ KĐLER ANABĐLĐM DALI RUSYA’DA ULUSAL GÜVENLĐK ANLAYI ININ DÖNÜ ÜMÜ (1991–2006) Doktora Tezi NAZĐM JAFAROV Tez Danı manı Prof. Dr. Mustafa AYDIN Ankara–2007
ĐÇĐNDEKĐLER GĐRĐ ………………………………………………………………………………...1 BÖLÜM I : RUS GÜVENLĐK KÜLTÜRÜNÜN YAPITA LARI ………………6 A. Coğrafya…………………………………………………………………………..6 B. Tarih……………………………………………………………………………...13 1. Otoriter Yönetim Yapısı……………………………………………………...13 2. Emperyal Gelenek……………………………………………………………18 a) Tarihi Rus Topraklarını Birle tirmek…………………………………….18
b) Üçüncü Roma Teorisi……………………………………………………20
c) Sıcak Denizlere Çıkma…………………………………………………..24
3. Azgeli mi lik Sorunu ve Yukarıdan Reform Geleneği……………………...29
C. Sovyet Đdeolojisi………………………………………………………………..39 1. Marksist Leninist Teori……………………………………………………..39 2. Lenin Dönemi: Đdeolojik Pragmatizm………………………………………42 3. Stalin: “Tek Ülkede Sosyalizm”…………………………………………….48 4. Hru ev: “Barı Đçinde Birarada Ya ama”…………………………………...54 5. Brejnev: “Sınırlı Egemenlik yakla ımı”…………………………………….56 6. Gorbaçev: “Yeni Politik Dü ünce”………………………………………….57 BÖLÜM II: YELTSĐN DÖNEMĐNDE RUSYA’DA ULUSAL GÜVENLĐK ANLAYI ININ DI BOYUTU …………………………………………………...68
A. Yeni Jeopolitik Ko ullar ve Rusya’nın Ulusal Güvenlik Öncelikleri………70
B. Rusya’da Ulusal Güvenlik ve Jeopolitik Anlayı lar……………………….75
I C. Atlantikçiler ve Rus Ulusal Güvenlik Anlayı ı……………………………...77
1. Batı ile ili kiler……………………………………………………………79
2. BDT ile ili kiler…………………………………………………………..84
3. Asya ile ili kiler…………………………………………………………..90
D. Atlantikçiliğin Gerileyi i……………………………………………………95
1. Đç Politik Geli meler……………………………………………………..96
2. Dı Politikadaki Geli meler…………………………………………….100
E. (Yeni) Avrasyacılık Yakla ımı………………………………………………111
1.Tarihi Avrasyacılık Dü üncesi…………………………………………..112
2.Yeni Avrasyacılık Akımı………………………………………………..116
a) Avrasya Harekâtı (Dugin) Modeli………………………………...119
b) Sol Avrasyacı Model……………………………………………...122
c) Resmi Yeni Avrasyacılık: Primakov Doktrini…………………….124
BÖLÜM III : YELTSĐN DÖNEMĐNDE ULUSAL GÜVENLĐKDE TEMEL ĐÇ SORUNLAR ………………………………………………………………………134 A. Rusya’da Toprak Bütünlüğü Sorunu……………………….……………...136
1. Rus Federalizmi ve Ayrılıkçılık Sorunu……………………………….136
2. Özel Bir Örnek : Çeçenistan…………………………………………...143
B. Askeri Reform……………………………………………………………...149
1. Sovyet Askeri Mirası………………………………………………….149
2. Askeri Reformu Gerektiren Unsurlar………………………………….153
3. Askeri Reform Tartı maları……………………………………………157
4. Yeltsin Yönetiminin Askeri Reform Politikaları………………………160
a) Yarım Kalan Askeri Reform Paketleri…………………………..160
b) Yarım Kalan Reform Hamlelerinin Sonuçları…………………..163
II C. Ekonomik Kriz……………………………………………………………167
BÖLÜM IV: PUTĐN DÖNEMĐNDE YENĐ RUS ULUSAL GÜVENLĐK ANLAYI I: KONTROLLÜ DÖNÜ ÜM MODELĐ ...... 180 A. Yeltsin’in Mirasından “Kontrollü Dönü üm” Modeline ...... 180 B. Kontrollü Dönü üm Modeli nedir?...... 182 C. “Güçlü Devlet” Hedefi...... 186 1. Çeçenistan’a Đkinci Müdahele...... 188 2. Federal Reformlar...... 197 3. Siyasal Reformlar: “Yönetilebilir Demokrasi”...... 205 D. Askeri Reform: Profosyonel Orduya Geçi ...... 217 E. Dı Politikada Yeni Anlayı : Uzla macı Jeopolitik Model...... 226
SONUÇ …………………………………………………………………………....237 KAYNAKÇA ……………………………………………………………………..250 TEZ ÖZETĐ ………………………………………………………………………280
ABSTRACT ...... 282
III GĐRĐ
Ulusal Güvenlik kavramı, ulusun ve ulus devletin temel objesini te kil ettiği yapının benimsediği değerler bütününün tehdit altında olmadığını, tam tersine güvenlik içerisinde olduğunu ifade etmektedir. Bu değerler bütünü içerisinde “ulusal bağımsızlık” ve “toprak bütünlüğü”, korunması gereken öncelikli değerler olarak genel kabul görmektedirler. Soğuk Sava döneminde esasen askeri tehditleri merkeze alan bir anlayı ı içeren ulusal güvenlik kavramı iki kutuplu sistemin çökü ünün ardından dönü üm geçirmi ve askeri boyutun yanı sıra siyasal, ekonomik, sosyal ve
çevresel nitelikli unsurları kapsayacak biçimde geni lemi tir.
Soğuk Sava döneminde ideolojik merkezli iki kutuplu uluslararası sistemin temel yapı ta larından biri olan Doğu Bloğu’nun lider ülkesi konumundaki Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), uluslararası güvenlik sistemini etkileyen en
önemli iki ülkeden birisiydi. Soğuk Sava ’ın ve ideolojik merkezli iki kutuplu uluslararası sistemin sona ermesinin ardından SSCB’nin varisi konumundaki Rusya
Federasyonu (RF), diğer konuların yanı sıra ulusal güvenlik algılaması itibariyle de geli melerden en çok etkilenen ülke konumunda olmu tur. Rusya, günümüzde eskisi kadar güçlü biçimde olmasa da nükleer gücü, BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyesi olması, bölgesel süper güç olma vasfını sürdürmesi ve kökü geçmi e dayanan büyük devlet geleneği ile halen dünyadaki geli meleri, özellikle de çoğu uzman tarafından
21. yüzyıldaki uluslararası sistem ve güvenlik yapılanması bakımından büyük önem atfedilen Avrasya coğrafyasındaki güvenlik yapılanmasını ciddi biçimde etkilemektedir. Bu bakımdan 21. yüzyıldaki uluslararası güvenlik sistematiğinin,
özellikle Avrasya boyutu itibariyle, ekillenmesinde Rus ulusal güvenlik anlayı ının
1 küresel, bölgesel ve iç dinamiklerin etkisiyle geçirdiği dönü üm ve benimsediği ulusal güvenlik tercihlerinin büyük rolü olacağı genel kabul gören bir husustur. Bu bağlamda asimetrik tehdit unsuru olarak terörizme ve tek kutuplu uluslararası sisteme ili kin tartı maların ya andığı bir dönemde, yukarıda belirttiğimiz önemi dolayısıyla Rus ulusal güvenlik anlayı ının 1991’den sonra geçirdiği deği im ve dönü ümün, günümüzde gelmi olduğu noktanın tespitinin yapılması ve ortaya konması gerekmektedir. Bu bağlamda Rus ulusal güvenlik anlayı ının analiz edilmesi, Rusya’nın içerideki ve dı arıdaki siyasal, ekonomik ve askeri tasarruflarının genel mantığının anla ılabilmesi ve sağlıklı değerlendirme yapılması açısından faydalı olacaktır.
Bu tez çalı ması zamanın ko ullarına ve deği en dünya artlarına uygun biçimde gündeme gelen deği ik nitelikli tehditleri kapsayacak biçimde geli en ulusal güvenlik anlayı ının Rusya örneğindeki dönü ümünü incelemeyi hedeflemi tir. Uzun arayı lara ve reform çabalarına rağmen, Rusya’nın çağda ko ullara uygun bir politik, ekonomik, askeri ve sosyal dönü ümü gerçekle tirememi olması temel ulusal güvenlik sorunu olarak mevcudiyetini korumaktadır.
Bu çalı manın amacı, 1991’den günümüze kadar küresel, bölgesel ve iç dinamiklerin etkisiyle ciddi deği imler geçiren RF’nin ulusal güvenlik anlayı ındaki dönü ümün değerlendirilmesidir. Bu çerçevede, tez çalı masında, Rus ulusal güvenlik anlayı ı iç ve dı faktörler çerçevesinde coğrafi ve tarihsel nitelikler göz
önünde tutularak ele alınmaya çalı ılmı tır.
Tez çalı ması “Giri ” ve “Sonuç” dı ında dört bölümden olu maktadır. “Rus
Güvenlik Kültürünün Yapıta ları” ba lıklı ilk bölümde, Rus ulusal güvenlik anlayı ının temel dayanaklarının, bu anlayı ın temel parçalarının ve bu anlayı ın
2 olu umuna katkı yapan temel unsurların anlatımı hedeflenmi tir. Bu çerçevede
özellikle coğrafya, tarih, çağda Rusya açısında önemli bir tarihsel dönem te kil eden
Sovyet döneminin ideolojik sistemsel mirası, bu mirasın Rus ulusal güvenliği
üzerindeki genel etkisi ve çağda Rus güvenlik anlayı ı içerisindeki yeri açıklanmaya
çalı ılmaktadır. Coğrafya unsuru, coğrafi bakımdan Avrupa ve Asya kıtalarının veya
Avrasya’nın kalpgahında yerle mi olmanın, çok geni bir coğrafyaya sahip olmanın son bin yıl içinde Rusya’nın jeopolitik geli imini, iç ve dı politikasını güçlü biçimde etkilemi olması itibariyle büyük önem ta ımaktadır. Rusya’nın tarih boyunca devamlı olarak güvenliğini artırmaya çalı ması, politik ve askeri gücünü geli tirmek için sömürge edinen askeri politik imparatorluk olmaya çabalaması tarih unsurunun
önemini ortaya koymaktadır. 20. yüzyılda Rus güvenlik kültürünü en fazla etkileyen faktör olması itibariyle Sovyet ideolojisi de önemli unsurlar arasında yer almaktadır.
Sovyet idelojisinin bu önemi Rusya tarihinin 1917 1991 dönemini kapsayan ve
1945 1989 döneminde de küresel iki kutuplu sistemin iki önemli gücunden biri
Sovyetler Birliği’nin ulusal güvenlik algılmasını belirleyen en temel olgu olmasından kaynaklanmaktadır.
Đkinci bölümde, Yeltsin dönemindeki ulusal güvenlik anlayı ı, özellikle dı boyutu itibariyle incelenmeye çalı ılmaktadır. 1991’de Sovyetler Birliği’nin resmen dağılması sonucunda RF de, SSCB’yi olu turan diğer 14 birlik cumhuriyeti gibi bağımsız devlet olarak uluslararası sistemde yerini almı tır. Yeni Rusya’nın çe itli konulara ili kin tavrının belirlenmesi, ülkenin temel ulusal güvenlik önceliklerinin yer alacağı yeni ulusal güvenlik anlayı ı ile doğrudan ili kiliydi. Bu anlamda, yeni jeopolitik ko ullar çerçevesinde Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ının, özellikle dı boyutunun yeniden ekillendirilmesi ve önceliklerinin yeniden belirlenmesi
3 gerekmekteydi. Yeltsin döneminde ulusal güvenlik anlayı ına ili kin ya anan tartı malar ve ulusal güvenlik anlayı ının bu dönemde geçirdiği evrim ikinci bölümde geni biçimde değerlendirilmi tir.
Üçüncü bölüm, “Yeltsin Döneminde Ulusal Güvenlikte Temel Đç Sorunlar” ba lığını ta ımaktadır. Bu bölümde, SSCB’nin dağılma sürecinde ve sonrasında
RF’nun ya adığı önemli iç sorunların Rusya’nın ulusal güvenlik algılaması
üzerindeki etkisi incelenmeye çalı ılmaktadır. Bu sorunlar içerisinde özellikle ekonominin kriz durumu, ülkenin toprak bütünlüğünün sağlanması için merkez kaç eğilimlerin kontrol altına alınması ve ayrılıkçılık çabalarının engellenmesi, Rus ordusunun reform edilmesine yönelik çabalar, mevcut ulusal güvenlik anlayı ının ve sisteminin olu ması sürecine ciddi etkide bulunmu tur.
“Putin Döneminde Yeni Rus Ulusal Güvenlik Anlayı ı: Kontrollü Dönü üm
Modeli” ba lığını ta ıyan dördüncü bölümde öncelikle Putin’e kadarki dönemde, yani Yeltsin döneminde yapılmaya çalı ılan reformların sonuçlarının kısa özeti verilmi tir. Bu dönemde ülkenin kar ıla tığı sorunlar yeni bir ulusal lider arayı ı için zemin hazırlamı tır. Bu bağlamda önce Ba bakanlık, daha sonra da Ba kanlık görevine getirilen Vladimir Putin ülkenin kar ıla tığı sorunları çözebilecek yeni ulusal lider konumuna oturtulmu tur. Bu bölümde, Putin’in daha önceki geli melere bakı ı, yeni dönemde atacağı adımların temel ilkelerini nasıl belirlediği, hangi konulara öncelik verdiği anlatılmı tır. SSCB’nin çökü ünü “20. yüzyılın en önemli felaketi olarak değerlendiren” Putin, kontrollü reform taktiği ile, devletin “çok güçlü” olması gerektiğini ilan etmi , Çeçenistan sorununu “tavizsiz adımlarla”
çözme yolunu benimsemi , federal yapıya ili kin sert reformlar gerçekle tirmi , siyasal sistemi “yönetilebilir demokrasi” olarak tanımlanan modele ta ımı , dı
4 politikada deği ik jeopolitik modellerin sentezinden olu an uzla macı jeopolitik anlayı la hareket etmi ve son olarak askeri alanda profosyenel orduya geçi i
öngören reform sürecini ba latmı tır.
Çalı manın Sonuç bölümünde dört bölümde ele alınan husus ve unsurlarından haraketle konuyla ilgili genel nihai değrlendirmelere yer verilmi tir.
5 BÖLÜM I
RUS GÜVENLĐK KÜLTÜRÜNÜN YAPITA LARI
A. COĞRAFYA
Rus ulusal güvenlik kültürünün olu umundaki en önemli unsurlardan birisi coğrafyadır. Her eyden önce, “Rusya” kavramı bir coğrafi anlayı ı, yani bir ülke adını ifade etmektedir. 1 Coğrafi bakımdan Avrupa ve Asya kıtalarının veya
Avrasya’nın kalpgahında yerle mi olmak son bin yıl içinde Rusya’nın jeopolitik geli imini, iç geli imini ve dı politikasını güçlü biçimde etkilemi tir. 2 Ülkenin dı sınırları kültürel ve uluslararası kimliğini tanımlamı , iç bölgesel yapılanması ise siyasal sistemin doğasını doğrudan etkilemi tir. 3
Coğrafi faktörün Rusya’ya etkisini öncelikle bu ülkenin yerle tiği arazinin coğrafi yapısı, boyutu ve iklim ko ulları bakımından ele almak gerekmektedir.
Coğrafi yapı bakımından, Rusya’nın esas çekirdeğini olu turan Doğu Avrupa ovasının temel özellikleri verimsiz toprağın ve büyük ırmak ebekelerinin varlığı ile doğal engellerin eksikliğidir. 4 Verimsiz toprak ve engelsiz arazi, bu alanda uzun süre göçebe milletlerin akınlarına dayanabilecek kalabalık bir toplumun ortaya çıkı ını engellemi tir. 5 Öte yandan, geni ve seyrek nüfuslu Doğu Avrupa Ovası ve Sibirya, nüfusun Rusya’nın merkezinden çevreye yayılması için ideal ko ulları olu turmu tur. 6 Volga, Dinyeper, Dinyester ve Moskova nehirlerinin bulunduğu arazi
1 Dimitri Trenin , The End of Eurasia: Russia on the Border Between Geopolitics and Globalization (Moskova: Carnegie Moscow Center, 2001), s. 11. 2 Aleksey Arbatov, Bezopastnost:Rossiyskiy Vıbor (Moskova: Epitsentr, 1999), s.15. 3 Trenin , The End of Eurasia , s. 11. 4 Edward Acton, The Present and the Past Russia: the Tsarist and Soviet Legacy (London: Longman, 1995), s.1. 5 Elnur Soltan, ‘Coğrafya, Tarih ve Rus Kimliği’ , Avrasya Dosyası: Rusya Özel, Cilt 6 , Sayı 4 (Kı 2001), s. 66. 6 Alexsander Chubarov, The Fragile Empire: A History of Imperial Russia (New York: Continuum, 1999), s. 5.
6 bir yandan ülkeye yönelik yabancı saldırılara uygun bir ula ım yolu i levini görürken, öte yandan zengin bir uygarlığın olu umu için uygun ortamı sağlamı tır.
Rusya devlet geleneği bakımından önem arz eden Kiev, Novgorod ve son olarak da modern Rusya devletinin merkezi olarak kabul edilen Moskova kentlerinin bir ırmak kıyısında veya ebekesinin kav ağında bulunması bu bağlamda açıklanabilir. Coğrafi yapı bakımından, deniz ve dağ yükseklikleri benzeri doğal engellerden yoksunluk
ülkeyi hem doğu hem de batıdan yabancı saldırılara açık hale getirerek, büyük tehlikelerle kar ıla masına uygun coğrafi ortamı sağlamı tır. 7
Rusya’nın iklim artları da üzerinde durulması gereken bir ba ka önemli husustur. Ülkenin iklim artları yazın çok sıcak, kı ın ise çok soğuk geçen kıta iklimi özelliği ta ımaktadır. 8 Rusya denince akla gelen en önemli coğrafi
özelliklerinden biri soğuk iklimdir. Doğu Slavlarının ya adığı arazilerde yüksek dağ silsileleri güneyden gelen sıcaklığı engellerken, kuzeyin bu tür bir silsileden mahrum olu u Rusya’yı Sibirya kuzey kutbu rüzgârlarına kar ı korumasız bırakmaktadır. 9
Rusya’nın geni coğrafyası güvenlik anlayı ının olu umunu etkileyen bir diğer unsur olmu tur. Doğal engellerden yoksunluğun ülkeyi doğudan ve batıdan saldırılara açık hale getirmesi, güvenliğin “alan derinliği” olarak algılanmasına neden olmu ve daha fazla güvenliğin sınırların daha da ötelere ilerletilmesiyle sağlanacağı dü üncesini beslemi tir. 10 Rusya tarihinde 13. yüzyılda doğudan gelerek ülkeyi 15. yüzyıl sonuna kadar egemenliği altında tutan Moğol Tatar (Türk) saldırısı, 17. yüzyıldan itibaren batıdan gelen Polonya, 18. yüzyıldaki Đsveç, 19. yüzyıldaki
Fransız ve 20. yüzyıldaki Alman saldırıları ülkenin saldırıya açıklığının somut 7 Chubarov, The Fragile Empire, s. 6. 8 Richard Pipes, Russia Under the Old Regime (New York: Charles Scribner’s Sons, 1974), s. 3. 9 Donald W. Treadgold, Twentieth Century Russia (Boulder: Westiew Press, 1995), s. 7. 10 Nicolai N. Petro ve Alvin Z. Rubinstein, Russian Foreign Policy: From Empire to Nation State (New York: Longman, 1997), s. 6.
7 örneklerini olu turmu tur. Özellikle, Napolyon ve Hitler’in saldırılarının
önlenmesinde ülke derinliğinin sağladığı avantaj, alan derinliğine dayanan güvenlik anlayı ını ön plana çıkarmı tır.
Rusya’nın liderleri bu ülkeyi dünyada dostu olmayan, sadece kendisine güvenebilecek, ba arılı olması için güçlü olması gereken, hayatî ya am merkezlerini dü mandan mümkün olduğu kadar uzakta kar ılamaya olanak tanıyacak kadar geni bir ülke olarak görmü lerdir. 11 Henry Kissinger ise “yüzyıllar boyu emperyalizmin
Rusya dı politikasının temelini olu turduğunu, Moskova’dan Pasifik kıyılarına, Orta
Doğu kapısından Avrupa’nın merkezine uzanan bölgelere yayıldığını, zayıf kom ularını sürekli kontrol altında aldığını ve onları korkutarak doğrudan denetimin dı ına çıkmalarını önleme çabasında olduğunu” vurgulamaktadır. 12 Kissinger’e göre, güvenlik endi esi ile ba kalarına benzeme çabası arasında sıkı an Rusya, sürekli sınır tanımadan ilerleme çabasındadır ve engellendiği zaman öfke dolu, ama sessiz bir içerleme içine girmektedir. Yabancı analizciler Rusya’nın yayılmacılığını güvensizlik duygusu ile açıklamaya çalı ırlarken, Rus yazarlar sık sık bunun bir kurtarıcılık misyonu ta ıdığına vurgu yapmı lardır.13
Yayılma sürecini Rus tarihinin alansal boyutu olarak tanımlayan Trenin,
Rusya geleneğinde arazi ve sınırların kutsal olduğunu ifade ederken, Rusya’nın geni lemesi sürecini be model ( bölgeleri toplama , geni leyen sınırlar kolonile tirme , stratejik sınırlar modeli , onarım modeli , sınırların olmadığı dünya/ Le
Monde Sans Frontiéres veya devrimci sapma modeli ) içinde sınıflandırmı tır. 14
11 Trenin , The End of Eurasia , s. 81. 12 Henry Kissinger, Diplomacy (New York: Simon and Schuster, 1994), s. 24 25. 13 Kissinger, Diplomacy , s. 25. 14 Sınırların Rusya tarih’ndeki önemi üzerine bkz; Josep L. Wieczynski, ‘The Frontier in Early Russian History’, Russian Review , Cilt 31, Sayı 2 (Nisan 1972), s. 110 116. Dmitri Trenin yayılma modeline ili kin sınıflandırmasında Rusya’nın geni lemesinin en eski modeli olarak nitelendirdiği
8 Rusya’nın geni coğrafyasının zorlamasıyla, Avrasya devleti vasfını kabullenmek durumunda kaldığını vurgulayan Trenin, geni lemeye dayanan “alan sendromunun” en önemli etkisini devletin niteliğinde gösterdiğini, geni leyen sınırlarla (moving borders) stratejik sınırların bu ülkenin ulus devlete dönü mesini engellediğini belirtmektedir. 15 Ayrıca, geni leme Rusya için bir ya am tarzına dönü mü ve emperyal a ırı geni lemeyi beraberinde getirmi tir.16
Coğrafi artların önemli ölçüde tetiklediği güvenlik dürtüsü ve yayılma eğilimi ortaya Avrupa ve Asya’yı içine alan, Avrasya anakarasının merkezini kapsayan geni bir ülke çıkarmı tır. Rusya Federasyonu’nun tarihî temelini olu turan
Moskova Büyük Knezliği (Prensliği) 1300’de yakla ık 20.000 km² yüzölçümüne sahipti. 17 Geni leme sürecinde Moskova Knezliği 1462’de 430.000 km², 1533’de
2.800.000 km² ve 1590’da 5.400.000 km²’ye ula mı tır. 18 16. yüzyıl ortasından
bölgeleri toplama modelini tarihî Rus ve Doğu Slav bölgelerinin ele geçirilmesi olarak tanımlar ve bu modelin üç dönemde (14. 16. Yüzyıl, 17. 18. Yüzyıl ve 1930 1940) uygulandığını belirtir. Geni leyen sınırlar, yani kolonile tirme modeli 16. 19. Yüzyıllar arasındaki dönemde Sibirya, Uzak Doğu, Doğu Kazakistan ve Don Kuban bölgesinin ele geçirilmesinde geçerli olmu tur. S tratejik sınırlar modeli Rusya’nın 16. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar batı ve güney ekseninde giri tiği geni leme çabalarını nitelendirmek için kullanılmaktadır. Doğu Avrupa, Balkanlar ve Osmanlı coğrafyasındaki yayılma çabaları bu modelin konusunu olu turmaktadır. O narım modeli Sovyet Rusya’nın Almanya ile 1918’de imzaladığı Brest Litovsk Anla ması ile Çarlık Rusya’sının kaybettiği bölgeleri 1918 1922 döneminde yürüttüğü iç sava ın ardından yayılma politikası ve 30 Aralık 1922’de SSCB’nin kurulması ile geri almayı ifade eder. Ayrıca, 1930’ların sonundan 1953’e kadar Polonya, Finlandiya, Romanya ve Çekoslovakya’nın bir kısmı ile Sahalin ve Kuril Adalarının SSCB’ye katılması ve Türkiye’den Kars ve Ardahan’ın talep edilmesi de bu model içinde değerlendirmektedir . Sınırların olmadığı dünya (Le Monde Sans Frontiéres) veya d evrimci sapma modeli olarak tanımlanan son yayılma modeli coğrafî sınırların belirleyici olmadığına dayanan bir anlayı ı içermektedir. Bu modelin en önemli örnekleri, SSCB’nin Marksist ideolojiye dayanarak “dünyada sosyalist devrim” sloganı ile Almanya’da 1923 devriminde, aynı dönemde Moğolistan’da Sovyet yanlısı rejimin olu umunda oynadığı roldür. 1990 1991 döneminde Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti liderliği coğrafyanın belirleyici olmadığı bir anlayı la bu modele yakın duruyordu. Bkz;Trenin , The End of Eurasia, s. 39 87. 15 Trenin , The End of Eurasia, s.74. 16 Ibid, s.74 75. 17 Pipes, Russia Under the Old Regime , s. 80. 18 Ibid, s. 83.
9 itibaren dünyanın en büyük toprak parçasını kontrol eden Rusya Çarlığı 17. yüzyıl sonuna kadar yıllık ortalama 42.000 km² hızla büyümü tür. 19
Coğrafî büyümenin özellikle Rusya’nın imparatorluğa dönü tüğü 18. yüzyıldan itibaren ciddi bir hız kazandığı görülmektedir. Büyük Petro’dan 1914’e kadarki dönemde Rusya Đmparatorluğu günlük ortalama 83 km² ve yıllık 80 bin km² geni lemi tir. 20 Hızlı coğrafî geni leme sonucu Rusya’nın 1913’deki yüzölçümü küresel kara alanının %17’sine tekabül etmekteydi.21 ”Büyük jeopolitik geri
çekilmenin ” ba ladığı 1988’de SSCB 22,4 milyon km² alanı doğrudan kontrolünün yanısıra, Var ova Paktı ile Doğu Avrupa’yı ve i gal yoluyla Afganistan’ı da dolaylı kontrolü altına almı tı. SSCB’nin 1988’de Afganistan’dan geri çekilmesi ile ba layan süreç 1989’da Doğu Almanya’nın terk edilmesi ile devam etmi ve SSCB’nin dağıldığı Aralık 1991’e kadar bütün Doğu Avrupa’nın kaybedilmesi ile sonuçlanmı tır. SSCB’nin dağılması ise Rusya için arazisinin yakla ık 5,3 milyon km²’sinin kaybedilmesi anlamına gelmi tir.
Rusya’nın batı sınırı iki sene gibi kısa sürede (1989–1991) Almanya’nın ortasından Moskova’nın 200 km yakınına kadar çekilerek 1772’deki Rusya Polonya sınırına gerilemi tir. 22 Rusya’nın Güney sınırı Kafkasya’da 18. yüzyıl sonlarındaki döneme, Orta Asya’da ise 17. yüzyıl sınırlarına gerilemi , doğudaki sınırında
Japonya ile Kuril Adaları tartı ması tekrar güncel duruma gelmi tir. Ayrıca, Uzak
Doğusunda ya ayan bölge halkının bile yakın dönemde Rusçadan çok Japonca,
19 Colin S. Gray, The Geopolitics of the Nuclear Era (New York: Russack and Co., 1977), s. 35’ten aktaran Trenin, The End of Eurasia, s. 75. 20 Serguei Matiounine, Geopolitical Analiysis of the Former Soviet and Current Russian Strategic Conseptions;Final Report (Lublin Polonya: Institute of East Central Europe, 1998); http://www.nato.int/acad/fellow/96 98/matiouni.pdf (20 Nisan 2005), s.16. 21 Trenin , The End of Eurasia, s. 21. 22 Matiounine, Geopolitical Analysis of the Former Soviet and Current Russian Strategic Conseptions , s. 17.
10 Çince veya Korece konu acak olması tehlikesi Haziran 2000’de bizzat Devlet
Ba kanı Vladimir Putin tarafından bir tehlike olarak dile getirilmi tir. 23
Coğrafi konumu, Rusya’nın Asyalılar tarafından Avrupalı, Avrupalılar tarafından da daha çok Asyalı olarak değerlendirilmesine ve bunlardan farklı, özgün bir medeniyet olarak görülmesine neden olmu tur. 24 Rusya’nın ilk olarak III. Đvan’ın
(1462–1505) ülkesini Bizans’ın varisi olduğunu göstermek maksadıyla kabul ettiği, 25 aynı anda hem doğuya hem de batıya bakan çift ba lı Bizans kartallı ulusal arması da günümüzde bu özgünlüğü sembolize eder niteliktedir.
Rusya “Avrupa’nın doğusu veya Asya’nın batısı” 26 nitelikli bu özgün coğrafi konumunu SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği)’nin çökü ünün ardından da sürdürmektedir. Rusya Federasyonu 17,1 milyon km²’lik alanıyla eski SSCB yüzölçümünün % 76’sına sahiptir. 27 RF, kendinden sonra gelen en geni iki ülke olan ABD ve Kanada’nın toplam yüzölçümüne neredeyse e it olan ve güneydeki
Baltık kıyılarından doğudaki Bering Boğazına kadar uzanan, 11 saat ku ağına yayılan coğrafyası ile halen coğrafî süper güç konumunu sürdürmektedir. 28
23 Alexander Lukin, ‘Russia’s Image of China and Russian Chinese Relations’, s. 4 5’ten aktaran Elif Banu Tepe, ‘Rusya Çin Đli kilerinde Demografik Tehdit: "Sarı Tehlike"’, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı 21 (Ocak 2002), s. 79 85. 24 Chubarov, The Fragile Empire, s. 7. Rusya’nın bu özgün konumu Dostoyevski tarafından “Avrupa’da köleyiz, ama Asya’da biz bile hakimiz. Avrupa’da barbarız, ama Asya’da biz de Avrupalıyız” biçiminde ifade edilmi ti. Bkz; F. M. Dotaevskii, Dnevnik Pisatelia , Cilt 3, (Paris, YMCA Press, n.d.), s. 609’dan aktaran Mark Bassin, ‘Russian Geographers and the National Mission in the Far East’, David Hosoon (der.), Geography and National Identity, ( New York: Blackwell, 1994), s. 118. Ayrıca Rusya’nın deği ik jeopolitik imajları konusunda bkz; Ladis K. D. Kristof, ‘The Geopolitical Image of the Fatherland: The Case of Russia’, The Western Political Quarterly , Cilt 20, Sayı 4 (Aralık 1967), s. 941 954; ve Iver B. Neumann, ‘The Geopolitics of Delineating “Russia” and “Europe”: The Creation of “the Other” in European and Russian Tradition’, Tom Casier ve Katlin Malfliet (der.), Is Russia a European Power? The Position of Russia in a New Europe , (Leuven Belçika: Leuven University Press, 1998), s. 17 44. 25 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihî: Ba langıçtan 1917’ye kadar, 4. baskı (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999 ), s. 141. 26 Arbatov, Bezopastnost:Rossiyskiy Vıbor , s. 23. 27 M. Đ. Abdurahmanov, B. A. Bari polets, V. L. Manilov ve V. S. Pirumov, Osnovı Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii , (Moskova: Drujba, 1998), s. 40. 28 Trenin , The End of Eurasia, s. 20.
11 Batıda Ortodoks dı ı Hıristiyanlıkla, güneyde Đslam’la ve doğuda Konfüçyüs dininin temsilcileriyle sınırlarını payla an Rusya’nın batısında Avrupa Birliği’nin, güneyinde yer yer dini radikalizmin etkin olduğu ülkeler, doğusunda ise Japonya ve
Çin’in bulunması ulusal güvenlik anlayı ını etkileyen önemli hususlar olarak öne
çıkmaktadır.
Rusya jeostratejik anlamda Büyük Okyanus, Atlantik ve Hint okyanuslarına
çıkma olanağına sahiptir. Rusya’nın Kuzey ve Doğu sınırı denizlerle kaplıdır, fakat bu denizlerden sadece kuzeydeki Baltık ve güneyde de Karadeniz limanları ticari açıdan i levsel nitelik ta ımaktadır. 29 Dahası, SSCB’nin çökü ü ile Rusya Baltık denizinde Talin, Riga, Ventspils, Klaypeda, Liepaya; Karadeniz’de de Odessa
Đliçevsk, Nikolayev, Herson, Sivastapol, Yalta, Feodosiya, Poti, Batum limanları ve askeri deniz üstlerinden mahrum kalmı tır. 30 Çarlık Rusyası döneminde 2400 km,
SSCB zamanında Đkinci Dünya Sava ı’ndan sonra 2000 km uzunluğundaki Baltık denizinde sınır, 618 km’ye (Sankt Petersburg vilayetinde 480 km ve Kaliningrad bölgesinde 138 km), Karadeniz sınırı ise 1670 km’den i levsel limanları bulunmayan
380 km’ye kadar dü mü tür. 31 SSCB döneminde en büyük Sovyet filosunun bulunduğu Karadeniz’de bugün Rusya deniz gücü Türk deniz gücünün ardından ikinci sıraya dü mü tür. 32 Rusya Karadeniz’deki zayıflayan konumunu Ukrayna’yla
1997’de imzaladığı Sivastapol’taki askeri deniz üssünü 25 yıllık kiralama anla masıyla gidermeye çalı mı tır. 33
29 Abdurahmanov, Osnovı Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii , s. 40. 30 Ibid., s. 41. 31 Ibid. 32 A. V. Vozjennikov, Đ. H. Glebov ve V. A. Zolotarev, O snovnıe Kontseptualnıe Polojeniya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v 21’im Veke (Moskova: ZAO Edas Pak, 2000), s. 13. 33 Rusya ve Ukrayna arasında Karadeniz Filosuna ii kin imzalanan anla malar tam metni için bkz: ‘Sogla eniya Mejdu Rossiskoy Federatsiey i Ukraynnoy po Çernomorskomu Flotu’, Tatyana akleina (der.), Vne naya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii (Moskova: Rosspen, 2002), Cilt 4, s. 328 340.
12 Özetle, RF tarihsel süreç içersinde Rusya Çarlığı ve SSCB’nin kendine avantaj sağlayabilecek coğrafi kazanımlarının önemli bir kısmınını kaybetmi tir. Bu durum yeni Rusya yöneticilerinin uyguladıkları politikalarda dikkate aldığı önemli hususlardan biri olmu tur.
B. TARĐH
Ulusal güvenlik kültürünün olu um sürecindeki en önemli unsurlardan biri de
ülkenin tarihsel geli me sürecinde edindiği özelliklerdir. Rusya tarih boyu güvenliğini artırmak ve dünyada kendi politik ve askeri gücünü geli tirmek için sömürge edinen askeri politik bir imparatorluk olmu tur. 34 Bu tür bir emperyal tarihsel sürecin Rusya devlet yapısına ciddi etkisi bulunan ve etkileri günümüze kadar ula an temel özelliklerini bir kaç boyutta ele almak mümkündür.
1. Otoriter Yönetim Yapısı
Her eyden önce Rusya, tarih boyu otoriter ve/veya totaliter nitelikli siyasal sisteme sahip olmu tur. Çarlık Rusya’nın Marx’ın Asyatik Despotizm, 35 Plehanov’un Doğu
Despotizmi, Pipes’in patrimonial monar i , Sovyet tarihçilerinin zümre temsili monar i olarak kavramsalla tırdıkları 36 bu siyasal yapısının köklerini Rus devlet geleneğinin tarihsel geli iminde aramak gerekir. Đlk Rus devleti olarak kabul edilen ve 862 1243 arasında varlığını sürdüren Kiev Rus Knezliği esas itibariyle otoriter
34 Arbatov , Bezopastnost:Rossiyskiy Vıbor , s. 32. 35 Rusya’da iktidarın otoriter yapısının kökenleri konusunda bkz; Karl Marx, 18. Yüzyılda Gizli Diplomasi. Rus Despotizminin Asyatik Kökeni ( Đstanbul: Kaynak , 1992) , s. 101 126. 36 Edwart Acton, Russia. The Tsarist and Soviet Legacy , s. 17. Ayrıca Rusya’da coğrafya, tarihî geli im ve siyasal sistem arasındaki ili ki için bkz; Richard Pipes, Russia under the Old Regime (New York: Charles Scribner’s Sons, 1974), özellikle s. 1 58.
13 merkezi yapılanmadan uzak nitelik ta ımaktaydı. 37 Rus devlet geleneğinde Moğol istilasına kadar siyasal iktidar Knez Veçe (Kent meclisi) Boyarlar (seçkinler) Kilise dörtgeni içinde payla ılmı tı. 38 Bu genel iktidar payla ımı içinde bazı yerlerde
Boyarlar (Güneyde Galitsiya Rus’u ), bazı yerlerde Veçe (Novgorod, Pskov, Vyatka ), bazı yerlerde ise Knez (Vladimir Rus’u ) en etkili aktör olmu tur. 39 Bu arada
Kilise’nin de bazı bölgelerde, örneğin Novgorod’da önemli bir güç konumunda olduğu görülmü tür. Bu iktidar payla ım yelpazesi Moğol istilasına kadar mevcudiyet ve etkinliğini sürdürmü tür.
1237–1480 dönemini ihtiva eden Moğol egemenliği döneminde ise Rus siyasal iktidar payla ımında me ruiyetinin Altın Orda’dan alan Knez’in giderek öne
çıktığı bir yapı olu mu tur. Moğol Đmparatorluğu egemenliğinden çıkan Rus devleti ise üç faklı siyasal geleneği bir araya getirerek biçimlenmi tir: Moskova Knez’lik sistemi, Moğol Zorbalığı ve Bizans Đmparatorluğu. 40 Moğol egemenliği döneminde
Altın Orda’nın güvenini kazanarak Rus knezleri içerisinde en imtiyazlı olma anlamına gelen Büyük Knez’lik unvanını ve Moğollar adına vergi toplama yetkisini alan Moskova Knezliği 15. yüzyılda yeniden ekillenen Rus devletinin ana
çekirdeğini olu turmu tur. Moğolların birinci görevi vergi toplamak ve düzeni sağlamak olan devlet yapılanmasını taklit eden Moskova Knezliği, kendi egemenliğine me ruiyet kazandıran Ortodoks Kilisesinin de desteğini alarak yeni bir
37 V. V. Ilyin ve A. S. Ahiezer, Rossiyskaya Gosudarstvennost: Đstoki, Traditsii, Perspektivı (Moskova: MGU, 1997), s. 138. 38 Yuriy Pivovarov ve Andrey Fursov, ‘Russkaya Sistema i Reformı’ , Pro et Contra , Cilt 4, Sayı 4 (Sonbahar 1999), s. 182. 39 Yuri Pivovarov ve Andrei Fursov, ‘ “The Russian System:” An Attempt to Understand History’, Social Sciences , Cilt 33, Sayı 4 (2002) , s. 145. 40 Héléne Carrére d’Encausse, Tamamlanmamı Rusya (çev. Re at Uzmen ), (Đstanbul: Ötüken, 2003), s. 55.
14 Rus devleti olu turmaya ba lamı tır. 41 Bu çerçevede olgunluğuna 16. yüzyılın ortalarında eri en ve birçok unsuru 1917 devrimine kadar muhafıza edilen otoriter bir sistem kurulmu tur. 42 Ekim Devrimi’nin ardından tarihsel diyalektik içinde nihayetinde devletin ortadan kalkacağını savunan Marksist Leninist ideolojiye dayanan SSCB de otoriter ve hatta Stalin döneminde (1924–1953) totaliter yapıya kavu an bir siyasal sistem, varlığını 1991’e kadar sürdürmü tür.
Rusya’nın otoriter yapısının ba ka bir önemli özelliği de , ülke ekonomisinin merkezi devletin sıkı kontrolünde tutulması, ülkenin bürokratik yapısının güçlendirilmesi ve askeri gücünün artırılmasına hizmet etmi olmasıdır. 43 19. yüzyıl ortalarına kadar temelde serf ekonomisi ve tarım toplumu olan Rusya’da devletin kuvvetli bir bürokratik yapı aracılığıyla kontrol altında tuttuğu Rus ekonomisi, Ekim
Devrim’inin ardından yeni bir boyuta ta ınmı , ekonominin tamamen devlet tarafından yönetim ve denetimini öngören, merkezi planlamaya dayanan bir model
(bir nevi devlet kapitalizmi 44 ) uygulamı tır.
Rusya’nın otoriter yapısının ba ka bir önemli özelliği , askerile mi bir nitelik arz etmesidir. Bu askerile me içte siyasal sistemin güvenliği için güçlü bir iç güvenlik yapısını ifade ederken , dı güvenliğinin sağlanması ve emperyal hedefler için de güçlü bir ordu yapısını anlatmaktadır. Bu bakımdan iç güvenliğin sağlanmasında 15. yüzyılda Đvan Groznı opriçinası, 45 19. yüzyıl Rusya
Đmparatorluğu’nun siyasi polisi ve Sovyet güvenlik servisinin (KGB) aldığı acımasız
önlemler birbirine çok benzemektedir.
41 Ariel Cohen, Russian Imperialism: Development and Crisis (Londra: Praeger, 1999), s. 29 34. 42 Carrére d’Encausse, Tamamlanmamı Rusya, s. 55. 43 Arbatov , Bezopastnost:Rossiyskiy Vıbor , s. 33. 44 Sovyet ekonomisi konusunda ilginç bir değerlendirme için bkz; Tony Cliff, Rusya’da Devlet Kapitalizmi (çev. Ali Saffer ve Tarık Kaya), (Đstanbul: Metis Yayınları, 1990). 45 Opriçina Çar Đvan Groznı’nın güvenlik örgütüdür.
15 Öte yandan, engelsiz ve geni araziler ile uzun sınırlar, Rusya devlet yönetiminin sınırlı ekonomik kaynaklarını, halkını sürekli seferber durumda tutmasını ve kalabalık ordu beslemesini zorunlu kılmı tır. 46 Büyük ve güçlü ordu ise toplum için yüksek vergiler ve sınırları savunmak için sürekli seferberlik halini beraberinde getirmi tir. 47 Bu da devleti, kendi politik felsefesini gerçekle tirmek için toplumdan insanüstü gayretler istemeğe zorlamı ve böylece devlet aygıtının i levini yürütebilmesi için otokratik bir anlayı ın benimsenmesi gerekli olmu tur. Kısaca, paradoksal olarak, güvenliğin zorladığı coğrafi büyüme daha güçlü ordu, verimsiz topraklar ve köylüler üzerinde daha fazla baskı ve bunu besleyecek daha otokratik bir devlet yapısını beraberinde getirmi tir. 48 Toplumsal gerilimi yaratan en önemli nedenlerden biri olan ordu kurumu aynı gerginliğin patlamasını önlemek için daha da güçlendirilmi ve bu da gerginliği daha da artırmı tır. Öte yandan, geni sınırlar nedeniyle algılanan dı tehdit ve ağır kayıplara neden olan sava lar ordunun güçlü kalmasının dı me ruiyet gerekçesini olu turmu tur.49
Böylece, Moskova Knezliği’ne Moğollardan miras kalan otoriter devlet anlayı ının Rusya Đmparatorluğu çerçevesinde sürdürülmesi için uygun gerekçeler bulunmakta zorlanılmamı , tersine rejimin iç ve dı dü mana kar ı güvenliğini sağlama adına daha da askeri bir yapıya kayılmı tır. Rusya Đmparatoru 3. Aleksandr
46 Soltan, ‘Coğrafya Tarih ve Rus Kimliği’, s. 66. 47 Igor Chubais, From the Russian Idea to the Idea of a New Russia : How We Must Overcome the Crisis of Ideas , J. Alexsander Ogden (çev. ve der.), (Cambridge, MA.: John F. Kennedy School of Goverment, 1998), s. 7 48 Soltan, ‘Coğrafya Tarih ve Rus Kimliği’, s. 67. 49 17. yüzyıl sava ları Rusya’ya 350 bin ölü ve yakla ık 500 bin yaralıya, 18. yüzyılda Baltık denizine ve Karadeniz’e çıkma çabaları, Ukrayna ve Beyaz Rusya’nın Polonya’dan alınması için yapılan dört sava ve Asya bölgesindeki 30 yıllık sava 1, 5 milyon insanın ölümüne, 19. yüzyıl sava ları 730 binden fazla insanın ölümüne, 20 yüzyıldaki sava lar ise toplam nüfusunun yakla ık %16’sına tekabül eden 34 milyondan fazla ölüye mal olmu tur. Bkz; Strategiçeskie Re enie i Vorujennıe Silı (IVI MO, ARBĐZO, 1993)’ten aktaran S. Ançukov, ‘Strategiçeskiy Kurs i Voennaya Politika Rossii (istoriya i sovremennaya praktika)’ http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000101/001/02081801.htm (20 Aralık 2002).
16 (1881–1894), askeri yapının Rus geleneksel devlet felsefesindeki önemini
“Rusya’nın müttefiklerinin sadece ordusu ve filosu olduğunu” ifadesiyle ortaya koymu tur. 50 3.Aleksandr döneminde bu önemin bir göstergesi de Sava Bakanlığına imparatorluk bütçesinin yüzde 30’nun ayrılması olmu tur. 51
Askeri yapının, rejim güvenliğine ili kin endi elerin ve Batı ile rekabetin en
üst düzeye çıktığı Sovyet döneminde de önemini koruduğu görülmektedir. Sovyet
Ordusu dünyanın en kalabalık ordularından biri olma niteliğini sürekli korumu tur.
1985’de Sovyet Ordusunda 6 milyon asker ve subay bulunmaktaydı. 52 Sovyet yönetimi bu kalabalık ordunun finanse edilebilmesi için büyük harcamalar yapmı tır.
Örneğin, 1970’lerde Sovyet askeri harcamaları milli gelirin üçte birine (Batıda %5 7 iken) e it düzeye gelmi tir. 53 Batı kaynaklarında, Sovyet harcamalarının 1980’lerin sonlarına doğru ulusal gelirin %15 17’sine veya 1988 rakamları ile 200 300 milyon
Rubleye ula tığı belirtilmi tir. 54 Veriler Sovyet ekonomisi içerisinde askeri sanayinin
önemi de ortaya koymaktadır. Gorbaçev’in danı malığını da yapan Abel
Aganbekyan benzeri reformcu ekonomistler 1980’lerin ba ında toplam 100 milyon
ülke çalı anından 30–40 milyonunun askeri endüstri sektöründe çalı tığını ve ulusal bütçe gelirleri içinde bu kalemin %40 50’lere varan bir yer i gal ettiğini öne sürmü lerdir. 55 Ayrıca, Sovyet döneminde bilimsel ara tırmalar içinde de askeri amaçlı çalı maların büyük yer kapladığı da bilinmektedir. Örneğin, Savunma
Giri imlerini Artırma Kurumu Ba kan Yardımcısı Aleksey ulunov 1990’da AR GE 50 Trenin, The End of Eurasia , s. 38. Đmparator 3. Aleksandr’ın bu sözleri bugün de Rusya Genelkurmay Akademisi’nin duvarlarında yer almaktadır. 51 William C. Fuller, Strategy and Power in Russia :1600 1914 (New York: The Free Press, 1992), s. 338. 52 Vladimir Shlapentokh , A Normal Totalitarian Society: How the Soviet Union Functioned and How It Collapsed (New York: M. E. Sharpe, 2001), s. 94. 53 Cohen, Russian Imperialism , s. 162. 54 Iurii Fedorov, ‘Interest Groups and Russia’s Foreign Policy’, International Affairs (Moscow), Cilt 44, Sayı 6 (1998), s. 176. 55 Petro ve Alvin Z. Rubinstein, Russian Foreign Policy , s. 131.
17 çalı maları içinde askeri sanayi kompleksinin payının % 79 olduğunu öne sürmü tür. 56
Bu çerçevede, Sovyetler Birliği’nin çökü ünde Sovyet ekonomisinin askeri yapısının ve özellikle muazzam askeri harcamalarının önemli bir payının olduğunu savunan görü ler de mevcuttur.
2. Misyoncu/Emperyal Gelenek
Rusya devlet geleneğinin öne çıkan ikinci önemli boyutu ciddi bir misyoncu niteliğe sahip olmasıdır. Bu misyoncu nitelik devletin güvenliğini korumayı, iç ve dı tehditlere kar ı sürekli mücadeleyi içermi ve bu anlayı çerçevesinde geni lemeyi te vik eder bir nitelik ta ımı tır. 57
a) Tarihi Rus Topraklarını Birle tirmek
Bu çerçevede Rus devlet geleneğinde tarihsel olarak öne çıkan ilk misyon “ Tarihi
Rus topraklarını birle tirmek ” olmu tur. Bu misyonunu uygulanı ı iki tarihsel dönemde gerçekle mi tir: 14–16. yüzyıllar ve 17–18. yüzyıllar. 58 Ayrıca, 1939’da imzalanan Sovyet Alman anla ması da bu kapsamda değerlendirilebilir.
Đlk dönem öncesi, Vladimir Knezi Yaroslav Mudrı’nin (1019–1024)
ölümünden sonra Kuzey Rusya’daki coğrafyasında derebeylik sistemi ortaya çıkmı ve Büyük Knez’lik statüsü için iktidar mücadeleleri ba lamı tır. 59 “Tarihi Rus ve
Slav topraklarını birle tirmek” misyonu Rusya içindeki bu iktidar mücadelelerine ve 56 A. ulunov, ‘Sistemniy Krizis Oboronki’, Nezavisimoe Voennoe Obozrenie , Sayı 2 (1998), s. 4’ten aktaran Fedorov, ‘Interest Groups and Russia’s Foreign Policy’, s. 176. Ayrıca bu konuda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; Murray Feshbach (der.), National Security Issues of the USSR, Work Shop 6 7 November 1986, NATO, hg, Brussels, Belgium, (Dordrecht Niderland: Martinus Nijhoff Publishers, 1987), s.111 155. 57 Arbatov , Bezopastnost:Rossiyskiy Vıbor , s. 33 34. 58 Trenin, The End of Eurasia , s. 47. 59 Kurat , Rusya Tarihî, s. 83.
18 derebeylik sistemine son vermek için gündeme gelmi tir. Büyük Knezlik mücadelesinde Altın Orda’nın yardımı ile 14. yüzyıldan itibaren öne çıkan Moskova
Knezliği kendi iktidarını sağlamla tırmak ve egemenlik alanını geni letmek için
“Tarihi Rus ve Slav topraklarını birle tirmek” politikasını ba arılı biçimde uygulamağa ba lamı tır. ‘Tarihi Rus topraklarını toplamak” sürecinde ilk dönemde
Kuzey Doğu Rusya topraklarının Moskova çekirdekli yeni merkezi devletin içine alınmasını sağlamı tır. 60 17 18 yüzyıllara tekabül eden ikinci dönemde Rusya
Çarları, tarihî Kiev Knezliğinin batı ve güneybatı topraklarını egemenlikleri altına almı tır. Ardından, 17. yüzyılda Polonya ile yapılan sava lar ve 18. yüzyılın ikinci yarısında Polonya’nın payla ım mücadelesi sonucu Ukrayna ve Beyaz Rusya ele geçirilmi tir. 61
Ayrıca, 1939’da Sovyet Alman Saldırmazlık Anla ması imzalanması da
“Tarihi Rus topraklarını birle tirmek” misyonu içinde değerlendirilebilir. 62 Molotov
Ribbentrop Anla ması olarak da bilinen bu uzla maya göre, Polonya tarihte dördüncü kez ikiye bölünmü , bu ülkenin doğusu, Baltık ülkeleri ve Besarabya
(bugünkü Moldova) SSCB tarafından i gal edilmi tir.63 Stalin yönetimi Đkinci Dünya
Sava ı’ndaki zaferin ardından bu toprak kazanımlarını me rula tırarak, 1920’lerde
çizilen Curzon sınır hattı ile SSCB’nin dı ında bırakılan Batı Ukrayna ve Batı Beyaz
Rusya topraklarını tekrar kontrol altına almı tır.
“Rus topraklarını birle tirme” misyonu özünde Doğu Slavlarını bir devlet
çatısı altında toplama i levi görmü tür. Nobel ödüllü Rus yazar Aleksandr
Soljenistsin’in 1990’da SSCB’nin yerine Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve 60 A. V. Vozjennikov , Pardigma Natsionalnoy Bezopastnosti Reformiruyu eysya Rossii (Moskova: ZAO Edas Pak , 2000) , s. 99 61 Trenin, The End of Eurasia , s. 47. 62 Charles E. Ziegler, The History of Russia (Westport Connecticut: Greeenwood, 1999), s. 102. 63 Ibid.
19 Kazakistan’ın Rus nüfusunun ağırlıklı olduğu doğu bölgelerinden olu an yeni bir birlik kurulması önerisinde de bu misyonunun etkisini görmek mümkündür. 64
Aslında üç Slav cumhuriyetinin (Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya) SSCB’nin hukuken dağıldığını ve Bağımsız Devletler Topluluğu’nu kurulduğunu ilan ettiği 8
Aralık 1991 tarihli giri iminde ve 1997’de imzalanan Rusya Federasyonu Beyaz
Rusya Ortak Devleti anla masında da bu tarihsel anlayı ın etkisinin bulunduğu söylenebilir.
Öte yandan, Rusya imparatorluğu bu misyonu 19 yüzyılda Balkanlardaki etkinlik mücadelesi çerçevesinde ve geli en Panslavist akımının etkisi ile daha da geli tirerek Güney Slavlara nüfuz etme aracı olarak da kullanmı tır. 65 NATO’nun
Yugoslavya’ya müdahalesinde ve Kosova krizinde Rusya’nın tavrında aynı anlayı ın izlerini görmek mümkündür. 66
b) Üçüncü Roma Teorisi
Rusya’nın devlet geleneği içerisinde önemli yer tutan diğer bir misyon Üçüncü Roma teorisidir. Üçüncü Roma teorisi Ortodoksluğun Rusya devlet geleneği içerisindeki
önem ve yerinin ortaya konması bakımından önemli bir göstergedir. Ortodoksluğun
Rus tarihi içindeki önemi Kiev Knezi Vladimir’in 989’da Hıristiyanlığı ülkesinin resmi dini olarak kabulü ile ba lamı tır. 67 Vergiden muaf tutulduğu Moğol egemenliği döneminde (13–15. yüzyıl) “Altın çağını” ya ayan Rusya Ortodoks
64 A. Đ. Soljenitsin, Kak Nam Obustroit Russiyu (Moskova: Patriot, 1991), s. 4 6. 65 Astrid S. Tuminez, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy (New York: Rowman & Littlefield Publishers, 2000), ss.50 87. 66 Bu konuda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; D. Trenin ve E. Stepanov (der.), Kosovo: Mejdunarodnıe Aspektı Krizisa (Moskova: Tsentr Carnegie, Haziran 1999) içinde Elena Guskova, ‘Dinamika Kosovskogo Krizisa i Politika Rossii’, s. 32 78. ve Yuriy Davidov, ‘Problema Kosovo v Rossiskom Vnutropolitiçeskom Kontekste’ , s. 247 279. 67 Kurat, Rusya Tarihî, s. 30.
20 Kilisesi, 68 sahip olduğu manevi gücüyle önce Moskova Knezliği’nin gücünün peki mesine, sonrasında da Rusya’da emperyal iktidar ideolojisinin felsefi
çerçevesinin olu tulmasında görev üstlenmi tir. 69 Pipes’a göre, Ortodoks dininin egemen olduğu Rus emperyal ideolojisi dört temel önermeden olu maktadır: Kral iktidarının tanrısallığı, Đmparatorluk bağı, Rusya’yı yönetenlerin evrensel Ortodoks hükümdarlar olu u ve Üçüncü Roma teorisi.70 Bu önermelerden “kral iktidarının tanrısallığı” ilkesi otoritenin kaynağının Tanrı olduğunu, Rus Çarlarının da bu yetkisiyi Tanrı adına kullandığını ve çarın aynı zamanda Ortodoks Kilisesi’nin geçici yöneticisi olduğunu ifade etmektedir. Đmparatorluk bağı ile Rusya imparatorlarının
Roma Đmparatoru Augustus’un soyundan gelen en eski ve en saygın hanedan olduğu vurgulanmaktadır. Rusya’yı yönetenlerin evrensel Ortodoks hükümdarlar olu u
önermesi bütün Ortodoksların imparatoru, yöneticisi ve koruyucusu anlamını ta ımaktadır. Bu önermeden “Slav topraklarının birle tirilmesi” misyonu
çerçevesinde geni ölçüde yararlanıldığını yukarıda anlatmı tık. Üçüncü Roma teorisi ise Rus Ortodoks Kilisesi’nin Rus emperyal ideolojisinin dı sal boyutu
üzerinde büyük etkisi olan bir önerme olarak öne çıkmaktadır.
Rusya tarihînde geleneksel olarak dinsel güç bağımsız biçimde iktidar mücadelesinin bağımsız bir aktörüne dönü memi , Knezlik ve Çarlık dönemlerinde dünyevi iktidarın yanında yer alarak onun gücünün peki mesinde me ruiyet unsuru i levi görmü tür. Bu i lev sadece iç me ruiyet anlamını ta ımamı , özellikle 1453’de
Osmanlı’nın Đstanbul’u fethi ve 15. yüzyılda Rusya’nın yayılma sürecine ba lamasıyla beraber dı sal nitelik de kazanmı tır. Bu dı sal me ruiyet “ Moskova
Üçüncü Roma’dır” formülüyle ortaya koyulmu tur. 68 Pipes, Russia Under the Old Regime , s. 226. 69 Ziegler, The History of Russia , s. 29. 70 Pipes, Russia Under the Old Regime , s. 232 233.
21 Đstanbul’un Türkler tarafından fethinin ardından Ortodoks din adamlarından
Rusya’nın Pskov kentinin rahibi Filofey, Moskova Knezi’nin Ortodoksluğun hamisi misyonunu üstlenmesi gerektiğini öne sürmü tür. Filofey, “Moskova Üçüncü
Romadır” anlayı ını sistemle tirerek, 1503’de yazılı olarak Moskova Knezi III.
Vasili’ye sunmu tur: 71 “Evvelce dünyanın merkezi Roma idi. Sonra Yeni Roma
(yani Đstanbul) oldu. Her iki Roma da dü tü. Hâlbuki Üçüncü Roma ayaktadır, o da
Moskova’dır. Hıristiyanlıktaki ‘mukaddes üçlü’ hükmünce Dördüncü Roma olmayacaktır; u halde Moskova dünya hâkimiyetinin yeni merkezidir.” 72
Bu görü Moskova Knezleri ve daha sonra da Rusya Çarları için devletin geni letilmesi için uygun bir gerekçe olu tururken, bazı güncel analizciler “Moskova
Üçüncü Roma’dır” görü ünün Rusya’nın ilk jeopolitik doktrini olduğunu savunmaktadırlar. 73 Bu arada ba ka bir görü de, Moskova Knezliği’nin Üçüncü
Roma doktrininden önce sadece Rus topraklarını bir araya getirme uğra ı içindeyken, bu doktrinden sonra sınırsız emperyal yayılma misyonu içine girdiğini savunmaktadır. 74 Bu görü , anılan doktrinin, Sovyet yayılmacığı üzerinde de etkili olduğunu, özellikle Stalin döneminde Doğu Avrupa’daki Sovyet yayılmacılığının
(buna Türk Boğazlarına yönelik talepleri de katabiliriz) bu doktrinle bağlantılı olduğunu ileri sürmektedir. 75
71 Nikolas K. Gvosdev, ‘ Moscow The Third Rome: Interpretations and Implications For Church State Relations’ , http://www.geocities.com/Athens/Olympus/5357/chscowl.html ( 14 Ocak 2002). 72 Ibid. 73 Gennadiy Zyuganov, Geografiya Pobedı: Osnovı Rossiyskoy Geopolitiki, (Moskova: yy., 1997) , s. 119. 74 Marchall Poe, ‘Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a Pivotal Moment’, www.people.fas.harvard.edu/ mpoe/third%20Rome.rdf. (30 Mayıs 2005), s. 2. 75 Poe, ‘Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a Pivotal Moment’, s. 21. Slavcılarla Üçüncü Roma doktrini ve Stalin dönemi arasındaki bağlantıyı ortaya koymak açısından Slavcı yazar Sergey arapov’un 1901’de yayınladığı Çerez Polveka ( Yarım Yüzyıl Sonra) eserindeki bir diyaloğa burada yer vermek anlamlı olacaktır. arapov romanında 1951’de Moskova’da o dönemin bir Moskovalısı ile eski bir çağdan gelmi Moskovalı arasındaki hayalî bir diyaloga yer vermektedir. Eski dönemden gelmi Moskovalının “Konstantinapol bizim mi?” sorusunu yanıtlayan
22 Rusya tarihsel geleneği içinde önemli yer tutan otoriter gelenek ve etkinlik gösteren Rus topraklarını birle tirme ve Üçüncü Roma benzeri misyoncu yakla ımlar aslında birbirinden beslenen nitelik arz etmi tir. Hatta bu unsurlar 19. yüzyılda oraya
çıkan Slavcılık akımının temel bile enlerini olu turmu tur. 1830 40’lardan itibaren
Rus entelektüelleri arasında yayılan Panslavizm ideolojisi Ortodoksluk, otokrasi ve
Slav bile kesine dayanmı tır. 76 Slavcılar, Slav etnik temeline dayanan ideolojik temelden yola çıkarak, Rusya’nın bu i in liderliğini üstlenmesi gerektiği üzerinde durmu lardır. Ayrıca, Rusya’nın Batıdan farklı olduğunu, bu farklılığın temelinde yalnız etnik farklılığın olmadığını, Ortodokslukla peki tiğini vurgulamı lardır. 77
Aslında Rus milliyetçiliğini Batı Avrupa’daki milliyetçiliklerden ayıran en önemli fark, Rus milliyetçiliğinin Batıdaki laik nitelikli milliyetçiliklere oranla din faktörünü
(bu örnekte Ortodoks mezhebini) kendi millî kimliğinin bir parçası olarak içselle tirmeyi ba armı olmasıdır. 78
Üçüncü Roma doktrini ile Rus milliyetçilerinin fikir babaları olan Slavcılar arasındaki ili ki 1860’lara uzanmaktadır. Anılan tarihlerde Filofey’in yazılarının ilk kez kamuoyuna açık biçimde yayınlanması Slavcılar tarafından günün ko ullarında
Rusya’nın kaderinin Doğu Roma (Bizans) Đmparatorluğu’nun yeniden diriltilmesi
1950’li yılların Moskovalısı “Konstantinopol’un Kiev, Moskova, Petersburg’tan sonra dördüncü ba kentleri olduğunu” belirtmektedir. 1950’lerin Moskovalısı devletin sınırlarını da tasvir ederken Đran, Hive, Buhara ve Afganistan’ın eyaletleri olduğunu, batı sınırını Danzig’in (Polonya’da) olu turduğunu, Kuzey Prusya’nın tamamını, Avusturya, Moraviya ve Çekya’yı (Çek Cumhuriyeti) içine alarak Akdeniz’e çıktığını belirtir. Bu Rus imparatorluğunun Var ova, Çervonnaya Rus ve Lvov’u içine alan Polonya Çarlığını, Viyana’yla birlikte Çekya’yı, Budape te ile beraber Macaristan’ı, Sirbıstan Hırvatistan’ı, Bükre ’li Romanya’yı, Sofya ve Andrianapol’lu Bulgaristan’ı ve Atina’lı Yunanistan’ı kapsayan bir devlet olduğunu ifade eder. Bkz; T. A. Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitiçeskih Đdey (Moskova: Ves Mir, 1999), s. 148. 76 Soltan, ‘Coğrafya Tarih ve Rus kimliği’, s. 75. 77 Astrid S. Tuminez, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy (New York: Rowman & Littlefield Publishers, 2000), s. 64. 78 Rus milliyetçiliği konusunda bkz; Astrid S. Tuminez, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy (New York: Rowman & Littlefield Publishers, 2000); Stephen D. Shenfield, Russian Fascism: Traditions, Tendencies, Movements (New York: M. E. Sharpe, 2001).
23 için bir fırsat olarak görülmü tür. 79 1877–78 Rus Osmanlı sava ı da bu yakla ımın devamı olarak değerlendirilmelidir. Rusya Đmparatorluğu, Panslavizm ve Pan ortodoksluğu esasen Balkanlar merkezli olarak Ekim Devrimi’ne kadar kullanmı tır.
Lenin 1917’de Panslavizm’in gerici bir emperyalist hareket olduğunu ilan etmi , 80 fakat Stalin Đkinci Dünya Sava ı’nda Panslavizm’den yararlanmaya çalı arak,
Ağustos 1941’de Moskova’da ilk Panslavizm Kongresini toplamı tır. 81 Đkinci Dünya
Sava ı’nın ardından Yugoslavya’nın (yani Güney Slavları Federasyonu) kurulması ve Doğu Avrupa’nın nüfuz alanı yapılması da bir anlamda Slav motifi çerçevesinde değerlendirilebilir. 82 Fakat sava ın ardından SSCB ve Yugoslavya arasındaki fikir ayrılığı ve anla mazlıklar SSCB’nin bu coğrafyada Slavlık faktörünü kullanma olanağını önemli ölçüde sınırlamı tır.
c) Sıcak Denizlere Çıkma
Rusya’nın misyonculuk anlayı ında dikkati çeken diğer bir önemli husus da sıcak denizlere çıkı hedefidir. Dünyanın en büyük kara devleti konumundaki Rusya’nın
17. yüzyıldan itibaren denizlere çıkma hedefine yoğunla mağa ba ladığı görülmektedir. 83 Dönemin artlarında açık denizlere çıkı ın olması ve deniz yollarına egemen olmak ucuz yollardan ticaret yapabilme ve zengin olmak anlamına gelmekteydi. Nitekim büyük deniz filoları olan Cenova, Venedik, Floransa gibi
ülkelerin ula tığı zenginlik, ayrıca dönemin en önemli güçleri Osmanlı devleti,
Portekiz, Đspanya ve Đngiltere’nin aynı zamanda büyük deniz güçleri olması Rusya için denizlere çıkı ın sağlanmasını gerekli ve çekici hale getirmi tir. 79 Poe, ‘Moscow, the Third Rome: The Orgins and Transformations of a Pivotal Moment’, s. 2. 80 Mesut Hakkı Ca ın, Rus Đmparatorluk Stratejisi (Ankara: ASAM, 2002), s. 120. 81 Ibid. 82 Taha Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye , 2 Cilt (Đstanbul: Ötüken, 1976), cilt 1, s. 153. 83 Kurat, Rusya Tarihi, s. 252.
24 Rusya’nın sıcak denizlere çıkı hedefinin tarihsel süreçte Baltık, Karadeniz ve
Hazar ile Boğazlar üzerinden Akdeniz’e ula mak temelinde geli tirildiğini söylemek mümkündür. Rusya’nın aynı zamanda bir deniz gücü olması anlamına gelecek bu hedefin gerçekle tirilmesinde ilk önemli adım Rusya Çarı 1. Petro (1682–1725) tarafından atılmı tır. Petro’nun ilk hedefi Karadeniz’e çıkmak olmu , bu çerçevede
1696’da Karadeniz’in kilidi konumundaki Azak kalesi Osmanlı’dan alınmı tır. Fakat tüm çabalara rağmen, Osmanlı ile sava için Avrupa güçlerinden (Venedik,
Avusturya, Lehistan, Đngiltere ve Fransa) destek alamayan Rusya, 1700’de imzalanan
Rus Osmanlı barı anla ması ile bu hedeften geri adım atmı ve 1711’deki Prut yenilgisinin ardından Azak kalesi Osmanlı’ya iade edilmi tir. 84 Bu geli me üzerine
1. Petro denizlere çıkma hedefini gerçekle tirmek için Lehistan ve Danimarka ile ittifak yaparak Baltık denizi sahillerine çıkı için Đsveç’e sava açmı tır. 85 22 yıl
(1700–1721) devam eden Kuzey Sava ı’nın ardından 1721’de imzalanan Ni dat
Anla ması ile Rusya Batık’ta önemli bir ülkeye ve bir Avrupa gücüne dönü mü tür. 86
Rusya’nın Karadeniz’e çıkı mücadelesi Çariçe Büyük Katerina döneminde
(1762–1796) ba arıyla sonuçlanmı , 1774’de Osmanlı devletiyle imzalanan Küçük
Kaynarca anla ması ile Rusya bu hedefine ula mı tır. 87 1. Petro’nun 1722 23 yıllarında Đran’la sava ının ardından Hazar denizinin batı ve güney kıyılarını ele geçirerek bu yönde kısmi bir ba arı sağlayan Rusya, bu ülkeyle imzaladığı 1813
Gülistan ve 1828 Türkmençay anla malarıyla Hazar’da da egemenlik kurmu tur. 88
84 Ibid. , s. 252 260. 85 Fuller, Strategy and Power in Russia, s. 38. 86 G.A. Sanin, ‘Peredislovie’, Đstoriya Vne ney Politika Rossii: 18 Vek (Moskova: Mejdunaradodnie Otne eniya, 2000), s.7. 87 Rubinstein, Russian Foreign Policy , s. 4. 88 Sanin, ‘Peredslovie’, Đstoriya Vne ney Politika Rossii: 18 Vek , s. 7.
25 Rusya’nın sıcak denizlere çıkma hedefinde en önemli a amalardan biri
Đstanbul ve Çanakkale Boğazları üzerinden Akdeniz’e çıkmak olmu tur. Rusya’nın geleneksel Akdeniz ve Boğazlar siyaseti kendi güç pozisyonuna göre iki boyutlu bir içerik ta ımı tır. Ruslar kendilerini zayıf hissettiklerinde Akdeniz ve Boğazları bir güvenlik meselesi görerek, Boğazların yabancı gemilere kapatılması ve Karadeniz’e girmelerininin önlenmesi siyaseti gütmü lerdir. 89 Güçlü oldukları dönemlerde ise
Boğazlar üzerinden Akdeniz’e inerek Fransa’nın Ortadoğu’da kurmak istediği
üstünlüğe ve Đngiltere’nin Hint yolu güvenliğine darbe vurmayı amaçlamı lardır. 90
Bu bağlamda Boğazlar ve Üçüncü Roma teorisi ile kutsallık atfedilen Đstanbul’un
(Ruslara göre Tsargrad’ın yani Çar’ın kentinin) ele geçirilmesi Rusya
Đmparatorluğu’nun önemli hedeflerinden biri olmu tur.
18. yüzyıl sonuna kadar Rusya’nın bu amaçlarına tek ba ına kar ı koyabilen
Osmanlı Devleti, zayıflaması ile paralel olarak 19. yüzyıldan itibaren bu konuda
Đngiltere, Fransa ve Almanya’nın desteğini almaya çalı mı tır. Rusya
Đmparatorluğu’nun bu hedefine en yakla tığı dönem Đngiltere ve Fransa’yla birlikte
Birinci Dünya Sava ı’na girdiği dönemdir. 91 Fakat, Ekim Devrimi nedeniyle
Rusya’nın yeni bir siyasal sisteme yönelmesi, sava tan çekimesi ve sava öncesi yapılan anla maları geçersiz ilan etmesi yeni dönemi ba latmı tır. Yeni Sovyet liderliği Đkinci Dünya Sava ı sonuna kadar Rusya Đmparatorluğu’nun zayıf zamanındaki Boğazlar politikasına sadık kalmı ve Batılı devletlere kar ı Türkiye’nin tezini savunur bir pozisyon sergilemi , Đkinci Dünya Sava ı’nın ardından galip devlet
89 Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye , cilt 2, s. 663. 90 Halük Ülman, ‘Birinci Dünya Sava ına Giden Yol’ (Ankara: SBF Yayını, 1972), s. 76 77. 91 Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye , cilt 2, s. 664.
26 vasfının kendisine sağladığı avantajı kullanarak 1946’da Boğazlarda üs talebinde bulunmu tur. 92
Rusya’nın 19. yüzyılda Uzak Doğu’ya artan ilgisi ve 20. yüzyılın hemen ba ındaki Rus Japon sava ı da denizlere çıkı hedefinin önemli göstergelerinden biri olarak kabul edilebilir. Ayrıca, Đkinci Dünya Sava ı’nın ardından Sovyet yönetiminin
1904–5 Rus Japon Sava ı sonucu Japonya’ya kaybedilmi Kuril adalarının geri alma
çabası da Japon denizine ve Pasifik Okyanusu’na çıkma çerçevesinde ele almak mümkündür.
Kuril adalarının geri alınmasına ve Boğazlardaki üs iddiaları gibi hususlara rağmen, Sovyet yönetimi Đkinci Dünya Sava ı’ndan sonra da denizlere ve okyanuslara ilgisini vazgeçilmez temel stratejik hedef olarak ortaya koymamı tır.
Bunun en önemli nedeni, Sovyet deniz doktrinin 1960’lara kadar savunma anlayı ı içinde ele alınmı olması, deniz kuvvetlerinin kara kuvvetlerinin destekleyicisi olarak görülmesi ve ancak bu tarihten itibaren güçlenme seyrine uygun olarak bağımsız görevler yapacak bir kuvvet haline gelmesidir. 93 Fakat, geleneksel denizlere çıkı hedefi bu tarihten itibaren okyanuslara açılma biçiminde geli tirilmeye çalı ılmı tır.
SSCB’nin çözülü ünün sebeplerinden biri olarak değerlendirilen 1979 tarihli
Afganistan müdahalesini de bu hedefin Hint Okyanusu’na çıkı biçiminde geli tirilerek sürdürülmesi olarak yorumlamak mümkündür. 94
1990’larda a ırı milliyetçi Rusya Liberal Demokrat Partisi (LDPR) ’nin lideri
Vladimir Jrinovski’nin geli tirdiği jeopolitik formülde de sıcak denizlere ve dahası 92 SSCB’nin Boğazlar’a ili kin talepleri konusunda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; Erel Tellal, ‘SSCB’yle Đli kiler’, Baskın Oran (der.), Türk Dı Politikası: Kurtulu Sava ından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar (1919 1980) (Đstanbul: Đleti im, 2001), 1. Baskı, s. 499 521 . 93 Raymond L. Garthoff, Sovyet Askeri Doktrini (Ankara: Genelkurmay Yayınları, 1956), s. 325’ten aktaran Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye , cilt 2, s. 653. 94 Rus bilim adamı A. Vandam 1912’de yayınladığı ve Rus jeopolitik dü üncesinde önemli eserlerden biri olarak kabul edilen Na a Polojeniya ba lıklı kitabında sıcak denizlere çıkmanın Rusya için hayati öneminden bahsetmekteydi. Bkz; Gennadiy Zyuganov, Geografiya Pobedı, s. 48.
27 okyanusa çıkı yakla ımının önemli etkisinin bulduğu görülmektedir. “Jrinovski
Formülüne” göre Rusya’nın tarih boyunca kar ı kar ıya kaldığı bütün felaketler hep güneyden gelmi tir. 95 Bu bağlamda Rusya’nın bunalımdan kurtulabilmesi için
“Güney sorununun” çözülmesi ve Rusya’nın Hint Okyanusu ve Akdeniz’e açılması gerekmektedir. 96 Güney sorunun çözülmesinin tek yolunun Rusya’nın sıcak denizlere
çıkması ve Rus askerlerinin çizmelerini Hint Okyanusunda yıkamasında 97 gören
Jrinovski kendince bir jeopolitik formül ortaya koymaktadır.
Bu formüle göre dünya nüfus dairelerine ayrılmalı, Güneydoğu Asya ülkeleri
Filipinler, Malezya, Endonezya ile Avustralya, Japonya ve Çin’in; Türkiye, Đran ve
Afganistan Rusya’nın, Afrika Kıtası Batı Avrupa’nın; Latin Amerika ülkeleri
Amerika ve Kanada’nın nüfus alanları olmalıdır. 98 Çin ve Hindistan’dan Avrupa’ya giden Đpek Yolu Rusya üzerinden tekrar açılmalıdır.99 Jrinovski’nin görü leri her ne kadar gerçeklerle bağda mayacak marjinal dü ünceler olarak gözükse de,
Jrinovski’nin (ve temsil ettiği LDPR’in) Rus milliyetçiliğinin Rusya siyasal hayatındaki en güçlü temsilci olduğunu unutmamak gerekir. Buna LDPR’in 1990’da
Sovyet istihbarat servisi KGB tarafından kurdurulduğu savı da eklenince, 100 aslında
95 Vladimir Jrinovski, Güneye Doğru Son Đlerleyi (Ankara: Yeni Çığır, 1997), s. 6. Đsminde liberal demokrat olan fakat idelojik açıdan tamamiyle kar ı çizgide bulunan a ırı milliyertçilik propagandası yapan LDPR partisinin liderliği yapan Jirinovski, Rus politik arenasında yaptığı açıklama ve davranı larıyla skandallar yaratan bir politikacı olarak ün kazanmı tır. 96 Jrinovski, Güneye Doğru Son Đlerleyi , s. 73. 97 Ibid. , s. 75. 98 Ibid. , s. 80. 99 Ibid. , s.79. 100 LDPR’in Sovyet güvenlik servisi KGB tarafından kurdurulduğu iddiası konusunda daha Sovyet döneminde çe itli spekülasyonlar olsa da, bu konu ciddi bir iddia biçimde ilk kez 1995’de gündeme gelmi tir. Rus ara tırmacı gazetecisi Aleksandr Jilin, KGB’den emekli yarbay Mihail Valentinov’u kaynak göstererek LDPR’in “1990 yılında halkta kafa karı ıklığı yaratmak ve ülkede mevcut liderliğe ciddi alternatif olmadığı duygusunu olu turmak” için KGB tarafından kurulduğunu öne sürmü tür. Valentinov Rus istihbaratı içinde çok az ki inin LDPR’in nasıl finanse edildiği konusunda bilgisinin olduğunu iddia etmi tir. Valentinov’un bu iddiası milliyetçi Pamyat örgütünün Rus güvenlik örgütleriyle de ili kisi olduğu iddia edilen liderlerinden Dimitri Vasilev’un Ocak 1994’deki demeciyle örtü mektedir. Vasilev LDPR’in hükümetin oyuncağı olmakla suçlamı tır. Bkz ; http://www.rferl.org/specials/russianelection/bio/zhirin.asp (24 Aralık 2005) ve
28 Jrinovski’yi Rus emperyal anlayı ının siyasal yansıması olarak değerlendirmek yanlı olmayacaktır.
Rusya’nın, Baltıklara çıkmasını engellemede önemli bir sorun olarak gördüğü
NATO geni lemesine kar ı çıkı ında ve Karadeniz’de güçlü bir filo bulundurarak var olma çabasının ardında da geleneksel denizlere çıkı anlayı ının izlerini bulmak mümkündür.
3. Azgeli mi lik Sorunu ve Yukarıdan Reform Geleneği
Rus tarihsel mirası içerisinde ulusal güvenlik anlayı ını yakından ilgilendiren bir diğer husus da yukarıdan reform geleneğidir. Rusya tarihinin en önemli meselelerinden biri geri kalmı ve saldırıya açık konumdaki ülkenin güvenliğini sağlamak olmu tur. 101 Rusya’yı yönetenler tarihsel geli melerle de beslenen dı tehdit algılaması ve daha zengin ve avantajlı kom ular kar ısında, bir yandan ülkenin uzun ve savunulması güç sınırlarının güvenliğini sağlama alma endi esi içerisindeyken, diğer yandan bu büyük, fakir ve yönetilmesi zor ülkenin iç sorunlarını çözme zorunluluğuyla kar ı kar ıya kalmı lardır. Rus yöneticiler geleneksel olarak önceliği dı tehdit kar ında sürekli hazır olmaya ve devlet ile toplumun imkanlarını bu yönde seferber etmeye vermi , iç sorunların çözümünü genellikle göz ardı ederek, iç dinamiklerin taleplerini otoriter devlet aygıtı aracılığıyla bastırma yolunu tercih etmi lerdir.
Fakat, zamanla Rusya’nın iç sorunlarının ülkenin dı güvenliğinin sağlanmasına ve yöneticiler için ülke güvenliği için elzem görülen emperyal amaçları
http://blacksea.free.fr/index.php?action=Show&page=ShowItems&itemStr=Person&itemId=135 (24 Aralık 2005). 101 Mark Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia (Londra: Longman, 1995), s. 7.
29 gerçekle tirmeye olanak vermeyecek kadar büyümesi, geri kalmı lığı a ılması gereken temel bir güvenlik sorunu haline getirmi tir. Rusya’yı yönetenler dı güvenliğin sağlanması ve emperyal hedefleri gerçekle tirmek için geri kalmı lık sorununun çözülmesi zaruretinden hareketle deği im ve modernizasyonun art olduğunu kabullenmi , bu sürecin yukarıdan yapılacak bir reformla ülkeyi karga a ve karı ıklığa sokmadan ba arıya ula tırılabileceğini ummu lardır. Böylece deği im ve modernizasyon çabaları ba langıçta araçsal bir özellik ta ımı , temelde Rusya’nın askeri politik gücünün artırmayı hedeflemi , diğer alanlardaki deği imi de bu amaca hizmet eder nitelikte yürütülmesini sağlamı tır. 102
Rusya tarihinde azgeli mi lik sorununu çözecek ve ülkenin toparlanmasını sağlayacak yukarıdan reform çabalarının be büyük örneğinden bahsedebiliriz:
Büyük Petro reformları, 2. Aleksandr reformları, Stolipin reformları, Sovyet dönemi ve Putin reformları. Büyük Petro reformlarının Rusya’nın Baltık Denizi’ne çıkması arifesinde, 2. Aleksandr reformlarının 1853–55 döneminde gerçekle en Kırım
Sava ı’nda alınan yenilginin ardından, Stolipin reformlarının ise 1905’teki Rus
Japon Sava ı’ndaki yenilginin ardından yapılmı olması reformlarla dı güvenlik arasındaki ili kiyi ortaya koymak bakımından önemlidir. Hatta 1917 Ekim
Devrimi’nin Rusya’nın Birinci Dünya Sava ı’nda ağır kayıplar verdiği dönemde gerçekle mesi bağlamında Sovyet dönemini de bir anlamda bu çerçevede değerlendirebiliriz. Dahası, dördüncü bölümde üzerinde geni biçimde durulacağı
üzere, Putin reformlarının 1991’de ba arısızlığa uğrayan sosyalist kalkınma ve modernizasyon modeli ile 1998’de Rusya’da ekonomik krizle ba arısızlığı
102 Svyatoslav Kaspe, Đmperya i Modernizatsiya: Ob aya Model i Rossiyskaya Spetsifika (Moskova: Rossiyskaya Politiçeskaya Entsklopediya , 2001), s. 135.
30 tescillenen liberal antikomünist geli me modelinin 103 ardından gelmesi de benzer tarihsel çerçevede değerlendirilebilir.
Burada esasen çarlık dönemine ait üç büyük yukarıdan reform deneyimi
üzerinde duracağız. Sovyet dönemi, yukarıdan reform geleneğine uygun yöntemleri itibariyle kendinden öncekilerle benzerlik gösterse de, farklı ideolojik temelden yola
çıktığı ve çok daha köklü bir dönü ümü gerçekle tirdiği için a ağıda Sovyet Đdeolojisi ba lığı altında daha geni biçimde ele alınacaktır. Yukarıdan reform örnekleri içinde gösterdiğimiz Putin reformları da tezin dördüncü bölümünde geni olarak ele alınacağı için burada değerlendirilmeyecektir.
Yukarıdan reform geleneğine ili kin çabaları ele almadan önce, Rusya’nın geri kalmı lığından neyi kast ettiğimizi açıklığa kavu turmak çalı manın tutarlı olması bakımından yararlı olacaktır.
17. yüzyıldan beri Rusya politik, ekonomik ve sosyal bakımlardan Avrupalı
çağda larından göreceli olarak geri kalmı bir ülkeydi. Rusya’nın göreceli geri kalmı lığı 17. ve 18. yüzyıllarda esasen devletin fakirliği, yönetimin yetersizliği ve entelektüel cehalet (okuma yazma oranının dü üklüğü) eklinde göze çarpırken, 19. yüzyılın ortalarından itibaren bu duruma teknolojik geri kalmı lık da eklenmi tir. 104
Rusya’da reform geleneğinin genel özelliklerini birkaç ba lık altında toplamak mümkündür. Öncelıkle Rusya’da reform geleneği her zaman devlet aygıtı aracılığıyla ülkenin karga aya dü meden kontrollü deği imini amaçlamı tır. Đkinci olarak, reformun temel amacı Rusya’nın dı tehditlere kar ı güvenli hale gelmesi ve yöneticilerin bu ülkeye biçtiği emperyal misyonu gerçekle tirmeye uygun bir yapıya kavu turması olmu tur. Üçüncü olarak, bu temel amaca uygun olarak yukarıdan
103 Pivovarov, Fursov, ‘Russkaya Sistema i Reformı’, s. 176. 104 Fuller, Strategy and Power in Russia , s. xvii xviii.
31 reformun temel girdisini dı tehditler ve emperyal amaçlar olu turmu , iç dinamikler ve toplumsal yapı ikincil önem arz etmi tir. Son olarak, Rusya’nın yaptığı reformların temel nosyonu Avrupa’nın büyük güçlerine kar ı güçlü bir konuma gelmek olmu tur.
Rusya’nın yukarıdan reform geleneğine ili kin bu genellemelerimize kaynak te kil eden ilk büyük ve ba arılı deği im çabası Büyük Petro tarafından 18. yüzyılda yapılmı tır. Rusya’nın gerçek anlamda ilk imparatoru olan Büyük Petro (1682–1725)
Rusya’nın geri kalmı lık sorununu çözmek için modernle me ve Batıla ma bağlamında askeri, siyasi ve kültürel alanda köklü reformlar gerçekle tiren ve
ülkesini bir Avrupa gücüne dönü türen reformcu bir lider olarak bilinir. 105
Petro, Korkunç Đvan tarafından ortaçağ Moskova’sında peki tirilen ki isel otokrasi ilkelerinden yararlanarak, halkına Avrupa’nın en son tarım tekniklerini, deniz silahlarını ve “ussal” kamu yönetim egemenliğini dayatmı , “Batıdan aldığı yöntemleri despotik doğu rejimlerinin geleneğiyle birle tirmi tir.” 106 Tahta geçtikten sonraki ilk ba arısı Rusya’yı bir deniz gücü haline getirmek olan Petro’nun 1703’de müthi bir emek gücü ve büyük insani kayıplarla kurdurduğu St. Petersburg kenti de bu reform anlayı ın en kalıcı kanıtı olarak ortaya çıkmı tır. 107 Petro dönü ümünün temel amacı Rusya’nın askeri politik gücünü artırmak ve bunun için düzenli ve rasyonel bir devlet yönetimi ile güçlü ordu ve deniz filosu kurmaktı. 108 Nitekim yapılan reformlar rasyonel ve etkili bir bürokratik yönetim yapısının olu umunu
105 Fuller, Strategy and Power in Russia , s. 35. 106 Theda Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa, Rusya ve Çin’in Kar ıla tırmalı Bir Çözümlemesi (çev. S.Erdem Türközü ), (Ankara: Đmge Kitabevi, 2004), s. 165. 107 St. Peterburg’un Petro reformları içindeki yeri ve Rus modernle mesi bakımından ta ıdığı anlamın geni bir değerlendirmesi için bakınız: Marshall Berman, Katı Olan Her ey Buharla ıyor: Modernite Deneyimi (çev. Ümit Altuğ ve Bülent Peker ), (Ankara: Đleti im , 1994), s. 233 383. 108 Ibid.
32 sağlayarak, 109 büyük, yeni ve sürekli orduların kurulmasına hizmet etmi tir. 110 Etkin bürokratik yönetimin ağır vergiler toplayarak finanse ettiği ve dönemin ko ullarında modern donanıma sahip yeni Rus orduları 1700–21 Büyük Kuzey Sava ında Đsveç’i yenerek Petro reformlarının askeri alandaki ba arısını göstermi tir. Bu reformlar aynı zamanda Rusya’nın bir imparatorluk ve Avrupa devlet sisteminin büyük devleti olmasına giden yolu açmı tır. Petro’nun reformları ve ardıllarının uygulamaları giderek etkinliğini artıran bir bürokrasi aygıtı ve heybetli askeri gücü ile Rusya’yı 19. yüzyılda gerçeklen batı Avrupa sanayile mesine kadar ta ımı tır. 111
Fakat, 1853–55 arasında Rusya’nın Kırım Sava ı’nda yenilmesi, kendisi için hayatî önem arzeden Karadeniz’deki mevziilerin elden çıkmasına neden olmu tur. 112
Dahası yenilginin, devletin uluslararası konumu bakımından en önemli sonucu,
1815’te Napolyon Fransasını yenerek kazandığı ve Avrupa’daki devrimleri bastırma noktasında gösterdiği ba arısı nedeniyle perçinlediği kıtanın en önemli askeri gücü olma statüsünü kaybederek, büyük güçlerden sadece biri konumuna dü mesidir. 113
Yenilgi tekrar geri kalmı lık sorununu ve yeni bir modernizasyon çabasını gündeme getirmi tir. Çünkü Rusya’nın sava ta ileri teknolojiye sahip Đngiltere ve Fransa’ya yenilmesinin en önemli nedeni, geri kalmı ekonomik düzen sonucu ortaya çıkan askerî teknolojik zaifiyetti. 114 Kırım yenilgisi Avrupa sanayile mesinin üstünlüğünü göstermi ve Batıdakine benzer bir dönü üm yapılmadan Rusya’nın büyük güç
109 Kaspe, Đmperya i Modernizatsiya: Ob aya Model i Rossiyskaya Spetsifika , s.111. 110 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s. 165. 111 Ibid., s. 166. 112 Kırım Sava ı konusunda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; V. N. Ponomaryev, ‘Kırımskaya Voyna’, Đstoriya Vne ney Politiki Rossii: Konets XIX Naçalo XX Veka, 4 cilt (Moskova: Mejdunarodniye Otno eniya, 1999), Cilt 3, s. 362 416. 113 Hugh Seton Watson, The Russian Empire 1801 1917 (New York: Oxford University Pres, 1967), s. 331’den aktaran Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s. 169. 114 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s.7.
33 konumunu sürdüremeyeceğini ortaya koymu tur. 115 Sava ve sonuçları Đmparatorun ve yüksek bürokrasinin zihninde Rusya’nın geli mi Batılı ulusların bir kez daha gerisinde kalmasına izin verildiği dü üncesini yaratmı tır. Bu çerçevede, güçlü bir askeri konumun yeniden kazanılması için modernle me vazgeçilmez ko uldu. 116
Rusya tarihinde askeri geri kalmı lık bir kere daha, tıpkı Petro döneminde olduğu gibi, Çar 2. Aleksandr’ı ve bürokrasiyi yeni bir reform sürecini ba latmaya zorlamı tır. Reformların temel amacı, Rus toplumunu devletin “Büyük Güç” misyonunu desteklemesine yetecek, fakat siyasal olarak tehlikeli bir dengesizliğe neden olmayacak kadar yeniden biçimlendirmek –“liberalle tirmek” idi. 117 Bu
çerçevede modern adli sistem kurulmu , zorunlu askeri hizmet ba latılmı , temsili meclisler ( zemstvo ) ve belediye meclisleri ( duma ) olu turulmu , toplumun daha geni kesimlerine eğitim olanağı sağlanmı tır. 118 Fakat tüm reformların en önemlisi
1861’de çıkarılan Çarlık kararnamesiyle milyonlarca serfin azat edilme sürecinin ba latılmasıdır. Kırım yenilgisinin ardından, 2. Aleksandr’ın önayak olduğu diğer reformlarla birlikte serflerin azat edilmesinin amacı, ekonomik kalkınmayı doğrudan harekete geçirmekten çok, toplumsal enerjiyi devletin dengesi ve askeri etkinliğiyle uyumlu bir tarzda serbest bırakmaktı. 119 Çünkü köylülerin yasalar önünde e itliği, askere alınan yurtta lardan olu an modern ordunun ön artıydı. Ayrıca, serf isyanları tehlikesi de vardı. Özetle, Rusya tarihinde “Büyük Reform dönemi” olarak bilinen
1856 1874 döneminde dönü ümün gerçekle tirilmesi için önemli yasal, idari ve
115 T. A. Filippova, ‘Prioritetı Pozdney Đmperii’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , (Moskova: ROSSPEN, 2000), s. 161. 116 Aleksander Gerschenkron,’Russian Agrarian Policies and Industralization: 1861 1917’, Continutiy in History and Other Essays (Cambridge: Harvard University Press, 1968), s.143’ten aktaran Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s.170. 117 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s. 170. 118 Filippova, ‘Prioritetı Pozdney Đmperii’, s. 161. 119 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s. 171.
34 ekonomik düzenlemeler yapıldı, devletin gücünün tekrar onarılması sağlanmaya
çalı ıldı. 120
Rusya’nın reform süreci ülkenin çıkarlarının yeniden tanımlanmasını ve dı politikasını yeni bir mecraya yöneltmi tir. Dönemin Dı i leri Bakanı Prens
Aleksandr Gorçakov Rusya’nın reform için zamana ihtiyacı olduğunu savunarak, 121
Eylül 1865’te Đmparator 2. Aleksandr’a yazdığı raporda Rus ulusal çıkarlarının iki temel ilke üzerine dayanması gerektiğini vurgulamı tır. 122 Gorçakov’a göre, dı politikanın en önemli amacı reformun ve dönü ümün önündeki engelleri ortadan kaldırmak ve süreci bozacak sorunlara yol açmamaktı. Buna ek olarak dönü üm süreci çerçevesinde uluslararası güç dengesinin Rusya aleyhine deği mesine imkan verilmeliydi. Gorçakov teoride iç dönü ümün gerçekle mesine imkân olu turacak biçimde dı politika yapmayı öngörmekteydi. Gerçektende batıda Rus dı politikası iç dönü ümü gerçekle tirme ve güç dengesini koruma hedeflerine yoğunla mı , doğuda ise bu amaçlara geleneksel öncelikler, dinsel motifler ve soy yakınlığı gibi faktörler de eklenmi ti. 123 Gorçakov’un doğu yönündeki politikasının birinci boyutu
Kırım Sava ı sonucu Karadeniz’de kaybedilen mevzileri geri alma ve Ortodoks
Güney Slavları üzerinden Osmanlı kontrolündeki Balkanlar’da etkinlik sahibi olmaktı. 124 1877–1878 Rus Osmanlı sava ı bu hedefleri gerçekle tirme yönünde ba latılmı tı ve önemli ba arılar sağlandı. 125 Fakat, Osmanlı gibi geli mi lik açısından kendinden geri kalmı sayılabilecek bir güçle sava bile Rusya’yı
120 Fuller, Strategy and Power in Russia , s. 269. 121 Ibid. 122 S. S. Sekirinskiy, ‘Posle Kırımskoy Voynı: Dilemmı Novogo Tsarstvovaniya’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 64. 123 Ibid. , s. 68. 124 Gorçakov dönemindeki Rus dı politikasının ayrıntılı değerlendirmesi için bkz; Fuller, Strategy and Power in Russia, s. 268 283; ve S. S. Sekirinskiy, ‘Na Zakate Epohi Reform:Mir ili Voyya’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 80 102. 125 Bu konuda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz: Fuller, Strategy and Power in Russia, s. 317 327.
35 ekonomik açıdan sıkıntıya sokmu ve yapılan reformların yarım bırakılmasının zararlarını ortaya çıkarmı tır. Nitekim yine Gorçakov 1878 yazında barı görü meleri nedeniyle bulunduğu Berlin’den Đmparator 2. Aleksandr’a yazdığı mektupta,
Rusya’nın barı anla masını imzalayıp, tekrar 1856’dakine benzer bir reform çabası ve toparlanma sürecine girmesi gerektiğini belirtmi tir. 126
Yeni reform hamlesinin merkezinde hızlı sanayile me süreci vardı. Serf düzeninin kaldırılması kararının ardından ülkenin askeri gücünün artırılması için yönetim silah fabrikalarının in ası ve askeri harekete hız kazandıracak demiryollarının yapımına öncelik vermi ti. 127 Fakat, uluslararası rekabette kuvvetli konumda bulunmak için daha köklü sanayile me süreci ve ulusal ağır sanayi düzeninin olu turulması gerekliydi. 1890’lardan itibaren Rusya’da devlet güdümlü yeni sanayile me stratejisi, “dünya üzerinde tarihsel görevleri yerine getirme yazgılı büyük güçlerin siyasal gücünün doğrudan doğruya onların sanayile me gücüyle orantılı olduğuna” inanan maliye bakanı Sergey Witte’nin öncüllüğünde uygulanmaya ba landı. 128
Witte 1900’da Çar 2. Nikolay’a yazdığı mektupta “uluslararası rekabetin
(kendilerini) beklemediği bir ortamda ülke sanayisinin devletin ihtiyaçlarını kar ılamada yetersiz kalmasının ve ağır geli mesinin monar inin büyük siyasal görevlerini tehlikeye sokacağını, ekonomik geri kalmı lığın Rusya’yı siyasi ve kültürel geri kalmı lığa sürükleyeceği” uyarsında bulunmu tu. 129 Witte, ulusal sanayile meyi te vik için acil hükümet programı önermi ti. Demiryolu yapımı ve
126 Diplomatiçeskiye Dokumenti: Kantsler A.M. Gorçakov . 200 let so dnya Rojdeniya (Moskova: yy., 1998), s. 370’ten aktaran Sekirinskiy, ‘Na Zakate Epohi Reform:Mir ili Voyya’, s. 95. 127 A. V. Ignatyev, “Ot ‘Liçnoy Diplomatii’ k ‘Politike Đnteresov’ ”, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 166. 128 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s.182. 129 Theodore H. Von Laue, Sergei Witte and the Industrialization of Russia (New York: Columbia University Press, 1963), s. 2 3’ten aktaran Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s.182.
36 i letilmesi için ağır devlet harcamalarını, özel sektör sanayi için te vikleri ve koruyucu gümrük duvarları gibi önlemleri içeren “Witte Sistemi” 1892–1903 döneminde eksiksiz uygulandı. 130 Önemli ba arılar kazanan sanayile me hamlesi sonucu reform süreci boyunca Rus sanayisi yıllık ortalama % 8 büyüme sağladı. 131
Đçteki reformlar ve Batı ekseninde bu reformların sürdürülmesine olanak tanıyan dı politika Rusya’nın dönü ümü sürecinde önemli mesafe kaydetmesine imkân tanımı tır. Fakat, Rus dı politikasının Doğu ekseninde yine geleneksel emperyal politikalara devam edilmi tir. Doğu yönündeki emperyal dı politikanın ilk boyutu, daha önce de belirttiğimiz gibi, 1877–78 Rus Osmanlı Sava ı biçiminde kendini göstermi , Orta Asya ve Uzak Doğu yeni geni leme alanları olarak öne
çıkmı tır. Rus dı politikası bir yandan Kırım yenilgisinin rövan ını Orta Asya’da almak için Đngiltere ile daha sonraları “Büyük Oyun” biçiminde tanımlanacak bir rekabetin içine girerken, diğer yandan Uzak Doğu’da Çin üzerinde etkinlik mücadelesine tutu mu ve Japonya ile Büyük Okyanus’a çıkma mücadelesi içine giri mi tir. 132
19. yüzyılın sonundan itibaren Rus dı politikasında Uzak Doğu’nun öne
çıkması çe itli dı ve iç dinamiklerin sonucudur. Dı dinamikler bakımından, büyük güçler arasındaki sömürge mücadelesinin bu bölgeye kayması, Avrupa’daki güç dengesinin göreceli bir istikrara kavu mu olması, 1877 1878 Rus Osmanlı Sava ı’nı sonuçlandıran barı görü melerinin bu bölgede yeni bir krizin politik, askeri ve ekonomik maliyet nedeniyle kar ılanamayacak boyutta olacağını göstermi oması sayılabilir. 133 Đç dinamikler bakımından Rus kapitalizminin hızlı geli imi yeni
130 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s.182. 131 Ibid. , s.183 132 Ignatyev, “Ot ‘Liçnoy Diplomatii’ k ‘Politike Đnteresov’ ” , s. 176. 133 Ibid. , s. 188.
37 pazarları zorunlu kılmı , ayrıca hükümet halkın dikkatini dı tehdide yönelterek rahatlamayı ve köylülerin büyüyen toprak taleplerini Uzak Doğuda ele geçirilecek topraklarla çözme dü üncesinde olmu tur. 134
Fakat Japonya’ya kar ı kısa sürede zafer kazanılacağı dü üncesiyle ba latılan
1904–1905 sava ı büyük bir askeri yenilgiyle sonuçlanmakla kalmamı , 135 aynı zamanda içteki i çi ve köylü rahatsızlıklarını artırarak tepki dalgasına yol açmı tır.
Rusya yönetiminin sava taki yenilgiyi telafi etmek, askeri gücünü tekrar onarmak ve içteki devrim sıkıntısını a mak için tekrar reforma ve bu reformu gerçekle tirmek için de zamana ihtiyacı doğmu tur. Witte’nin 1892–1902 dönemini kapsayan hızlı sanayile me politikası temelde otoriter politik yapının devamını amaçladığı ve hızlı sanayile menin doğurduğu iççi sınıfının artan sorunları ile köylülerin durumunu daha da ağırla tırdığı için, ülke iç dinamikler bakımından da ciddi bir devrim tehlikesi ile kar ı kar ıya gelmi tir.
Bu ko ullarda Witte ve Ba bakan Petr Stolipin, ülkenin ekonomik yapısını kökten yenileyecek, hızlı sanayile menin getirdiği sosyal sorunların çözümünü kapsayan, azgeli mi liğin temel motoru konumundaki köylülere yönelik ziraat reformunu öngören ve politik sistemi de bir ölçüde liberalle tirecek yeni bir reform hamlesi ba lattılar. 136 Sava yenilgisi ile saygınlığı ve rekabet gücü ciddi darbe alan ve devrim tehlikesi nedeniyle de rejim sorunu ya ayan Đmparatorluk, bu reformlar sonucu siyasal açıdan anayasal monar iye dönü erek, yetkileri sınırlı da olsa
134 Ibid. , Çarlık Rusya’sının dı politikasında Uzak Doğu bölgesinin önemine ili kin ayrıntılı Bbir değerlendirme için bkz; A. V. Ignatyev ve G. V. Melihov, ‘Dalniy Vostok v Planah i Politike Rossii:Proishojdeniye Russko Yaponskoy Voynı’, Đstoriya Vne ney Politiki Rosssii: Konets XIX Naçalo XX Veka (Moskova: Mejdunarodniye Otno eniya, 1999), Cilt 4, s. 133 162. 135 Rus Japon Sava ı’na ve sonuçlarına ili kin ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; A. V. Ignatyev, ‘Godı Voynı s Yaponiey Đ Pervoy Russkoy Revolyutsii’, Đstoriya Vne ney Politiki Rossii: Konets XIX Naçalo XX Veka, Cilt 4, s. 163 223. 136 V. V. elohayev, ‘Ob enatsionalnıye Đnteresı v Konfrontatsionnom Ob estve’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 224.
38 parlamenter düzene geçi yapmı tır. 137 Bu arada 1905–1907 devrimi askeri güç kullanılarak bastırılmı , 138 ekonomik ve sosyal reformlarla i çi sınıfının talepleri kar ılanmaya çalı ılmı tır. Stolipin’in ziraat reformu ise köylülerin toprak sahibi olmasını kolayla tırmayı öngörmü tür. 139 Yapılan reformlar ülkenin krizden çıkması yönünde bazı ba arılar sağlasa da, Birinci Dünya Sava ı ülkeyi bir kez daha, fakat bu kez ba arılı olacak bir devrimin e iğine getirmi tir.
C. SOVYET ĐDEOLOJĐSĐ
1. Marksist Leninist Teori
Rus güvenlik kültürünü 20. yüzyılda en fazla etkileyen faktör Sovyet ideolojisi olmu tur. Bu etkinin temel nedeni ideolojinin sunduğu bütüncül ve evrensel niteliğiyle sadece siyaseti, toplumu, iktisadi ve bizzat sava ı sınıf mücadelesi penceresinden görmekle kalmayıp, aynı zamanda mevcut iktidar ili kilerinin a ılmasını öngören ve bunu gerçekle tirmeye çalı an bir inanç sistemi olmasıdır. 140
Sovyet ideolojisinin bu niteliği Sovyet devletinde güvenliğin ulusal boyutunu ikincil plana itmi ve sınıf kavgası retoriği ile uluslararası niteliği üzerinden bir bakı açısı geli tirilmesine yol açmı tır. 141
Bu sürecinin anla ılabilmesi ve sağlıklı değerlendirilebilmesi için Sovyet ideolojisinin evrimini ele almak gerekdir. Sovyet ideolojisinin temelini olu turan
Marksizm, insanın toplumsal ve ekonomik evriminin temel kuralları olduğunu ve bu 137 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 8. 138 1905 1907 devriminin ba arısızlık nedenleri konusunda bkz; Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s. 188 193. 139 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s. 261. Stolipin reformları konusunda ayrıntılı değerlendirme için bkz; elohayev, ‘Ob enatsionalnıye Đnteresı v Konfrontatsionnom Ob estve’, s. 216 232. 140 Condoleezza Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, Paul Kennedy (der.), Sava ta ve Barı ta Büyük Stratejiler , (çev. Ahmet Fethi), (Đstanbul: Eti Kitapları, 1995), s. 205. 141 Andrei A. Kokoshin, Soviet Strategic Thought:1917 1991 (Cambidge Massachusetts: The MIT Press, 1998), s. 194.
39 toplumsal evrimin ilkel köleci feodal kapitalist ve nihayetinde sosyalist komünist toplum düzenine ula acağını öne sürmektedir. 142 Marks’a göre, tarih sınıflar mücadelesidir. Bu mücadele toplumu bir a amadan diğerine götüren temel dinamiktir. Mücadelede yeni sınıf devrimle egemen sınıfı devirerek kendi toplumunu kurmaktadır. 143 Bu bağlamda geli imin son a aması olan i çi sınıfının yönetimde bulunduğu sosyalizmin ve sınıfsız, iktidarın bulunmadığı, paraya ihtiyacın olmadığı komünizmin kurulması kapitalizmin yeni sınıfı olan proleterin burjuvaziyi bir devrimle devirmesi sonucunda ortaya çıkacaktır. 144 Marksizm, kapitalist i çi
çatı masına dayanan paradigması ile evrensel bir ideoloji olma iddiasını ta ımaktaydı ve bu bakımdan ister teorik temellerinin olu turulduğu 19. yüzyılda, isterse de fiiliyata dönü türülerek Rusya’da devrimin yapıldığı dönemde devletlerin temel aktörler olduğu uluslararası ili kiler düzlemini kabul etmiyordu. Aslında
Marksistlerin ve komünistlerin benimsediği ünlü “Bütün dünya i çileri birle in” sloganı da Marksizm’in uluslararası egemen paradigmaya bakı açısını ifade etmek bakımından önemli bir göstergedir.
Devletleri kapitalizmin sömürü aracı olarak gören, sahip oldukları sınırları ve misyonu kabul etmeyen ve egemen paradigmayı deği tirmek için i çi devrimi gibi iddialı bir söylemi geli tiren Marks ve Engels, sosyalist devrimin öncelikli olarak en geli mi sanayi ülkesi/ülkelerinde (o günün ko ullarında Đngiltere ve Almanya’da) i çiler tarafından gerçekle tirilmesi gerektiğini öne sürdüler. 145 Fakat Lenin bu teoriye yeni yorumlar getirerek, az geli mi kapitalist Rusya’da da bir sosyalist
142 Galeotti, , The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 17. 143 William Ebenstein, Two Ways of Life: The Communist Challenge to Democracy (New York: Holt,Rinehart and Winston, 1964), s. 94. 144 Galeotti, , The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 17. 145 Wolfgang Leonhard, Bugünkü Sovyet Đdeolojisi , (çev. Cemil Ziya anbey), (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1975 ), s. 152
40 ihtilalin gerçekle ebilirliğini savunmu tur. 146 Lenin, devrimin geri kalmı veya
“kapitalizmin en zayıf halkası” olan ülkede disiplinli bir örgüt (parti) aracılığı ve i çi köylü i birliği ile yapılabileceğini savunarak devrimi gerçekle tirmi tir.
Marks’ın modelinde i çilerin sömürüden kurtarılması en önemli unsurlardan biri olarak ortaya konurken, emperyalizmi kapitalizmin en ileri, en saldırgan ve yayılmacı a aması olarak tanımlayan Lenin, kendi devrimci modeline i çinin yanı sıra köylüyü ve emperyalizmin ezdiği halkları kurtarma misyonunu da katmı tır.
Böylece devrim için Rusya’da i çinin yanı sıra, köylüyü ve imparatorlukta Çarlığın müstemlekesi altında ya ayan Rus olmayan ezilen hakların da desteğinin sağlanması için gerekli çerçeve hazırlanmı tır. 147
Fakat dünya proleter devriminin kaçınılmazlığına dayanan Marksizm teorisinin Rusya’ya özgün yorum tarzı ile 1917’de iktidara gelmesi fiili ko ullarla ideolojinin uyu madığını ortaya koymu tur. Sovyet sistemi de ya adığı sürece teori ve pratik arasındaki bu ikilemi çözmeye zorlanmı tır. Sovyet liderleri için en can sıkıcı sorun, bazen çatı malı olan iki siyasi hedefi birle tirmek olmu tur: Devletleri temel aktör olduğu uluslararası sistem içinde Sovyet devletini korumak hedefi ile devletler sistemini yok etmeyi öngören sosyalizmin nihai hedefi. 148 Đdeoloji ve realpolitik arasındaki bu çatı manın a ılması Lenin’den Gorbaçev’e kadar bütün
Sovyet liderlerinin temel önceliği olmu tur. Sovyet yönetimlerinin bu yönde geli tirdikleri ideolojik açılımlar devrimin güvenliği sosyalist devletin güvenliği
146 Rus marksizmi ve Lenin’in yorumların için bkz; A. F. Zamaleev, Uçebnik Russkoy Politologi (Sankt Petersburg: Letniy Sad, 2002), s. 181 197. ve . M. Munçaev ve V. M. Ustinov, Politiçeskaya Đstoriya Rossii: Ot Stanovleniya Samoderjaviya do Padeniya Sovetskoy Vlasti (Moskova: Norma, 1999), s. 382 471. 147 Marks ve Lenin yakla ımlarının ve Rusya’daki devrim modelinin bir değerlendirmesi için bkz; Immanuel Wallerstein , Jeopolitik ve Jeokültür, (çev. Mustafa Özel), (Istanbul: Đz yayıncılık, 2. baskı, 1998), s. 119 134. 148 Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 208.
41 sosyalist devletler sisteminin güvenliği insanlığın güvenliği çerçeveli bir bakı açısının ortaya konmasını beraberinde getirmi tir.
2. Lenin Dönemi : Teori Pratik Çatı ması
Đdeoloji ile pratik ko ullar arasındaki açmaz özellikle devrimin ilk evresi olarak kabul edebileceğimiz Lenin döneminde (1917–1924) görülmü tür. 149 Lenin, devrim
öncesi Marksın devrim teorisini benimsemekle kalmayıp daha da geli tirmi tir.
Lenin ve arkada ları, özellikle 1914–1917 döneminde yazı ve konu malarında
Birinci Dünya Sava ı’nın kapitalist sistemin krizde olduğunu gösterdiğini, bu krizin dünyada devrimci dalgaya yol açarak kapitalist sistemin sonunu getireceğini ve
Rusya’daki devrimin de bu dalganın ilk i areti olacağını öne sürmü lerdir. 150
Sosyalist ihtilalin teorik açıdan tek bir ülkede yapılmasının mümkün olacağını belirten Lenin, pratikte böyle bir ülkenin kendini uzun süre koruyamayacağını, uzun süreli varlığını sürdürmesinin ancak ba ka ülkelerde sosyalist ihtilalin zafer kazanması ile mümkün olacağını savunmu tur. 151 Đlk önce akademik bir mahiyet ta ıyan bu yakla ım devrimin 1917’de Rusya’da ba arılmasından sonra, hararetli siyasi bir günlük problem ve en önemlisi bir an önce a ılması gereken temel bir güvenlik meselesi haline gelmi tir. Rusya’da devrimin gerçekle mesinin ardından,
Lenin fiili durumun hiç de ideolojik yakla ımda olduğu kadar basit olmadığını görmü tür: Bir an önce dünya i çileri ayaklanmalıydı, yoksa Almanya Đmparatorluğu
Bol evik yönetimine son verecekti. 152
149 Aslında 26 Mayıs 1922’de felç olması ile Lenin’in Sovyet iktidar sürecindeki faaliyeti fiilen bitmi tir. Bu konuda bkz; Munçaev, Politiçeskaya Đstoriya Rossiii, s. 471. 150 L. N. Nejinskiy, ‘Ot plasdarma Mirovoy Revolyutsii k Stanovleniyu Sverxderjavı’, Rossiya: Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 298. 151 Leonhard, Bugünkü Sovyet Đdeolojisi , s. 206. 152 Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 206.
42 Devrimin ertesini günü 8 Kasım 1917’de Bol eviklerin Rusya’nın Birinci
Dünya Sava ından çekildiğini ilan ederek sava an bütün halk ve hükümetleri demokratik barı görü melerine çağıran Barı Bildirgesi yayınlaması da kar ıla ılan
öncelikli tehdit olarak sava ın sona erdirilmesi açısından pratik bir sonuç doğurmamı tır. 153 Bu ortamda, ilk sosyalist devrimin özellikle dı tehdit kar ısında yenilgiye uğramaması için iki seçenek vardı: Ya ideolojiye tamamen sadık kalınarak dünya devrimleri söylemi ve buna ili kin çabalar devam ettirilecek, ya da devrimi içte ve dı ta savunacak güvenlik yapısı ve diplomatik çerçeve olu turulacaktı. Lenin döneminde artlar gereği her iki seçenek paralel yürütülmü , Lenin’in devrimin hem ideologu ve hem de gerçekle tiricisi kimliği bu sürecin ba arılı bir biçimde yönetilmesine olanak tanımı tır.
Lenin döneminde Sovyet Rusya’nın dünya ihtilali söylemi hem amaç, hem de araç olma gibi çift yönlü bir nitelik ta ımı tır. Bu söylemin amaç boyutu dünya ihtilalini gerçekle tirmek için kapitalizme kar ı topyekûn bir i çi saldırısını
öngörmekte ve böylece en önemli gücünü idelojiden sağlayan devrimin bu alandaki tutarlılığı ve cazibesini sürdürmeyi planlamaktaydı. Dünya devrimi söyleminin araçsal boyutu ise Rusya’daki devrime saldıran kapitalist dü manların arka cephesinde i çileri yeni devrimlere te vik ederek zor durumda bırakma olanağı sağlamaktaydı. Böylece kapitalist dü manların kendi ülkelerinde devrimlerle yenilgiye uğratılması veya en azından ciddi sorunlarla uğra tırılması mümkündü.
Sonuç olarak, bu ülkelerde devrimlerin ba arılı olması dünya devrimi amacına hizmet eder ve kapitalist dünyanın Sovyet Rusya’ya uygulamaya çalı tığı ku atma ve tecrit politikaları ba arısızlığa uğratılabilirdi. Bu amaçlar çerçevesinde atılan adımlar 153 Bu bildirgenin tam metni için bkz; Vladimir Lenin, ‘Declaration on Peace’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice (Boston: D.C. Health and Company, 1961), s.1 3.
43 hem ideolojik tutarlılığın koruması, hem de dı dü manlara kar ı dünya devrimi kozunu kullanarak Rusya’daki devrimin güvenliğini sağlamak için ba arılı bir taktik hamle niteliği ta ımı tır. Nitekim bu hamlenin içte sosyalist devrim kar ıtlarıyla yürütülen iç sava ta ve dı arıda da Almanya, Fransa, Đngiltere, Japonya benzeri kapitalist ülkelerin saldırılarıyla kıskaca alınan Sosyalist devrimcilerin büyük askeri ve ekonomik maliyetlerle kazanılan ba arısına önemli katkısı olmu tur.
Devrimin ardından Lenin yönetiminin dünya devrimi söylemi ve buna ili kin
çabalarının ilk izleri kendini Barı Bildirgesi’nde “Alman, Đngiliz ve Fransız i çilerine Devrimci Rusya’ya barı ı sağlama, emekçileri ve ezilen geni halk kitlelerini her türlü kölelik ve sömürüden kurtarma i inde yardım edin” 154 çağrısı biçiminde ortaya konmu tur. Lenin, iktidarı dönemindeki yazı ve konu malarında dünya ihtilali söylemini sık sık kullanmı tır. 155 Benzer bir söylemin resmi Sovyet belgelerinde de yer aldığı görülmü tür. Örneğin, 1918 tarihli Sovyet Rusya
Anayasası’nda Sovyet iktidarının bütün ülkelerde sosyalizmin zaferi için çalı acağı belirtilmi ti. 156 Ayrıca, SSCB’nin kurulması da 1924 tarihli ilk SSCB anayasasında bütün ülkelerin bir araya geleceği Dünya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kurulması yönünde önemli bir a ama olarak tanımlanmı tır. 157
Bol evikler dünya devrimi yakla ımı çerçevesinde dünya i çilerinin uluslararası boyutta örgütlenmesi ve Rus devrimine destek sağlamaları içinde uğra vermi lerdir. 158 Bu çerçevede Mart 1919’da Moskova’da 3. Enternasyonal toplantısı
154 Lenin, ‘Declaration on Peace’, s. 2. 155 Lenin’in dünya i çi devrimi konusundaki söylemlerinden örnekler için bkz; Leonhard, Bugünkü Sovyet Đdeolojisi , s. 206 209. ve Nejinskiy, ‘Ot plasdarma Mirovoy Revolyutsii k Stanovleniyu Sverxderjavı’, s. 297 302. 156 Volobuev, ‘Prioritetı Sovetskogo Gosudastvo’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı ,, s. 249. 157 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 44 45. 158 Bu konuda bkz; Edward Hallett Carr, ‘Isolation and Plans for World Revalution’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 23 42.
44 yapılmı , dünya devriminin gerçekle tirilmesi ve dünya i çilerinin Rusya’daki devrimi savunmak için çaba göstermeleri yönünde cesaretlendirilmelerine
çalı ılmı tır. 159 Sovyet Rusya ayrıca Avrupa ülkelerinde devrimi tetikleme ve dü man kapitalist ülkelere kar ı devrim kozunu kullanma faaliyetlerine destek vermi tir. Bu anlayı içerisinde Sovyet Rusya’nın 1918’deki Almanya devrimi giri imi, 1919’daki Fransız ordusunda moral bozucu faaliyetlere ve Fransız denizcilerinin isyanına, 1919’daki Almanya’nın Bavarya bölgesinde ve
Macaristan’da Sovyet Cumhuriyetleri’nin kurulmasına, Yugoslavya’daki devrim hareketlerine ve genel olarak Avrupa’daki diğer benzer süreçlere çe itli biçimlerde destek verdiği bilinmektedir. 160
Lenin iktidarı döneminde, Sovyet Rusya’nın dünya devrimi yakla ımıyla beraber yürüttüğü bir diğer yakla ım da geleneksel yöntemle devrimi savunmak olmu tur. Bu çerçevede Bol evik yönetimi devrimi savunmak için geleneksel devlet aygıtlarını ordu ve diplomasiyi kullanmı tır. 161 Bol evikler öncelikli olarak devrimi gerçekle tirmek için propaganda ile düzenini bozdukları Çarlık ordusunun yerine tekrar geleneksel sava dü üncesine dayanan klasik bir ordu Kızıl Ordu kurmu lardır. 162 Fakat kurulu a amasındaki Kızıl Ordu tek ba ına devrimi koruyabilecek ve devrimi tehdit eden Almanya’nın saldırılarını engelleyebilecek güce sahip değildi. Bu bakımdan Bol evik yönetimin devrimi savunmak için kullandığı ikinci klasik yöntem diplomasi olmu tur. Fakat bu yöntemi kullanmak da
159 3. Enternasyonel’in amaçları ve Sovyet Rusya yönetiminin bu örgüte ili kin faaliyetleri için bkz ; ‘Status and Thesises of the Third (Communist) International’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s.42 53. 160 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 44. 161 Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 206. 162 Kızıl Ordu’nun kurulmasında etkin olan ko ullar ve dü ünceler için bkz ; Edvard Mead Earle, ‘Lenin, Trotsky, Stalin : Sovyet Sava Dü üncesi’, Edvard Mead Earle (der.), Modern Stratejinin Yaratıcıları (çev. Demirhan Erdem, Çiğdem Erdem ve Gülçin Ülgezen), (Ankara, ASAM, 2003), s.275 311.
45 kendi içinde zorluklar barındırmaktaydı. Çünkü Bol evikler iktidara geldiklerinde kapitalist dünyayı dü man ilan etmi , gizli diplomasi yapmayacaklarını ve adaletsiz barı imzalamayacaklarını belirterek, emperyalistlerin Birinci Dünya Sava ı öncesi ve sırasında yaptıkları gizli pazarlıkları dünyaya açıklamı lardı. Fakat gelinen noktada dü man kabul edilen kapitalistlerle yeniden masaya oturmak, üstelik adaletsiz bir barı anla masına rıza göstermek gerekmekteydi.
Devrimin güvenliği için öncelikli olarak Almanya ile anla mak zorunluydu.
Böylece, Sovyet Rusya’nın dü man ve sava halinde olduğunu belirttiği kapitalist dünya ile ilk diplomatik görü meler süreci olan Brest Litovsk Barı Görü meleri 9
Ocak 1918’de Sovyet ve Alman temsilcileri arasında ba ladı. 163 Lenin 21 Ocak
1918’deki parti toplantısında Sovyetlerin ekonomik kalkınma ve yeni ordu için zamana ihtiyacı olduğunu, Rusya’nın devrimci sava ı sürdürebilmek için henüz zayıf olduğunu, devrimin güvenliği için küçültücü de olsa Almanya ile böyle bir anla manın imzalanmasının art olduğunu savundu. 164 Trotski’nin “Sava yok, Barı yok” anlayı ı çerçevesinde sürdürülen zaman geçirici diplomatik manevralara rağmen, Sovyet Rusya süren Alman saldırıları ile artan tehdit kar ısında 3 Mart
1918’de Rus nüfusunun %34’nü, tarımsal alanların %32’sini ve endüstrinin %89’nu kaybettiği Brest Litovsk Antla ması’nı imzalamak zorunda kaldı. 165 4. Sovyetler
Kongresi’nce 15 Mart 1918’de büyük tartı maların ardından onaylanan antla ma
163 William Henry Chamberlin,’Brest Litovsk: The Struggle for Peace’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 6. 164 Lenin’in bu görü ünü savunduğu konu ması için bkz ; Vladimir Lenin, ‘Thesies on the Question of the Immediate Conclusion of a Seperate and Annexationist Peace’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 18 22. 165 Earle, ‘Lenin, Trotsky, Stalin : Sovyet Sava Dü üncesi’, s. 279.
46 daha sonra Kızlı Ordu’nun ba arıları ve Almanya’nın Birinci Dünya Sava ı’nda yenilmesi sonucu Bol evik yönetim tarafından tanınmadı. 166
1918–1921 döneminde Sovyet Rusya’nın hem iç hem de dı dü manlara kar ı yürüttüğü ba arılı silahlı mücadele sonucunda devrimin güvenliği garanti altına alınırken, Sovyet yönetiminin ülke güvenliğinin sağlanması bağlamındaki
önceliklerinin ba ında Batılı kapitalist dünya ile ili kilerin seyrinin belirlenmesi vardı. Sovyet Rusya ile kapitalist dünya arasındaki ili kilerin gidi atında 1922’de yapılan Cenova Konferansı önemli adımlardan biri olmu tur. Konferans bir anla ma ile sonuçlanmasa da, Sovyet Rusya ile konferansa katılan 34 Batılı kapitalist devlet arasındaki ili kilerin ba lanmasına ivme kazandırması bakımından önemli olmu tur. 167 Özellikle, konferansın ardından Sovyet ve Alman yetkililerin imzaladığı
Rapallo Anla ması 168 Sovyet Rusya’nın Batılı kapitalist dünya ile ili kilerinin ba lanması için ilk adım sayılabilir.
Fakat Sovyet Rusya ile Batı arasındaki ili kilerin genel çerçevesini komünizm ve kapitalizm arasındaki rekabet belirleyecekti ve bu bağlamda özelikle komünist ideolojinin ili kileri nasıl bir ideolojik çerçeveye oturtacağı en önemli sorundu. Rejime yönelik iç ve dı yakın tehditler geçmi ve genç Sovyet devletinin ideolojik yönü ve rolü tekrar tartı ılmaya ba lanmı tı. Devrimci yükseli ler Orta
Avrupa’da ini e geçmi , Kızlı Ordu’nun Polonya’da devrim yapma macerası ba arısızlığa uğramı , Sovyetlerin büyük umut besledikleri Almanya’daki 1923 devrim giri imi yenilgiye uğramı tı. Yeni Sovyet devleti dü man olarak tanımladığı
166 Brest Litovsk anla ma süreci ve bu konuda Bol evikler arasındaki tartı malar için bkz; William Henry Chamberlin,’Brest Litovsk: The Struggle for Peace’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 6 17. 167 Carole Fink, ‘The NEP in Foreign Policy: The Cenova Conference and the Treaty of Rapollo’, Gabriel Gorodetsky (der.) , Soviet Foreign Policy: 1917 1991 , s.11. 168 Ibid.
47 kapitalist devletlerin ku atması altındaydı. Bu dönemde komunist idelojinin ve yeni
Sovyet devletinin mevcut dünya sistemine ve sosyalist devrimin geleceğine ili kin yakla ımı Bol evik partisi içinde yürütülen Stalin Trotski arasındaki iktidar
çeki mesince belirlenmi tir.
3. Stalin: “Tek Ülkede Sosyalizm”
1924’de Lenin öldüğünde Sovyet liderliği için iki rakip vardı: Leon Trotski ve
Joseph Stalin. 169 1917–1921 döneminde Kızıl Ordu komutanlığı yapan, Lenin’in yakın dostu ve Bol evikler arasında yazar ve iyi bir hatip olarak tanınan Trotski ile
Komunist Parti Sekreteri konumu ile parti örgütünde etkin olan Stalin arasındaki iktidar mücadelesi, partinin ve yeni Sovyet devletinin gelecekteki ideolojik
önceliklerinin belirlenmesi noktasında yoğunla mı tı. Trotski’nin “Sürekli Devrim” teorisi olarak tanımlanan yakla ımı, Rus devrimini Avrupa devrimler sürecinin ilk a aması olarak görmü ve bu ba arılı devrim örneğinin kapitalist dünya tarafından organize bir dü manca reaksiyonla kar ıla acağını belirtmi tir. 170 Trotski Rus devriminin geleceğinin Batıdaki diğer sosyalist devrimlerin ba arısına doğrudan bağlı olduğunu savunmu ve Sovyet Rusya’nın Avrupa’daki kapitalist devletlerde devrim faaliyetlerini etkin biçimde sürdürmesini, yani devrimci bir sava
önermi tir. 171 Buna kar ılık Stalin “Tek Ülkede Sosyalizm” tezini öne sürerek,
Trotski’nin “Sürekli Devrim” yakla ımını kapitalist ülkelerdeki i çilerin devrim yapabilmesi inancına güvensizlik anlamına geldiği gerekçesi ile ele tirmi ve tek bir
ülkede de sosyalizmin zaferinin mümkün olduğunu savunmu tur. 172 Stalin “Tek
169 Ebenstein, Two Ways of Life: The Communist Challenge to Democracy , s. 136. 170 Zamaleev, Uçebnik Russkoy Politologii , s.192. 171 Ibid. , s. 193. 172 Leonhard, Bugünkü Sovyet Đdeolojisi , s. 211.
48 Ülkede Sosyalizm” tezi ile Sovyet devriminin ve devletinin geleceğinin çe itli dünya
ülkelerindeki devrim hareketlerine birinci dereceden bağlı olmadığını ileri sürerek, tam tersine, dünya devriminin ba arısını Sovyetler Birliği’nin siyasi, ekonomik ve askeri ba arısına bağlamı tır. 173 Đki tez arasındaki mücadele 1928’de Stalin’in kazanması ile sonuçlanmı , yenilenler partiden tasfiye edilmi ; Trotski ise hapis edilerek önce Sibirya’ya ardından da yurtdı ına sürgüne gönderilmi tir. 174
Sovyet ideolojik paradigmasında ya anan “Sürekli Devrim” ve “Tek Ülkede
Sosyalizm” tezleri arasındaki mücadeleden Stalin galip çıkarak Trotski’yi tasfiye edince, Sovyet güvenlik algılamasının da genel çerçevesi çizilmi tir. Trotski’nin rejimin güvenliği için devrimi ihraç etme yöntemini içeren “Sürekli Devrim” tezi, güvenliğin esas itibariyle dı eksenli biçimde ekillenmesini önermi ti. Oysa Stalin,
“Tek Ülkede Sosyalizm” tezi ile Sovyet güvenlik konseptinde iç güvenliği öne
çıkarmı tır. Mücadeleyi Stalin kazanınca, Sovyet güvenlik konseptinde iç güvenliğin sağlanması dı güvenliğin esasını olu turacak yapıya bürünmü tür. Sovyet güvenlik konsepti 1924–1939 döneminde önceliği iç güvenlik olan güçlü merkezi devlet yapılanması ve daha sonra KGB’ye ( Komitet Gosudarstva Bezopastnosti Devlet
Güvenlik Komitesi ) dönü ecek güçlü iç güvenlik örgütü NKVD ((Narodnıy Komitet
Vnutrennih Del Đçi leri Halk Komiserliği) de bu anlayı ın doğal uzantısı olmu tur.
Ayrıca, “Tek Ülkede Sosyalizm” tezine göre ya amsal görülen sanayile me alanındaki hızlı atılımlar, tarımda zorla kolektifle tirme ve 1930’larda halk dü manı
173 Stalin’in tezi için bkz; Josep Stalin, ‘The Theory of “Socialism in One Country” ’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 69 74. 174 Komünist parti içindeki ideolojik mücadele ile Trotski ve diğer muhaliflerin tasfiye süreci konusunda geni bilgi için bkz; O. V. Volobuev, ‘Prioritetı Sovetskogo Gosudarstvo’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 253 262. ve Munçaev, Politiçeskaya Đstoriya Rossiii, s. 439 575.
49 suçlamaları ile “iç rejim dü manlarının” imhası bu konseptin yansımaları olarak öne
çıkmı tır. 175
Sovyetler Birliği’nin hayatta kalması bakımından dü manlarla çevrili bir dünyada ya amak ve dı tan gelecek tehditlere kar ılık verebilmek için Kızıl Ordunun güçlendirilmesi ve savunma sanayinin geli tirilmesi Stalin’in önemsediği hususların ba ında gelmi tir. Stalin’e göre, güçlü bir ordu “tek ülkede sosyalizm” yakla ımının en önemli parçalarından biriydi. 176 Bu bağlamda Kızıl Ordunun öncelikli görevi kendi sınırlarını güvence altına almak ve kapitalist dünya ile olası sava a hazırlanma olarak belirlenmi tir.
Stalin’in “Tek Ülkede Sosyalizm” tezi dünya devrimi konusundaki teorik yakla ım ve buna ili kin uygulamaları da derinden etkilemi tir. Dünya devrimi söylemi resmi ideolojinin tezlerinden biri olarak kalsa da, Stalin bu söylemin ideloji içindeki ağırlığını azaltmı ve i levini deği tirmi tir. 177 Đlk Bol evikler, proleter enternasyonalizm için iyi olan eyin Sovyetler Birliği için de iyi olduğuna inanıyorlardı; bu önceliği tersine çeviren Stalin proleter enternasyonalizmi Sovyet devletine hizmet eder konuma getirmi tir. 178 Nitekim Stalin bu anlayı çerçevesinde dünya devrimi söylemini SSCB’nin jeopolitik çıkarlarını gerçekle tirmek için bir politik baskı unsuru olarak görmü ve 3. Enternasyonalı (Komintern) Sovyet dı politikasının güdümünde bir örgüt olarak değerlendirmi tir. 179
175 Stalin döneminin ilgili politikaları ve uygulamaları konusunda genel bir değerlendirme için bkz ; Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler , s. 410 436. ve O. V. Volobuev, ‘Prioritetı Sovetskogo Gosudarstvo’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 262 268. 176 Bu konu Stalin tarafından ‘Ob Oppozitsionnom Bloke v VKP(B)’ ve O Sotsial Demokratiçeskom Uklone v Na ey Parti’, makalelerinde ( J.V. Stalin, Soçinenia, Cilt 8, 1926, Yanvar Noyabr Moskova, 1948 içinde) tartı ılmaktadır. Aktaran: Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 211. 177 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 45. 178 Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 211. 179 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 45. Ayrıca, Stalin’in 3. Enternasyonel’e ili kin yakla ımı için bkz; Isaac Deutscher, ‘Stalin and Comintern’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 62 68.
50 Stalin dönemi Sovyet dı ve güvenlik politikalarının dı geli meler ve deği en güvenlik tehditleri kar ısında realpolitik anlayı çerçevesinde hareket ettiği ve bu adımlara resmi ideolojik yakla ımı içinde uygun kılıf bulduğu görülmektedir.
Örneğin, Sovyet yönetiminin özelikle 1920’lerin ortalarından itibaren korktuğu en
önemli senaryo Đngiltere, Fransa, Almanya, ABD ve Japonya gibi kapitalist ülkelerin koalisyon kurarak komünizmin Rusya örneğine ka ı büyük bir saldırı ba latması olmu tur. 180 Sovyet yönetimi bu ihtimali engellemek için ba ta Đngiltere ve Almanya olmak üzere Avrupalı kapitalist ülkelerle ili kilerini normalle tirme ve diplomatik ili kiler kurma çabalarını hızlandırmı , 1931’de Milletler Cemiyetine üye olmu tur.
Sovyet güvenlik algılaması 1933’de Hitler’in Almanya’da iktidara gelmesi ile yeni bir devreye girmi , Nazi Almanya’sı Sovyetler Birliği için en önemli hasım olarak görülmü tür. 181 Öte yandan, Uzak Doğu’da Mançurya’yı i gal eden ve Çin’e saldıran Japonya temel tehlike kaynağı olarak değerlendirilmi tir. 182 Stalin 1934’teki
17. Parti Kongresi’nde yaptığı konu mada yeni bir emperyalist sava ın e iğinde olunduğunu belirtmi , Japonya’yı Asya’da muhtemel tehdit olarak belirlemi , fakat
Avrupa için tehdidin kim olacağını açıkça ifade etmemi tir. 183 Bu dönemde Sovyet yönetimi bir yandan Kızıl Ordu’nun güçlenmesi çalı malarını sürdürürken, öte yandan uluslararası arenada ortak güvenlik yakla ımının öncülüğünü yapmı , Fransa ve Çekoslovakya benzeri ülkelerle güvenlik anla maları imzalamı tır. 184 Stalin yönetimi bazı Batılı ülkelerle yapılan bu anla maları ve geli tirilen ili kileri 19–21
Mart 1939 tarihli 18. Parti Kongresi’nde yaptığı konu ma ile me rula tırmı tır. Stalin
180 Teddy J. Uldricks, ‘Soviet Security Policy in the 1930’, Gorodetsky (der.) , Soviet Foreign Policy , s. 71. 181 Kokoshin, Soviet Strategic Thought, s. 89. 182 Ibid. 183 Stalin’in bu konu masının metni için bkz; Josep Stalin,‘The International Situation’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 114 121. 184 Uldricks, ‘Soviet Security Policy in the 1930’, Gorodetsky (der.) , Soviet Foreign Policy , s. 65.
51 konu masında kapitalist dünyayı saldırgan fa ist devletler ve saldırgan olmayan demokratik devletler olarak tasniflendirmi , ikinci gruba giren Birle ik Krallık,
Fransa ve ABD ile muhtemel i birliğinin yolunu açmı tır. 185
Fakat 1930’ların sonunda, Nazi Almanya’sının giderek artan gücü,
Avrupa’daki kapitalist ülkelerin Nazi Almanya’sına taviz veren ve bir an önce
SSCB’ye saldırmasını te vik eden Münih Pazarlıkları Sovyet yönetimini yeni bir yönelime sokmu tur. Mevcut uluslararası geli meler ı ığında sava tehlikesinin
SSCB üzerine yoğunla makta olduğunu gören Sovyet yönetimi Nazi Almanya’sı ile doğrudan anla ma imzalamı tır. 23 Ağustos 1939’da Nazi Almanyası ile SSCB arasında imzalanan Ribbentrop Molotov Anla ması taraflara 10 yıllık bir dostluk ve saldırmazlık güvencesi öngörmü ve Sovyet yönetimine Batı Ukrayna ile Baltık
ülkelerini ilhak etme olanağı sağlamı tır. 186 Ayrıca, Sovyetlerin Finlandiya ile 1939–
40 döneminde yaptığı 100 Gün Sava ı ve Karelya bölgesini ilhak etmesi,
Romanya’dan Besarabya’yı alması ve Uzak Doğu’da sınırlarını güvenlik altına almak için Japonya ile 13 Nisan 1941’de yaptığı 5 yıllık saldırmazlık anla ması
Sovyet güvenlik konseptinin diğer önemli göstergeleri olmu tur. 187
22 Haziran 1941’de Nazi Almanyası’nın SSCB’ye saldırması ile güvenlik algılaması tamamen dı boyut üzerine odaklanmı ve bu süreç 1941–1945 döneminde sürdürülen sava ve bu sava ı kazanmak için Nazi kar ıtı Batılı devletlerle i birliği yapmak biçiminde sürdürülmü tür. 188 1945’te sava tan süper güç
185 Kokoshin, Soviet Strategic Thought, s. 92. 186 Bu anla ma konusunda bkz; Edwadr Hallett Carr, ‘The Nazi Soviet Pact’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 155 160. 187 Sovyet yönetiminin bu dönemdeki politikaları için bkz; Kokoshin, Soviet Strategic Thought , s. 93 98. ve Isaac Deutscher, ‘The Diplomatic Road to War’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 161 172. 188 Bu sava dönemindeki Nazi kar ıtı blok arasındaki ili kiler için bkz; Cordel Null, ‘The First Months’; Winston Churchill, ‘The Quarrelsome Alliance’; ve Joseph Stalin; ‘The Second Front in Europe’, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy , s. 173 201.
52 olarak çıkan SSCB, Doğu Avrupa’yı komünistle tirerek ve Var ova Paktı’nı kurarak
ABD ile uluslararası ideolojik ve stratejik rekabete girmi tir. Đkinci Dünya
Sava ı’ndan sonra Kızıl Ordu’nun gücü ile Doğu Avrupa’da sosyalist uydular kuran
SSCB yönetimi yeni ideolojik açılımları gündeme getirerek, dünya devrimi söylemini farklı bir anlayı la yorumlamaya çalı mı tır. Stalin sava tan sonra tek
ülkede sosyalizm tezinin yerine, kapitalizm ve sosyalizmin sürekli mücadele içinde iki sistem olduğunu, kapitalist dünyanın SSCB’nin güvenliğine tehdit olu turduğunu ve sosyalist kampın sürekli emperyalist tehdit altında olduğu savunmu tur. 189 Doğu
Avrupa’nın komünistle tirilmesi bir anlamda Sovyet güvenlik algılamasında
Trotski’nin devrim ihracı tezine dönü ve böylece dı güvenliğin devrim ihracı yoluyla sağlanması çabası olarak değerlendirilebilir.
Özetle, Stalin’in ideolojik yakla ımında kapitalizm var olduğu sürece yeni bir dünya sava ının kaçınılmaz olduğu, bu nedenle sava tan kaçınmanın tek yolunun kapitalizmin ortadan kaldırılması olduğu, bu bağlamda sosyalizmin sınırlarının geni letilmesi ve dünya devrimi için çaba gösterilmesi barı için mücadeleden daha
önemli olduğu noktasına geçilmi tir. 190 Kapitalist güçlerin Sovyetler Birliğini yıkmaya çalı acaklarına inanan Stalin, dönemin uluslararası sistemini Sovyet
çıkarlarına bir tehdit olarak görmü ve Batıyla yapılan i birliğini geçici bir taktik hamle olarak değerlendirmi tir. 191 Bu anlayı çerçevesinde Sovyetler Birliği uluslararası ili kilerin ilkelerini saptayan Birle mi Milletler sözle mesini imzalayıp
Güvenlik Konseyi üyeliğini aldığında bu organın güvenlik sorununu halledeceğine inanmamı tır. Aksine, Sovyetler Birliği, ekonomik ve askeri açıdan güçlü ABD’nin
189 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 46. 190 L. N. Nejinskiy,‘Đmperativı “Holodnoy Voynı” i Yadernogo Veka’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 358. 191 Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 217.
53 hakim olduğu uluslararası sisteme bir alternatif in a etmeye ba lamı tır. 192 Askeri cephede, Stalin Sovyet Ordusu’nu büyük bir ağır sanayi temeliyle desteklenen kapsamlı bir kara sava ı yürütmeye hazırlamı , ekonomik anlamda Doğu Avrupa ekonomileri Sovyet ekonomisinin yeniden in ası için kullanılmı ve böylece
“Sovyetler Birliği istihkâmı” Berlin’e kadar geni letilmi tir. 193 Bu anlayı , Soğuk
Sava döneminin ilk dönemlerinden 1980’lerin ortalarına kadar Sovyet güvenlik konseptinde ABD ve Đngiltere emperyalizmini gelecekteki muhtemel bir sava ın gerçekle eceği esas dü manlar olarak değerlendirmesini sağlamı tır. 194
4. Hru ev: “Barı Đçinde Birarada Ya ama”
Sovyet lideri Nikita Hru ev döneminde (1953–1964) Sovyet idelojisinde geli tirilen
“Barı içinde bir arada ya ama” yakla ımı Stalin’in genel anlayı ına ciddi deği iklikler getirmi tir. Hru ev, SSCB Komünist Partisinin 14–25 ubat 1956’da yapılan 20. Kongre’sinde yaptığı konu mada kapitalizm ile sosyalizm arasında bir sava ın kaçınılmaz olduğu görü ünü reddetmi , barı içinde bir arada ya ayarak rekabet edebileceklerini savunmu ve sosyalizmin kapitalist ülkelere iddet ve sava olmaksızın girebileceğini öne sürmü tür. 195 Hru ev ayrıca ülkelerin sosyalizme
SSCB’den farklı bir yöntemle ula abileceği yakla ımını ortaya atmı tır. 196 Fakat,
“Barı içinde bir arada ya ama” doktrini altında bile Sovyetler Birliği uluslararası sistemi Batı kapitalizminin hakim olduğu esas dü man olarak görmeye devam
192 Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 217. 193 Ibid. 194 Kokoshin, Soviet Strategic Thought, s. 111. 195 Nejinskiy,‘Đmperativı “Holodnoy Voynı” I Yadernogo Veka’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı , s. 358 360. 196 Ibid, s. 359.
54 etmi tir. 197 Nitekim, yeni Sovyet konsepti barı içinde bir arada ya ama anlayı ını sınıflararası mücadelenin kendine özgün biçimi olarak tanımlamı ve 1986’ya kadar resmi belgelerinde ve parti programlarında tutarak, yurt içi ve dı ında yaygın bir propaganda söylemi olarak kullanmı tır. 198 Fakat, Hrusev’in yakla ımı Sovyet anlayı ına yeni bir yorum getirse de, temel vurgunun halen sınıf çıkarına ve Marksist terminoloji ile i çi sınıfın dünya çapında zaferine yapıldığını göstermi tir. 199
Hru ev döneminde Sovyet stratejik dü üncesinde ilk sıraya “barı içinde bir arada ya ama”, ikinci sıraya ise “proleter enternasyonalizm” hedefi konmu tur. Fakat
Hru ev’in ideolojik yakla ımı bir yandan Sovyet stratejik dü üncesini Batı’yla doğrudan çatı madan uzakla tırırken, diğer yandan geli mekte olan dünyadaki milliyetçilikten yararlanmayı, dolayısıyla bir Üçüncü Dünya stratejisini gündeme getirmi tir. 200 Çünkü halen Batı dü man addedilmekteydi ve Üçüncü Dünya stratejisi
SSCB’ye Batı politikalarının ba arısız olduğu bölgelerde destek bulma ve gücünü yayma olanağı tanımaktaydı. Hru ev döneminde bu ülkelerdeki rejimler Batı kar ıtı ve “nitelik olarak ulusalcı”, “sosyalizm yolunda” veya “sosyalist eğilimli” gibi kavramlarla tanımlanarak, Üçüncü Dünya stratejisine ideolojik bir çerçeve sağlanmaya çalı ılmı tır. 201 Üçüncü Dünya stratejisi 1956’da Orta Doğu’da
Đngiltere’yle ili kileri krize giren Mısır’la ba lamı , Batı sömürgeciliğinden kurtulma sürecine giren Afrika ve Güney Asya’da sosyalimi destekleme adına ekonomik yardım, silah hibesi ve satı ı gibi araçlarla sürdürülmü tür. Üçüncü Dünya stratejisi
Hru ev tarafından özellikle Çin’den 1960’ların ba ında gelen ideolojik meydan
197 Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 218. 198 Nejinskiy,‘Đmperativı “Holodnoy Voynı” I Yadernogo Veka’, s. 360. 199 Ibid. 200 Rice, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, s. 218. 201 Ibid., s.219.
55 okuma kar ısında, Sovyetler Birliği’nin dünya devriminin gerçek lideri olduğunu daha net göstermek adına daha fazla desteklenmi tir. 202
5. Brejnev: “Sınırlı Egemenlik”
Sovyetler Birliğinde Leonid Brejnev döneminin (1964–1982) ba laması ile Sovyet ideolojik öncelikleri yeni bir evreye girmi tir. Yeni Sovyet lideri Brejnev 6 Kasım
1964’te yaptığı konu ma ile Sovyet ideolojik yakla ımında önceliklerin sırasını deği tirmi tir. Hru ev’den farklı olarak Brejnev önceliğin sosyalist ülkeler arasında i birliğinin güçlendirilmesi ve Asya, Afrika ve Latin Amerika halklarının ulusal bağımsızlık mücadelesine verilmesini savunmu , barı içerisinde birarada ya amayı ikinci sıraya koymu tur. 203
Brejnev anlayı ının dı politikaya ili kin öncelikleri üç temel noktada yoğunla mı tı: Dünya sosyalist kampındaki parçalanmayı önlemek; Batı ile ili kileri normalle tirmek ve Üçüncü Dünya ülkelerindeki “dost rejimleri” ve hareketleri desteklemek. 204 Sosyalist kamptaki parçalanmanın önlenmesinde öncelikli hedef
Çin’in meydan okumasını engellemek ve bu ülkenin sosyalist kamp içinde kalmasını sağlamaktı. Fakat, bu hedef ba arılamadı ve Çin sosyalist kamp içinde alternatif cazibe merkezi olmayı sürdürdü. Sosyalist kampın dağılmasını engellemede ikinci boyut özellikle Doğu Avrupa ülkelerinin sosyalist kamp içinde kalmasını sağlamak için “sınırlı egemenlik” yakla ımının geli tirilmesi olmu tur.
Bu yakla ım sosyalist kampın birlikteliğinin ve üyelerin sıkı i birliğinin her bir üyenin bağımsızlık ve egemenliğinin garantisi olduğunu ve bu anlamda
202 Ibid., s. 219. 203 Nejinskiy,‘Đmperativı “Holodnoy Voynı” I Yadernogo Veka’, s. 365. 204 Vincent E. Hammond (der.) , The History of Russia (Mayflower, AR: The Heron Press, 1996), s. 316.
56 güvenliğin kolektif bir anlam ta ıdığını savunmu tur. Yakla ıma göre, herhangi bir nedenle üye ülkelerden herhangi biri bu garantiyi bozacak tutum ve davranı içine girerse, bu durum ortak güvenlik riski olu turacağı için, diğer üyelerin askeri güç kullanma dahil müdahale hakkı doğacaktı. 205 Böylece “sınırlı egemenlik” yakla ımı, hiçbir ülkenin sosyalist kampın birlikteliğini bozacak davranı larda bulunamayacağını vurgulamakta ve gerektiğinde diğerlerine müdahale etme hakkını me rula tırmaktaydı. Nitekim, Brejnev bu yakla ımı sosyalist kampın bütünlüğünün gerektiğinde güç kullanarak sağlanması ve kom u ülkelerde Batı yanlısı rejimlerin kurulmasını engelleme anlayı ına dayanırken, 1968 Prag’a müdahalesi de bu politikanın uygulama alanı olmu tur.
Brejnev döneminde, Hru ev’in yönetiminde Küba Krizi ve Vietnam Sava ı nedeniyle gerilim ya anan Batı ile ili kilerde ilk ba ta bir Yumu ama ( Detant ) ya andıysa da, özellikle Afganistan’ın i galinden sonra ili kiler tekrar gerilmi tir.
Hru ev döneminde ba latılan Üçüncü dünya stratejisi ise Brejnev tarafından Sovyet nüfuzunu bu coğrafyada yaygınla tırmak ve kalıcıla tırmak amacıyla daha aktif bir biçimde sürdürülmü tür.
6. Gorbaçev: “Yeni Politik Dü ünce”
Sovyet ideolojik anlayı ında ve güvenlik algılamasında son büyük deği iklik 11 Mart
1985’te SSCB Komünist Parti Genel Sekreterliği görevine ba layan Mihail Gorbaçev tarafından gerçekle tirilmi tir. Literatürde neden bu reforma gereksinim duyulduğuna ili kin ekonomik sıkıntılardan, Gorbaçev’in Amerikan ajanı olmasına
205 Nejinskiy,‘Đmperativı “Holodnoy Voynı” I Yadernogo Veka’, s. 366.
57 kadar uzanan çe itli akademik ve spekülatif değerlendirmeler mevcuttur. 206 Burada bu değerlendirmeler üzerinde ayrıntılı durmak yerine, Gorbaçev’in iktidara geldiği dönemin artları ile SSCB’nin içinde bulunduğu dı ve iç yapının temel özellikleri vurgulanacaktır.
Her eyden önce, SSCB dı arenada ciddi sıkıntılarla kar ı kar ıyaydı. SSCB
Batı ili kileri 1970’lerin sonundan itibaren giderek gerginliği artan ve 1946–1953 döneminde ya anan “Birinci Soğuk Sava ” sürecine benzeyen “Đkinci Soğuk Sava ” dönemine girmi ti. 207 Sovyetlerin Afganistan’a müdahalesi ili kilerdeki kötüle me sürecini tırmandırmı tı. Silahlanma yarı ı hızlanmı , SSCB’nin 1977’de ürettiği yeni
SS–20 füzelerine kar ılık, ABD de 1981’de Batı Avrupa’ya Cruise ve Sovyet topraklarına 10 dakikada ula ma kapasitesine sahip Pershing II orta menzilli balistik füzeleri yerle tirmeye ba lamı tı. 208 Buna kar ılık, Sovyet yönetimi ABD ile sürdürülen Orta Menzilli Nükleer Güçler (Intermediate Nuclear Forces INF) görü melerinden 1983’te çekilme kararı almı tı. Ronald Reagan yönetiminin 23 Mart
1983’te ba lattığı “yıldız sava ları” ismiyle de bilinen Stratejik Savunma Giri imi
(Strategic Defense Initiative SDI) programı ise nükleer silahlanma alanındaki dengeyi bozma tehlikesi ta ıması nedeniyle ili kileri daha da germi ti. 209
SSCB’nin sıkıntıya dü tüğü diğer bir önemli alan Sosyalist dünya içinde ya anan sorunlar olmu tu. Çin’in SSCB’nin etki alanında tutulması için harcanan
çabaların bo a gittiği, 1972’de ABD Ba kanı Richard Nixon’un Pekin ziyareti,
ABD’nin 1 Ocak 1979’da Çin’le diplomatik ili kiler kurması ve Çin’in de Nisan
206 Gorbaçev’in reform giri imine ili kin çe itli açıklamaların özeti için bkz; Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s.179 2000; ve Cohen, Russian Imperialism: Development and Crisis, s.135 150. 207 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s.58. 208 Ibid. , s.59. 209 Kokoshin, Soviet Strategic Thought , s.141.
58 1979’da 1950’de imzalanan Sovyet Çin i birliği anla masını yenilemeyeceğini açıklaması ile açıkça ortaya çıkmı tı. 210 Sosyalist dünya içinde sıkıntı sadece Çin’le sınırlı kalmamı , Sovyet yönetiminin büyük önem verdiği Doğu Avrupa’da da ciddi sorunlar ya amı tır. Özellikle, Polonya’da 1970’lerin ba ından itibaren ya anan ekonomik kötüye gidi Haziran 1980’de i çilerin politik deği im talebiyle sokaklara
çıkmasına neden olmu tu. Kriz ancak Polonya Devlet Ba kanı General
Yaruzelski’nin 1981’de sert önlemler alması ve sıkıyönetim ilan etmesi ile kontrol altına alınabilmi ti. 211 Doğu Avrupa’daki diğer sosyalist ülkeler de yava yava
SSCB’nin kontrolünden çıkma sürecine girmi lerdi. Doğu Almanya Batı Almanya ile kurduğu özel ili kilerin etkisi altına girmeye ba lamı , 1982–83 döneminde nakit krizine giren Macaristan IMF üyeliği için ba vuruda bulunmu , Doğu Avrupa
ülkelerinden sadece Doğu Almanya hevessiz biçimde Afganistan müdahalesine destek vermi , Romanya müdahaleye destek vermeyeceğini açıkça ilan etmi ti. 212
Özetle, SSCB Doğu Avrupa’daki sosyalist ülkeler üzerindeki siyasal ve ekonomik etkisini kaybetmeye ba lamı tı.
Sovyet yönetimin büyük anlam yüklediği Üçüncü Dünya Ülkeleri stratejisi de ciddi ba arısızlıklara uğramı tı.1970’lerin sonunda Sudan ve Somali’nin “sosyalist eğilimli” olmadıklarını açıkça ilan etmeleri, Etyopya macerasının ba arısızlığa uğraması, Sovyet yönetiminin Angola, Kongo, Tanzanya, Madagaskar, Mozambik ve benzeri ülkelere mali ve askeri destek verme politikasının sorgulanmasına sebep olmu tu. 213 Dahası SSCB’nin 1956–1986 arasında Üçüncü Dünya ülkelerine sağladığı ve %70’ten fazlası Orta Doğu ve Kuzey Afrika’ya ait 83 milyar dolarlık 210 Michael McGwire, Perestroika and Soviet National Security (Washington, D.C: The Brookings Institution, 1991), s. 223 224. 211 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 52 53. 212 Ibid. , s.54. 213 Nejinskiy,‘Đmperativı “Holodnoy Voynı” i Yadernogo Veka’, s. 378.
59 silah desteği, sürdürülmesi giderek zorla an ciddi bir ekonomik yüke dönü mü tü. 214
Özellikle, Afganistan’a 1979’da yapılan müdahale SSCB’yi hem siyasi, hem ekonomik, hem de askeri anlamda sıkıntıya dü ürecek boyuta ula mı tı. 215
Gorbaçev’in göreve gelmesi arifesinde ülke siyasal, ekonomik ve sosyal açıdan ciddi sıkıntılar sürecine girmi ti. Sovyet iktidar seçkinleri Lenin’in bir zamanlar ülkede devrim artlarından biri olarak gördüğü “tehlikeli derecede arzu eksikliği” içindeydi. 216 Ülkede sosyal alanda ciddi tahribat ya anmaktaydı, yolsuzluk ve alkol bağımlılığı Sovyet toplumunu ku atmı durumdaydı. Yolsuzluğun
önlenmesi için Ocak 1982’de Sovyet lideri Yuriy Andropov tarafından ba latılan giri im ba arısızlığa uğramı tı. 217 Sürekli dü manlarla ku atılmı olduğu ve sava ın bir gün gerçekle eceği endi esi sonucu askeri endüstri merkezli bir yapıya sahip olan
Sovyet ekonomisi, toplumun günlük ihtiyaçlarını kar ılamak için yetersiz kalmaktaydı. 218 Ayrıca, Sovyet ekonomisi artık Batı ile yeni bir silahlanma yarı ını,
Sosyalist dünyanın kar ıla tığı ekonomik sıkıntıların a ılmasını ve ba ta Afganistan sava ı olmak üzere maliyetli Üçüncü Dünya stratejisini finanse edebilecek güçte değildi. Dahası, Sovyet ekonomisi 1980’lerin ortasında, 1973’deki Arap Đsrail ve petrol krizinin ardından yükselen fiyatları nedeniyle en büyük petrol üretici konumunda olduğu için elde ettiği yüksek karlardan mahrum olmu tur. 1983’te varil fiyatı 53 $ olan petrolün 1985–1986 döneminde 10–12 $’a kadar gerilemesi Kremlin
214 Rajan Menon, Soviet Power in the Third World (New Delhi: East West Press, 1989), s. 1’den aktaran Mark A. Heller, The Dynamics of Soviet Policy in the Middle East : Between Old Thinking and New (Tel Aviv: JCSS, 1991), s. 21. 215 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 55 58. 216 Ibid. , s. 60. 217 Ibid. , s. 61. 218 1980’lerin ba ındaki Sovyet ekonomisinin durumuna ili kin bkz; Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 103 126, ve Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 44 46.
60 hazinesine yıllık 20 milyar ruble kaybettirmi tir. 219 Bu ko ullar içinde göreve gelen
Gorbaçev’in önerdiği reform giri imi Sovyet ideolojik anlayı ında, devlet yapılanmasında, temel güvenlik konseptinde ve dı politikasında köklü deği ikliklere neden olmu tur. Yeni Politik Dü ünce (Novaya Politiçeskaya Mı lenie) olarak tanımlanan yeni anlayı ideolojik boyutta Marksist Leninist teoriyi yeniden yorumlamaktaydı. Gorbaçev, Marksizm’in deği mez dogma olmadığını ve bir faaliyet kılavuzu olarak görülmesi gerektiğini belirtmi ti. 220 Benzer biçimde
Gorbaçev’e göre, Leninizm de katı dogmalar ve her derde deva reçeteler toplamı değil, gerçekliğin devrimsel dönü ümünde gerekli diyalektik dü ünce ve analizler için teoriler ve yöntemler bütünüydü. 221
Gorbaçev’in reform sürecinde ikinci önemli boyut devlet sistemi ve ekonomik yapılanma alanında kendini göstermi tir. Nisan 1985’te ilan edilen
Yeniden Yapılanma (Perestroyka) programı ekonomik alandaki tıkanmanın a ılmasını öngörmü tü. 222 Rejimin ve devletin güvenliği için esas dönü üm projesi olan yeniden yapılanma fiilen iflas etmi sosyalist ekonomi modeli yerine, yeni bir model in a etmeyi amaçlamaktaydı. 1985–86 döneminde Gorbaçev’in attığı bütün politik adımlar ekonomik modernizasyonun ba arılması amacına yönelmi ti. 223
Fakat reform yanlısı Gorbaçov yönetimi özel mülkiyetin reddi üzerine kurulan sosyalist sistemin krizine özel mülkiyet esasına dayanan piyasa ekonomisini entegre etmede ciddi sorunlar ya amı ve iki farklı dokuyu uyu turamamı tır. Bu durum Gorbaçov’u esas itibariyle ekonomide reformu öngören Perestroyka projesini daha köklü reformlarla destekleme sürecine itmi tir. Bu çerçevede ubat 1986’da 219 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 22. 220 McGwire, Perestroika and Soviet National Security , s. 176. 221 Ibid. 222 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 71. 223 Ibid. , s.106.
61 yapılan 27. Parti Kongresi’ndeki konu masıyla Gorbaçev, sosyalist demokrasi kavramına vurgu yaparak, köklü siyasal reformların yolunu açmı tır. 224 Nisan
1986’da siyasal liberalle meyi öngören Glasnost ( effaflık) süreci ba latılmı ,
Haziran 1988’deki 19. Parti Konferansı ile Komunist Parti’nin siyasal düzen içindeki lider rolünden vazgeçildiği ilan edilmi ve Batı tarzı çok partili seçimlere dayanan siyasal yapı için adımlar atılmaya ba lanmı tır. 225 Reform giri imleri bir yandan mevcut sistemin disiplinini bozarken, öte yandan Baltık ülkeleriyle, Ukrayna ve
Kafkasya’daki cumhuriyetlerde bastırılmı etnik ve siyasi taleplerin yükselmesinin yolunu açmı tır.
Yeni Politik Dü ünce çerçevesinde Sovyet ideolojisinin uluslararası ili kilere bakı ı yeniden yorumlanmı ve bu çerçevede Sovyet güvenlik konsepti köklü deği ikliklere uğramı tır. Yeni Politik Dü ünce açık bir biçimde halkların, devletlerin ve sosyal sistemlerin kar ılıklı bağımlılık içinde olduğunu ilan etmi tir. 226 Bu bağlamda yeni yakla ım, sınıf çıkarlarının insanlığın ortak çıkarlarıyla uyumlu hale getirilmesi gerektiğini öne sürmü tür. 227 Yeni Sovyet anlayı ı uluslararası ili kilerin sınıflararası rekabeti temel alan dünya düzeni söyleminin yararsız ve tehlikeli olduğu görü ünü savunmu tur. 228 Bu çerçevede geleneksel Marksizm Leninizm yakla ımının öne sürdüğü kapitalizm ile sosyalizmin mücadele içinde olduğu tezinin yerine, ortak değerlerin payla ıldığı yeni uluslararası sistemin olu turulması gerektiği görü ü konmu tur. 229
224 Nejinskiy,‘Đmperativı “Holodnoy Voynı” i Yadernogo Veka’, s. 379. 225 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s.106. 226 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s.182. 227 Matthew Evangelista, ‘The New Soviet Approach to Security’, World Policy Journal , Cilt 3, Sayı 4 (Sonbahar 1986), s. 565. 228 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s.75. 229 Evangelista, ‘The New Soviet Approach to Security’, s.566.
62 Yeni Politik Dü ünce yakla ımı uluslararası siyasi ve güvenlik ili kilerinde temel ilkenin sıfır toplamlı oyun olduğuna ili kin geleneksel Sovyet anlayı ını terkederek “kazan kazan” modeline uygun yakla ım tarzını benimsemi tir. 230 Yeni
Politik Dü ünce bu çerçevede uluslararası ili kilerde güvenlik anlayı ını da kar ılıklı bağımlılık çerçevesinde ele alarak, ulusal güvenlik arayı ları yerine uluslararası güvenlik üzerinde durulmasını önermi tir. 231 Bu bağlamda, devletlerin kendi güvenliklerini sağlama adına yaptıkları bağımsız giri imlerin, diğer ülkelerin güvenliğine zarar verdiği ve böylece güvenliği artırma yerine sava tehlikesini güçlendirdiği vurgulanmı tır. Barı ın sadece sava ın bulunmaması olmadığını ve aynı zamanda ortak fayda ve i birliği anlamına geldiğini savunan yeni görü , bunun ortak zemin ve çıkarlara dayanan dı ve güvenlik politikaları ile mümkün olacağını
öne sürmü tür. 232 Yeni Politik Dü ünce güvenliğin askeri politik anlamının yanı sıra, ekonomik ve kültürel boyutlarının da göz ardı edilemeyeceğini ve ulusal güvenliğin diğer ülkelerle i birliği durumunda ortak veya evrensel anlamda sağlanabileceğini savunmu tur. 233 Kar ılıklı bağımlılık ve evrensel güvenlik anlayı ına dayanan bu yakla ım sonucu 1987’nin ortalarında formüle edilen yeni Sovyet güvenlik konsepti altı temel unsur üzerine in a edilmi tir: 234 1) Güvenlik ortak değerdir ve Sovyet güvenliği diğer ülkelerin güvensizliği hesabına sağlanamaz; 2) Güvenliğin siyasi boyutu askeri teknolojik boyutundan daha önemlidır; 3) Nükleer sava da dahil her türlü sava ın olmaması politikanın mantıklı sonucu olmalıdir; 4) Sovyet askeri doktirininin ana unsuru sava ı önlemektir; 5) Makul yeterlilik Sovyet askeri
230 Stephen M. Meyer, ‘The Sources and Prospects of Gorbachev’s New Political Thinking on Security’, International Security , Cilt 13, Sayı 2 ( Sonbahar 1986), s. 142. 231 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s.182. 232 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s.75. 233 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s.182. 234 Meyer, ‘The Sources and Prospects of Gorbaçev’s New Political Thinking on Security’, s.133.
63 kuvvetinin sava ma kapasitesinin gelecekteki geli imi için temel olu turmalıdır. 6)
Sovyet askeri stratejisi saldırma gücü ve operasyonlarına değil,
“savunmacı”/kı kırtıcı olmayan savunma temeline dayanmalıdır.
Yeni Politik Dü ünce yakla ımı Sovyet dı politikasında rekabet ve cephele me yerine diyalog ve uzla mayı temel ilkeler olarak öne çıkarmı tır. 235 Yeni
Sovyet dı politikası ve güvenlik anlayı ı coğrafi bağlamda da köklü deği iklikleri gündeme getirmi tir. Öncelikle, Sovyet güvenlik ve dı politika anlayı ında Batı
“öteki” olmaktan çıkartılmı tır. 236 Đkinci Dünya Sava ı’ndan beri Sovyet anlayı ına egemen olan ABD önderliğindeki Batı bloğuyla ideolojik, politik, askeri ve ekonomik rekabet ilkesi, yerini Doğu Batı diyaloğuna ve yakınla masına bırakmı tır.
Bu yakınla manın esasını her iki bloğun liderleri konumundaki SSCB ve ABD arasındaki ili kilerde gerginliğin ortadan kaldırılması olu turmu tur. SSCB ABD ili kilerinin iyile mesi süreci ise kendini öncelikle silahsızlanma ve özellikle kitle imha silahlarının sınırlandırması noktasında göstermi tir. Sovyet lideri Gorbaçev ile
ABD Ba kanı Ronald Reagan arasında Kasım 1985’de Cenevre’de,237 Ekim 1986’da
Reykjavik’te 238 ve Aralık 1987’de Washington’da 239 yapılan görü melerle nükleer silahlanmayı sınırlandıran anla malar imzalanmı tır.
Gorbaçev’in özellikle nükleer silahsızlanma alanında Sovyet ABD i birliğini
öne çıkarılması bir yandan küresel güvenlik için en büyük tehlike konumundaki nükleer silah alanındaki riski dü ürme anlamını ta ırken, diğer yandan SSCB’ye taraflar arasındaki stratejik dengenin sağlanması için olanak sağlamı tır. Çünkü 235 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s.186. 236 Robert G. Herman, ‘Identity, Norms, and National Security:The Soviet Foreign Policy Revolution and the End of the Cold War’, Peter J.Katzenstein (der.), The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politic (New York:Columbia University Pres, 1996), s. 304. 237 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s.74. 238 Daniel Deudney ve G.John Ikenburry, ‘The International Sources of Soviet Change’, International Security , Cilt 16, Sayı 3 (Kı 1991/92), s. 88. 239 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 91.
64 zayıflamı ekonomik yapısı ile SSCB’nin Reagan’ın ba lattığı “Yıldız Sava ları” projesine cevap veremeyecek olması süregelen stratejik dengenin ABD lehine bozulması sonucunu doğuracaktı. ABD ile ili kilerin iyile mesi Gorbaçev’e ekonomik modernizasyon ve yeniden yapılanma için ihtiyaç duyulan mali kaynakların temini için savunma harcamalarını kısma ve Batı’dan krediler alma olanağı sağlamı tır. 240 Batı ile ili kilerin iyile tirilmesi politikasının Batı Avrupa ayağını da Đngiltere, Fransa ve özellikle de Batı Almaya ile ili kilerin normalle tirilmesi olu turmu tur. Gorbaçev’in özellikle Berlin Duvarı’nın kaldırılmasına ve Doğu ile Batı Almanya’nın 1989’da birle mesine rıza göstermesi ili kilerin iyile mesinde kilit geli me olmu tur. 241 Ayrıca, Gorbaçev Atlantik’ten
Urallar’a kadar uzanan “Ortak Avrupa Evi” söylemiyle Batı Avrupa ile ili kilerde normalle me ve uzla ma sürecini ba latmı tır. 242
Yeni Sovyet politikasının bir diğer önemli ayağını Sosyalist kampla ili kilerin yeniden düzenlenmesi olu turmu tur. Bu çerçevede Sovyet yönetimi Doğu
Avrupa’daki askeri, politik ve ekonomik etkinliğini terk etmeye ba lamı tır.
Özellikle Ekim 1989’da Sovyet yönetimi Sinatra Doktrini ile SSCB’nin Var ova
Paktı ülkelerinin içi lerine karı maya manevi ve siyasi hakkının olmadığını ilan etmi tir. 243 Sinatra Doktrini ile sosyalist ülkelere gerektiğinde askeri güç kullanmayı da kapsayan Brejnev anlayı ı resmen geçerliliğini kaybetmi tir. Yeni anlayı
çerçevesinde Sovyet yönetimi Doğu Avrupa’da komünist yönetimlerin iktidardan
240 Bu konuda bkz; Hannes Adomeit, ‘Comment on the paper of Arnold L. Horeliek’, Murray Feshbach (der.), National Security Issues of the USSR: Work Shop 6 7 November 1986, NATO, hg, Brussels, Belgium (Dordrecht Niderland: Martinus Nijhoff Publishers, 1987), s. 20 23. 241 Doğu ve Batı Almanya’nın birle tirilmesi konusunda bkz; Anatoli Cherniaev, ‘Gorbaçev and Reunification of Germany’, ve Vyacheslav Dashichev, ‘On the Road to German Reunification: The Viev from Moscow’, Gorodetsky(der.) , Soviet Foreign Policy, s.158 182. 242 Herman, ‘Identity, Norms, and National Security: The Soviet Foreign Policy Revolution and the End of the Cold War’, s.309. 243 Ibid.
65 dü ürülmesine sessiz kalmı tır . Yeni anlayı ın sonucu olarak askeri ittifak i levini kaybeden Var ova Paktı Haziran 1991’de sona erdirilmi tir. 244
SSCB Asya’da da sorunlar ya adığı Çin’le ili kilerine yeni açılımlar getirmi tir. Gorbaçev ubat 1986’da yapılan parti kongresindeki konu masında
“büyük kom u sosyalist Çin’le” ili kilerini düzenlemenin önemli olduğunu vurgulayarak, Sovyet Çin ili kilerinin iyile mesi için giri imlerde bulunacağını belirtmi tir. 245 Ardından bu ülkeyi rahatsız eden güvenlik sorunlarında olumlu adımlar atmı tır. Gorbaçev yönetimi bu çerçevede SSCB’nin Moğolistan’daki askeri varlığının önemli bir kısmının geri çekilmesini ve SSCB Çin sınırındaki askeri varlığının “makul boyutlara indirilmesinin” Çin’le görü ebileceğini ilan etmi ,
Vietnam’ın Kamboçya’yı i galine desteğini kesmi ve Afganistan müdahalesini sona erdirmi tir. 246 Gorbaçev yönetimi Asya’da Çin’in yanı sıra, Hindistan’la ili kilerini geli tirmek için Kasım 1986’da Delhi’yi ziyaret etmi 247 ve Japonya ile sorunlu ili kilerini düzletmek için Tokyo’ya gitmi tir. 248
Sovyet politikasındaki yeni anlayı bu ülkenin Üçüncü Dünya ülkelerine ili kin politikasını da köklü biçimde deği tirmi tir. Sovyet yönetimi öncelikle bu coğrafyadaki en önemli sorunu konumundaki Afganistan meselesinden kurtulma yolunu seçmi tir. Bu çerçevede Gorbaçev yönetimi ubat 1988’de Sovyet Ordusunu bir sene içinde Afganistan’dan çıkaracağını ilan ederek, ubat 1989’da müdahaleyi sona erdirmi tir. 249 SSCB yeni anlayı ına uygun biçimde Batı ile temelde ideolojik ve stratejik içerikli rekabet alanı olarak gördüğü Latin Amerika, Orta Doğu, Afrika
244 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s. 121. 245 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s. 234. 246 Arnold L. Horelick, ‘Soviet Foreign Policy Under Gorbaçev’, Murray Feshbach (der.), National Security Issues of the USSR, s. 8. 247 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s. 228. 248 Horelick, ‘Soviet Foreign Policy Under Gorbaçev’, s.8. 249 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, s.95.
66 ve Güneydoğu Asya’daki çe itli ülkelere politik, ekonomik ve askeri desteğini kesmeye ba lamı tır. 250
Özetle, Sovyet idelojisi Gorbaçev’in Yeni Politik Dü ünce yakla ımı ile köklü deği imlere uğrayarak, dı politika ve güvenlik alanında Batı ile çatı macı
çizgiden uzla macı çizgiye kaymı tır. Yeni Sovyet anlayı ının ekonomi ve iç politika alanındaki reform çabaları ise otoriter ve ideolojik yapıya sahip SSCB’nin 1991’de
çözülü üyle sonuçlanmı tır.
250 Herman, ‘Identity, Norms, and National Security:The Soviet Foreign Policy Revolution and the End of the Cold War’, s.291.
67 BÖLÜM II
YELTSĐN DÖNEMĐNDE RUSYA’DA ULUSAL GÜVENLĐK
ANLAYI ININ DI BOYUTU
8 Aralık 1991’de SSCB’nin resmen sona ermesi sonucunda bu devleti olu turan 15 birlik cumhuriyeti (Rusya Federasyonu, Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova, Litvanya,
Letonya, Estonya, Azerbaycan, Ermensitan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan,
Özbekistan, Türkmesistan, Tacikistan) bağımsız devletler olarak uluslararası sistemde yerlerini aldılar. SSCB’nin çökü ü idelojik rekabete dayanan iki kutuplu uluslararası sistemin de sona ermesi anlamına geliyordu. Bu bağlamda bağımsızlığına yeni kavu an cumhuriyetler içerisinde, eski SSCB’nin merkezini miras alan yeni Rusya Federasyonu geni coğrafyası, ekonomik potanyiseli, siyasi ve askeri gücü bakımından uluslararası sistemin ekillenmesinde özel bir önem arz etmekteydi. Yeni Rusya’nın uluslararası alandaki yerinin belirlenmesi ülkenin temel ulusal güvenlik öncelikleriyle doğrudan ili kiliydi.
Rusya’nın yeni ulusal güvenlik anlayı ının ekillenmesinde ulusal çıkarlar ve temel güvenlik öncelikleri belirleyici rol oynadı. Her eyden önce, RF’nin ulusal güvenlik önceliklerinin, askeri ve politik eksenli klasik güvenlik yakla ımından daha geni bir perspektif çerçevesinde bütüncül bir yakla ımla değerlendirildiği görülmekteydi. Bu bağlamda Rusya’nın yeni ulusal güvenlik anlayı ının
ekillenmesinde etkin olan temel ulusal güvenlik önceliklerini a ağıda dı sal ve içsel boyutlar bakımından ayrı ayrı ele alacağız.
Dı sal boyut bakımından, Rusya’nın en önemli ulusal güvenlik sorunu,
ülkenin mevcut uluslararası ko ullardaki konumu ve önceliklerini belirlemekti.
68 Soğuk Sava ile iki kutuplu uluslararası sistemin sona ermesi eski güvenlik sisteminin temel parametresi olan kapitalist sosyalist idelojik kampla manın ortadan kalkması ve bu kampla manın sosyalist boyutundaki Var ova Paktı, COMECON ile
SSCB benzeri yapılanmaların çözülmesiyle neticelenmi ti. Bu çözülü süreci yeni
Rusya’nın deği en uluslararası güvenlik sistemindeki yerini belirleme bakımından yeni ko ullar olu turmu tu. Bu bağlamda yeni Rusya dı parametreler bakımından
öncelikli olarak Batı’yla ili kiler, SSCB’nin çökü ü ile Doğu Avrupa ve Sovyet sonrası mekandaki sorunlar ile Asya’daki Çin ve Japonya gibi ülkelere yönelik nasıl bir ulusal güvenlik anlayı ı içerisinde olacağını belirlemek durumundaydı. Batı ile ili kilerde genel tavır ve güvenlik boyutunda nükleer silahlar konusu ve NATO geni lemesi gibi unsurlar öne çıkıyordu.
Eski Sovyet coğrafyası yeni Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ı bakımından büyük önem arz eden bir coğrafyaydı. Öncelikle, bu coğrafya toprak merkezli geleneksel Rus ulusal güvenlik anlayı ı çerçevesinde, hem Çarlık, hem de SSCB döneminde ülkenin ayrılmaz parçası olarak kabul edilmi ti. Yeni ko ullarda Rusya
Federasyonu’nun bağımsızlığını yeni kazanmı devletlere ili kin nasıl bir tavır takınacağı ve onları ulusal güvenlik anlayı ı içinde nereye koyacağı önemliydi.
Ayrıca, Rusya için sınır coğrafyasındaki sıcak çatı malar ve istikrarsızlıklar önemli bir güvenlik sorunuydu. Öte yandan bu coğrafyada ya ayan 25 milyonun üzerindeki
Rus nufusun kaderi de Rusya için önemli bir endi e kaynağıydı. Son olarak,
SSCB’nin dağılmasının ardından jepolitik güç bo luğunun ortaya çıktığı bu coğrafyada bölge dı ı ülkelerin etkinlik faaliyetleri de Rusya’nın eni elenmesine neden oluyordu.
69 Hiç ku kusuz, Yeltsin iktidarı döneminde Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ı ve bu çerçevede uygulunan politikalarını döneminin dı ve iç politik geli meleri ve
ülke içindeki ulusal çıkar ve ulusal güvenlik tartı malarından bağımsız ele alamayız.
Bu bağlamda bu bölümde öncelikle Yeltsin iktidarı döneminde Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ını ekillendiren temel dı dinamikler ele alınacaktır. Takip eden bölümde ise ilgili iç dinamikler ele alınarak bütüncül bir resim ortaya koyulmaya
çalı ılacaktır.
A. Yeni Jeopolitik Ko ullar ve Rusya’nın Ulusal Güvenlik Öncelikleri
Soğuk Sava ’ın sona ermesi ve SSCB’nin çökü ü Rusya açısından küresel ve bölgesel anlamda önemli jeopolitik sonuçlar doğurdu. Öncelikle, bu süreç iki kutuplu ve Batı Doğu bloklarının ideolojik merkezli küresel rekabetine dayanan uluslararası sistemin sona ermesi anlamını ta ıyordu. 251 Yeni süreç SSCB’nin mirasçsı olarak ortaya çıkan Rusya Federasyonu’nu yeni gerçeklerle kar ı kar ıya getirmi ti. Küresel boyuttaki hızlı deği im ABD’yi askeri politik anlamda tek süper güç konumuna yükseltmi ti. 252 Bu deği im SSCB sonrasında yeni Rusya’nın süper güç olmadığını açıkça ortaya çıkarmı 253 ve büyük coğrafyası ile nükleer gücüne rağmen, Rusya orta
ölçekli bir güce dönü mü tü. 254
251 Andrei Zagorski, Anatoli Zlobin, Sergey Solodovnik ve Mark Khurstalev, ‘Russia in a New World’, International Affairs (Moscow) , Sayı 7 (Temmuz 1992), s. 5. 252 Natalia Narochnitskaya, ‘Russia’s National Interest’, International Affairs (Moscow) , Sayı 4 5 (Nisan Mayıs 1992), s. 105. 253 Lourens Fridman, ‘Novaya Politika Velikih Derjav’, Andrey Jagorskiy (der.), Bezopastnost Rossii: XXI Vek (Moskova: Prava Çeloveka, 2000), s. 18. 254 ‘Russia’s National Interest’, International Affairs (Moscow) , Sayı 8 (Agustos 1992), s. 135.
70 Rusya bakımından yeni ko ullarda ulusal güvenliğin küresel boyutunda tek süpergüç ABD ile ili kiler gündeminde ba ta gelmekteydi. 255 Küresel güvenlik bakımından ABD ile ili kiler her eyden önce uluslararası güvenlik ve istikrarın sağlanmasında hayati öneme haiz nükleer silahların durumu bakımından önemliydi.
Bu bağlamda küresel stratejik istikrarın sağlanması büyük miktarda nükleer silaha sahip Rusya ve ABD arasındaki ili kilere bağlıydı. 256 Öte yandan, ABD ile ili kiler temelde Batı dünyası ile bütüncül ili kilerin kaderi bakımından da önem arz etmekteydi.
SSCB’nin çözülü ünün bölgesel bağlamda etkileri de Rusya için yeni ko ullar olu turmu tu. Jepolitik açıdan, Avrupa bölgesindeki güç yapılanmasında yeni güvenlik dengeleri olu mu tu. Soğuk Sava döneminde Avrupa coğrafyası Batı ve Doğu arasında öncelikli rekabet alanıydı. Bu çerçevede Avrupa ülkeleri iki gruba bölünmü , SSCB de kontrol ettiği Doğu Avrupa üzerinden bölgedeki güç dengesinin iki ana unsurundan biri haline gelmi ti. Askeri açıdan bölgedeki denge NATO ve
Var ova paktı vasıtasıyla sağlanmaktaydı.
Fakat yeni dönemde Rusya’nın Avrupa ile ili kileri yeni gerçeklere göre
ekillenecekti. Öncelikle, Soğuk Sava ın bitimiyle küresel boyuttta idelojik merkezli rekabet sona erdiği için Avrupa bir rekabet alanı olmaktan çıkmı tı. SSCB’nin bu anlayı çerçevesinde Doğu Avrupa üzerindeki siyasi, idelojik ve askeri vesayetini kaldırması Avrupa’da yeni yapılanmaları gündeme getirdi. Yugoslavya’nın çökü ü
Avrupa’daki bu jepolitik süreci yeni bir a amaya getirirken, SSCB’nin çözülü ü
255 Oleg Bıkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii : Geopolitiçekiy Aspektı (Moskova: ĐMEMO,1997), s. 27 256 Bıkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii , s. 30. ve Vladimir Lukin, ‘Our Security Predicament’, Foreign Policy , Sayı 88 (Sonbahar 1992), s. 1.
71 Rusya’nın Avrupa bölgesine ili kin bakı ını yeni gerçekler üzerine oturtu. 257
Öncelikle Doğu Avrupa’da kontrolü kaybetmesinin ardından SSCB’nin çökü ü ile
Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova, Litvanya, Estonya ve Letonya gibi devletlerin ortaya çıkması yeni Rusya’nın coğrafi açıdan klasik Avrupa bölgesiyle doğrudan sınırları kalmadığı anlamına geliyordu. 258
SSCB’nin çözülü ü sonucu Rusya’nın hemen sınırında olu an yeni bağımsız devletler yeni jepolitik ko ulların bir diğer boyutu olarak öne çıkmı tı. Eski sovyet ve yeni bağımsız ülkelerin olu turduğu bu jeopolitik alan Rusya’nın ulusal güvenlik
çıkarları için büyük önem arz etmekteydi. 259 Yeni ko ullarda eski Sovyet mekânı, eski birlik üyelerinin yeni bağımsız devletlere dönü tüğü, yeni ülkeler arasında eski
Sovyet mirası ili ki modelinin yeni ili kiler için geçerli olmadığı ve bu bağlamda yeni ili ki modeli arayı larının ortaya çıktığı ve istikrarsızlık, gerginlik ve
çatı maların etkin olduğu bir coğrafya niteliğindeydi. 260
Rusya için yeni cumhuriyetlerle ili kilerini nasıl bir düzleme oturtması ve ulusal güvenlik anlayı ı içinde nasıl bir rol biçmesi gerektiği sorusu birkaç açıdan
önemliydi. Bu coğrafya Rusya’nın hemen sınırının devamındaydı ve bu bağlamda bölgedeki geli meler Rusya’nın sınır güvenliğini doğrudan ilgilendiriyordu.
Rusya’nın doğu, batı ve güney sınırlarını çevreleyen yeni cumhuriyetler dı etkiye açık ve istikrasızlık riski yüksek ülkelerdi. 261 Eski Sovyet mekanındaki Dinyester bölgesi (Moldova), Abhazya ve Güney Osetya (Gürcistan) ile Karabağ (Azerbaycan) 257 Andrei Zagorski ve et. al., ‘Russia in a New World’, s. 5. 258 Polonya sınırındaki Kaliningrad bölgesi istisnadır. 259 Sergey Stepa in, ‘Strategiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii: FaktorıFormirovaniya i Osnovnıe Prioritetı’, Yuriy Stsepinskiy (der.), Problemı Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritetı (Moskova: Rossiyskiy Đnstitut Strategiçeskih Đssledovaniy RĐSĐ, 1993), s. 13. 260 Bıkov , Natsionalnaya Bezopastnost Rossii , s. 9. 261 Alexei Arbatov, ‘Russian Security Interests and Dilemmas: An Agenda for the Future’, Abram Chayes, Antonia Handlers Chayes ve Lara Olson (der.), Managing Conflict in the Former Soviet Union. Russian and American Perspectives (Cambridge ve Londra: MIT Press, 1997), s. 414.
72 benzeri çatı ma odakları ve bu sorunların kontrolden çıkma ve yayılma riskiyle
Rusya’nın ulusal güvenlik çıkarları bakımından önem arz etmekteydiler. 262
Rusya’nın eski Sovyet mekanında gerekli önlemleri almaması ülke için olumsuz sonuçları beraberinde getirererek yeni istikrarsızlık odaklarının olu umuna ve mevcut bölgesel istikrarsızlıkların sıcak çatı maları güçlendirmesine yol açabilir, bu da Rusya’nın bölgesel güvenliğini tehlikeye dü ürebilirdi. 263
Bu durumu önemli kılan bir diğer husus da eski Sovyet mekanında ya ayan
25 milyonun üzerindeki Rus azınlıktı. Yeni cumhuriyetlerdeki siyasal istikrarsızlıklar ve etnik gerginlik eksenli geli meler bu nüfusun durumu açısından endi e doğurmaktaydı. Gelı meler yeni bağımsız devletlerdekı bu nufusun ya amını tehlıkeye soka bıleceği kimi, Rusya’yı da bır göç dalgası ile kar ı kar ıya bırakabilirdi. Rusya için bu coğrafyayı ulusal güvenlik açısından önemli kılan bir diğer husus da bölgede ortaya çıkan güç bo luğunun nasıl doldurulacağıydı. Bu
çerçevede özellikle Türkiye ve Đran’ın Orta Asya ve Kafkasya’daki çabaları ciddi endi e kaynağıydı. 264 Tarihi rakip ve NATO’nun güney kanat ülkesi olarak görülen
Türkiye’nin bu coğrafyada ortak tarih ve soy akrabalığna sahip olduğu yeni devletlere yönelik ilgisi ve bölgede var enerji kaynakları konusundakı çabaları
Rusya’da rahatsılık yaratmaktaydı. Diğer bölgesel güc Iran’ın da benzer çabaları
Đslam karde liği retorigini kullanarak gündeme getirmesi de Rusya’nın geleneksel etkinlik alanına tehdit anlamına gelmekteydi.
262 Lukin, ‘Our Security Predicament’, s. 2. 263 Yuriy Stsepinskiy, ‘Voenno strategiçeskie Perspektivı Bezopastnosti Rossii v SNG’, Yuriy Stsepinskiy (der), Problemı Bezopastnosti Rossii , s. 24. 264 Stsepinskiy, ‘Voenno strategiçeskie Perspektivı Bezopastnosti Rossii v SNG’, s. 29.
73 SSCB’nin çökü ü Asya Pasifik bölgesindeki dengelerin de yeniden olu um sürecini ba latmı tı. 265 Rusya bakımından toprak sorunları ya adığı Çin ve Japonya gibi büyük güçlerle ve ayrıca Hindistan’la ili kilerin yeni yapısının belirlenmesi
önemli bir öncelikti. 266 Özellikle SSCB döneminde sorunlu ili kilerin ya andığı ve toprak iddiaları nedeniyle sıkıntı olu an, kalabalık nüfusa, önemli askeri güce ve yükselen ekonomiye sahip Çin’le ili kilerin seyri, Rusya’nın Uzak Doğu’daki konumu nedeniyle önemliydi. Rusya SSCB’den Kuril adaları nedeniyle Japonya ile de Đkinci Dünya Sava ının ardından iki ülke arasında bir barı anla ması imzalanmasına engel olan bir ihtilaf da miras almı tı. Asya’daki bir diğer önemli güç Hindistan’la iyi ili kiler Sovyet döneminde Batıyla bölgesel rekabetin önemli bir unsuru olarak görülmekteydi. Yeni dönemde bu ülkeyle ili kilerin geleceği de önem arz etmekteydi. 267
SSCB’nin çökü ü ile Orta Doğu ve Üçüncü Dünya ülkeleri yeni jeopolitik ko ullarda Rusya’nın tutumunu belirlemesi bakımından diğer bir gündem maddesi idi. Đkinci Dünya Sava ından Gorbaçev dönemine kadar SSCB’nin Batı Bloğu ile mücadelesinde önemli bir rekabet alanı olarak görülen bu alan yeni politik dü ünce anlayı ının ardından yeni bir döneme girmi ti. Gorbaçev döneminde genel anlamda
Batı ile rekabetten vazgeçildiği için Üçüncü Dünya ülkelerinin bu çerçevede desteklenmesi politikası terk edilmi , buna paralel olarak Orta Doğu’da ABD kar ıtı politikalar yerini Batı ile i birliğini öne çıkaran bir anlayı a bırakmı tı. Bunun en
önemli göstergesi SSCB’nin 1990’daki Irak müdahelesine kar ı çıkmaması olmu tu.
Bu çerçevede yeni dönemde Rusya Federasyonunun Orta Doğu politikasının nasıl bir anlayı içinde yürütüleceği önem kazanmaktaydı. 265 Zagorski ve et.al., ‘Russia in a New World’, s. 8. 266 Narochnitskaya, ‘Russia’s National Interest’, s. 106. 267 Zagorski ve et. al, ‘Russia in a New World’, s. 9.
74 Özetle, yeni jeopolitik ko ullar Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ının yeniden
ekillendirilmesi ve önceliklerinin yeniden belirlenmesini gerektirmekteydi. Bu deği im sürecinde SSCB’nin Marksist idelojisini ve süper güç vasfını kaybeden yeni
Rusya devletinin kendi ulusal güvenlik anlayı ına yeni bir me ru vasıf bulma ihtiyacı da vardı. Rusya bu çerçevede askeri, politik, ekonomik ve coğrafi boyutları bağlamında öncelikli ulusal güvenlik tehditlerini belirleyecek yeni bir tavır arayı ı içine girmi tir.
B. Rusya’da Ulusal Güvenlik Anlayı ı ve Jeopolitik Rönesans
SSCB’nin çökü ü sonucu ortaya çıkan yeni Rusya’da siyasî, ekonomik, askeri ve sosyal alanlardaki köklü deği iklikler kendisini ulusal güvenlik anlayı ında da hissettirmi tir. Yeni Rus güvenlik anlayı ında Marksist Leninist yakla ımın yerine geleneksel jeopolitik anlayı lar ağırlık kazanmı tır. 268 Nitekim yeni Rusya’nın ilk dı i leri bakanı Andrey Kozırev bu durumu “Misyonerliği terk etmekle biz faydacılığa yöneliyoruz. Doğal çıkarların normal kar ılanması anlamına gelen jeopolitik, ideolojinin yerini almaktadır,” 269 ifadesiyle ortaya koymu tur.
Böylece, Sovyet döneminde SSCB’ye kar ıt politik güçlerle ili kilendirilen jeopolitik kavram ve yakla ımlar 20. yüzyılın sonlarında Rusya’da siyaset, medya ve toplumsal bilimlerde sık kullanılmaya ba lanmı tır. Rusya’da “jeopolitiğin
Rönesans’ı” olarak tanımlanabilecek bu durumun sebeplerini birkaç noktada
268 Dmitriy Trenin, ‘Tretiy Vozrast: Rossiysko Amerikanskie Otno eniya na Poroge XXI Veka’, Pro et Contra , Cilt 5, Sayı. 2, (Đlkbahar 2000) s. 12. veya Türkçe çevirisi için bkz: Dmitri Trenin, ‘Üçüncü Ku ak: 21 Yüzyıla Girerken Rus Amerikan Đli kileri’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel , Cilt 6, Sayı. 4, (Kı 2001), s. 288. 269 21 Ocak 1992 tarihli Rossiskaya Gazeta ’daki röportajdan aktaran V.L.Tsumbrskiy, ‘Geopolitika Kak Mirovidenie i Rod Zanyatiy’, Polis , Sayı. 4, (1999) www.politstudies. ru/fulltext/1999/4/2.html
75 toplamak mümkündür. Her eyden önce jeopolitik, ülkenin kaybedilmi süper güç statüsünün yeniden olu turulması için uygun bir çerçeve olarak algılanmı tır. 270
Gerçekten de kendine özgü bir büyük güç ideolojisine sahip, 271 sınırların kutsal olarak algılandığı bir ülkenin, ordusu sıcak bir sava kaybetmemesine rağmen iki yıl
(1989–1991) gibi kısa sürede tarihte ya anmı en hızlı ve en büyük jeopolitik geri
çekilmelerden birini ya aması, Rusya için kabulü zor bir sarsıntıydı. Toplumsal ruh hali itibariyle 1920’lerin Almanya’sına benzeyen 1990’ların Rusya’sında SSCB’nin
çökü ünü yenilgisi olarak algılanması ve yeniden süper güç olmanın sadece
Rusya’nın jeopolitik statüsüne dayanmakla mümkün olacağı dü üncesi yaygın bir görü tü. 272 Bu bakımdan sınır, toprak, coğrafî konum ve benzeri kavramların yaygın olarak kullanıldığı geleneksel jeopolitik kuram birden bire ideolojik bo luk içine dü en Rusya’da özel bir ilgi topladı. Đkinci olarak, çökü ün ardından ortaya çıkan yeni devletlerin toprak ve nüfus alanı konusunda birbirleriyle yoğun mücadeleye giri mesi de Rusya’da jeopolitiğe ilgiyi artırdı. 273 Üçüncü olarak, Sovyet döneminde dü man olarak görülen büyük devletlerin eski Sovyet coğrafyasına yönelik ilgileri de
önemli bir unsurdu. Son olarak, Sovyet döneminde uğra ılmasına yasak konulması da Rusya’da jeopolitik kuramın ilgi çekici nitelik kazanmasına neden olmu tu.
270 T. A. Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitiçeskih Đdey (Moskova; Ves Mir, 1999), s. 6. 271 Rusya’da büyük güç anlayı ı için bkz; Arthur Sagadeev, ‘Rusya ve Büyük Güç Đdeolojisi’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel, Cilt 1, Sayı. 1, (Đlkbahar 1994 ), s. 29 38.; Vladimir Shlapentokh, ‘Is the ‘Greathness Syndrome’ Eroding?’, The Washington Quarterly , Cilt 25, Sayı. 1,( Kı 2002), s. 131 146.; Hannes Adomeit, ‘Russia as a “Great Power” in World Affairs : Images and Reality’, International Affairs (Royal Institute of International Affairs) , Cilt. 7, Sayı. 1, (Ocak 1995), s. 35–68. 272 Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitiçeskih Đdey , s. 6. 273 O. P. irgazin, ‘Geopolitiçeskie Đnteresı Rossii v Period Globalnogo Peredela Mira’, Russkiy Geopolitiçeskiy Sbornik, Sayı. 2, 1997, http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000102/002/01010501.htm, (20 Aralık 2002), s. 1.
76 Jeopolitiğe yaygın ilgi 1994’de Duma’da bir Jeopolitik Komisyonunun kurulmasına 274 ve ubat 1999’da Duma Ba kanı Gennadiy Seleznyov’un jeopolitik kuramın bir ders olarak orta öğretim okullarında okutulmasını önermesine 275 kadar varırken, Rus bilim adamları ve politikacıları konuya ili kin görü ve çalı malarını içeren sayısız kitaplar yayınladılar. Bu durum Rusya’nın yeni yönünün belirlenmesine ili kin deği ik jeopolitik akım ve modellerin gündeme gelmesine kaykıda bulundu. Rusya’nın ulusal güvenliğini sağlamak için alternatif modeller
öneren bu yakla ımların çokluğu, bu eğilimlerin tamamını ve her türlü ayrıntısıyla birlikte ortaya koymanın yanısıra, sınıflandırma konusunda da ciddî bir zorluğa neden olmaktaydı. Bu nedenle bu bölümde Yeltsin dönemi Rusya’sının ulusal güvenlik anlayı ı ve politikalarını önemli ölçüde belirleyen Atlantikçilik ve Yeni
Avrasyacılık jeopolitik yakla ımları üzerinde duracağız.
C. Atlantikçiler ve Rus Ulusal Güvenlik Anlayı ı
Atlantikçilik veya diğer adıyla Batıcılık akımı temel felsefesi itibariyle Rusya’nın
Batı kültürünün ayrılmaz bir parçası olduğu ve Rusya’nın geleceğinin Batı ile kader birliği yapmasına bağlı olduğu ön kabulüne dayanmaktaydı. Bu anlamda Rusya’da
Atlantikçi akımının tarihi kökenlerini 18. yüzyılda Büyük Petro’nun reform çabaları ile ba latmak mümkündür. Bu dönemde Batılıla ma Avrupa’nın bir parçası olma ile aynı anlamı ta ıdığı için Petro’nun çabaları Rusya’yı bir Avrupa devleti yapmak biçiminde özetlenebilir.
274 A. Mitrofanov, ‘ Ot Geografii k Geopolitike’, www.nasledie.ru/oboz/NO2_98/2_4.HTML (19 Aralık 2002), s. 3. 275 Đvan Kurilla, ‘Geopolitika i Komunizm’, www.russ. ru/journal/edu/99 02 23/kuril.html , (19 Aralık 2002), s. 4.
77 Batıla ma dü üncesi daha sonra 19. yüzyılda Slavcılıkla beraber dü ünsel alanda etkin olan görü lerden biri haline gelmi ti.276 Fakat 1853–1855 dönemindeki
Kırım Sava ı Avrupa’ya ili kin kızgınlık ve hayal kırıklığını gündeme getirerek
Batıcılık akımının etkinliğini törpüledi. Ayrıca, 19. yüzyılın sonunda sol devrimci dü üncenin etkili bir akıma dönü mesi ve 20. yüzyıldaki Ekim Devriminin ardından
Batı ile çatı ma halinde yeni bir rejimin kurulması, Batıcılığı tamamen geri plana itti.
Batıcılığın Rus dü ünce ve pratiğindeki yeri ve etkinliği önünde en önemli engel olarak duran Sovyetlerin Batı kar ıtı retoriği 1980’lerin sonunda Gorbaçev’in yeni politik dü ünce konsepti ile ortadan kalkınca, Gorbaçev insanlığın ortak değerleri için Batıyla i birliği önerisini gündeme getirdi. 277
SSCB’nin çökü ünü takiben Rus ulusal güvenlik dü üncesinde deği ik arayı lar ya anırken de Batıcılık ve Batı eksenli öncelikler tekrar öne çıktı. Arayı lar özellikle ulusal güvenlik ve dı politika alanında kendisini gösterirken, Rus dı politikasındaki temel eğilimler ilk olarak 28 Mart 1992’de dönemin Rusya Devlet Ba kanı Boris
Yeltsin’in danı manı Sergey Stankeviç’in Nezavisimaya Gazeta gazetesinde yayınladığı makalesinde Atlantikçilik ve Avrasyacılık olarak tasnif edildi. 278
1991–1992 döneminde liberalizm ve Batıcılık Rusya siyasal yapısı içinde yükselen değerlerdi ve bu durum Atlantikçilere Rusya Devlet Ba kanı Yeltsin
276 Soltan, ‘Coğrafya, Tarih ve Rus Kimliği’, s. 78.; Ayrıca bkz; Nikolay Berdyaev, Russkaya Đdeya (Moskova; Folio, 2000), s. 36–70. ve Iver B. Neumann, Russia and the Idea of Europe (Londra: Routledge, 1996), s. 28–39. 277 Ayrıntılı bilgi için bkz; Alexander A. Sergounin, Post Communist Security Thinking in Russia: Changing Paradigms (Copenhagen; Copenhagen Peace Research Institute, 1997), ,s.3–8. ve Alexander A.Sergunin, ‘Russian Post Communist Foreign Policy Thinking at the Cross Roads: Changing Paradigms’, Journal of International Relations and Development, Cilt 3, Sayı 3 (Eylül 2000), http://www.ciaonet.org/olj/jird/jird_sept00sea01.html (12 Mart 2002). 278 Stankeviç’in bu görü lerinin yer aldığı ve The National Interest dergisinin Yaz 1992 sayısındaki makalesinin çevirisi için bkz; Sergei Stankevich, ‘Rusya Kendisini Arıyor’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel , Cilt 1, Sayı 1 (Đlkbahar 1994), s. 39–43.
78 yönetiminde önemli mevkilere gelme olanağı sağladı.279 Bu grubun içinde
Batıcıların lideri olarak bilinen Rusya Dı i leri Bakanı Andrey Kozırev’in yanısıra,
Ba bakan Yardımcısı (ve vekili) Yegor Gaidar, Devlet Sekreteri Gennadiy Burbulis,
Ula tırma Bakanı Mihail Poltoranin, Dı i leri Bakan Yardımcıları Georgy Kunadze,
Vitali Churkin ve Fedor Shelov Kovediaev bulunmaktaydı. 280 Batıcılar esasen hükümet içinde Dı i leri Bakanlığında ve Devlet Ba kanlığı Ofisinde önemli pozisyonlar edinmelerinin yanısıra, siyasal sistemin ve toplumun diğer kesimlerinde de kendilerine yanda bulmu lardı. Batıcı grubun içinde örneğin, Yüksek Sovyet’ten
Viktor Sheinis, Sergey Yushenkov, Vladimir Kuznetsov, Gleb Yakunin, Galian
Starovoitova, akademisyenlerden Nikolay Kosolapov, Konstantin Sarkisov, Andrei
Kortunov, medya (örneğin gazeteci Evgeniy Kiselev), sanat ve kültür dünyasından
(örneğin, Andrey Nuykin, Otto Latsis, Yuriy Karyakin) ki iler de yer almaktaydı. 281
Atlantikçilik akımı Ağustos 1991’den 1992 sonuna kadar Rusya ulusal güvenlik önceliklerinin ve politikalarının belirlenmesinde egemen görü oldu. 282 Bu akımın Rusya’nın temel dı ulusal güvenlik önceliklerine ili kin görü , politika ve uygulamalarını bir kaç noktada ele alabiliriz.
1. Batı ile ili kiler
Kozırev’in liderliğini yaptığı akımın esas amacı Rusya’nın Batıya siyasal ve ekonomik entegrasyonunu sağlamaktı. 283 Batıcılar Doğu ile Batı arasındaki kar ıla manın, Kuzey ile Güney arasında bir kar ıla ma ekline dönü me sürecinde
279 Rusya’da liberal ve reformcu akımın etkinliği konusunda ayrıntılı değerlendirme için bkz; Liliya evtsova, Rejim Borisa Yeltsina ( Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegii, 1999) , s. 41–85. 280 Alexei G. Arbatov, ‘Russia’s Foreign Policy Alternatives’, International Security, Cilt 18, Sayı 2 (Sonbahar 1993), s. 10. 281 Arbatov, ‘Russia’s Foreign Policy Alternatives’, s. 10. 282 Sergounin, Post Communist Security Thinking in Russia: Changing Paradigms, s. 9. 283 Arbatov, ‘Russia’s Foreign Policy Alternatives’, s. 10
79 olduğuna inanıyorlardı. 284 Batıyı bir dü man olarak değil, daha ziyade yeni dünya düzeninin olu turulmasında ortak olarak görüyorlardı. Atlantikçilere göre Batı ve
Rusya demokrasi, piyasa ekonomisi ve insan hakları benzeri ortak değerlere sahiptiler ve pek yakında her ikisi de Güneydeki kalkınmakta olan ülkelerden gelebilecek göç, terörizm, Đslam köktendinciliği ve hatta askerî saldırı tehditleriyle kar ı kar ıya kalabilirlerdi. Yeltsin’in Kuzeyin sanayile mi devletleri için ortak bir sistem olu turulması önerisi ve Güneydeki potansiyel saldırılara yöneltilecek ortak bir ABD Rus nükleer savunma sistemi kurulması çağrısı bu dü ünceden kaynaklanıyordu. 285 Bu çerçevede olu an Batıcı akımın genel duru unu dört ana noktada toplamak mümkündür. 286
Her eyden önce, Batıcılar kendilerini Batılı değerler sistemi ile tanımlamaktaydılar. Kozırev bu tanımlayı ı en somut ekliyle Aralık 1991’de Rusya dı politikasının ana hatlarını belirlerken ortaya koymu tu. 287 Kozırev yaptığı konu mada birey öncelikli toplumu, piyasa ekonomisini ve Batıyla birlikteliği sağlayacak bütün değerleri kabul ettiğini ifade etmi ti. Rusya’nın ABD, Almanya ve
Fransa ile ittifak ve i birliği yapacağını belirten Kozırev, ülkenin dünyadakı eski
öncü konumuna yükselmesi için demokrasinin gerekli olduğunu, Rusya’nın demokratik güçler tarafından özgürle tirilmesi durumunda 10–12 sene içinde öncü
ülke konumuna ula acağını savundu. Kozırev ayrıca Batıyla ittifak fikrinin sadece askerî i birliği olmadığını aynı zamanda ortak değerlere bağlılık olarak ortaya
çıktığını ifade ediyordu. Batıcı akımın bu yakla ımını Devlet Ba kanı Yeltsin Ocak
284 Alexander Rahr, ‘Rus Dı Politikasında “ Atlantikçilere” Kar ı “Avrasyacılar” ’, Erol Göka ve Murat Yıldız (der.), Uygarlığın Yeni Yolu Avrasya (Đstanbul; Kızılelma, 1998), s. 43. 285 Ibid. 286 Leszek Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War (Londra; Praeger Publishers, 1996), s. 4–5. 287 Ibid.
80 1992’de BM’de yaptığı konu mada da vurguladı ve ilkelerinin demokrasinin
üstünlüğü, insan hakları, özgürlük, me ruluk ve moral ölçütler olduğunu belirterek
ABD’yi ve genelde Batıyı müttefikleri olarak gördüğünü beyan etti. 288
Đkinci olarak, Batıcılar Rusya’nın dünya ekonomisine entegrasyonunu savunuyorlardı. 289 Batıcılar siyasal alanda demokrasinin vazgeçilmez olduğuna inanırken, ülke ekonomisindeki geli menin Rusya’da demokrasinin kaderini belirleyecek unsur olduğunu vurguluyorlardı. 290 Rusya’nın demokratik dönü ümünün ve özellikle ekonomik içerikli iç sorunlarının çözümü için uluslararası ekonomik kurumlara açılmanın önemli olduğunu dile getiren Kozırev’in ilk dı politika açıklamalarından biri, uluslararası toplumu ve IMF benzeri uluslararası finans kurumlarını Rusya’da ekonomik dönü üme yardım etmeye çağırmak olmu tu. 291
Kozırev Eylül 1992’de CNN televizyonuna verdiği demecinde ise Rusya’nın
Marshall yardımına benzer bir dı yardıma ve i birliği programına gereksinim duyduğunu, bunun gerçekle mesi durumunda ülkesinin “sivil devletler ailesinde” yerini alacağını belirtiyordu. Rusya’nın IMF, Dünya Bankası ve GATT üyeliği ile
Avrupa Bankası, G–7, Avrupa Topluluğu, OECD, bölgesel bankalar, Asya Pasifik ve diğer bölgelerde yapılan ekonomik i birliği zirvelerine aktif katılım ve i birliğini de bu ekonomik bütünle me sürecinin fiili yansımaları olarak ortaya koydu. 292
Üçüncü olarak, Batıcılar güvenlik anlamında yarar sağlamak istiyorlardı.
Rusya’nın sınırlarında patlak veren çatı malar ve yeni bağımsız devletlerdeki Rus azınlığın durumu Rusya’yı bu çatı maların içine çekerek demokratik reformlara zarar 288 Ibid., s. 5. 289 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz; Yegor Gaydar, Gosudastvo i Evolyutsiya: Kak Otdelit Sobstvennost ot Vlasti i Povısit Blagosostayanie Rosssiyan ( Moskova; Norma, 1997). 290 Andrei Kozyrev, ‘Russia. A Chance for Survival’, Foreign Affairs , Cilt. 71, Sayı. 2, (Yaz 1992), s. 8. 291 Ibid., s. 9. 292 Kozyrev, ‘Russia. A Chance for Survival’, s. 9.
81 verebilirdi. Kozırev ve Yeltsin bu tehlikeyi ortadan kaldırmak için Avrupa güvenlik sistemi olan Avrupa Güvenlik ve Đ birliği Konferansının bütün Avrasya’yı kapsayacak biçimde geni letilmesi çabasına giri tiler. Bu bağlamda Kozırev Ocak
1992’de Almanya Dı i leri Bakanı Dietrich Genscher’le görü mesinde
Vancouver’den Vladivostok’a ortak bir güvenlik alanı olu turulmasını savunurken,
Yeltsin de BM’deki konu masında Rusya’nın güvenlik sorunlarını çözmek için
“Ortak Avrupa güvenlik sisteminin” kurulmasını önerdi. 293
Son olarak, Batıcılar Rusya’nın büyük güç statüsüyle Batı tarafından e it statülü ortak olarak kabul edilmesini savunuyorlardı. Yeni dünyanın, geli mi
ülkelerin esasen G–7 olarak bir araya geldiği merkez ve geri kalanların çevreyi olu turduğu ikili bir yapıdan olu tuğunu savunan Batıcılar, Rusya’nın G 7 ve diğer
Batılı kurumlara girmesini ülkenin çevreden merkeze dönü mesi için önemli görmekteydiler. 294 Bu bakımdan Rusya’nın G 7’ye girmek için gerekli bütün ko ullara sahip olduğunu, bu üyeliğin Rusya’nın Batı politikasının en önemli unsurlarından biri olduğunu vurguladılar. Kozırev, Sovyetler Birliğinin çökü ünden sonra ülkesinin statüsünü kaybettiği yakla ımının gerçekleri yansıtmadığını,
Rusya’nın halen insan ve entelektüel kaynakları, doğal zenginlikleri, coğrafî konumu ve büyüklüğü ile büyük güç olduğunu belirtiyordu. 295
Atlantikçi akımın Rusya yönetiminde tam anlamıyla egemen olduğu Ağustos
1991–1992 sonu arasında Batıyla ili kilerin öncelikli alan olduğunu ve Batı ile balayı döneminin ya andığını söylemek mümkündür. 296 Bu dönemde içteki ekonomik ve politik reformları gerçekle tirmek ve böylece Batı dünyasının bir parçası olmak
293 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War , s. 5. 294 Zagorski, ‘Russia in a New World’, s. 6 7. 295 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War , s. 5. 296 Peter Truscott, Russia First: Breaking With the West (London; I.B.Tauris Publishers, 1997), s. 36.
82 öncelikli hedefti. Bu tutum Rusya’da yönetimin temel güvenlik konularındaki tavrını da belirlemi tir. Bu bağlamda Rusya küresel güvenlik için hayati öneme sahip nükleer silahlar konusunda ABD ile Gorbaçev döneminde ba latılan i birliği anlayı ını sürdürmü tür. Nitekim 3 Ocak 1993’de ABD ve Rusya arasında nükleer silahlarının sınırlandırılmasını öngören START–2 ( Strategic Arms Reduction Talks
Stratejik Silahların Sınırlandırması Görü meleri) anla ması imzalandı. 297 Bu anla mayla 31 Temmuz 1991’de SSCB ve ABD arasında imzalanan ve nükleer sava ba lıklarının sayısının 6000 adetle sınırlayan START 1 uzla masından daha ileri bir adım atılmı ve 10 sene içinde nükleer sava ba lıklarının 3500 âdete dü ürülmesi
öngörülmü tü. 298
Rusya’nın Batı ile ili kilerinde bir diğer önemli güvenlik konusu ise NATO ile ili kiler ve NATO’nun geni leme sürecine ili kin tartı malardı. Atlantikçi yakla ım öncelikle NATO’yu Avrupa ve Transatlantik güvenliği için önemli bir kurum olarak değerlendiriyordu. 299 Bu bağlamda Rusya yönetimi 1991–1993 döneminde NATO’nun doğuya geni leme sürecine muhalefet etmedi. 300 Hatta
297 S. Neil MacFarlane, ‘Russia, the West and European Security’, Survival , Cilt 35, Sayı 3 (Sonbahar 1993); s. 9. 298 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz; John W.R.Lepingwell, ‘Start II and Rolitics of Arms Control in Russia’, Internationla Security , Cilt 20, Sayı 2 (Sonbahar 1995), s. 63–91; Aleksey Arbatov, ‘Sokra enie i Ograniçenie Vorujenie’, Arbatov (der.), Bezopastnost: Rossiyskiy Vıbor , s. 449–501; V. Z. Dvorkin ve V. V. Tsvetkov, ‘Vozmojnoe Dalney ee Sokra enie Arsenalov SNB: Usloviya i Printsıpı’, T. A. akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii (Moskova: ROSSPEN, 2002), Cilt 2, s. 70–78; ve G.S. Zarnitskiy, ‘Natsionalnaya Bezopastnost Rossii i Zadaçi Yasernogo Razorujeniya Posle Zaklyuçeniya Dogovora SNB–2’, Stsepinskiy (der.), Problemı Bezopastnosti Rossii , s. 96–128. 299 Sergounin, Post Communist Security Thinking in Russia, s. 9; ve Dmitri Rurikov, ‘How It All Began: An Essay on New Russia’s Foreign Policy’, Miller Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow (Washington: Brassey’s, 1994), s. 138. 300 Sergounin, Post Communist Security Thinking in Russia, s. 9. Rusya yönetiminin NATO konusundaki yakla ımı konusunda daha ayrıntılı bilgi için bkz; Đrina Kobrinskaya, ‘Rossiya Tsentralnaya Evropa NATO’, Rossiya: Novıe Prametrı Bezopastnosti (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 1995), s. 8–41 ve E. C. Volk ve V. A. Sarıçev, ‘Rosssiya i NATO: Po Puti Partnerstva’, Stsepinskiy (der.), Problemı Bezopastnosti Rossii, s. 49–58.
83 zaman zaman Devlet Ba kanı Yeltsin ba ta olmak üzere üst düzey Rus yetkilileri bir gün Rusya’nın da NATO üyesi olabileceği yönünde açıklamalar yaptılar. 301
Özetle, Atlantikçilik Rusya’nın Avrupa’nın bir parçası olması, dünya ekonomisinin organik bir parçasına dönü mesi, sekizinci üye olarak G 7’ye girmesi,
Atlantik Đttifakının baskın iki üyesi olan ABD ve Almanya’ya önem vermesi gibi unsurlara dayanmaktaydı. 302 Bu bağlamda Atlantikçiler Rusya’nın ulusal güvenlik
öncelikleri içerisinde Batı ile ili kileri ilk sıraya koymakta, ülkenin reform sürecinde
Batının ekonomik ve politik desteğinin hayati önemde olduğunu da vurgulamaktaydılar. Bu çerçevede Atlantikçiler Rusya’nın politik, ekonomik, güvenlik ve kültürel konularda Batı ile stratejik i birliğini savunmaktaydılar.
2. BDT ile Đli kiler
Atlantikçiler Rusya’nın BDT coğrafyası ile ili kilerine de farklı bir bakı açısı getirmekteydiler. BDT coğrafyasının RF’nin en önemli ulusal güvenlik
önceliklerinden biri olduğunu vurgulayan Atlantikçiler, 303 yine de eski Sovyet coğrafyasısına yönelik yakla ımlarını SSCB’nin emperyal mirasının reddi üzerine kurmu lardı. 304 Atlantikçi yakla ıma göre, Rusya’nın tekrar “büyük güç” statüsüne kavu ması için 15. yüzyıldan beri süregelen ve temel yayılma alanının Avrasya olduğu toprak i galine dayanan geleneksel anlayı tan vazgeçerek, Batının sanayile mi demokratik ülkeleriyle i birliği yapması ve Batı sistemine uyum sağlaması gerekmekteydi. Bu bağlamda Batıcılara göre, eski Sovyet coğrafyasına
301 Mac Farlane, ‘Russia, the West and European Security’, s. 9 ve Sergounin, Post Communist Security Thinking in Russia, s. 9. 302 Stankevich, ‘Rusya Kendisini Arıyor’, s. 40. 303 Kozyrev, ‘Russia. A Chance for Survival’, s. 10. 304 Nikolay Kosolapov, ‘Stanovlenie Subyekta Rossiyskoy Vne ney Politiki’, Pro et Contra , Cilt 6, Sayı 1–2 (Kı Đlkbahar 2001), s. 19.
84 ili kin geleneksel Rus (ve Sovyet) yakla ımı bütünle mek istedikleri Batı dünyası bakımından “uygarca bir tutum” olarak değerlendirilemezdi. 305 Bu coğrafyadaki
Sovyet stili ekonomilere sahip yeni devletler üzerinde geleneksel anlamda etkinlik kurma, reform sürecini sekteye uğratabilecek politik ve ekonomik maliyetleri beraberinde getirebilirdi. Atlantikçiler varmak istediği demokratik sisteme ve piyasa ekonomisine sahip olu um için, Rusya’nın ulusal çıkarlarını Batıyla uyumlu hale getirmesi ve bu bağlamda eski Sovyet coğrafyasına ili kin yeni bir tavır takınması gerekmekteydi. Bu bağlamda Atlantikçilere göre Rusya, eski Sovyet coğrafyasındaki emperyal anlayı a dayanan özel rolünü ve zoraki bütünle me sürecini ret etmeliydi. 306 Batıcılar için bu coğrafya Rusya için iyi kom uluk ve istikrar ku ağı olmalıydı ve bunun için de olu an yeni devletlerin bağımsızlık ve toprak bütünlüklerinin tanınması gerekmekteydi. 307
Kar ılıklı çıkar ve saygıya dayanan yeni anlayı ın i aretleri Ba kan Yeltsin ve
Dı i leri Bakanı Kozırev’in konu ma ve demeçlerine de yansımı tı. 308 Kozırev sık sık BDT üyeleri arasındaki ili kilerin kar ılıklı çıkar ve anlayı a dayanan bağımsız devletler arasında bir ili ki olmasını istediklerini vurguluyordu. 309 Rusya Parlamento
Ba kanı Ruslan Hasbulatov da ubat 1992’de Rusya’nın tarihin hatalarından ders almasını, eski Sovyet mekânındaki etnik çatı malarda arabulucu olmamasını ve uzak durmasını önermi ve Rus dı politikasında faydacı tercihlerin öncelik kazanması
305 Mikhail A. Alexseev , ‘The Challenge of Relations With Former Republics’, Stephen K.Wegren (der.), Russia’s Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment (New York: M. E. Sharpe, 2003), s. 42. 306 Yuriy Federov, ‘Krizis Vne ney Politiki Rossii: Kontseptualnıy Aspekt’, Pro et Contra , Cilt 6, Sayı 1–2 (Kı Đlkbahar 2001), s. 35. 307 Ibid. 308 Bu taslak belgenin bir özeti için bkz; ‘Russia’s Foreign Policy Consept’ , International Affairs (Moscow) , (Ocak 1993), s. 15–16. 309 Kozyrev, ‘Russia. A Chance for Survival’, s. 10.
85 gerektiğini savunmu tu. 310 Hasbulatov’a göre, bunun anlamı eski Sovyet ülkeleriyle
Rusya’nın ekonomik geli imine gerçekten katkıda bulunacak ili kileri geli tirmekti. 311 Hasbulatov ayrıca BDT’nin gelecekte AB’ye benzer ortak insani değerler ve kar ılıklı bağımlılıklar esasına dayanan bir bütünle me kurumu olabileceğini öne sürmü tü. 312
Rusya’nın eski Sovyet coğrafyasına ili kin emperyal bakı açısından vazgeçmesinin ve daha çok gönüllü konfederatif esasa dayan yeni bir birlik yakla ımının güçlü i aretleri uygulanan politikalarda da kendini açıkça göstermeye ba lamı tı. Öncelikle politik alanda Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya birlikte
SSCB’nin hukuken ortadan kaldırılması anlamına gelen 8 Aralık 1991 tarihli
BDT’nin kurulduğunu ilan eden Belovejsk Anla ması’nın öncülüğünü yaptılar.
Ardından 21 Aralık 1991’de Alma Atı’da Gürcistan ve Batlık cumhuriyetleri dı ındaki eski SSCB üyeleri tarafından imzalanan protokolle BDT eski Sovyet coğrafyasının 11 üyeli yeni birliği biçiminde ortaya çıktı. 313 Bu bağlamda
Atlantikçiler için BDT, SSCB’den yeni döneme geçi te yumu ak geçi örgütü ve orta vadede eski Sovyet coğrafyasında Batı tarzı bir i birliği çatısı olarak görülmekteydi.
Ekonomik politikalar açısından, Atlantikçiler için BDT Sovyet döneminin yararlı ekonomik ili kilerinin Sovyet tarzı sübvansiyonlar ödenmeden sürdürülmesi anlamına geliyordu. 314 Nitekim Ocak 1992’de Rusya “ortak ruble alanının” iptal
310 Alekseev , ‘The Challenge of Relations With Former Republics,’ s. 43. 311 Ibid. 312 Bu konuda geni bir değerlendirme için bkz; Ruslan Khasbulatov, ‘The Commonwealth of Independent States: Conflicts, Problems, Perspectives’, Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, s. 165–184. 313 Rurikov, ‘How It All Began: An Essay on New Ruıssia’s Foreign Policy’, s. 157. Ayrıca Belovejsk Anla ması ve Almatı Protokolünün tam metni için bkz; ‘Belovejskie Sogla eniiya’, T. A. akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Cilt 4, s. 1–18. 314 Alexseev , ‘The Challenge of Relations With Former Republics,’ s. 43.
86 edildiğine dair bir karar alarak, bütün BDT coğrafyasının ekonomik sorunlarının maliyetinden uzak durmayı seçen bir tavır ortaya koydu.
Güvenlik alanında Atlantikçi bakı açısı önceliği, Sovyet mirası nükleer silahların denetiminin SSCB’nin yasal varisi olarak sadece Rusya’da toplanmasına veriyordu. Bu çerçevede ilk olarak Belovejsk Anla ması ile nükleer silahlar üzerinde tek merkezden kontrol sağlanacağı karara bağlandı. 315 Alma Atı protokolünün imzalanmasının ardından da, ek anla ma ile BDT’nin nükleer silahlara sahip dört
üyesinin (Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistan) ortak nükleer politika yürütmesi ve Ukrayna ile Beyaz Rusya’daki nükleer silahların tamamen tasfiyesi
öngörüldü. 316 Ayrıca, Ukrayna ve Beyaz Rusya’nın “Nükleer Silahların Yayılmasını
Önleme” Anla masına imza atması ve Ukrayna, Beyaz Rusya ile Kazakistan’da bulunan taktik nitelikli nükleer silahların 1 Temmuz 1992’ye kadar imha edilmek
üzere Rusya’ya nakli karara bağlandı. 317
Atlantikçiler eski Sovyet mekânının “ortak savunma alanı” olduğunu belirtiyorlardı. Liberallere göre, bu savunma alanının savunulması için hem bağımsız devletlerin özgün ihtiyacını kar ılayan ulusal askeri doktrinlere ve hem de ortak ihtiyaçlara cevap verecek bir birlik askeri doktrinine gerek vardı. 318 Alma Atı protokolü BDT’yi “ortak askeri stratejik alan” biçiminde tanımlasa da Ukrayna,
Azerbaycan ve Moldova bu anlayı ın dı ında kalma çabası içindeydi. Özbekistan ve
Türkmenistan ise diğer BDT üyeleriyle askeri i birliğine girmeden önce kendi ulusal
315 ‘Belovejskie Sogla eniiya’, s. 12. 316 Rossiiskaya gazeta, 24 Aralık 1991’den aktaran Buszynski, Russian Foreign Policy after the Cold War , s. 103. 317 Ibid. 318 Tatiana Shakleina, ‘Russian Policy Toward Military Conflicts in the Former Soviet Union’, Bruce Parott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia ( New York: M. E. Sharpe, 1995), s. 89.
87 ordularını kurmak istiyorlardı. 319 Bu bağlamda üye devletlerden Ukrayna,
Azerbaycan, Moldova ve Beyaz Rusya’nın itirazı sonucu SSCB’nin son Savunma
Bakanı ve BDT Birle ik Güçler Komutanı Yevgeni apo nikov’un 14 ubat 1992’de
önerdiği konvonsiyonel kuvvetler için ortak komutanlık önerisi kabul edilmedi. 320
Ortak komutanlığa sahip silahlı kuvvetler fikrinin kabul görmemesi üzerine Rusya
Devlet Ba kanı Yeltsin 7 Mayıs 1992’de Rusya Silahlı Kuvvetlerinin kurulması konusundaki kararnameyi imzaladı. 321 Bu geli melerin ardından Rusya’nın BDT
üyeleriyle güvenlik ili kileri de yeni bir çerçeveye oturmaya ba ladı ve 15 Mayıs
1992’de Ta kent’te BDT’nin ortak güvenlik alanına dönü mesine itiraz etmeyen
Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’la Ortak Güvenlik
Anla ması imzalandı. 322
Rusya için BDT bölgesinde endi e ve tehlike kaynağı konumundaki çatı ma ve etnik sorun bölgelerinde gerginliğin dü ürülmesi, çatı maların durdurulması ve kontrol edilmesi önemli bir öncelikti. Bağımsızlığın ilk aylarında Rusya yönetimi bu sorunlara doğrudan taraf olmamaya ve barı gücü benzeri operasyonlarda tek ba ına yer almaktan uzak durmaya çalı mı ve bu konuda BM ve AGĐK benzeri uluslararası kurumların aktif katılımını da içeren barı gücü görevlerine sıcak yakla mı tı. 323
Rusya muhtemel bir barı operasyonunda BDT üyelerinin ortak görev almasının yararlı olacağı anlayı ını benimsemi ti. Bu anlayı çerçevesinde 20 Mart 1992’de
BDT bünyesindeki Ortak Barı Gücü ve Askeri Gözlemciler Anla ması imzalandı. 324
319 Ibid. 320 Buszynski, Russian Foreign Policy after the Cold War , s. 104. 321 Ibid. 322 Andrei Zagorski, ‘Regional Structures of Security Policy Within the CIS’, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia ( London: RIIA, 1998), s. 282. 323 Aleksandr Golts, ‘Mirotvorçiskie Operatsii Sredstvo Realizatsii Natsionalnıh Đnteresov Rossii’, Rossiya: Novie Parametrı Bezopastnosti , s. 46. 324 Christoph Royen, ‘Conflicts in the CIS and Their Implications for Europe’, Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda (New York: SIPRI,1997), s. 240.
88 Anla ma BDT barı gücü operasyonlarının BM yasalarına ve AGĐT kurallarına uygun biçimde yapılmasını öngörmekteydi.
Fakat Dı i leri Bakanı Kozırev’in çatı malara doğrudan taraf olma yerine diplomatik çözüm tercihleri ve uluslararası camiayla beraber hareket etme tavrı,
Đlkbahar 1992’de Dinyester (Moldova) ve Abhazya (Gürcistan) ile sonbaharda da
Tacikistan’daki iç sava nedeniyle yeni bir yapıya dönü tü. 325 Bir yandan artan
çatı malar ve kontrolden çıkan istikrarsızlıklardan doğan endi e, öte yandan Rusya içinde Kozırev’in tavrını pasiflik olarak değerlendiren çevrelerin itirazı Rusya’yı daha aktif davranmaya itti. Özellikle Dinyester’deki çatı malar sonucu bölgede ya ayan Rusların imha ve göç tehlikesi ile kar ı kar ıya kalması, Rusya Ba kan
Yardımcısı Aleksandr Rutskoy’un askeri müdahalenin art olduğunu savunmasına ve
Rusya Parlamentosu’nda Moldova’daki Rusça konu anların ( Ruskoyazıçnıh ) savunulmasını isteyen bir karar çıkartılmasına neden oldu. 326 Ardından eski SSCB döneminden bölgede kalan 14. Rus Ordusu komutanı General Aleksey Lebed’in
Moldova’nın ba kenti Ki inev’e saldıracağını ilan etmesi ile Dinyester’deki
çatı malar durdu. 327 23 Temmuz 1992’de Rusya ve Moldova arasında varılan uzla ma gereği bir ”barı güçü” olu turuldu ve 6 Rus taburu bu gücün içinde yer aldı. 328 Bu Rusya’nın bağımsızlık sonrası ilk barı gücü misyonuydu ve ardından
Abhazya ve Güney Osetya’daki çatı malar üzerine bu bölgelere de Rus barı gücü konu landırıldı. 329 Rusya’nın bu dönem içinde barı gücü misyonunda yer aldığı dördüncü sorun Tacikistan’da 1992 sonbaharında ya anan iç sava ı bitirmek içindi.
325 Golts, ‘Mirotvorçiskie Operatsii Sredstvo Realizatsii Natsionalnıh Đnteresov Rossii’, s. 47. 326 Pavel Baev, ‘Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia’, Christoph Bluth (der), Security Dilemmas in Russia and Eurasia , s. 211. 327 Baev, ‘Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia’, s. 211. 328 Golts, ‘Mirotvorçiskie Operatsii Sredstvo Realizatsii Natsionalnıh Đnteresov Rossii’,s. 48. 329 Royen, ‘Conflicts in the CIS and Their Implications for Europe’, s. 240.
89 Rusya ve diğer BDT üyelerinden Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’ın olu turduğu “BDT Barı Gücü” 9 Ekim 1992’de olu turuldu. 330
Sonuç olarak, Atlantikçilerin eski Sovyet coğrafyasına ili kin tavırlarını öyle
özetlemek mümkündür: Esas öncelik alanı olarak Batıyı gördükleri için eski Sovyet mekânına ili kin tavırlarını da Batı değer ve çıkarları ile uyumlu hale getirme
çabasındaydılar. Eski Sovyet coğrafyasının Batı ile ili kilerde sorun yaratmasını istemeyen Atlantikçiler, bölgeye ili kin emperyal politikalar yerine ekonomik
öncelikli ve bağımsız devletler arasında gönüllülüğe dayanan ili ki modelini benimsiyorlardı. Fakat hem Rusya’nın içinden geleneksel emperyal anlayı ın direni i ve hem de BDT mekânındaki istikrarsızlıklar Atlantikçilerin bu yakla ımını etkisiz kılan geli meleri beraberinde getirdi.
3. Asya ile Đli kiler
Atlantikçilerin üzerinde durdukları bir diğer önemli öncelik Asya ile ili kileri yeni bir çerçeveye oturtmak olmu tur. Gorbaçev’e kadarki dönemde her türlü ideolojik rekabete ve sınır anla mazlıklarına rağmen SSCB’nin Asya politikasının merkezinde
Çin ve bu ülkeyle ili kilerdeki sıkıntıların a ılması vardı. Gorbaçev’in Batıya açılma ve ekonomik reform süreciyle Japonya, SSCB’nin Asya politikasında öncelik kazanmaya ba ladı. Benzer bir anlayı Atlantikçilerin etkin olduğu RF döneminde de sürdürülmeye çalı ıldı. Atlantikçi Rusya yönetiminin Asya politikasının önemli
önceliği Japonya ile ili kilerini geli tirmek, bu ülke ile Kuril adaları nedeniyle ya anan toprak anla mazlığını çözmek ve Đkinci Dünya Sava ı sonrasında bu toprak anla mazlığı nedeniyle imzalanamayan barı anla masını gerçekle tirmekti. 331
330 Royen, ‘Conflicts in the CIS and Their Implications for Europe’, s. 241. 331 Kozyrev, ‘Russia. A Chance for Survival’, s. 15.
90 Atlantikçilerin Asya politikasında Japonya’ya öncelik tanınmasının iki temel nedeni vardı. Öncelikle, Atlantikçiler Batıyla bütünle mek istiyorlardı ve Japonya’yı da Batı kulübünün önemli temsilcilerinden biri olarak görmekteydiler. Bu bakımdan
Asya politikasında Japonya’ya öncelik vermek Batıyla bütünle me politikasının doğal bir parçası olarak dü ünülüyordu. Đkinci olarak, Atlantikçiler Rusya’da reform yapmak için ihtiyaç duydukları ekonomik ve mali destek için Japonya’yı önemli bir katkı merkezi olarak değerlendirmekteydiler. Nitekim daha SSCB resmen dağılmadan, Eylül 1991’de Tokyo’yu ziyaret eden Rusya Parlamento Ba kanı Ruslan
Hasbulatov ülkesinin Japonya’dan 8–15 milyar dolar civarında ekonomik destek istediğini belirtmi ti. 332
Đli kilerin önündeki en önemli engel Kuril adaları sorunuydu. Japonya Kuril adalarının kendisine ait olduğunu ve Đkinci Dünya Sava ı sırasında Stalin yönetimi tarafından i gal edildiğini savunmakta ve ili kilerin normalle mesi için bunun düzeltilmesinin art olduğunu belirtmekteydi. Gorbaçev döneminde Sovyet yönetiminin bu sorunu çözme çabaları ba arısızlığa uğramı , Gorbaçev’in toprak anla mazlığı ve ekonomik destek arasında ayrım yapma çabaları sonuçsuz kalmı ve iki ülke arasındaki ili kiler normalle ememi ti.
Kuril adaları sorununun ili kilerin önündeki temel engel olacağını gören
Yeltsin de, daha Ocak 1990’da Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti lideri sıfatıyla Japonya’ya yaptığı ziyaret sırasında adalar sorununu çözmek için be a amalı bir öneride bulunmu tu. 333 Yeltsin’in, Japonya’nın Kuril adaları konusundaki yakla ımıyla benzerlik ta ıyan önerisi Ağustos 1991’de Sovyet lideri Gorbaçev’in
Tokyo ziyaretine davet edilen Rusya Dı i leri Bakanı Kozırev tarafından daha da
332 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War , s. 174. 333 Ibid.
91 ileri götürüldü. Kozırev dört adadan (Habomai, ikotan, Iturup ve Kuna ir) olu an
Kuril adalarından ikisinin (Habomai ve ikotan) Japonya’ya iade edilmesini
önermi ti. 334
Fakat Rusya yönetiminin Japonya ile Kuril adaları sorununu kamuoyunda da tartı maya açması ve böylece Batıdakine benzer kamuoyu destekli politika yürütme dü üncesi tam tersi bir sonuç doğurdu. Adaları iade kar ılığı ili kilerin normalle mesine Rus parlamentosu, Rusya sivil ve askeri bürokrasisi ile kamuoyundan gelen milliyetçi tepkiler yönetimi sıkıntıya soktu. 335 Japonya’dan alacağı ekonomik destekle içeride reformları gerçekle tirmek ve iç politik desteğini artırmak amacında olan yönetimin Japonya politikası temelde toprak kar ılığı ekonomik i birliği ilkesine dayanıyordu. 336 Fakat Japonya ile ili kileri yeni bir
çerçeveye oturtma çabaları ülke içinde diğer sorunlarla birle erek komünistlerin ve milliyetçilerin muhalefetini daha da güçlendirip, içteki politik riskleri daha da artıran bir yapıya dönü ünce, yönetim geri adım atmak zorunda kaldı. 337 Bu bağlamda Eylül
1992’de yapılması öngörülen ve Rusya Japonya ili kilerini yeni bir çerçeveye oturtması beklenen Yeltsin’in Tokyo ziyareti son anda ertelendi. 338
Atlantikçi yönetimin Asya politikasının ikinci önemli ayağı Çin’le ili kileri geli tirmekti. Özellikle Hru ev ve Brejnev dönemlerinde Doğu Bloğu içindeki ideolojik rekabetten ve sınır sorunlarından kaynaklanan sorunlu ikili ili kiler,
Gorbaçev döneminde bir ölçüde iyile me eğilimi gösterse de, yeni Rusya da ili kilerin nasıl bir mecrada yürütüleceği henüz netlik kazanmamı tı. Yeltsin
334 Ibid. 335 Ibid., s. 174–184. 336 Alexei Zagorsky, ‘Russian Japanese Relations: Back to the Deadelock’, Gennady Chufrin (der.), Russia and Asia: The Emerging Security Agenda (New York: SIPRI, 1999), s. 342. 337 Ibid. 338 Dale R.Herspring, ‘Russian Asian Relations’, Wegren (der.), Russia’s Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment s. 24.
92 yönetiminin Dı i leri Bakanı Kozırev, daha SSCB dağılmadan önce, SSCB Çin ili kilerinde Rusya’nın artan önemine dikkate çekmi , Sovyet Çin sınırının önemli kısmının Rusya topraklarında olduğunu vurgulamı , ülkesinin çıkarları bakımından
Çin’le sınır ticaretinin geli tirilmesinin, sınırlardaki belirsizliğin ortadan kaldırılması ve askeri gerginliğin dü ürülmesinin gerekli olduğunu belirtmi ti. 339
Bağımsızlığın adından yeni yönetim doğu sınırındaki Çin’le iyi ili kiler kurmayı amaçladığını tekrar belirterek, ekonomik açıdan güçlü bir Çin’in Rusya için tehdit olmadığını vurguladı ve bu ülkeyi Asya Pasifik’teki ABD Rusya Japonya Çin denkleminde istikrar ve denge sağlayıcı unsurlardan biri olarak değerlendirdi. 340
Fakat yine de Yeltsin yönetiminin Çin’le ili kileri sorunlu ba ladı. Bunun nedeni SSCB’ye kar ı bağımsızlık mücadelesi veren ve ideolojik açıdan antikomünist ve Batılı demokrat değerleri benimseyen Yeltsin ekibinin dı politikada da demokrasi ve insan hakları değerlerine vurgu yapması olmu tur. Nitekim, bu dı politika anlayı ında insan hakları konusunun Çin’le ili kilerde de kullanılacağı daha
SSCB dağılmadan önce Kozırev tarafından dile getirilmi ti. 341 Rusya yönetimi
Çin’deki insan hakları ihlallerine ili kin ele tirel tavrını özellikle Çin’in SSCB dı ında kendisi ile ili ki kurmaktan kaçınması sırasında açıkça ortaya koymu tu.
Yeltsin, Mayıs 1991’de SSCB liderleri ile görü mek için Moskova’yı ziyaret eden, fakat kendiyle görü mekten kaçınan Çin Devlet Ba kanı ve Komünist Parti Sekreteri
Jiang Zemin’in ziyareti sırasında Haziran 1989’da Tiananmen meydanındaki öğrenci gösterilerine müdahaleden duyduğu rahatsızlığı dile getirmi ti. 342 Yönetim bağımsızlığın ardından Çin’deki insan hakları ihlalleri konusundaki tavrını sürdürdü
339 Rurikov, ‘How It All Began: An Essay on New Ruıssia’s Foreign Policy’, s. 147. 340 Kozyrev, ‘Russia. A Chance for Survival’, s.15. 341 Rurikov, ‘How It All Began: An Essay on New Ruıssia’s Foreign Policy’, s. 147. 342 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War , s. 190.
93 ve Batılı devletlerin tutumuna benzer ele tirel bir tavır geli tirdi. 343 Bu tavır
Kozırev’in Mart 1992’de Pekin ziyareti sırasında da dile getirildi. Kozırev insan hakları konusunun Rusya’nın Çin politikasının ayrılmaz bir parçası olduğunu belirterek, Çin’le anla malar imzalamak için acele etmediklerini vurguladı. 344
Rusya’nın insan hakları konusundaki tavrına rağmen, SSCB’nin çökü ünü takiben Rusya Çin ili kilerinde göreli bir iyile me döneminin ba ladığı da söylenebilir. SSCB’nin resmen dağıldığının ilan edilmesi ve 25 Aralık 1991’de
Gorbaçov’un SSCB Devlet Ba kanlığı görevini bırakmasının ardından 27 Aralık’da
Çin, Rusya dahil bağımsızlığını yeni kazanan tüm devletleri tanıdı. 345 Ardından 29
Aralık’da Çin ve Rusya Dı i leri Bakan Yardımcıları arasında iyi kom uluk ve barı içinde bir arada ya ama ilkelerine dayanan ve Çin’in BM’de RF’nin SSCB’nin yasal varisliğini destekleyeceğini belirten bir anla ma imzalandı. 346 Kozırev’in insan hakları konusuna önem verdiklerini vurguladığı Mart 1992’deki Pekin ziyaretinde sırasında bile, Rusya ile Çin arasında ortak güvenlik çıkarlarının bulunduğunu ifade ederek i birliği için açık kapı bıraktı. 347 Atlantikçilerin yönetimde etkin olduğu dönemde iki ülke arasındaki en önemli yakınla ma Aralık 1992’de Ba kan Yeltsin’in
Çin ziyareti sırasında ya andı. 348 Yeltsin ve Çinli meslekta ı Yang Shang Kun arasındaki ilk üst düzey zirve iki ülke arasında dostluk ve ortak i birliğine dayanan dönemin ba lanmasını sağlayan bildirge ve çe itli alanlarda i birliğini öngören 24 anla manın imzalanması ile sonuçlandı. 349
343 Yuri V. Tsyganov, ‘Russia an China: What is in the Pipeline?’, Chufrin (der.), Russia and Asia , s. 302. 344 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War , s. 190. 345 Chen Qimao, “Sino Russian Relations After the Break up of the Soviet Union’, Chufrin (der.), Russia and Asia , s. 289. 346 Ibid. 347 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War , s.190. 348 Herspring, ‘Russian Asian Relations’, s. 26. 349 Qimao, ‘Sino Russian Relations After the Break up of the Soviet Union’, s. 289.
94 Özetle, Atlantikçilerin etkin olduğu dönemde Rusya’nın Asya politikasının
önceliğinin Japonya olduğu, bu ili kinin toprak iadesi kar ılığında ekonomik destek ilkesine dayandığı, fakat iç tepkiler nedeniyle bu politikanın yürümediği ve Japonya ile ili kilerde önemli bir iyile menin sağlanamadığı söylenebilir. Rusya’nın Asya politikasında ikinci öncelik olarak değerlendirdiği Çin’le ili kilerde ise, yönetimin insan hakları konusundaki duyarlılığından kaynaklanan bir takım sıkıntılara rağmen, ili kilerin normalle me sürecine girdiği ve dostluk ve i birliğine dayanan bir dönemin ba latıldığı ifade edilebilir. Bu dönemde Rusya’nın Asya politikasında
Hindistan ve Güney Kore gibi ülkelerle ili kileri ise genel itibariyle henüz tam netle memi tir.
D. Atlantikçiliğin Gerileyi i
1990’dan itibaren Yeltsin ekibinde bulunan ve Batıcılık ile Batıla mayı temelde bir uygarlık ve kimlik sorunu olarak değerlendiren Atlantikçi ekibin liberal ve köklü reformcu anlayı ı 1991–1992 döneminde Rusya’nın siyasi, ekonomik, dı politika ve güvenlik anlayı ı üzerinde etkinlik kurmu tu. Fakat 1992 sonu itibariyle
Atlantikçilerin Rusya’yı Batı uygarlığı ve kulübünün bir parçası yapma yönündeki
çabaları iç ve dı geli meler nedeniyle ciddi darbe alarak hızlı bir gerileme ve mevzi kaybına uğradı. Bu geli meler Rus siyaset ve ulusal güvenlik anlayı ında önemli deği iklikleri de beraberinde getirdi. Atlantikçilerin bu gerileyi süreci ve mevzi kaybı iç ve dı geli melerden kaynaklandı.
95 1. Đç Politik Geli meler
Ülkedeki iç politik geli meler 1992 sonundan itibaren Yeltsin’in hızlı reform dü üncesinden koparak daha geleneksel ve statükocu bir çizgiye kaymanın yolunu açtı. Đç politikada Atlantikçi ekolün etkisini kaybetmesi anlamına gelen bu süreçte dört önemli geli menin etkisinden söz edilebilir: 1) Aralık 1992’de Atlantikçi ekolün hükümetteki etkin konumunu kaybetmesi; 2) Ba kan Parlamento çeki mesine Eylül
1993’de ordunun Yeltsin yanlısı müdahalesi; 3) Aralık 1993’de yapılan parlamento seçimlerinin sonuçları; 4) Aralık 1995 parlamento seçim sonuçları.
Atlantikçi ekolün hükümette ba at konumun kaybetmesi öncelikle uyguladığı politikalar ve bu politikalara kamuoyu ve parlamento tepkisi nedeniyle ortaya çıktı. Atlantikçi ekolden Ba bakan Vekili Yegor Gaydar’ın liderliğini yaptığı antikomünist “Rusya’nın Demokratik Seçimi” koalisyonu iç politikada hızlı bir demokratikle me ve köklü özelle tirmeyi içeren ekonomik politikaları öngören bir reform amaçlıyordu. 350 Bu bağlamda Atlantikçi anlayı hızlı demokratikle me için yeni anayasa, yeni politik ve idari yapılanmayı art görüyordu. 351 Fakat, Gaydar’ın uyguladığı hızlı ekonomik reformu öngören liberal politikalar Rus ekonomisini ciddi sıkıntıya sokmu , sanayi üretimi % 40 oranında dü mü , tüketim % 40–60 oranında azalmı , halkın %30’u fakirlik sınırında ya amak zorunda kalmı tı. 352
Gaydar hükümetinin özellikle ekonomideki hızlı deği im politikaları Yeltsin yönetimin halk arasındaki siyasi desteğini zayıflatmı , Yeltsin’in, reform kar ıtı 350 Arbatov, ‘Russian Security Interests and Dilemmas: An Agenda for the Future’, Abram Chayes (der.), Managing Conflict in the Former Soviet Union. Russian and American Perspectives, s. 541. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz; Yegor Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed (Moskova: Evraziya, 1997), özellikle s.261–400. 351 Michael McFaul, ‘A Precarious Peace: Domestic Politics in the Making of Russian Foreign Policy’, International Security , Cilt 2, Sayı 3 (Kı 1997/98), s. 12. 352 Arbatov, ‘Rossiyskaya Demokratiya :”Detskie Bolezni” s Tyajelımı Oslojneniyami’, Arbatov (der.), Bezopastnost: Rossiyskiy Vıbor , s.56. Gaydar hükümetinin ekonomik reformları ve bu reformların siyasi ve sosyal etkileri konusunda daha ayrıntılı değerlendirme için bkz; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 101–114.
96 siyasi rakipleri olan komünistler ve a ırı milliyetçilerce ciddi ele tirilere maruz kalmasına ve en önemlisi parlamentoda geni ve aktif bir muhalefet cephesinin olu masına neden olmu tu. 353 Bu durum Rusya’nın yarı ba kanlık sistemiyle yönetildiği 1991–1993 döneminde Ba kan Yeltsin ile parlamento arasında ba layan politik mücadelenin temel çatı ma alanlarından birini olu turmu tu. Bu dönemde
Ruslan Hasbulatov ba kanlığındaki parlamento ile Ba kan Yeltsin arasındaki iktidar payla ımı temelinde çeki me vardı. 354 Parlamento sahip olduğu yasama yetkisinin yanısıra yürütmeyi denetleme yetkisini de kullanarak Devlet Ba kanı Yeltsin ile bürokrasinin denetimi ve özellikle de güvenlik, mali, ekonomik ve sosyal politikalarla ilgili bakanlıkları denetim altına alınmaya çalı tı. 355 Parlamento ile
Ba kan çeki mesinin ilk kaybedenleri Atlantikçi ekibin önde gelenleri oldu. Çeki me
Batıcıların Rusya siyaset arenasındaki pozisyonlarını zayıflattı ve serbest piyasa ekonomisi ile demokrat Rusya’dan yana tavır alan ve vekâleten Ba bakanlık görevini yürüten Yegor Gaydar 14 Aralık 1992’de Duma’dan güvenoyu alamadı. 356 Ardından kurulan yeni hükümette Boris Fyodrov ve Ella Panfilova gibi liberallerin yer almaması Atlantikçi ekolün ülke yönetimindeki etkinlik kaybına i aret ediyordu.
Nitekim, bir dönem Atlantikçi ekolün etkin isimlerinden, önce Devlet Sekreterliği görevini yürüten, daha sonrada çe itli görevlerde bulunan Gennediy Burbulis de 1
Ocak 1993’de bütün resmi görevlerinden alındı. 357
353 Eugene Huskey, ‘Democrasy and Institual Design in Russia’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, ( New York: Oxford Universitry Pres , 2001), s. 35. 354 Yeltsin yönetimi ve Parlamento arasındaki iktidar çeki mesi için bkz; Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed, s. 353–397. ve evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 87–101 ve s. 114–131. 355 Huskey, ‘Democrasy and Institual Design in Russia’, s. 35. 356 http://www.100mb.ru/~grankin/dosye/ru_bio283.htm, (17 Ocak 2002). Daha ayrıntılı bilgi için bkz; Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed , s.400 419; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 93–101 ve Viktor eynis, Vzlet i Padenie Parlamenta: Perelomnıe Godı v Possiyskoy Politike (1985–1993), (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegii, 2005), s. 133–180. 357 http://www.100mb.ru/~grankin/dosye/ru_bio312.htm
97 Bu geli meler üzerine Yeltsin, parlamentonun desteğini kazanmak için, uyguladığı liberal ekonomik reformlar nedeniyle parlamento ve kamuoyunun tepkisini çeken Yegor Gaydar’ın yerine Ba bakanlık görevine enerji lobisinin temsilcisi ve eksi Sovyet bürokratı Viktor Çernomırdin’i getirdi. 358 Rus uzmanlardan
Yuri Afanasyev, Gaydar’in Ba bakanlığı kaybetmesi ve Çernomirdin’in reforma daha mesafeli yakla an bir ekiple göreve getirilmesini, reform sürecinin öldüğü, planlı ekonomiye dönü ün ba ladığı ve ekonomide yapısal değil, yüzeysel nitelikli para ve enflasyonu önleme politikalarının uygulanma sürecinin ba ladığı eklinde değerlendirmektedir. 359 Bu deği imle Rusya’da reform sürecinin tamamen öldüğü dü üncesine katılmasak da, Çernomirdin’in Ba bakan olarak atanmasını, Yeltsin’in iç politikada köklü ve hızlı ekonomik reform anlayı ını terk edi inin ba langıcı olarak değerlendirebiliriz.
Yeltsin’in Atlantikçi akımdan uzakla ması ve geleneksel anlayı a yakla masına neden olan ikinci önemli geli me Ekim 1993’de Yeltsin’in parlamentoyla mücadelede ordunun desteğine ihtiyaç duyması ve askeri müdahale ile parlamentoyu dağıtmasıdır. 360 “Demokrasiyi korumak” adına halkın seçtiği parlamentoyu ordunun yardımı ile saf dı ı eden Yeltsin’in, bu müdahalenin ardından iç (Çeçenistan) ve dı politikada (BDT, NATO geni lemesi ve benzeri konular)
Savunma Bakanlığının gerektiğinde güç kullanımını da içeren geleneksel emperyal görü lerini kabul eden bir yakla ım içine girdiği söylenebilir.
358 Đgor Klyamkin ve Liliya evtsova, Vnesistemniy Rejim Borisa II. Nekotorie Osobennosti Politiçeskogo Razvitiya Post Sovetskoy Rossii (Moskova: Carnegie Moscow Center, 1999), s.16. veya Đgor Klyamkin ve Lilia Shevtsova, This Omnipotent and Impotent Goverment: The Evolution of Political System in Post Comunist Russia (Washington: Gendalf Publishers, 1999), s. 10–13. 359 Bu konuda daha geni bilgi için bkz; Yuri N. Afanasyev, ‘Russian Reform Is Dead: Back to General Planning’, Foreign Affairs , Cilt. 73, Sayı. 2 (Mart Nisan 1994), s. 21–26. 360 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz; eynis, Vzlet i Padenie Parlamenta , s. 504–564 ve evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 137–149.
98 Rusya parlamentosu Duma’nın ordu gücüyle fesh edilmesinin ardından
Aralık 1993’de yapılan parlamento seçimlerinin sonuçları da liberal ve reformist anlayı a sahip Atlantikçiler bakımından zayıflatıcı olmu tur. Genel itibariyle
Atlantikçi görü leri payla an liberal politik çizgiye sahip partilerin toplamda % 34,1
(Rusya’nın Seçimi %15,4; Yabloko % 7,8; Rusya’nın Birliği ve Uzla ması Partisi %
6,8; Rusya Demokratik Reformlar Harekâtı % 4,8) oyla temsil edildiği Duma’da, reform kar ıtı anlayı ı temsil eden a ırı milliyetçiler (Rusya Liberal Demokrat Partisi
(LDPR) % 22,8) ve komünistler (Rusya Federasyonu Komünist Partisi (KPRF)
%12,4 ve Rusya Tarım Partisi %7,9) toplamda %43,1 oranında oy kazandılar.
Seçimlerde reform ile gelenek arasında denge kurma yakla ımı içinde merkez çizgiyi savunanlar da %16,3 oranında (Rusya Kadınlar Partisi %8,1; Rusya Demokrat Partisi
%5,5; Diğerleri %2,7) oy aldılardır. 361 Seçimlerden Vladimir Jrinovski’nin liderliğini yaptığı a ırı milliyetçi LDPR’in % 22,8 oy oranıyla birinci parti olarak çıkması
özellikle dı politikada emperyal çizgiye vurguyu artırdı.
Batıcılık akımı 1994–1995 yıllarında politik arenada Grigori Yavlinski’nin liderliğini yaptığı “Yabloko”, Rusya’nın eski ABD Büyükelçisi Vladimir Lukin’in liderliğini yaptığı “Rusya’nın Demokratik Seçimi” ve Ba bakan eski Birinci
Yardımcısı Sergey ahray’ın liderliğini yaptığı “Rusya’nın Birliği ve Uzla ması
Partisi”nin biraraya geldiği seçim blokları ile ayakta kalmaya çalı tı. 362 Fakat
1995’de yapılan Duma seçimleri liberal çizgiyi savunan siyasi anlayı ın daha da zayıfladığını ortaya koydu. 1995 seçimlerinde reformcular toplamda %16,3 oy
(Yabloko %6,9; Rusya’nın Demokratik Seçimi %3,7; Diğerleri %5,5) alırken, reform
361 1993 Seçim sonuçları için ve politik eğilim sınıflandırması için bkz; Yitzhak M. Brudny, ‘Continuity or Change in Russian Electoral Patterns? The December 1999 March 2000 Election Cycly’, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 164. 362 Sergounin, Post Communist Security Thinking in Russia, s. 11.
99 kar ıtları oylarını toplamda %52,4’e (KPRF %22,3; LDPR %11,2; Rus Toplumları
Kongresi %4,3; Rusya Đ çi Partisi %4,5; Rusya Tarım Partisi %3,8; Diğerleri %6,3) yükseltti. 363 1995 seçimlerinde merkezdekiler de toplamda %24,8 oy (Evimiz Rusya partisi %10,1; Rusya Kadınlar Partisi %4,6; Yerel Đ çi Partisi (RTS) %4; Diğerleri %
6,1) aldılar.364 Seçimlerde liberal anlayı a sahip Batıcı partilerin % 34,3’den %
16,1’e dü meleri Atlantikçi ekolün Rus politikasındaki etkisinin marjinalle mesi sürecini hızlandırdı. Yeni parlamentonun iç ve dı politikadaki görü lerinin
öncekinden daha gelenekçi, reform kar ıtı ve emperyal çizgiye kayması yönetimin
Atlantikçi anlayı tan uzakla masını güçlendiren önemli bir etken oldu. 365
Sonuç olarak, bu geli meler ı ığında Atlantikçilerin savunduğu demokrasinin i letilmesi iç politikada kendi politik duru larının mevzi kaybetmesi ve dı politikada da Rusya’nın daha geleneksel ve emperyal çizgiye kayması sonucunu doğurdu.
2. Dı Politikadaki Geli meler
Rusya’da, zaman zaman ciddi sapmalar ve önemli eksiklikler olmasına rağmen, demokrasinin i letilmeye ba laması sadece iç politikada değil, dı politikada da
Atlantikçi anlayı ı zayıflatan ve eski emperyal anlayı ın tekrar güçlenmesi ve Yeltsin yönetiminin dı politikasını giderek daha fazla etkilemesini sağladı. Resmi politikada yeni çizgiye kaymanın ilk nedeni yukarıda da belirttiğimiz üzere iç politik geli melerdi. Fakat yeni politik çizgiye kaymanın diğer bir yönü de Atlantikçi dı politika uygulamalarının Rusya’nın temel güvenlik sorunlarının çözümünde arzu edilen sonucu alamamasıydı. Nitekim Atlantikçi anlayı ın gönüllülük ve e itlik 363 Brudny, ‘Continuity or Change in Russian Electoral Patterns?’, s. 164. 364 Ibid. 365 1995 seçimlerinde parlamentoda temsil edilme hakkı kazanan partilerin dı politika görü leri konusunda geni bilgi için bkz; ‘Election 1995: Parties’ Foreign Policy Views’, International Affairs (Moscow), Sayı. 11–12 (1995), s.3–27.
100 anlayı ına dayanan BDT politikaları ba arı getirmemi ti. Bu alanda uygulanan politikalar çerçevesinde, BDT alanını gönüllülük esasına dayanan ortak ekonomi ve güvenlik alanına dönü türme çabaları sadece kısmı ba arı getirmi , istikrarsızlıklara müdahil olmama ilkesi Moldova, Tacikistan ve Gürcistan nedeniyle i lememi , yeni bağımsız devletlerden bazılarının (Gürcistan, Azerbaycan, Ukrayna) yeni bütünle me modeline mesafeli duru u ve dı güçlerin bölgede giderek artan etkisi Rusya’nın konumunu giderek zayıflatıcı geli meler sürecine dönü meye ba lamı tı.
Atlantikçi anlayı ın Batı yönünde dı politikası da çe itli sıkıntılar ya amaktaydı. Bu kapsamda Rusya’nın 30 Mayıs 1992’de Sırbistan’a yönelik BM ambargosunu onaylaması ve Bosna krizinde geleneksel müttefiki Sırpları yalnız bırakması Rus kamuoyu ve bürokrasisinin ciddi muhalefeti ile kar ıla mı tı. 366 Öte yandan, Doğu Avrupa ülkelerinin NATO üyeliği konusunun tartı ılmaya ba lanması
Batıya ili kin hassas güven ortamını daha da kırılgan hale getirmi , Batının Rusya’yı dı lama eğiliminde olduğu görü ünü savunan geleneksel anlayı ın güç kazanmasına neden olmu tu. Ekonomik reform için Batıdan beklenen ekonomik desteğinin beklentilerin altında kalması da Atlantikçi reform hükümetini ciddi biçimde sıkıntıya sokmu tu. 367 Atlantikçi politikanın Asya ayağı da sıkıntıya girmi , Japonya ile iyi ili kiler kurma politikası iç muhalefet nedeniyle ba arısızlığa uğramı tı. 368
Dı arıda ya anan bu sıkıntılara Atlantikçilerin iç politikadaki güç kaybının eklenmesi, dı politikada daha gelenekçi bir çizgiye kayma sürecini hızlandırdı.
Özellikle, Atlantikçi Gaydar hükümetinin Aralık 1992’de Duma’dan güvenoyu
366 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz; Baranovsky (der.), Russia and Europe, içinde F. Stephen Larrabee, ‘Russia and the Balkans: Old Themes and New Challenges’, s. 392–397 ve Nadia Alexandrova Arbatova, ‘The Balkans test for Russia’, s. 409–416. 367 Arbatov, ‘Russian Security Interest and Dilemmas’, s. 422 ve Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War , s. 59–68. 368 Yuriy Fedorov, ‘Krizis Vne ney Politiki Rossii: Konseptualnıy Aspekt’, Pro et Contra , Cilt 6, Sayı 1–2 (Kı Đlkbahar 2001), s.35.
101 almaması ile Rusya’nın dı dünyaya ili kin güvenlik politikalarında “emperyal büyük güç” söylemine dönü ün i aretleri verilmeye ba lanmı , bu çerçevede eski Sovyet coğrafyası, Batı ile ili kiler, Asya politikası ve hatta Orta Doğu ekseninde yeni bir
çizgiye kayma süreci ba lamı tır. 369 Đç ve dı politikadaki geli meler çerçevesinde
Atlantikçi dı politikanın lideri konumundaki Dı i leri Bakanı Kozırev de ubat
1992’den itibaren kendisine yönelik muhafazakârlardan, komünistlerden ve milliyetçilerden gelen “Amerikan yanlısı” suçlamalarının ardından Batıcı konumundan taviz verme ihtiyacı hissetti. 370 Bu çerçevede Kozırev Atlantikçi yakla ımında deği ikliğe giderek, neoemperyal anlayı a uyum gösteren bir tavır içine girdi. 371
Yeni çizgiye kaymanın resmi politikadaki ilk yansımaları bölgesel anlamda
BDT coğrafyasına ili kin önemli bir anlayı deği ikliği ile ortaya çıktı. 372 23 Nisan
1993’de kabul edilen Rus Dı Politika Doktrini BDT coğrafyasını Rusya’nın özel
çıkarlarının ve önceliğinin bulunduğu “yakın çevre” ( blijnoe zarubejye ) olarak tanımladı, 373 Kasım 1993’de kabul edilen Rus Askeri Doktrini ise bu coğrafyada ülke
çıkarlarını savunmak için askeri güç dâhil her türlü aracın kullanılmasını me ru saydı. 374 Literatürde “yakın çevre doktrini” olarak da bilinen Rus Dı Politika
369 Mikhail Tsypkin, ‘The Politics of Russian Security Policy’, Bruce Parrott (der. ), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia (New York: M. E. Sharpe Ins. , 1995), s. 11. 370 Hannes Adomeit, ‘Konseptualnıe Napravleniya Vne ney Politiki Rossii’, Stephan Kreuzberger, Sabina Grabovski ve Jutta Unser (der.), Vne naya Politika Rossii: Ot Eltsina k Putinu , (Kiev: Optima, 2002), s. 15. 371 Sergounin, Post Communist Security Thinking in Russia, s.10. Kozırev’in BDT konusundaki anlayı deği ikliğini ortaya koyan bir mülakatı için bkz; ‘Russian Interests in CIS’, International Affairs (Moscow), Sayı 11 (1994), s. 11–16. 372 Roy Alisson, ‘Russia and the New States of Eurasia’, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 445. 373 1993 tarihli Rus Dı Politika Doktrini’nin tam metni için bkz; ‘Printsipı Vne ney Politiki Rossiyskoy Federatsii’, akleina (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Cilt 4, s. 19–50. 374 Bu konuda geni bir değerlendirme için bkz; Raymond L. Garthoff, ‘Russian Military Doctrine an Deployments’, Parrott (der. ), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia , s. 44–64.
102 Doktrini’nin Rusya’nın eski Sovyet coğrafyasında önceliğe sahip olduğu vurgusu
Batı’ya ve Türkiye, Đran, Çin benzeri bölgesel güçlere bu alana girmeme konusunda uyarı niteliği ta ımaktaydı. Ayrıca, yeni doktrine uygun olarak Rusya’nın yeni bağımsız devletlere ili kin politikası SSCB’nin çökü sürecinde ve ardından
Atlantikçi ekolün etkin olduğu dönemde zayıflayan Rus etkisini tekrar güçlendirmek için ikna ve baskı unsurlarını içeren çok boyutlu bir politika uygulamaya dönü tü.
Rusya’nın BDT politikası öncelikle, üye ülkelerdeki istikrasızlıkları ve etnik
çatı ma ve gerginlikleri te vik ederek kendi bölgesel etkinliğini artırma yönünde kullanmayı amaçlamaktaydı. Nitekim Rusya bu çerçevede demokratik seçimler sonucu iktidar gelen ve BDT’yi Rusya’nın etki alanının devamı için bir çerçeve olarak değerlendiren, bu bağlamda da bu kuruma soğuk yakla an Zviad
Gmasahudriya yönetimindeki Gürcistan ve Ebulfez Elçibey yönetimindeki
Azerbaycan’da iktidarın askeri darbe yoluyla deği imi için çaba gösterdi. Bu çabalar sonucu 1992 sonunda Gürcistan’da, 1993 ortasında ise Azerbaycan’da iktidar deği ikliği ya andı. 375 Bu deği imler sonucu iktidara gelen yeni Gürcistan lideri
Eduard evarnadze BDT üyelik anla masını imzalamak ve Rus askeri üslerinin
ülkesinde kalmasına rıza göstermek zorunda kaldı. 376 Azerbaycan’da ise yeni lider
Haydar Aliyev, Elçibey yönetiminin “Türkiye üzerinden hızlı bir biçimde Batıyla bütünle me politikasını” 377 askıya almak ve Rusya’nın çıkarlarını gözeten daha dengeli bir politika izlemek durumunda kaldı. 378
375 Rusya’nın Azerbaycan’da 4 Haziran 1993’de yapılan darbeyle ili kisi konusunda bkz; Nazim Cafersoy, Elçibey Döneminde Azerbaycan Dı Politikası(Haziran 1992 Haziran 1993): Bir Bağımsızlık Mücadelesinin Diplomatik Öyküsü (Ankara; ASAM, 2001), s. 104–107. 376 John W.R.Lepingwell, ‘The Russian Military and Security Policy in the “Near Abroad”’, Surviva l, Cilt 36, Sayı 3 (Sonbahar 1994), s. 75. 377 Bu konuda bkz; Cafersoy, Elçibey Döneminde Azerbaycan Dı Politikası, s. 121–148. 378 Bu konuda daha geni bilgi için bkz; Nazim Cafersoy, Eyalet Merkez Düzeyinden E it Statüye: Rusya Azerbaycan Đli kileri (1991 2000) , (Ankara; ASAM, 2001)., s. 22–35.
103 Öte yandan, Rusya zaman zaman bölgesel etkinlik kurma çabalarına kar ı
çıkan Gürcistan (Abhazya ve Güney Osetya), Azerbaycan (Karabağ), Moldova
(Dnester) ve Ukrayna’da (Kırım) ayrılıkçı unsurları destekleme ve sıcak çatı ma bulunan bölgelerde barı gücü ismiyle Rus askeri gücünü konu landırma politikası izledi. 379
Rusya’nın bölge politikasının bir diğer amacı BDT coğrafyasında Rus askeri varlığını daha etkin hale getirmekti. Bu amaç çerçevesinde Rus yönetimi 1994 yazında BDT ülkelerinde 30 Rus askeri üssü kurmayı planladığını açıkladı. 380
Ayrıca, BDT üyelerinin sınır güvenliklerinin ile hava savunma alanlarının ortak korunması konularında sıkı i birliği yapmayı önerdi. 381 Fakat Rusya’nın Mayıs
1995’de yaptığı BDT sınırlarının ortak korunması önerisi Ukrayna, Moldova,
Azerbaycan ve Türkmenistan’ın itirazı üzerine gerçekle emedi. Ardından Rusya, bu engeli BDT üyeleriyle ikili anla malar imzalayarak a maya çalı tı. Bu kapsamda
Kafkasya’da Gürcistan ve Ermenistan’la imzaladığı anla malarla bu coğrafyada Đran ve Türkiye’ye kar ı BDT dı sınırlarını güvence altına alırken, Orta Asya devletleri ile yapılan anla malarla BDT’nin Çin, Afganistan ve Đran ile dı sınırlarında ortak koruma olanağı kazandı. 382
379 Rusya’nın “yakın çevredeki” etnik çatı malar ve barı gücü politikası için bkz; Maxim Shashenkov, ‘Russian Peacekeeping in the “Near Abroad”’, Surviva l, Cilt 36, Sayı 3 (Sonbahar 1994), s. 46–69; Baev, ‘Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia’, Allison (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia , s. 209–229; Kan Sam Gu, ‘Genezis Konfliktov v Zakavkaze i Rol Rossii, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıe Otna eniya, Sayı 10 (2002), s. 93–102; Oktay F. Tanrısever, ‘Sovyet Sonrası Dönemde Rusya’nın Kafkasya Politikası’, Mustafa Türke ve Đlhan Uzgel (der.), Türkiye’nin Kom uları (Ankara; Đmge, 2002), s. 377–410. 380 Hannes Adomeit, ‘Russian National Security Interests’, Allison (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia , s. 39. 381 Roy Allison, ‘The Network of New Security Policy Relations in Eurasia’, Allison (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia , s. 14. 382 Philip G. Roeder, ‘From Hierarchy to Hegemony: The Post Soviet Security Complex’, David A. Lake ve Patric M:Morgan (der.), Regional Orders: Building Security in a New World (Pennsylvania: The Pennsylvani State University Press, 1997), s. 222.
104 Üçüncü olarak, Rusya eski Sovyet coğrafyasında sayıları 25 milyonu bulunan
Rus ve toplamı 42 milyona ula an Rusça konu an nüfusun (Ruskoyazıçnıye) haklarını savunmak için harekete geçti. 383 Bu çerçevede Kasım 1992’de Yeltsin’in imzaladığı “Rusya Federasyonu dı ında ya ayan Rus vatanda larının Hak ve
Çıkarlarını Koruma” kararnamesi ile ilk adım atıldı. Eski SSCB coğrafyasında doğmu ve henüz hiçbir devletin vatanda lığını kabul etmemi Ruslara ve Rusça konu anlara RF’de vizesiz ya ama hakkı tanındı. 384 Ayrıca, Aralık 1993’de Rusya,
BDT coğrafyasında ya ayan Rusların ve Rusça konu an nüfusun (Ruskoyazıçnıye) haklarını korunmak gerekçesiyle çifte vatanda lığın BDT üyeleri tarafından kabulünü önerdi, fakat bu teklif sadece Türkmenistan tarafından kabul edildi. 385
Özetle, 1991–1992 dönemindeki eski Sovyet coğrafyasında “iyi kom ular ku ağı” olu turma giri imleri iç ve dı geli meler ı ığında deği ime uğrayarak, 1993–1995 döneminde Rusya liderliğinde eski Sovyet coğrafyasının entegre edilmesi stratejine dönü tü. 386 Bu yakla ım Ba kan Yeltsin tarafından Eylül 1995’de onaylanan
“Rusya’nın BDT üyeleriyle Đli kilerindeki Stratejik Yakla ımı” belgesiyle daha da güçlendirildi. 387
Atlantikçi anlayı ın etkisinin zayıflamasından dı politikanın Batı ayağı da etkilendi. Yukarıda da belirttiğimiz üzere, Atlantikçi anlayı Rusya’yı Batının bir parçası olarak görmü ve bu amacı gerçekle tirmek için ülke çıkarlarını Batının
çıkarlarıyla uyumlu hale getirecek politikalar uygulamı tı. Oysa, yine daha önce değindiğimiz iç ve dı geli meler çerçevesinde ekillenmeye ba layan yeni yakla ım,
383 Alexseev, ‘The Challenge of Relations With Former Republics,’, s. 45. 384 Charles King ve Neil J. Melvin, ‘Diaspora Politisc: Ethnic Linkages, Foreign Policy, and Security in Eurasia’, International Security , Cilt 24, Sayı 3 (Kı 199/2000), s. 120. 385 Lepingwell, ‘The Russian Military and Security Policy in the “Near Abroad”’, s. 74. 386 Federov, ‘Krizis Vne ney Politiki Rossii: Konseptualnnıy Aspekt’, s. 36. 387 Ibid.
105 Rusya Batı ili kilerinde i birliğinin çe itli zorlukları bulunduğunu, Rusya’nın yanısıra Batı ülkelerinde de ili kileri Soğuk Sava mantığı içinde gören güçlü bir eğilimin mevcut olduğunu kabul etmekteydi. 388 Yeni yakla ım ayrıca Rusya ve
Batı’nın birbirinden farklı olduğunu ve Rusya ile Batının hem ortak hem de farklı
çıkarlarının bulunabileceğini de kabul etmekteydi.
Yeni yakla ım özetle, Rusya ile Batının birbirinden farklı olduğunu kabul eden, ama politikadan güvenliğe, ekonomiden teknolojik alana kadar geni bir alanda stratejik i birliği yapması gereken ortaklar olarak gören bir politika önermekteydi.
Bu anlayı ın en önemli i aretini Nisan 1993’de kabul edilen Rus Dı Politika
Doktrini’nde görmek mümkündür. Doktrin bloklararası çatı ma çıkmazının a ılmasında “yeni politik dü ünce” anlayı ının önemini vurguluyordu. Fakat doktrinde Batı ile Doğu Blokları arasında cephele menin bitmesine rağmen, halen kile imha silahları sorunundan bölgesel anla malıkların çözümüne kadar uzanan geni yelpazede önemli sorunların bulunduğunu ve Rusya ile Batılı devletler arasında bu çerçevede i birliğinin önemi belirtiyordu. 389 Atlantikçi çizgiden yeni anlayı a geçi yaparak Dı i leri Bakanı konumunu koruyabilen Kozırev de Rusya ile Batı arasında stratejik i birliğinin yapılması zorunluluğunu savunmaktaydı. 390 Kozırev,
Batı ile Rusya arasında i birliğinin alternatifinin olmadığını, aksi durumun, “dünyaya açık demokratik Rusya devletinin olu umu” ve “sürekli çatı ma halindeki dünyanın istikrarlı ve demokratik olması” gibi iki önemli hedefin ba arılması için tarihi ansı kaçırmak anlamına geleceğini belirtiyordu. 391
388 Ibid. 389 ‘Printsipı Vne ney Politiki Rossiyskoy Federatsii’, akleina (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 4, s. 20–38. 390 Andrei Kozyrev, ‘A Strategy for Partnership’, Đnternational Affairs (Mosco w), Sayı 8 (1994), s. 3. 391 Ibid., s. 5.
106 Batı ile Rusya arasındaki ili kiyi “gerikalan (lagging ) i birliği” olarak tanımlayan Kozırev, taraflar arasındaki i birliği stratejisinin ba arılı olabilmesi için
üç temel esasa dayanması gerektiğini ifade etmi tir: 1) Rusya ile Batı birbirilerinin evrensel demokratik değerleri, insan hakları ve uluslararası yükümlüklerin sorumluluğunu ta ıyan taraflar olduğunu kabul etmelidiler. 2) Taraflar arasında yeni anlayı a uygun i birliği için etkin kurumsal mekanizmaya ihtiyaç vardır. Bu bağlamda Rusya’nın katılımıyla G 7’nin G–8 dönü mesi, NATO’nun “Barı Đçin
Ortaklık” programının NATO merkezli bir anlayı la yürütülmemesine özen gösterilmesi ve tarafsız ve birle ik Avrupa için daha geni i birliği olanağı veren
AGĐT normlarının temel alınması gerekmektedir. 3) Taraflar arasında i birliği kurallarına bağlı kalınmalı ve bu bağlamda kar ılıklı güven ortamı olu turulmadır.
Bu çerçevede Batı Rusya’ya ku kuyla yakla mamalıdır. 392 Güven ortamı için tarafların alacağı kararları önceden birbirlerine bildirmesi ve sorunlar kar ısında ortak tavır alma çabası göstermesi zaruridir. 393 Kozırev i birliği yapılacak öncelikli alanları küresel güvenlik, barı gücü çalı maları, eski Sovyet coğrafyasında istikrarı sağlamak, insan ve etnik azınlık hakları, Rusya’da reformların gerçekle mesine katkıda bulunma ve Rusya’nın dünya ekonomisinyle bütünle mesine yardımcı olmak biçiminde sıralamı tı. 394
Rusya’nın Batı bakı ının önemli yeni bir boyutu da Batının ABD ve Avrupa olarak ayrı tırılmaya ba lanmasıdır. Atlantikçi dönemde Batı esas itibariyle politik, ekonomik ve askeri bakımdan bir bütün olarak kabul edilirken, yeni dönemde
392 Bu dönemde ABD’deki Rusya’ya ili kin ku kulu bakı ı Foreign Affairs dergisinin yayınları örneğinde ortaya koyan bir değerlendirme için bkz; G. A. Arbatov, ‘Rossisko Amerikanskie Otno eniya: Problemı i Zadaçi’, S A Ekonomika, Politika, Đdeologiya , Sayı 12 (1994), s. 3–12. 393 Andrei Kozyrev, ‘The Lagging Partnership’, Foreign Affairs (Mayıs/Haziran 1994), s. 65. 394 Kozyrev, ‘A Strategy for Partnership’, ss. 7–13.
107 Rusya’nın Batı anlayı ında yava yava ABD ile Avrupa arasında ayrı ım ortaya
çıkmaya ba ladı. 395
Rusya’nın Batıya ili kin yeni anlayı ını Atlantikçilerin romantik Batı yanlısı
çizgiden vazgeçilerek, hem reform yanlılarının hem de güç kazanan reform kar ıtlarının desteğini kazanmayı amaçlayan, daha gerçekçi ve merkezci bir çizgiye kayı çabası olarak yorumlamak mümkündür. Fakat 1993–1995 döneminde gündeme gelen önemli dı politika ve güvenlik sorunlarındaki anlayı farklılıkları Rusya Batı ili kilerini giderek bozulan bir a amaya ta ıyarak, Kozırev’in vurguladığı çok boyutlu stratejik i birliği sürecinin gerçekle mesine olanak tanımadı.
Bu dönemde Rusya ile Batı arasındaki ili kilerin bozulmasını tetikleyen ve
Rusya’da açıkça Batı kar ıtı bir çizginin ağırlık kazanmasına neden olan sıkıntı alanlarının ba ında eski Sovyet coğrafyasında etkinlik sağlama konusu gelmekteydi.
Rusya BDT coğrafyasında uygulamaya çalı tığı “yakın çevre doktrinini” tarihsel
artların ve mevcut güvenlik sorunlarının zorladığı bir politika olarak sunmaktaydı ve bu durumun Batı (özellikle de ABD) tarafından anlayı la kar ılanması beklentisi içindeydi. 396 Buna kar ılık Batı (özellikle de ABD) bu politikayı ağırlıklı olarak tarihsel Rus Sovyet emperyal anlayı ının canlandırılması biçiminde yorumlamaktaydı. 397 Đkinci sorun, Rusya’nın NATO’nun doğuya geni leyerek
Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan’ı içine almasını güvenlik tehdidi olarak görmesiydi.398 Bir diğer konu da Rusya’nın ubat 1993’den itibaren içteki muhalif
395 ‘Printsipı Vne ney Politiki Rossiyskoy Federatsii’, s. 31–38. 396 Kozyrev, ‘The Lagging Partnership’, s. 67–68. 397 Bu konuda Batı’nın tavrını genel anlamıyla özetleyen bir değerlendirme için bkz; Truscott, Russia First: Breaking With the West , s. 59–94. 398 Bu dönemde Rusya’nın NATO geni lemesi konusunda endi eleri için bkz; Andei Kozyrev, ‘Partnership or Gold Peace?’, Foreign Policy , Cilt. 99 (Yaz 1995), ss. 3–15; Truscott, Russia First: Breaking With the West , s. 45–54. Bu dönemde hem Atlantikçiler ve hem de emperyal anlayı ı savunan a ırı milliyetçi ve komünist güçlerin NATO’nun doğuya geni lemesine farklı gerekçelerle kar ı çıkmı lardı. Atlantikçiler bu geni lemeye Rusya’yı Batıdan uzakla tırdığı ve geni lemenin
108 tepkileri de dikkate alarak, Bosna krizinde Sırp yanlısı yakla ım içine girmesi ve bunun da Batı ile arasındaki anla mazlık ve güvensizliği daha da artırmasıydı. 399
Rusya’nın Đran’a nükleer teknoloji satması da Rusya ile Batı arasında anla mazlık konusuydu. 8 Ocak 1995’de imzalanan anla ma ile Rusya’nın Đran’da iki nükleer rektör kurması öngörülüyordu. 400 ABD yönetimi 800 milyon dolarlık bu anla maya
Đran’ın nükleer silah geli tirmesine katkı sağlayacağı gerekçesi ile kar ı çıkıyordu.
Buna kar ılık, Rusya nükleer teknolojiyi ekonomik anlamda kârlı bir alan olarak değerlendiriyor, politik açıdan ise NATO geni lemesine ve AKKA sınırlamalarına kar ı bir denge eylemi olarak görüyordu. 401
Rusya ile Batı arasındaki bir diğer anla mazlık noktası Rusya’nın Batı nezdinde olumsuz algılamaya sahip Đran, Suriye, Çin ve Hindistan’a silah satı ı konusunda ortaya çıktı. Gorbaçev yönetiminin son dönemi ve Yeltsin’in ilk yıllarında Sovyet ve Rus silah satı larında büyük bir dü me ya anmı tı. Bu bağlamda
1980’lerin ba ında yıllık 12 milyar dolara ula an silah satı ı, 1991’de 7,8 milyara,
1992’de 3 milyara, 1993’de ise 2,5 milyar dolara dü mü tü. 402 Rusya’daki muhafazakâr kesim, reformları finanse etmek için IMF artlarına uyarak dı bağımlılık ve sosyal sorunlara yol açmak yerine, silah ihracatının artırılmasının daha akıllıca olacağını ifade etmi , Irak, Libya ve eski Yugoslavya’ya ambargo kararlarına uymanın Rusya’ya maliyetinin 30 milyar dolar olduğunu savunmu tur. 403 Bu
Rusya ve Batı arasında bir yeni bir “demir perde” i levi yürüteceği gerekçesi ile kar ı çıkmı lardır. Buna kar ılık emperyal yakla ımı payla anlar bu geni lemeni Rusya’nın Batı tarafından ku atılması ve Avrupa’da dengelerin Almanya lehine deği mesi olarak yorumlamaktaydılar. Bkz; Eugene B. Rumer, Russian National Security and Foreign Policy in Transition ((Santa Monica: RAND, 1995), s. 45–52. 399 Hannes Adomeit, ‘Russia as a “Great Power” in World Affairs: Images and Reality’, International Affairs, Cilt . 71, Sayı 1 (1995), s. 46. 400 Truscott, Russia First, s. 54. 401 Ibid., s. 55. 402 Adomeit, ‘Russia as a “Great Power” in World Affairs’ s. 57. 403 Truscott, Russia First , s. 54.
109 ele tirilerin baskısındaki Rusya yönetiminin Aralık 1992’de Çin ve 1993 ba ında
Hindistan’la silah satı anla maları yapması ve dahası Suriye ve Đran gibi ülkelere de silah satması Batı’da ciddi endi elere neden oldu.
Rusya ile Batı arasındaki ili kilerin daha da gerilmesine neden olan bir diğer
önemli geli me de Rusya’nın Asya politikasıyla bağlantılı ortaya çıktı.
Atlantikcilerin etkisinin zayiflaması ile Rusya’nın Asya politikasında Japonya yerine
öncelik Çin ve Hindistan’la ili kilerin geli tirmesine verilmeye ba lanmı ve bu iki
ülkeyle ili kiler iyi kom uluk ve i birliği a amasından yapıcı i birliği a amasına ta ınmı tı. Bu ise Batı’da, Rusya’nın bir kar ı denge arayı ında olduğu eklinde değerlendirmelere neden oldu. 404
Bütün bu olumsuz geli melere Çeçenistan meselesinin de eklenmesi ili kilerin kötüle mesini hızlandırdı. Rusya Çeçenistan’a ilk müdahelesi sırasında
Batı’da insan haklarını ihlal ettiği ele tirilerine maruz kaldı.405 Hatta Ocak 1995’de
Fransa Savunma Bakanı François Léotard ve Danimarka Ba bakanı Roul Rasmussen
Rusya’ya ekonomik yaptırımlar uygulanması çağrısı yaptılar, IMF vermesi gereken
6,5 milyar dolarlık krediyi dondurdu. ABD’de ise Kongre Ba kan Bill Clinton’a
Mayıs 1995’de Moskova’da yapılacak Đkinci Dünya Sava ının 50.Yıl Zafer kutlamalarına katılmama çağrısında bulundu. Fakat Rusya’ya yaptırımı öngören bu istekler ABD, Đngiltere, Almanya gibi ülkelerin yönetimleri nezdinde Rusya’da milliyetçiliği güçlendireceği gerekçesi ile destek görmedi. Dahası Yeltsin yönetimini
Rusya’da istikrarı sağlayıcı ve reform kar ıtı a ırı milliyetçi ve komünistlerin kar ısında en önemli cephe olarak değerlendiren ABD ve Almanya’nın desteği ile 404 1993–1995 döneminde Rusya’nın Asya politikasında Japonya, Çin ve Hindistan’ın yeri için bkz ; Chufrin (der.), Russia and Asia , içinde Zagorsky, ‘Russian Japanese Relations: Back to the Deadlock’, s. 342–343; Tsyganov , ‘Russia an China: What is in the Pipeline?’, s. 303–305; Qimao, Sino Russian Relations After the Break up of the Soviet Union’, s. 290–291. 405 Truscott, Russia First , s. 44–45.
110 Mart 1995’de 6,25 milyar dolarlık IMF kredisi, Çeçenistan sava ını finans edilmesinde kullanılmaması ko uluyla, Rusya’ya verildi. 406
Rusya ile Batı arasında zaten hassas olan güven ortamını bunalıma sokan bu geli meler ı ığında Kozırev’in Nisan 1995’de Genevre’de ABD Dı i leri Bakanı
Warren Cristopher ile görü mesinin ardından yaptığı açıklama taraflar arasında yeni bir denge kurulmakta olduğunun ilanı gibiydi. Kozırev açıklamasında, “Rusya ile
Batı arasındaki balayı döneminin bittiğini, fakat bunun bir bo anma anlamına gelmediğini, tarafların ölçülü bir ili ki içinde mevcut sorunları çözmeğe çalı acağını” belirtiyordu. 407
Sonuç olarak, Atlantikçi ekolün zayıflaması dı politika anlayı ında BDT ile ili kilerde emperyal söylemin tekrar canlanmasına neden olmu ve Batı ile ili kileri yeni bir düzleme oturma sürecini ba latmı tır. Bu yeni süreçte Rusya’nın Batıyı çok boyutlu stratejik i birliği yapılabilecek ortak olarak görme çabaları, gündemdeki sorunlara farklı bakı ve anla mazlıklar nedeniyle ba arılı olamamı tır. Böylece,
Rusya’yı Batının bir parçası yapmayı amaçlayan Atlantikçi ekolün güç kaybetmesinin ardından, Batıyı önemli stratejik ortak olarak görme çabaları da ba arısızlığa uğradı. Bu durum, iç politikadaki geli melerle beraber dü ünüldüğünde,
Rus dı politikasında 1996’dan itibaren (Yeni) Avrasyacı yakla ımın ağırlık kazanmasına yol açtı.
E. (Yeni) Avrasyacılık Yakla ımı
Rusya’da iç ve dı politikada Atlantikçi ekolün gerileyi ini sağlayan geli meler
Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ının dı politika boyutunda yeni bir anlayı ın (Yeni
406 Ibid., s. 44. 407 Ibid., s. 39.
111 Avrasyacılık) ağırlık kazanmasına yol açtı. Rus dı politikasında Avrasyacı ekolün daha 1992’de Stankeviç tarafından gündeme getirildiği ve bu anlayı ın dı politikada
Atlantikçi anlayı ıyla mücadele içinde olduğu yukarıda belirtilmi ti. Fakat Rusya’da
1993–1995 döneminde iç ve dı politikadaki yukarıda değinilen geli meler
çerçevesinde Atlantikçi ekolün etkisinin azalması ile 1990’ların ortalarından itibaren
Avrasyacı yakla ım, daha doğru bir ifadeyle Yeni Avrasyacı yakla ım Rus seçkinleri ve kamuoyu nezdinde destek kazanmaya ba ladı. Bu durum Yeni Avrasyacı yakla ımın Rus dı politikasında da ağırlık kazanmasının önünü açtı. Esasında bazı tezleri 1992 sonundan itibaren resmi Rus dı politikasında uygulanmaya ba lanan
Yeni Avrasyacılığın özellikle Yevgeni Primakov’un Rusya Dı i leri Bakanı ve
Ba bakan olduğu 1996–1999 döneminde ağırlık kazandığı gözlenmektedir.
1. Tarihi Avrasyacılık Dü üncesi
Rus dı politikasında 1990’ların ortasından itibaren ağırlık kazanan Yeni Avrasyacı yakla ımın tarihi temellerini Ekim Devrimi’nin ardından yurtdı ına kaçan Rus aydınlarının 1920’lerde ortaya koyduğu Avrasyacılık dü üncesi olu turmaktaydı. 408
Avrasyacılık 1920’li yıllarda filolog Nikolay Sergeeviç Truvbetskoy (1890 1938), 409
408 1920 ve 30’lu yıllardaki Avrasyacılık akımı ba lı ba ına bir çalı manın konusu olabilecek geni bir konu olduğu için burada akımın görü leri özet halinde verilecektir. Avrasyacılık hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz; M. G. Vandalkovskaya, Đstoriçeskaya Nauka Rossiyskoy Emigratsii:”Evraziyskiy Soblazn” (Moskova: Pamyatnik Đstoriçeskoy Mısli, 1997); A.F.Kiseleva (der.), Politiçeskaya Đstoriya Russkoy Emigratsii (1920–1940) : Dokumentı (Moskova: VLADOS, 1999), s.236–302; Alexsandr Dugin, Osnovı Geopolitiki. Geopolitiçeskoe Budu ee Rossii (Moskova: Arktogeya Tsentr, 1999), s. 82–90 ve s. 629–688; N. A. Nartov, Geopolitika, (Moskova: YUNĐTĐ, 1999), s. 92 104; Y. B. Tihonrabov, Geopolitika, ( Moskova: ZAO Biznes kola “Đntel Sintez”, 1998), s.298–306; K. S. Gadjiev, Vvedenie v Geopolitiku , (Moskova: Logos, 2000), 2.baskı, s. 28–31; Ilya Vinkovetsky, ‘Classical Eurasianizm and Its Legacy’, Canadian Amerikan Slavic Studies , Cilt 34, Sayı 2 (Yaz 2000), s.125 139; Dmitry V. Shlapentokh, ‘Eurasianism: Past and Present’, Communist and Post Communist Studies, Cilt 30, Sayı 2 (Haziran 1997), s.129–151; Charles J. Halperin, ‘George Vernadsky, Eurasianism, the Mongols, and Russia’, Slavic Review , Cilt 41, Sayı 3 (Sonbahar 1982), s. 477–493. 409 Bkz; N.S. Trubetskoy, Evropa i Çeloveçstvo , Sofya, 1921, www.ushakov.org/society/trub.html (16 ubat 2003).
112 coğrafyacı ve iktisatçı Petr Nikolayeviç Savitskiy (1895 1968), Ortodoks din adamı
Georgiy Vasileviç Florovski (1893 1979), plastik sanatlar uzmanı P. P. Suvçinskiy
(1892 1985) ile belli dönemlerde filozof Lev Platonoviç Karsavin (1882 1952), tarihçi Georgiy Vladimiroviç Vernadskiy (1887 1973), 410 hukukçu Nikolay
Nikolaeviç Alekseev (1879 1964) ile benzer aydınların olu turduğu ve katkıda bulunduğu bir dü ünce akımı idi. 411
Avrasyacılar görü lerini ilk kez 1921–1922 döneminde Sofya’da çıkardıkları
Doğuya Çıkı : Öngörüler ve Gerçekle meler: Avrasyacıların Savları isimli
çalı malarıyla gündeme getirdiler. 1926’da bu akım kendi görü lerini Avrasyacılık:
Sistematik Görü ler isimli bir programla açıkladı. 412 1926–1929 döneminde Paris’i merkez olarak kullanan Avrasyacılar Evraziskiy Hroniki (Avrasya Günlüğü ) ve
Evraziya (Avrasya) isimli dergiler çıkardılar. 413
Jeopolitik anlayı larını temelde kara gücünün üstünlüğü esasına dayandıran
Avrasyacıların görü lerini birkaç noktada özetlemek mümkündür: 414 Her eyden
önce, Avrasyacılar Avrupa merkezli bir bakı açısını reddederek, bütün uygarlıkların e it olduğunu kabul etmekteydiler. Đkinci olarak, Avrasyacılar, insanlığı toptan
Avrupalıla tırma/Batılıla tırma çabasında olan ve böylece ulusal kültürlerin
özgünlüğünü ortadan kaldıran Germen Roman Batıyı iddetle ele tirmekteydiler.
Üçüncü olarak Avrasyacılar, Rusya’yı Avrupa ve Asya’dan farklı kendine özgü kültürel coğrafî dünyası olan özel bir kıta ve bu arada daha çok Asya’ya dönük olarak görmekteydiler. Dördüncü olarak Avrasyacılar, Rus halkının sadece Slav
410 Bkz; G. V. Vernadskiy, ‘Opıt Đstorii Evrazii (1934)’, N. G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti , s. 612–618 411 Nartov, Geopolitika, s. 93. 412 Programın tam metni için bkz; ‘Evraziystvo: Opıt Sistematiçeskogo Đzlojeniya’ (1926), N. G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti , s. 580–589. 413 Nartov, Geopolitika, s. 92–93. 414 Vandalkovskaya, Đstoriçeskaya Nauka Rossiyskoy Emigratsii:’Evraziyskiy Soblazn’ , s. 237.
113 unsuru ile tanımlanamayacağını, kültüründeki “Turan unsuru” nedeniyle
Avrasya’nın Slav olmayan halklarıyla bağının olduğunu ve benzer psikolojik yapısı nedeniyle kıtanın (Avrasya) bütünlüğünü sağladığını savunuyorlardı. Be inci olarak,
Rusların kendi devlet ideolojilerini ve kıtayı devlet halinde birle tirme yeteneklerini
Moğol egemenliğinden aldığı, bu bağlamda Moğol egemenliğinin Rusya için yararlı olduğu ileri sürülmekteydi. Altıncı olarak, Avrasyacılar Rusya’daki komünist devrimi bir yandan Rusya’da Avrupalıla ma sürecinin ölümü olarak değerlendirmekte, öte yandan bu devrimi “Doğuya dönü ” için hayırlı bir ba langıç olarak görmekteydiler. Yedinci olarak, Rusya’da liberal demokrasinin çökmesine neden olarak sadece yönetici seçkinlerin ideolojik sadakat kıstasıyla belirlendiği yeni devletin ideokratiya’nın (bu örnekte sosyalist düzenin) da ele tirilmekteydi.
Đdeokratiya ’nın ba arılı olamamasındaki en önemli engelin Bol evik (komünist) ve fa ist ideolojiler olduğunu dü ünen Avrasyacılar ideokratiya ’nın temel zemininin halkların refahını öngören Avrasyacılık olması gerektiğini dü ünüyorlardı.
Avrasyacıların tezlerini anlatmak için kullandıkları en önemli kavram geli me yeri (mestorazvitye) anlayı ıdır. Avrasyacıların en önemli ideologu Savitskiy’i tarafından gündeme getirilen bu kavram, Alman jeopolitik okulunda kullanılan Raum
(mekân) ve lebensraum (ya am alanı) kavramlarına benzemektedir. Savitskiy geli me yeri anlayı ı ile sosyo politik ortamla coğrafyanın ortak değerlendirilmesi gerektiğini anlatmaktadır. Coğrafî alanın bu ekilde anla ılmasından yola çıkılarak,
Rusya Avrasya’nın coğrafî, etnik, zıraî, tarihî ve benzer unsurları bir arada barındıran bir “bütün” veya “coğrafî birey” olarak tanımlanabilecek bir geli me yeri olduğu belirtilmektedir. 415
415 Nartov, Geopolitika, s. 96. ve Tihonrabov, Geopolitika, s. 303
114 Yeni Avrasyacı yakla ımın beslendiği bir diğer tarihsel kaynak da Lev
Nikolyeviç Gumilyev’in (1912–1992) çalı maları olmu tur. Tarih, etnoloji, felsefe ve coğrafya alanlarında yaptığı akademik çalı malarla bilinen Gumilyev’in etnogenez ve etnik devreler konusundaki teorisi, özünde Ratzel, Kjellen ve
Haushofer’in fikirlerinin de dayandığı coğrafî determinizmin devamı niteliğindedir. 416
Gumilyev’un Hırs/Enerji ( passionarzim) teorisi olarak tanımladığı etnogenez ve etnik devreler konusundaki görü lerinde, etnogenezin olu umunda doğal çevrenin insanların üzerindeki rolü üzerinde durulmaktadır. Teorisinde hırs yetisinin organizmanın dı çevrenin enerjisini emme ve eylem olarak biçimlendirme olduğunu savunan Gumilyev, bu yetinin sağladığı enerjinin, onu ta ıyana çevreyi, halkları ve kültürleri olu turma ve dağıtma gücü verdiğini ireli sürmü tür. Đnsanların ya amlarında bilincin de yerini inkar etmeyen Gumilyev, hırs yetisine insanların yanısıra toplumların da sahip olduğunu belirterek, toplumların yükseli ve
çökü lerini bu hırs yetisiyle açıklamaya çalı mı tır. Toplumun hırs yetisini kullanma aracılığı ile 1200 –1500 yıllık bir zaman diliminde etnos, subetnos ve süper etnos gibi devrelerden geçtiğini savunan Gumilyev, bu teorisini Avrasya coğrafyasına da uyarlamı tır. 417 Gumilyev kendi teorisinde süper etnos olarak tanımladığı Slav, Türk ve Moğol halklarının birle iminden olu an Avrasya’da, Đngiliz ve Fransızlara göre
Türk ve Moğol haklarının Rusya’nın daha yakın dostları olduğunu savunmu tur. 418
416 Tihonrabov, Geopolitika , s. 306. 417 Hırs teorisi ( passionarzim) konusunda bkz; L. N. Gumilev, Etnogenez i Biosfera Zemli , (yayına hazırlayan A. Đ. Kurkçi), (Moskova: “Institut DĐ DĐK”, 1997), 2.baskı. veya Türkçe çevirisi için bkz; L. N. Gumilev, Kavimlerin Türeyi i ve Yeryüzerindeki Ya am Bölgeleri, Etnogenez ve Yeryüzü Biyosferi , (çev. Nuri Eyüpoğlu), (Ankara, Ötüken, 2001). 418 L. N. Gumilev, Ritmi Evrazii: Epoh i Tsivilizatsii, (Moskova: Progress Pangeya, 1993), s. 31.
115 Gumilyev Avrupa merkezciliğe kar ı çıkmı ve her Avrupalının hayalinin diğer kültürleri ortadan kaldırarak kendi kültürünü evrensel kılma olduğunu iddia etmi tir. 419 Ayrıca, Rusya’nın Batıyla ittifak yerine Avrasya Birliği’ni tercih etmesi gerektiğini belirterek, söz konusu birliğin geleneksel olarak Katolik Avrupa’ya,
Müslüman güneye ve Çin’e kar ı olduğunu vurgulamı tır. 420 Gumilyev’in daha
1950’li ve 60’lı yıllarda yaptığı çalı malarında ortaya koyduğu bu görü leri
1990’larda Rusya’da yeniden gündeme gelerek Yeni Avrasyacılığın dü ünsel kaynaklarından birini olu turmu tur.
2. Yeni Avrasyacılık Akımı
Bu akımın temel tezlerini anlatmadan önce akımın ismi konusuna açıklık getirmek faydalı olacaktır. Özellikle Türk ve Batı literatüründe bu akım daha çok Avrasyacılık olarak isimlendirilmektedir. Rusya’da dı politika tercihlerini sınıflandırmak için
Stankeviç tarafından kullanılan Atlantikçilik Avrasyacılık tasnifinin yansıması olarak görülebilecek bu isimlendirme, aradan geçen zaman zarfında ciddî bir görü ler sistematiği olu turmu ve bu bağlamda tarihî Avrasyacılık akımından ciddî farkları ortaya çıkmı bir dü ünce akımı ve uygulama pratiği için yetersiz kalmaktadır. Bu bakımdan bu çalı mada çoğu Rus akademisyenin de kullandığı Yeni Avrasyacılık kavramı kullanılmaktadır. 421
Tarihsel çıkı noktası itibariyle Avrasyacılık akımına dayanan Yeni
Avrasyacılık üç açıdan tarihsel kökeninden farklılık arz etmektedir. Her eyden önce,
419 Gumilev, Ritmi Evrazii: Epoh i Tsivilizatsii, s. 54. 420 L.N. Gumilev, Ot Rusi k Rossii (Moskova: Progress Pangeya, 1994) , s. 302–303. 421 Rusya Toplumsal Siyasî Harekatı “Avrasya” ( OPOD “Evraziya” ), resmi görü lerini ifade ettiği programında Yeni Avrasyacılığı içinde gelenekselcilik, jeopolitik, metafizik, “yeni sağ”, “yeni sol”, ekonomide “üçüncü yol”, halkların hakkı teorisini, “etnik federalizm” ve ontolojik felsefe benzeri unsurlar bağlamında yeni tarihi misyonu biçiminde tanımlamaktadır. Bkz; Evraziyskiy Vzglyad : Osnovnıe Printsipı Doktrinalnoy Evraziyskoy Platformı (Moskova: Aktogeya Tsentr, 2001), s. 22.
116 Yeni Avrasyacılık tarihi Avrasyacılıktan farklı olarak hedef alanını Avrupa’dan
ABD’ye kaydırmı tır. Đkinci olarak, tarihsel Avrasyacılığı esas itibariyle sağ görü lü ve Sovyet devrimi kar ıtı aydınlar olu turmu tur. Buna kar ılık Yeni Avrasyacılıkta ba ta Rusya Federasyonu Komünist Partisi olmak üzere çe itli sol görü ler de aktif rol oynamaktadır. Son olarak, tarihî Avrasyacılık, Rusya’nın Avrasya olmasında
Moğol Türk i galinin olumlu rol oynadığını ideologu Savitskiy tarafından dile getirecek kadar “Türk sempatizanı” iken, Yeni Avrasyacılıkta bunun tersi bir yakla ım egemen olmu , Türk unsuruna özellikle Türkiye bağlamında olumsuz bir değer yüklenmi tir. 422 Bu üç unsur büyük oranda birbiriyle etkile im içinde Yeni
Avrasyacılık akımının genel çehresinin belirlenmesini sağlamaktadır. SSCB’nin
çökü ünden geleneksel dü man ABD’yi sorumlu gören Komünistlerle, Batıya kar ı büyük güç olunması gerektiğini söyleyenlerin (Dugin ve benzerlerinin) görü leri
Yeni Avrasyacılığın ABD kar ıtlığı niteliğinin ortaya konması ve beslenmesine me ru bir gerekçe olu turmaktadır. Bu bağlamda geleneksel Rus ve Sovyet algılamasında “ABD’nin dostu” ve “tarihî rakip” Türkiye’ye de olumsuz değer yüklenmektedir.
Kuramsal anlamda, Yeni Avrasyacılık akımı realist bir bakı açısıyla güç unsurunu öne çıkarmaktadır. Ayrıca, akımın Fransız ve Belçikalı yeni sağcılardan
(Alan Benua, Jan Tiriar, Robert Stoykers) ve Alman jeopolitik okulundan (özellikle 422 Her ne kadar tarihçi Murat Haci, Haydar Cemal ve benzeri bazı politikacı ve aydınların öne sürdüğü deği ik Avrasyacılık modelleri önerdikleri görü sistematiği itibariyle özellikle eski SSCB coğrafyasında ve bugünkü Rusya’da bulunan Türk unsuruna yönelik olumlu ve özünde tarihî Avrasyacı görü e yakın duran bir yakla ım sergileseler de, bu görü 1990’larda geli en Yeni Avrasyacılık içinde etkin bir dinamik olamamı tır. Fakat 1990’ların sonundan itibaren Yeni Avrasyacıların en önemli ideologlarından Aleksandr Dugin’in Türkiye ve Türkler konusundaki görü leriinin olumlu yönde deği tiği gözlemlenmektedir. Bu deği imin nedeni gibi Turkiye Batı ve Türkiye Rusya ili kilerindeki geli meler gösteriilebilir. Yeni Avrasyacılar tarihi rakip ve Batının sadık müttefiki olduğu için olmusuz deger yüklediklerı Türkiye’nin Rusya ile ili kilerininin giderek guclenen bir sürece girdiğini, buna kar ılık Batı ile ili kilerinin giderek daha sorunlu hale geldiğini gördüler. Batı ile ile ili kilerdeki sorunların Türkiye’de yeni müttefik arayı larına hız kazandırması Batıya alternativ olma iddisındakı Yeni Avrasyacıların Türkiye’ye bakı ını olumlu yönde etkiledi.
117 Karl Haushofer ve Karl Schmitt) etkilendiği söylenebilir. 423 Ülke içindeki dü ünsel kaynaklarını ise, Rusya’nın özgü jeopolitik konumundan ve çe itli etnik grupların sentezinden doğan yapısı nedeniyle çevresindeki sorunlara müdahale hakkına sahip güç olduğu inancına dayanan Rus dinsel felsefesi, 1920 1930’lardaki tarihsel
Avrasyacılık ve Sovyet Avrasyacısı Gumilyev’in çalı maları olu turmu tur. 424
1990’larda Elementı dergisi ve Evrzaiyskiy Vestnik dergisi benzeri yayınlar ile
Arktogeya Tsentr ve Fond “Mira L. N. Gumilyeva” (Gumilyev’in Dünyası Vakfı) benzeri merkezler Avrasyacılığın dü ünsel temellerinin yayılması ve yeni açılımlar getirilmesinde önemli roller üstlenmi lerdir. Rusya’da kuramsal anlamda Yeni
Avrasyacılık akımına katkıda bulunanlar içinde Aleksandr Dugin, Aleksandr
Glivakovski, Yevgeni Morozov, Aleksey Fomenko gibi aydınlardan da bahsetmek mümkündür.
Avrasya merkezli dü ünce Rusya’da halen geni yankı bulmaktadır. Her
eyden önce, Rusya’da komünizm ideolojisinin çökü ünün ardından askerî sivil bürokrasisinin zihinsel anlamda Avrasyacı bir anlayı a yakın olduğu söylenenebilir. 425 Đkinci olarak, Avrasyacı anlayı ın devletin dı politikasında 1993–
1995 döneminde zaman zaman, 1996 1999’da ise ağırlıklı olarak uygulandığı ve bir nevi resmi Avrasyacılık söylemi geli tirildiği belirtilebilir. Üçüncü olarak, Avrasyacı anlayı siyasî partiler bakımından da önem arz etmektedir ve izleri hem Rusya
Federasyonu Komünist Partisinde, hem de milliyetçi Vladimir Jirinovski’nin Rusya
Liberal Demokrat Partisinde görülebilir. Ayrıca Avrasyacılığı temel ideoloji olarak
423 Andrei P. Tsygankov, ‘Hard Line Eurasianism and Russia’s Contending Geopolitical Perspectives’, East European Quarterly , Cilt 32, Sayı 3 ( Sonbahar 1998), s. 318. 424 Ibid., s. 319–320. 425 Bu görü 15–16 Temmuz 2002’de ASAM tarafından Ankara Sheraton Otel’inde yapılan Globalization, Security and the Nation State ba lıklı konferansa katılan Rusya’nın Nijni Novgorod Üniversitesi Uluslararası Đli kiler Bölüm Ba kanı Prof. Dr. Aleksandr Sergunin’le yaptığımız bir sohbet sırasında dile getirilmi tir.
118 kabul eden Aleksandr Dugin liderliğindeki Rusya Toplumsal Siyasî Harekâtı
“Avrasya” ile Abdul Vahit Niyazov’un ba kanlığını yaptığı Avrasya Partisininde siyasî yelpazede yerini aldığını belirtmek gerekir.426
Aradan geçen sürede Yeni Avrasyacılık akımının üç önemli versiyonundan bahsedebiliriz. Bunlar Avrasya Harekâtı modeli, Sol Avrasyacı model ve Primakov doktrini olarak da ifade edebileceğimiz resmi Yeni Avrasyacılık olarak adlandırılabilir. Yeni Avrasyacılık akımı içerisinde yer alan bu modellerin öne çıkan ortak yönlerini ise öyle sıralamak mümkündür: Öncelikle, her üç model de
Avrasyacı geleneğe sadık kalarak, Rusya’nın özgün bir kimlik ve jeopolitik konuma sahip olduğunu kabul etmektedir. Đkinci olarak, her üçü de ABD hegemonyasına kar ı tavır içindedir. Üçüncü olarak, üçü de çok kutuplu bir uluslararası sistem modeli öneriyorlar. Son olarak, her üç model de Rusya’nın öncelik vermesi gereken alanlar içerisinde “yakın çevre”ye birincil önem atfediyorlar. Farklılıkları ise çok kutuplulukta tercih edilecek müttefikler, Rusya’nın önceliklerini belirlenmesi ve geli me modelleri konusunda ortaya çıkmaktadır.
a) Avrasya Harekâtı (Dugin) Modeli
Yeni Avrasyacılık akımının en köklü versiyonu filozof Aleksandr Dugin’in
çalı maları ekseninde geli mi tir. Daha 1980’lerin sonlarından itibaren tarihî
Avrasyacılık dü üncesi üzerinden Rusya için yeni jeopolitik model olu turma
çabasına giri en Dugin, bu konudaki en önemli çalı ması olan Jeopolitiğin Temelleri:
426 Anna Zakatnova, “Evrazistvo Ne Proekt Kremlya”, Nezavisimaya Gazeta , 31 Temmuz 2001, www.ng.ru/politics/2001 07 31/3_proect.html ,
119 Rusya’nın Jeopolitik Geleceği ba lıklı eserinde kendi Avrasyacı yakla ımının temel tezlerini ortaya koymu tur. 427
Dugin Avrasyacılığı, “Rusya’daki halkların, kültürlerin ve etnik grupların
çıkarlarına hitap eden ulusal ülkü” olarak tanımlamı ve amacının Avrasyacılık dü üncesinin toplumda yaygınla tırılması olduğunu belirtmi tir. 428
Dugin’in ba kanlığını yaptığı “Avrasya Harekâtı”, manifestosunda,
önceliklerini Rusya’da geleneksel dinlerin (Ortodoksluk, Đslam, Musevilik ve
Budizm) yapıcı sosyal diyaloğunu sağlamak, siyasal yapı bakımından “Avrasya federalizmi”, ekonomik alanda ise devlet ve özel sektör sentezinden olu an “üçüncü yol” modelinin gerçekle tirilmesi olarak ortaya koymaktadır. 429 Harekât, dı politikada amaçlarını BDT ekseninde AB benzeri bir stratejik bütünle meye gidilmesi, bu bütünle menin Moskova Tahran Yeni Dehli Pekin ekseninde geli tirilmesi, Rusya’nın sıcak denizlere çıkı ını barı ve dostluk ili kileri
çerçevesinde gerçekle tirmek, Batı ekseninde Avrupa ülkeleriyle ili kilere öncelik vermek ve Pasifik’te Japonya ile aktif i birliği olarak belirtmektedir. 430
Küreselle meyi, Batının siyasî malî oligar ik yapılarının merkezinde bulunduğu tek kutuplu yeni dünya düzeni olarak gören ve “kar ı çıkılması gereken tehlike” olarak tanımlayan harekât, çok kutuplu sistemi savunmaktadır. 431 Çok kutuplu sistemin yeni dünyanın gerçeği olduğu savunulurken, kutupların geleneksel devletlerden değil, yeni bütünle mi uygarlıklar büyük bölgeler ( prostranstvo ) ve bu büyük bölgelerin bir araya gelmesinden olu an jeoekonomik
427 Aleksandr Dugin, Osnovı Geopolitiki. Geopolitiçeskoe Budu ee Rossii (Moskova: Arktogeya Tsentr 1999) 3. baskı. 428 Andrey Levkin, ‘Çto Takoe “Evraziya”, Kajdıy (Poka?) Ponimaet Po svoemy’, www.smi.ru/2001/04/24/988131062.html (24 Nisan 2001). 429 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovnıe Printsipı Doktrinalnoy Evraziyskoy Platformı), s. 14. 430 Ibid., s. 14–15. 431 Ibid. , s. 20–23.
120 ku aklardan/bölgelerden meydana geleceği iddia edilmektedir. Kutuplar Avro Afrika
(AB, Đslam Arap Afrika’sı ve Tropikal Afrika büyük bölgelerini kapsamaktadır),
Asya Pasifik (Japonya, Güney Doğu Asya ülkeleri ve Hindiçin ile Avustralya ve
Yeni Zelanda büyük bölgeleri), Amerika (Kuzey Amerika, Orta Amerika ve Güney
Amerika büyük bölgeleri) ve Avrasya Kıta (Rusya, BDT ülkeleri ve bazı Doğu
Avrupa ülkelerinin olu turduğu “Avrasya Đttifakı”; kıta Đslam ülkeleri, Hindistan ve
Çin büyük bölgeleri) ku aklarından olu acaktır. 432
Bu modelde Rusya genel anlamda Avrasya Kıta ku ağı içindeki “Avrasya
Đttifakı” Büyük Bölgesinde yer almaktadır. “Avrasya Đttifakı” Büyük Bölgesinin bir tür gönüllülük rızasına dayanan federasyon yapısını benimsemekle mümkün olacağını öngören model, bu uygulamanın ilk olarak Rusya içindeki Kuzey
Kafkasya’daki anla mazlıkların çözümünden ba lanması gerektiğini, daha sonra
BDT içindeki Karabağ, Kırgızistan ve Tacikistan’daki sorunların çözümünde uygulanmasını öngörmektedir. Modelde “Avrasya Đttifakı” Büyük Bölgesi ile
Avrasya Kıta Ku ağını olu turan diğer büyük bölgeler (kıta Đslam ülkeleri, Hindistan ve Çin) arasında politik ekonomik bütünle me zarureti vurgulanmaktadır. Model, bu bütünle menin Çin ve Hindistan Büyük Bölgeleri bağlamında sınırları devlet sınırlarıyla örtü tüğü için daha kolay olabileceğine dikkat çekerken, kıtasal Đslam
ülkelerinin (Đran, Pakistan, Afganistan, belki Türkiye, Irak ve Suriye) bütünle me sürecinin bu büyük bölgenin parçalı yapısı nedeniyle daha zor olacağını savunmaktadır. 433 “Avrasya Đttifakı”’nın BDT çerçevesinde yava yava
ekillendiğini iddia eden model, Astana’da ilan edilen Avrasya Ekonomik
432 Ibid., s. 23 24. 433 Ibid., s. 43.
121 Đ birliği’nin bunun göstergesi olduğunu savunmaktadır. 434 Model BDT eksenli bir
“Avrasya Đttifakı” ile Avrasya kıtasal jeoekonomik ku ağı arasında bir geçi birliği olarak “Avrasya Ortak Evi”ni gündeme getirmektedir. Daha çok ekonomik politik içerikli ve NAFTA benzeri bir bölgesel yapılanma olarak önerilen “Avrasya Ortak
Evi”, BDT ülkeleri dı ında, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya, Yunanistan benzeri
Ortodoks ülkeleri, Doğu Avrupa ülkelerini, Moğolistan, Hindistan, Afganistan ve
Hindistan benzeri Asya ülkelerini kapsamaktadır. 435
b) Sol Avrasyacı Model
Yeni Avrasyacılık akımını Tarihî Avrasyacılıktan farklı kılan özelliklerden birinin, içinde sol kesimi de barındırması olduğunu daha önce belirtmi tik. Özellikle, Rusya
Federasyonu Komünist Partisi liderleri uluslararası ili kileri analiz ederken jeopolitik kuramı esas alan bir yakla ım ortaya koymu lardır. Bir anlamda uluslararası düzenin analiz edilmesinde sınıf çatı masına dayalı Marksist Leninist çizginin yerini jeopolitik yakla ımlar almı tır. Örneğin, Komünist Parti Ba kanı Gennadiy
Zyuganov, Rusya için çözüm ve stratejik öncelikler önerdiği çalı masını
Coğrafyanın Zaferi: Rusya Jeopolitiğinin Temelleri eklinde isimlendirirken,
Komünist Parti liderlerinden Rusya Federasyonu Duma Ba kanı Gennadiy Seleznev neredeyse jeopolitiği komünist ideolojinin yerine koyarak, orta öğretim müfredatında ders olarak okutulması çağrısında bulunmu tur. 436 Sol kesim içerisinde hem toplumsal desteği hem de örgütlü yapılanması itibariyle en önemli güç olan
434 Ibid., s. 70; Avrasya Ekonomik Đibirliği için bkz ; Anar Somuncuoğlu, ‘Avrasya Ekonomik Đ birliği: Rus Dı Politikasında Yeni Bir Atak’, Stratejik Analiz , Cilt 2, Sayı 15 (Temmuz 2001), s. 86 91. 435 Evraziyskiy Vzglyad , s. 71. 436 Ivan Kurulli, ‘Geopolitika i Komunizm’, www.russ. ru/journal/edu/99 02 23/kuril.html, (19 Aralık 2002).
122 Komünist Partisinin liderleri, hem Batı kar ıtı olması hem de Rusya’nın özgün kimliğini vurgulaması açısından, Yeni Avrasyacılığı kendilerine yakın bir görü olarak değerlendirmi lerdir. Örneğin Seleznyov, Yeni Avrasyacılık akımının temel ideologu olarak görülebilecek Aleksandr Dugin’i danı manı olarak göreve getirirken,
Zyuganov’un önerdiği ve bizim Sol Avrasyacı model olarak tanımladığımız uluslararası sistem ve Rusya’nın öncelikleri modeli Yeni Avrasyacı akımın bütün esas unsurlarını içinde barındırmı tır.
Zyuganov, modelinde önce uluslararası sistemin genel değerlendirmesini yapmı tır. 437 Teorik olarak çağda uluslararası sistemin tek kutuplu, iki kutuplu ve
çok kutuplu olabileceğini belirten Zyuganov’a göre, fiili olarak Amerikan egemenliği anlamına gelen tek kutuplu sistem Rusya’nın çıkarlarına en zararlı seçenektir.438 Đki kutuplu sistemde Batı kar ıtı en önemli ülke olarak Çin’in öne
çıktığını vurgulayan Zyuganov, bu senaryoyu üç açıdan kabul edilir bulmamaktadır:
Birincisi, Çin’in kar ı kutup olması kalkınma süreci nedeniyle ancak uzun bir sürede mümkündür. Đkincisi, iki kutuplu sistem tarihsel olarak kara ve deniz güçlerinin jeopolitik rekabetidir ve deniz gücünü ABD’nin temsil ettiği noktada Çin’in jeopolitik konumu kara gücü rolünü oynamaya müsait değildir. Üçüncüsü, ikinci nedenle bağlantılı olarak, ABD ve NATO egemenliğine kar ı ancak Rusya ve Çin’in stratejik ortaklığının kar ı koyabileceğini belirtir. Fakat Zyuganov hızlı bir ekonomik kalkınma içinde olan ve ordusunu giderek güçlendiren Çin’le, ekonomi kriz içinde bulunan ve askeri gücü zayıflayan Rusya arasında e it bir ortaklık yapılamayacağını da vurgulamaktadır. Bu görü ler ı ığında, iki kutuplu sistemin gerçekle me
437 Gennadiy Zyuganov, Geografiya Pobedı: Osnovı Rossiyskoy Geopolitiki (Moskova : yy.1997), s. 234. 438 Ibid., s. 234 244.
123 ihtimalinin az olduğunu ve Rusya açısından kabul edilebilir olmadığını belirten
Zyuganov, son seçenek olarak çok kutuplu sistemi değerlendirmektedir.
Doğu ve Batı arasındaki jeopolitik çatı manın her eyden önce AB, NAFTA,
Çin, Japonya ve ASEAN ülkelerinin ekonomik güçlerinin çatı masıyla ortadan kalktığını savunan Zyuganov, Rusya için günümüz ko ullarında en iyi seçeneğin çok kutuplu düzen olduğunu ifade etmektedir. Rusya’nın dünyada dinamik güçler dengesinin sağlanması yönünde politika uygulaması gerektiğini belirten Zyuganov,
ABD ve NATO’nun tek kutuplu egemenliğine kar ı dengeleyici güçlerin ve kurumların desteklenmesini savunmaktadır. Çok kutupluluğun istikrarsızlık ve sava yarattığı görü üne de kar ı çıkan Zyuganov, bu durumdan sistemi değil, sistemin kurallarına uyum göstermeyen güçleri sorumlu tutmaktadır. Modelin dikkat çeken unsurlarından biri Rusya’nın jeopolitik statüsünün tekrar onarılması için öne sürülen stratejidir. Bu strateji iç uzla manın sağlanmasını, Rusya Ukrayna Beyaz Rusya’nın birle mesini ve eski Sovyet ülkelerinin bir araya gelmesini içeren üç a amadan olu maktadır. 439
Özetle Zyuganov, Rusya için önerdiği model ile yeni Avrasyacı akımın temel tezlerini kabul etmi ve bu yakla ımın sol kesimdeki en önemli temsilcilerinden biri haline gelmi tir.
c) Resmi Yeni Avrasyacılık : Primakov Doktrini
Burada Resmi Yeni Avrasyacılık’ la kastedilen model esasında Yeni Avrasyacılığın daha önce belirttiğimiz temel unsurlarının Rusya’nın resmi dı politikasına yansımasıdır. Buna ili kin ilk tartı mayı Yeltsin’in danı manı Stankeviç gündeme
439 Ibid., s. 244 260.
124 getirmi tir. 440 Stankeviç 28 Mart 1992’de yazdığı bir makalede, Kozırev’in dı politikasını Amerikan merkezli olmakla suçlamı , Rus dı politikasının Batı ve Asya arasında denge kurması gerektiğini, SSCB’nin çökmesi ile Rusya’nın coğrafî anlamda Avrupa’dan uzakla tığını, Rusya’nın eski SSCB mekanı ile ili kilerini koparmaması gerektiğini savunmu tur. Stankeviç ayrıca, Rusya’nın Slav ve Türk,
Ortodoks ve Đslam unsurlarının karı ımı ile olu tuğunu ve ülke tarihinde çok büyük rol oynamı Türk ve Müslümanlarla kar ılıklı anlayı ve uzla maya dayanan i birliğinin gerektiğini belirterek, Uzakdoğu ve Latin Amerika’yla i birliğine vurgu yapmı tır. 441
Yeni Avrasyacı yakla ımın unsurlarından “yakın çevreye” öncelik verme ve
Amerikan hegemonyasından rahatsız olmanın 1993’de ilan edilen dı politika doktrininde de yer aldığını görüyoruz. 442 Rusya’nın “yakın çevrede” etkisini koruma
çabaları, Balkanlarda Batının Milo eviç kar ıtı politikalarına kar ı çıkı ı, NATO’nun geni lemesine yönelik 1993’den itibaren giderek artan tepkileri ile Çin, Hindistan ve
Đran’la geli tirilen ili kiler Yeni Avrasyacı yakla ımın resmi politikaya yansıyan unsurları olarak görülebilir.
Yeni Avrasyacı yakla ımın resmi politikada belirleyici olduğu dönem ise
Yevgeni Primakov’un önce Dı i leri ve ardından da Ba bakan olduğu Ocak 1996
Mayıs 1999 dönemidir. Bu dönemde Rus ulusal güvenlik ve dı politikasının belirlenmesinde Primakov’un görü leri belirleyici olmu ve bu görü lerin toplamı
Primakov doktrini (Rusça kontseptsiya ) deyimi ile literatürde yer almı tır.
440 Gorbaçev döneminde Sovyet dı politikasında Avrasyacılık ekseninin ağırlıklı olduğunu savunan görü için bkz ; James F. Burke ‘Gorbachev’s Eurasian Strategy’, World Affairs , Cilt.155, Sayı 4 (Đlkbahar 1993), s. 156 168. 441 Stankevich, ‘Rusya Kendisini Arıyor’, s. 39 43. 442 Adomeit, ‘Konseptualnıe Napravleniya Vne ney Politiki Rossii’, s. 17.
125 Primakov’a göre, uluslararası sistem çok kutuplu bir düzene doğru evirilmekteydi. 443 Bu bağlamda Rus ulusal güvenlik anlayı ı ve dı politikası uluslararası ili kilerde dört temel ilkeye dayanmalıydı. Öncelikle, Rusya eski çatı ma cephelerinin yerini yeni bölünme alanlarının almasını önlemeliydi. Bu çerçevede
NATO’nun eski Var ova Paktı bölgesine geni lemesine kar ı çıkılmalı, bu örgütün
Avrupa güvenliğinin temeli yapılması çabalarına olumsuz yakla ılmalıydı. Đkinci olarak, dı ili kilerde “belirleyen” ve “belirlenen” zihniyeti terk edilmeliydi. Çünkü bu tür bir bakı açısı Soğuk Sava ’tan taraflardan birinin galip, diğerinin yenik çıktığı anlayı ına dayanmaktaydı. Oysa çatı ma politikası her iki tarafın ortak çabalarıyla terk edilmi ti. Ayrıca, bu bakı açısı dünyayı kabul edilmez bir sistem olan tek kutuplu bir yapıya itme eğilimi ta ıyordu.
Üçüncü olarak, uluslararası ekonomik ili kilerin “demokratikle mesi” gerekiyordu. Bunun ilk anlamı, ekonomik olanakların “bencil” politik amaçlar için kullanılmasından vazgeçilmesiydi. Bu bağlamda ABD Kongresinin çıkardığı
Küba’yla ekonomik i birliği içinde olanları cezalandırmayı öngören Helms Berton yasası iptal edilmeli, dahası Đran, Libya, Irak ve benzeri ülkelere sert ekonomik yaptırımlar uygulamaktan vazgeçilmeliydi. Ayrıca, Rusya’nın da içinde bulunduğu geçi ekonomisi ülkelerine yönelik ayrımcı ticaret yasa ve uygulamaları (örneğin, serbest piyasa olup olmama kıstasına dayanan sınırlamalar) terk edilmeliydi.
Dördüncü olarak, istikrarlı bir dünya için uluslararası toplumun anla mazlıkların
çözümü, askeri alanda güven ortamı ve silahsızlanma için yeni adımların atılması, güvenliğin insani ve hukuki boyutunun güçlendirilmesi, geli me sürecinde zorluklar
443 Evgeni M.Primakov, ‘Mejdunarodnie Otna eniya Nakanune XXI Veka:Problemı, Perspektivı’, Mejdunarodnaya Jizn , Sayı 10 (1996), s. 3 13.
126 ya ayan ülkelere yardım ve destek gibi amaçların yerine getirilmesinde koordineli biçimde ve i birliği temelinde hareket edilmeliydi.
Primakov, Rusya’nın sadece iç ekonomik ve federal boyuttaki amaçlarının gerçekle mesine öncelik verilmesini ve büyük güç retoriğine dayanan geleneksel dı politikadan vazgeçilmesini savunan Atlantikçi ekolü de ele tirerek, hem iç reformların yapılabileceğini hem de çok boyutlu dı politika uygulanabileceğini, ikincinin birinciyi desteklemesi bakımından önemli olduğunu vurgulamı tır. 444
Primakov’un uluslararası ili kiler sistemi ve Rusya’nın ulusal güvenliği konusundaki görü leri Aralık 1997’de kabul edilen Rusya Ulusal Güvenlik
Doktrini’nin temelini olu turmu tur. 445 Doktrinde öncelikle uluslararası sistemde çok kutupluluk eğilimin güç kazandığı vurgulanarak, bir Avrupa Asya ülkesi olan
Rusya’nın Avrasya bölgesindeki stratejik konumu, doğal kaynakları, ekonomik ve bilimsel potansiyeli, nükleer gücüyle uluslararası sistemin etkin güçlerinden biri olduğu belirtilmekteydi. 446
Doktrin, tehdit değerlendirmesi ve öncelikleri bakımında da önemli hususlar içeriyor, Rusya’nın güvenliğinin uluslararası arenadaki etkisi ile doğru orantılı olduğu vurgulanarak, etkinin azalmasının güvenliği de tehlikeye dü üreceği savunulmaktaydı. 447 Nitekim, doktrinde en önemli dı güvenlik tehdidi olarak
Rusya’nın “büyük devlet” konumunun zayıflaması görülmekte ve dı güçler bu zayıflamadan sorumlu tutulmaktaydı. Bu tehlike doktrinde, “Rusya’nın çok kutuplu sistemin etkin merkezlerinden biri olma amacından rahatsız olan devletler, bir
444 Tatyana akleina, ‘Vne nyaya Politika Rossii. Poisk Startegii’, akleina (der.), Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 3, s. 376. Ayrıca bu konuda bkz; Y. Primakov, ‘Russia: Reforms and Foreign Policy’, International Affairs (Moscow), Cilt 44, Sayı 4 (1998), s.1 6. 445 Bu doktrinin tam metni için bkz; ‘Konseptsiya Natsionalnıy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii’, akleina (der.), Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 4, s. 51 74. 446 ‘Konseptsiya Natsionalnıy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii’, s. 51 ve 53. 447 Fedorov, ‘Krizis Vne ney Politiki Rossii’, s. 40
127 yandan ülke içinde etnik, dini ve diğer anla mazlıkları kullanarak ülkenin toprak bütünlüğünü bozmağa çalı makta, öte yandan da önemli dünya sorunlarının
çözümünde Rusya’nın önemini ve rolünü azaltıcı politikalar izlemektedirler. Bu durum Rusya’nın önemli ulusal çıkarlarının bulunduğu Avrupa, Orta Doğu, Orta
Asya ve Kafkasya bölgelerindeki etkinliğini sınırlayabilir ve zayıflatabilir” eklinde ifade edilmi ti. 448 Doktrinde ayrıca, Rusya’nın Asya Pasifik bölgesindeki entegrasyon sürecinin dı ında bırakılmasından rahatsız olunduğu vurgulanıyordu.
Böylece doktrinden anla ılacağı üzere ülke güvenliği ile büyük devlet statüsü arasında doğrusal bir orantı kuruluyordu. 449
Doktrinde diğer bir tehdit olarak BDT ülkelerinin entegrasyon sürecini tehlikeye dü ürecek, yava latacak veya durduracak her türlü politik, etnik ve ekonomik krizlerin ülke açısından özel önem ta ıdığı, Rusya için bu ülkelerin dost, bağımsız, istikrarlı ve demokratik olmasının önemli olduğu vurgulanıyordu. 450
Belgede, askeri alanda Rusya’ya ili kin tehditlerin varlığını halen sürdürdüğü fakat, yeni dengeler dikkate alırsa, günün ko ullarında Rusya’ya ili kin doğrudan ve büyük
ölçekli bir askeri saldırı tehlikesinin bulunmadığı belirtiliyordu. 451 Rusya’yla bir güç rekabeti tehlikesinin mevcut olduğu ve askeri bakımından en önemli dı tehlikenin sınırlardaki askeri çatı ma ve gerginlik odaklar olduğu da doktrinde ifade edilmi ti.
Kitle imha silahlarının Rusya’ya sınır ülke ve bölgelerde yayılması ve diğer
önemli devletlerin büyük askeri güçlerinin Rusya sınırlarına kom u bölgelerde konu lanması tehlike kaynağı kabul ediliyordu. Ayrıca, NATO’nun doğuya geni lemesi ve Avrupa güvenliğine egemen bir askeri politik yapı niteliğini
448 ‘Konseptsiya Natsionalnıy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii’, s. 59. 449 Fedorov, ‘Krizis Vne ney Politiki Rossii’, s. 40. 450 ‘Konseptsiya Natsionalnıy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii’, s. 59. 451 Ibid.
128 kazanmasının kıtanın tekrar bölünmesi ve yeni bir tehlike odağının olu umu anlamına geldiği vurgulanmı tı.
Doktrin bu tehditler kar ında Rusya’nın sergilemesi gereken tavrı da ortaya koymu tur. Bu çerçevede, dikkat çeken en önemli husus Rusya’nın, bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdürmesini tehlikeye dü ürecek bir askeri saldırı durumunda nükleer silah kullanma hakkına sahip olduğunun vurgulamasıdır. 452 Bir yandan
Rusya’ya yönelik geni çaplı bir askeri tehdidin mevcut olmadığı belirtilen doktrinde, böyle bir askeri saldırı halinde nükleer silahla kar ılık verileceğin belirtilmesi, nükleer güç faktörünü de hatırlatarak Rusya’nın küresel önemini vurgulama giri i olarak değerlendirilmelidir.
Doktrinde, tehlikelere kar ı Rusya’yla BDT üyeleri arasındaki ikili ve çok taraflı ili kilerin güçlendirilmesi ve entegrasyonun derinle tirilmesi, Rusya’nın küresel veya Avrupa ve Asya merkezli politik ve ekonomik kurumlarda e it ortak olarak yer alması ve bu çerçevede ABD, AB, Çin, Japonya, Hindistan ve diğer
ülkelerle yapıcı i birliği içinde olması gerektiği belirtilmi ti. 453 Güvenlik alanında
Rusya’nın “herkese e it ve bölünmez güvenlik” ilkesine dayanan küresel ve bölgesel güvenlik yapılanması kurulmasını destekleyeceği vurgulanarak, Avro Atlantik güvenliğinin AGĐT merkezli yeniden in ası, Asya Pasifik güvenliği için çaba gösterilmesi ve sorunların çözümünde BM daimi üyeliği statüsünden yararlanılması
öneriliyordu.
Primakov’un anlayı ının Rus dı politikada uygulanması önemli sonuçlar doğurmu tur. Öncelikle Rus dı politikasının çok kutupluluk amacı pratikte
Rusya’nın tek gücün (bu örnekte ABD’nin) egemenliğine dayanan tek kutuplu
452 Ibid., s. 71. 453 Ibid., s. 68.
129 uluslararası düzene kar ı çıkması anlamına geliyordu. 454 Primakov’un dünya görü ü içinde ABD tek süper güç olarak kabul edilmiyordu ve önerdiği çok kutuplu sistem modelinde ABD’nin uluslararası gücünü sulandırma çabası vardı. Model, Rusya Çin stratejik i birliğine Đran’ı da ortak alarak kar ı kutup olu turmayı öngörmekteydi. 455
Primakov, bu i birliğinin Körfezde ve Tayvan boğazında ABD’ye meydan okuyabileceğini savunmu tur.
Bu bağlamda Rus dı politikasının kürersel boyuttaki politikaları da yeni bir evreye girmi tir. Yeni evrede Batı ile yakınla ma politikasının yerini ABD’nin,
NATO’nun ve genel olarak Avro Atlantik uygarlığının etkisini bilinçli bir biçimde sınırlandırıcı politikalar almaya ba lamı tır. 456 ABD’ye kar ı denge olu turmak için
Fransa, Almanya ve özellikle de Çin’le “özel ili kiler” kurulmu tur. 457 Primakov’a göre NATO konusunda Rusya’nın iki temel önceliği vardı: Soğuk Sava sonrasında
NATO ile ili kileri yeni bir çerçeveye oturtmak ve NATO’nun doğuya geni lemesini engellemek. 458
NATO’nun geni lemesine kar ı çıkı bu dönemdeki Rus dı politikasının temel önceliklerinden biri olmu tur. Fakat NATO’nun geni lemesini engelleme konusunda Rusya’nın olanaklarının sınırlılığının farkında olan Primakov, öncelikle bu geni leme sürecinin Rus ulusal güvenliği açından zararlarını asgariye indirmeye
454 Ariel Cohen, ‘The “Primakov Doctrine”: Russia’s Zero Sum Game with the Unitewd States’ , www.heritage.org/library/categories/forpol/fyi167.html (21 Aralık 2000), s. 3. 455 Yeni Avrasyacılığın çok kutupluluk ve ABD’ye kar ı Çin’le ittifak tezi Batıcıların sert ele tirilerine uğramı tır. Örneğin, Rusya’daki Carnegie Moscow Center ara tırma merkezinin Ba kan Yardımcısı Dmitri Trenin’e göre, ABD’nin Rusya kar ısında üstünlüğünü kabul etmeyen ve bu güce kar ı çok kutupluluğu savunanlar, Çin’le ittifak önermekle aslında kendileri ile çeli kiye dü üyorlardı. Bu çok kutupçular önerdikleri ittifak modeli ile aslında Rusya’yı Çin’in küçük ortağı yapmaktaydılar. Böylece, çok daha fazla avantajı bulunan ABD’nin küçük ortağı olmak yerine, Çin’in küçük ortağı olmayı kabul ediyorlardı. Bkz; D. Trenin, ‘Tretiy Vozrast: Rossiysko Amerikanskie Otno eniya na Poroge XXI Veka’, Pro et Contra, Cilt 5, Sayı 2 (Yaz 2000), s. 16. 456 Fedorov, ‘Krizis Vne ney Politiki Rossii’, s. 37. 457 Ibid. 458 Primakov, ‘Mejdunarodnie Otna eniya Nakanune XXI Veka’, s.11 12
130 çalı mı tir. Bu kapsamda Pimakov 4 Haziran 1996’da Berlinde katıldığı NATO
Dı i leri Bakanları toplantısında ülkesinin NATO’nun doğuya politik geni lemesini kabul edebileceğini, fakat bu geni lemenin askeri alana yansıtılmasına kesinlikle kar ı çıktıklarını belirtti. 459 Benzer ekilde, 26 Nisan 1996’da anghay Đ birliği
Örgütünün kurulması, Đran’la geli tirilen ili kiler, Irak’ın ABD tarafından bombalanmasına kar ı verilen sert tepkiler, NATO’nun doğuya doğru geni lemesine sert kar ı çıkı lar ve 1999’da Rus ordusunun Pri tina çıkarması, Primakov doktrinin pratiğe yansımasının çarpıcı örnekleri olarak görülebilir. 460
Primakov’un BDT coğarfyasına ili kin görü ve politikaları da halefi
Kozırev’den köklü biçimde farklılık arz etmekteydi. Öncelikle Pirimakov SSCB’nin dağılmasını katastrofik olumsuzluk olarak değerlendirmekteydi. 461 Primakov’a göre aslında BDT’nin kurulması SSCB’nin çökü üne kar ı içten yükselen tepkileri yumu atma amacını ta ımaktaydı. BDT konusunda 1992 1993 döneminde önemli fırsatların kaçırıldığını vurgulayan Primakov, BDT coğrafyasını Rus dı politikasının temel önceliği ilan etmi ve Rusya’nın bu coğrafyadaki etkinliğini güçlendirmesi
459 ‘Background Chronology’, Baranovsky (der.), Russia and Europe , s. 354. 460 Primakov doktrini ve yansımaları için bkz; Michael Waller, ‘Primakov’s Imperial Line’, Perspective , Cilt 7, Sayı 3 (Ocak ubat 1997), http:://web.bu.edu/iscip/vol7/waller.html (17 Mart 2002); Chandler Rosenberger , ‘ Moscow's Multipolar Mission’, Perspective , Cilt 8, Sayı 2 (Kasım Aralık 1997), http:://web.bu.edu/iscip/vol8/Rosenberger.html. (17 Mart 2002); Aleksandr Golts, ‘Stil Primakova’, Intellectual Capital, Sayı 34 (1998), http://www.intellectualcapital.ru/iss2 34/icissue34.htm, (21 Aralık 2000); Igor Torbakov, ‘Putin’s Russias Defines ıts Foreign Policy Agenda’ http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav072800.shtml (5 Mayıs 2001); Alexander Duleba Karel Hirman, ’Russia’s at the End of Eltsin’s Era’, http://www.ivo.sk/showivot.asp?Source=IVOtoday&Id=67 (23 Ocak 2003); Robert N. Service, ‘The Primakov Doctrine’, http://www.geocities. com/Athens/Ithaca/8738/Articles/9805tpd.html (23 Ocak 2003); ‘Consolidation of Power by Primakov Marks the End of the Line for Reform in Russia’, http://www.centerforsecuritypolicy.org/index.jsp?section=papers&code=98 D_161 (23 Ocak 2003). Ayrıca Rus dı politikasında Primakov’un görü ve politikalarının kendi kaleminden geni bir değerlendirilmesi için bkz; Evgeni Primakov, Godı Bol oy Politike (Moskova: Sover enno Sekretno, 1999). 461 Primakov, Godı Bol oy Politike, s. 385. Primakov’un SSCB’nin çökü üne ili kin bu görü leri Aralık 1995’deki seçimlerin sonucu olu an Duma tarafından büyük destek görümü tür. Bu çerçevede Duma 1996’da SSCB’nin çökü ünü ilan eden Belovejsk Anla masının hukuki geçerlililiğinin omadığı yönünde karar kabul etmi tir. Dmitriy E. Furman, ‘O Budu em "Postsovetskogo Prostranstva" ’, Svobodnıy Mısl, Sayı 6 (1996), s. 36.
131 gerektiğini vurgulamı tır. 462 Bu bağlamda Primakov BDT politikasını iki temel ilke
üzerine kurmu tu: BDT coğrafyasında entegrasyon sürecini hızlandırmak ve bu coğrafyadaki çatı maları (Gürcü Abhaz, Gürcü Osetin, Karabağ, Dinyester ve
Tacikistan) çözmek. 463
Bu bağlamda Primakov ilk resmi yurtdı ı ziyaretlerini 1996’da Türkmenistan ve Ukrayna’ya yapmı , görev süresi boyunca BDT öncelik verdiği konu olmu tur. 464
Primakov döneminde BDT coğrafyasında entegrasyonu derinle tirmek için önemli adımlar atılmı , bu çerçevede 2 Nisan 1997’de Rusya Beyaz Rusya Đttifak
Anla ması, 465 31 Mayıs 1997’de Rusya Ukrayna Dostluk, Đ birliği ve Ortaklık
Anla ması 466 ve Rusya, Beyaz Rusya, Kazakistan ve Kırgızistan arasında sonradan
Tacikistan’ın da katılacağı Gümrük Birliği Anla ması imzalanmı tır. 467 Rusya
Primakov’un BDT coğrafyasında gerginlik odaklarını çözme amacına uygun olarak
özellikle Karabağ ve Gürcü Abhaz çatı malarında aktif rol almaya çalı mı tır. 468
Özetle, 1990’ların ortalarından itibaren iç ve dı geli melerin etkisiyle
Rusya’da Yeni Avrasyacılığın Rus dü ünce hayatında etkinlik kazandığı görülmektedir. Bu süreç iç politikada kendini köklü reform yanlısı Atlantikçi anlayı ın etkisini önemli ölçüde zayıflatma ve a ırı milliyetçilerle komünistlerin etkinlik kazanması eklinde göstermi tir. Bu dönemde Yeni Avrasyacı dü üncenin 462 Aexseev, ‘The Challenge of Relations with Former Republics’, s. 47. 463 Primakov, Godı Bol oy Politike,. s. 386 387. 464 Aexseev, ‘The Challenge of Relations with Former Republics’, s. 47. 465 Bu anla manın tam metni için bkz; ‘Dogovor o Soyuze Belorusi i Rossii’, akleina (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 4, s. 326 328. 466 Bu anla manın tam metni için bkz; ‘Dogovor o Drujbe, Sotrudniçestve i Partnerstve mejdu Rossiyskoy Federatsiey i Ukrainoy’, akleina (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 4, s. 340 353. 467 Primakov, Godı Bol oy Politike, s. 387. Ayrıca bu dönemde Rusya’nın BDT politikası konusudaki değerlendirmeler için bkz; Dmitriy E. Furman, ‘O Budu em "Postsovetskogo Prostranstva" ’, Svobodnıy Mısl, Sayı 6 (1996), s. 36 50; ‘SNG.Naçalo ili Konets Đstorii?’, Nezavisimaya Gazeta (26 Mart 1997), s. 3 4; A. H. Mihaylenko, ‘Mejdu Rossiey i Zapadom’, Svobodnıy Mısl, Sayı 12 (1999), s. 46 58. 468 Bu konuda bkz; Primakov, Godı Bol oy Politike, s. 395 424. Ayrıca Rusya’nın bu dönemde Karabağ’a ili kin çabaları için bkz; Cafersoy, Eyalet Merkez Düzeyinden E it Statüye, s. 24 29.
132 tezleri Rus dı politikasında da giderek etkinlik kazanmı tır. Yeni Avrasyacı anlayı
1992 1993 döneminde Rus dı politikasındaki Atlantikçi anlayı ın politikalarına kar ı çıkmı , 1993 1995 döneminde ise iç geli melerin de katkısı ile ba ta BDT coğrafyası olmak üzere çe itli alanlarda tezlerini belirli oranda kabul ettirmi tir.
Özellikle Yevgeni Primakov’un Dı i leri Bakanlığı ve ardından da Ba bakanlık yaptığı 1996 1999 döneminde Yeni Avrasyacı anlayı Rus ulusal güvenlik anlayı ı ve dı politikasının ekillenmesinde belirleyici rol almı tır.
133 BÖLÜM III YELTSĐN DÖNEMĐNDE ULUSAL GÜVENLĐKTE TEMEL ĐÇ
SORUNLAR
Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ı açısından en az dı güvenlik öncelikleri kadar, iç dinamiklerden kaynaklanan sorunlar da önemlidir. Đç sorunları önemli kılan geli me, her eyden önce, uluslararası arenada güvenliğin anlamının sadece dı askeri ve siyasi tehdit değerlendirmesi ile sınırlı kalmayarak, içsel faktörleri de kapsayan geni bir anlam kazanmasıydı. Öte yandan, SSCB’nin çökü ünde dı askeri ve siyasi tehditten çok, Sovyet ekonomisinin kriz durumu ve etnik çatı maların öne çıktığı bir iç süreç önemli olmu tu. Bu bağlamda hem güvenliğin iç sorunları da içeren geni bir anlam kazanması hem de SSCB çökü ü örneğinde iç dinamiklerin etkin rolü yeni
Rusya’nın ulusal güvenlik önceliklerinde iç sorunların önemini artırdı.
Bu çerçevede, Rus ulusal güvenliği için hayati öneme haiz iç sorunlar ülkenin toprak bütünlüğünün sağlanması için merkezkaç eğilimlerin kontrol altına alınması, ayrılıkçılık giri imlerinin engellenmesi, ekonominin kriz durumu ve son olarak Rus ordusunun reform edilmesi biçiminde sıralanabilinir. Toprak bütünlüğünü korumu , ekonomik reformlar sonucu krizden çıkmı ve yeni ko ullara uygun askeri yenilenmesini yapmı bir Rusya’nın, hem uluslararası arenadaki konumunun güçleneceği hem de kendi vatanda larının güvenliğini daha iyi sağlayacağı dü ünülmekteydi. 469
Rusya için en önemli içsel önceliklerin ba ında eski Rusya Sovyet Federatif
Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) sınırları temelinde coğrafi bütünlüğün korunması
469 Mahmut Gareyev, ‘Russia’s Priority Interests’, David Lai (der.), Global Perspectives. International Relations, U.S. Foreign Policy and The Viesw From Abroad (London: Boulder, 1999), s. 128.
134 gelmekteydi. 470 Nitekim 1993’de ilan edilen ve aynı zamanda Rusya’nın yeni dönemdeki ulusal güvenlik anlayı ının çerçevesi çizen Rus Dı Politika Doktrini’nde de Rusya’nın birliği ve toprak bütünlüğünün korunması temel öncelik olarak ortaya konulmu tu. 471 1997 tarihli Ulusal Güvenlik Doktrini’nde de ülke bütünlüğünün etnik ve bölgesel ayrılıkçılık tarafından tehdit edildiği, bu tehdidin öncelikli hedefinin Rusya’nın federatif yapısını konfederal bir sisteme dönü türmek olduğu, gerekli önlemlerin alınmaması halinde ülke bütünlüğünün tehlikeye dü eceği vurgulanmı tır. 472
Đç sorunlardan Rusya’nın güvenliğini tehdit eden bir diğer unsur ekonominin kritik durumuydu. Tehlikenin bertaraf edilmesi için köklü ekonomik reformlar gerekliydi. 473 1993 tarihli dı politika doktrininde Rusya’da ekonominin dinamik ve canlı geli me içinde olmasının ülkenin ya aması ve ulusun kurtulu u için temel art olduğu vurgulanmı , bunsuz uluslararası toplumun e it ve etkin üyesi olunamayacağı ifade edilmi ti. 474 Ekonomideki kriz durumu 1997 tarihli Ulusal Güvenlik
Doktrini’nde de ulusal güvenliği tehlikeye sokan en önemli sebep olarak belirtilmi ti. 475 Doktrin’de kriz durumu üretimin azalması, yatırım ve giri imciliğin azalması, bilimsel ve teknolojik alt yapının dağılması, ziraat sektöründeki gerileme,
470 Bıkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii, s. 5. 471 ‘Printsipı Vne ney Politiki Rossiyskoy Federatsii’, akleina (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 4, s. 19. 472 ‘Konseptsiya Natsionalnıy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii’, s. 58 ve s. 65. 473 Bıkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii, s. 7. Rusya’da ekonomik sorunlar ve ülke güvenliği ili kisi konusundaki değerlendirmeler için bkz: V. Medvedev, John E. Tedstrom ve Arlo Schultz, ‘Problems of Russia’s Economic Security’, Russian Social Science Review , Cilt 39, Sayı 6 (Kasım/Aralık 1998), s. 4 23; Anatoliy V. Vozjennikov ve A. A. Proxojev, Gosudastvennoe Upravlenie i Natsionalnaya Bezopasnost Rossii (Moskova: Đzdatelstva RAGS 1998); Đgor Y. Bogdanov, A. P. Kalinin ve Y. N. Rodionov, Ekonomiçeskaya Bezopastnost Rossii: Tsifrı i Faktı 1992 1998 (Moskova: ĐSPĐ RAN, 1999); Đgor Y. Bogdanov, Ekonomiçeskaya Bezopastnost Rossii: Teoriya i Praktika (Moskova: ĐSPĐ RAN, 2001); E. A. Oleynikov (der.), Ekonomiçeskaya i Natsionalnaya Bezopastnost (Moskova: Đzdatelstvo “Ekzamen”, 2004). 474 ‘Printsipı Vne ney Politiki Rossiyskoy Federatsii’, s. 29. 475 Konseptsiya Natsionalnıy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii’, s. 56.
135 mali sistemin dağılması, federal bütçe gelirlerinin azalması ve devletin borçlarının artması biçimde tanımlanmı tı.
Yeni dönemde Rusya’nın güvenliği bakımından askeri gücün konumu da
önemli konuların ba ında gelmekteydi. 476 Soğuk Sava ın sona eri i ve SSCB’nin
çökü ü ile küresel ve bölgesel güvenlik dengelerinin deği imi yeni yakla ımlar gerektirmi ti. Topraklarının 22,4 milyon km²’den 17 milyon km²’ye dü mesi ve ekonominin kriz durumu ordunun boyutu ve ihtiyaçlarının tekrar değerlendirilmesini gerektirmekteydi. Rus ordusu Sovyet ordusunun temelinde olu turuluyordu, fakat ideolojik temeli ile organizasyon yapısının köklü bir deği ikliğe ihtiyacı vardı.
Dolayısıyle askeri reform arttı.
Bu çerçevede, bölümün kalanında Rusya’nın ulusal güvenlik öncelikleri içerisinde toprak bütünlüğü, askeri ve ekonomik boyutlu iç sorunların rolü ve a ılma
çabaları üzerinde durulacaktır.
A. Rusya’da Toprak Bütünlüğü Sorunu
1. Rus Federalizmi ve Ayrılıkçılık Sorunu
Yeni Rusya devletinin en önemi iç meselelerinden biri ülkenin toprak bütünlüğünü tehdit eden etnik ve bölgesel ayrılıkçılık sorunlarını çözmek ve merkez bölge ili kilerini yeni bir siyasal yapı içinde tekrar düzenlenmekti. Sovyet döneminde
Rusya, SSCB içinde Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti ismiyle yer alan, 89
üyeli bir federasyondu. Federasyonu olu turan sujelerin 32’si etnik bölgesel esaslar
(21 özerk cumhuriyet, 1 özerk bölge, ve 10 özerk yöre okruq ), 57’si ise bölgesel idari kıstaslar (49 bölge oblast , 2 diyar/ kray ve 2 federal kent) temel alınarak
476 Arbatov,’Russian Security Interests and Dilemas’, s. 422.
136 olu turulmu tu. 477 Sovyet sisteminin mirası olan bu yapılanma Bol evikler tarafından
20. yüzyılın ba ında eski Rus Đmparatorluğu içindeki halkların hem yeni kurulan
Sovyet devleti içerisinde kalmasını sağlamak, hem de “Lenin’in milletlerin kendi kaderini belirleme hakkına” bağlı kalmak adına üretilmi bir formüldü. 478
Esasında sadece formel olarak birer federasyon olan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti
(RSFSC)’nin uygulamada federasyon olmaması Gorbaçev’in reform politikaları ve
Gorbaçev Yeltsin çeki mesi ile yeni bir mecraya girdi. Gorbaçev’in sistemin reformunu öngören politikaları hem SSCB’nin hem de RSFSC’nin formel federatif yapısını tartı maya açtı. Bu tartı manın etnik ve idari boyutu federasyonun i levi ve merkez çevre ili kilerinin yeniden düzenlenmesi taleplerini beraberinde getirdi.
Merkezi otoritenin zayıflaması SSCB içinde olduğu gibi, RSFCS içinde de Rus olmayan halklarının milli kültürlerine dönü ve milli bilinçlenme hareketleriyle siyasi talepleri gündeme getirirken, idari kriterler esasında olu turulmu federe yapılar federasyon federe birimler arasındaki ili kinin yeniden düzenlenmesi çabası içine girdiler.
Hem Rus olmayan halkların hem de idari kıstaslarla federasyon üyesi birimlerin bu talepleri SSCB ve RSFSC’nin siyasi elitleri arası iktidar çeki mesinde etkin bir koz olarak kullanıldı. Mihail Gorbaçev ba kanlığındaki SSCB yönetimine kar ı iktidar mücadelesine giri en RSFSC Ba kanı Boris Yeltsin ve ekibi, merkezi zayıflatmak amacıyla, RSFSC’deki özerk cumhuriyetlerin yönetimlerinin egemenlik arayı larını desteklemi ve “alabildiğiniz kadar egemenlik alın” tavrını 477 Aleksei M. Salmin, ‘Russia’s Emerging Stathood in th National Security Context’, Baranovsky (der.), Russia and Europe , s. 112. 478 Bu konuda bkz; K. T. Kura vili, Federativnaya Organizatsiya Rossiyskogo Gosudarstva (Moskova: Kompaniya Sputnik, 2000), s. 10 42; Stephan Kux, ‘Soviet Federalism’, Problems of Communizm (Mart Nisan 1990), s. 7 15.
137 benimsemi ti. 479 Buna kar ılık Gorbaçev yönetimi, RSFSC içindeki birimleri Yeltsin yönetimine kar ı kı kırtmı tı. Bu sürecin sonucunda otonom birimler federasyonun varlığını tehlikeye dü ürecek boyutta geni özgürlükler elde ettiler.
Yeni Rusya’nın federatif yapısının yeniden yapılanması bakımından dört
önemli geli menin belirleyici niteliği olmu tur: 12 Haziran 1990’da Rusya’nın egemenliğini ilan etmesi; 1992 tarihli yeni Federasyon Anla ması; Aralık 1993’de
Rusya Anayasa’sının kabul edilmesi ve ubat 1994’den itibaren merkez ve federe birimler arasında imzalanan ikili yetki payla ımı anla maları. Bu kapsamda ilk
önemli geli me Rusya Halk Vekilleri 1. Kongresi’nin Rusya’nın egemenliğini/bağımsızlığını ilan ettiği 12 Haziran 1990 tarihli
Egemenlik/Bağımsızlık Bildirgesi olmu tur. 480 Federasyon üyeleri ülkenin siyasi yapısındaki duyarlılıklarını ilk olarak bu bildirgenin kabulü sırasında ortaya koydular. Parlamentodaki ilk oylamada devletin isminin Rusya olması kararla tırılmı sa da, federasyon üyelerinin baskısı ile ertesi gün tekrar yapılan oylama ile hem Rusya, hem de Rusya Federasyonu isimlerinin beraber kullanılması karara bağlandı.481 Bildirgenin 9. maddesinde federasyon üyelerinin yetkilerinin geni letilmesi öngörüldü. 482 Yeltsin yönetiminin Gorbaçev yönetimine kar ı mücadelesinde önemi bir politik kazanım olan bu bildirge, aynı zamanda federe
üyelerin daha fazla egemenlik taleplerini te vik etti. 483
479 Dmitriy Ol anskiy, ‘Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni’ , Pro et Contra , Cilt 5, Sayı 1 (Kı 2000), s. 37. 480 Jeff Kann, ‘What is the New Russian Federalism?’, Brown (der.) Contemporary Russian Politics, s. 377. 481 Valentin Federov, ‘Neobyazetelnıy Federalizm v Rossii: Opastnosti Dlya Stranı’, Bezopastnost Evrazii , Sayı .3 (Haziran Eylül 2001), s. 280. 482 ‘Deklaratsiya O Gosudarctvennom Suverinitete Rossiyskoy Sovetskoy Federativnoy Sosialistiçeskoy Respubliki’, http://www.cityline.ru/politika/doc/dogs.html. 483 Kahn, ‘What is the New Russian Federalism?’, s. 377.
138 Bu geli meler ekseninde ba ta Tataristan, Yakutistan ve Çeçenistan
Đngu etya olmak üzere, Rusya içindeki bütün özerk cumhuriyetler 1990 1992 döneminde egemenliklerini ilan ettiler.484 Özellikle, 1 Kasım 1991’de Çeçenistan’ın ve 21 Mart 1992’de Tataristan’ın Moskova yönetiminin tehdit ve itirazlarına rağmen
Rusya’dan bağımsızlıklarını ilan eden referandumlar yapmalarıının ardından, Tuva ve Yakutistan cumhuriyetleri de kendi topraklarında Rusya Federasyonu
Anayasası’nın geçerli olmadığını ilan edince, Rusya’nın gerçek bir parçalanma tehlikesiyle kar ı kar ıya olduğunu açıkça ortaya çıktı.485 Bir yandan bu bağımsızlık talepleri, öte yandan da bölgesel idari nitelikli federasyon üyelerinin daha fazla yetki talepleri, ülkenin toprak bütünlüğünü tehlikeye dü ürecek boyuta ula mı tı. 486
Ayrıca, önceden de değindiğimiz üzere, bağımsızlığın ardından Yeltsin ile parlamento arasındaki siyasal çeki me merkezi devleti iyice zayıflatmı tı.
Bunun üzerine Rusya’nın da Sovyetler Birliği gibi parçalanmasını engellemek için harekete geçen federal yönetim, güçlenen bölgeselle me ve ayrılıkçılık eğilimlerini denetim altına almak ve mevcut siyasal birlikteliği yeni temellerde tekrar in a etmek amacıyla 31 Aralık 1992’de Federasyon Anla ması imzalamayı önerdi. Federasyon Anla ması 1992’de Tataristan ve Çeçenistan
Đngu etiya cumhuriyetleri dı ındaki bütün federe üyeler tarafından imzalandı.487 Yeni
Federasyon Anla ması cumhuriyet respublika , bölge oblast ve özerk yöre avtonomnıy okrug benzeri birimlerle ayrı ayrı imzalanan üç tür anla ma ve iki
484 Emil Payin, ‘Seperatizm and Federalism in Contemporary Russia’, Heyward Isham (der.) Remaking Russia: Voices From Within ( New York: M. E. Sharpe Đnc., 1995), s.189. 485 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 78. 486 Anar Somuncuoğlu, ‘Rusya Federasyonu’nda Merkez Bölge Đli kilerinin Ekonomik Boyutu’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel, Cilt 6, Sayı 4 (Kı 2001), s. 45. 487 Ol anskiy, ‘Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni’, s.38.
139 protokolden olu uyordu.488 Federasyon Anla ması’nda cumhuriyetlerin federasyonun temel ta ı olduğu vurgulanmı , egemenlik ve kendi kaderlerini belirleme hakları tanınmı , federal yönetimin bölgesel nitelikli yasal hak ve yetkileri içerisinde kalan i lere izinsiz müdahalesi yasaklanmı tı. 489 Đmzalanan protokollerden biri ile de federal parlamentonun kurulması öngörülen iki kanadından biri federasyon üyelerine tahsis edilmi ve bu yapının üyelerinin yarısı etnik temelde olu turulmu üyelere
(cumhuriyetlere ve özerk yörelere ) verilmi ti. 490
Rusya Federasyonu’nun federatif yapısının belirlenmesini düzenleyen bir diğer temel çerçeve 12 Aralık 1993’de halk oylaması ile kabul edilen yeni Rusya
Federasyonu Anayasa’sı ile ortaya kondu. 1993’de halk oylamasıyla kabul edilen, fakat 12 federasyon üyesi tarafından ret edilen Rusya Federasyonu Anayasa’sının 5. maddesinin 1. bölümünde bütün federasyon üyelerinin e it haklara sahip oldukları ilan edilmi ti. Anayasanın diğer maddeleriyle milli cumhuriyetlere çe itli ayrıcalıklar tanınmı ve 5. maddesinin 2. bölümünde milli cumhuriyetlerin birer devlet oldukları da yazılmı tı. 491 Anayasada Rusya Federasyonu içinde altı çe it federasyon üyesi olduğu tespit edilmi ti: 21 cumhuriyet respublika , 6 diyar kray , 49 bölge oblast, 2 federal kent (Moskova ve St. Petersburg), 1 özerk bölge (Yevreyskaya Yahudi) ve 10
özerk yöre okrug .492 Anayasada cumhuriyetlerin kendi anayasaları ve geri kalan diğer federasyon üyelerinin kendi tüzükleri olması gerektiği belirtilmi ti.
488 Bu konuda bkz; R. G. Abdullatipov ve L. F. Boltenkova (der.) Federativnıy Dogovor. Dokumnety.Komentarii (Moskova: Đzdatelstvo ‘Respublika’, 1992). 489 ‘Dogovor O Razgraniçeniyi Predmetov Vedeniya i Polnomoçiy Mejdu Federalnımi Organami Gosudarstvennoy Vlasti Rossiykoy Federatsiyi i Organami Vlasti Suverennıh Respublik v Sostave Rossiyskoy Federatsiyi’, http://www.cityline.ru/politika/doc/fd1.html (21 Aralık 2000). 490 ‘Protokol k Federativnomu Dogovoru’, A. Strashiun, Federalnoe Konstitutsionnoe Pravo Rosii: Osnovnye Đstochniki po Sostoyaniyu na 15 Sentyabrya 1996 goda (Moskova: Đzdatelstvo NORMA, 1996), s. 198 199. 491 ‘Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsiyi’, Konstitutsiyi Stran SNG , (Almatı: Jeti Jargı, 1999), s. 263 492 Federov, ‘Neobyazetelnıy Federalizm v Rossii: Opastnosti Dlya Stranı’, s. 280.
140 Daha çok konfederatif niteliği öne çıkan Federasyon Anla ması’na oranla yeni Anayasa daha fazla federatif nitelik arz etmekte ve federal yönetimin yetkilerini güçlendirmeyi öngören bir anlayı ı benimsemekteydi. Fakat yeni anayasada da merkez ve bölgeler arasındaki yetki payla ımı kesin olarak belirlenmeyerek, yeni problemlerin doğmasına neden olundu.493 Bu durum federal yönetimle üyeler arasında kesin yetki payla ımını içeren yeni düzenlemeleri gerektirdi.
Böylece Rusya’daki federasyon sistemini esas olarak belirleyen unsurlar federasyon üyeleri ve federal merkez arasında yetki payla ımının düzenlemesini içeren ikili anla malar gündeme geldi. Đlk olarak, ubat 1994’te Tataristan
Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu yönetimleri arasında sorumluluk ve yetki payla ımını belirleyen bir anla ma imzalandı. 494 Daha önce Federasyon Anla masını imzalamayan ve Anayasa halk oylamasını boykot eden Tataristan, bu anla mayla
Rusya Federasyonu içinde yer aldığını kabul etti ve 1991 1993 yıllarında elinde bulundurduğu bazı özgürlüklerini kaybetse de, diğer federasyon üyelerine nazaran bir çok imtiyaz, özellikle de ekonomik imtiyazlar elde etti. 495
Tataristan anla masının ardından, Rusya diğer etnik cumhuriyetlerle de ikili anla malar imzalama yoluna gitti. Fakat milli cumhuriyetler lehine federal sistemde doğan bu dengesizlik bölgesel idari nitelikli diğer üyelerin endi esine neden oldu.
Ayrıca bu durum Rusya’da dengesiz bir federe yapı olu umunun ortaya çıkmasına da yol açtı. Bu da ikili anla maların bölgesel idari üyelerle de yapılmasını sağladı.
493 Aleksandr Sergunin, ‘Regionı i Finansovo Politiçeskiy Krizis v Rossiyi Mejdunarodnıye Aspektı’, Aleksey Mala enko (der.), Çto Hotyat Regionı Rossiyi? (Moskova: Carnegie Tsentr, 1999), s. 27 494 Leokadia Drobizheva, ‘Power Sharing in the Russian Federation: The View from the Center and from the Republics’, Gail W. Lapidus ve Svetlane Tsalik (der.), Preventing Deadly Conflict: Startegies and Institutions (Moskova: Carnegie Corparation of New York, 14 16 Avgust 1996), http://www.ccpdc.org/pubs/moscow/6.html (14 Eylül 2000), s. 3. 495 N. M. Moukharaiamov, ‘The Tataristan Model: A Situational Dynamic”, P. J. Stavrakis (der.), Beyond the Monolith: The Emergence of Regionalism in Post Soviet Russia (Washington DC: The Woodrow Wilson Center Pres, 1997) s. 221 222.
141 1994 1998 döneminde 89 üyenin 46’sı ile yetkili payla ımı ve merkez bölge ili kilerini düzenleyen ikili anla malar imzalandı.496 Fakat bu geli me de, federasyonun dengesizliğini ortadan kaldırmaya yetmedi. Anla maların sonucunda siyasi ve ekonomik olarak daha güçlü olan Tataristan, Ba kurdistan ve Yakutistan
(Saha) Cumhuriyetleri, diğer cumhuriyetlere ve bölgelere göre daha avantajlı anla malar yaptılar. 497 Genel olarak ise, milli cumhuriyetler bölgelere göre birçok ayrıcalık elde etti ve “dengesiz federasyon” modeli daha da belirginle ti. 498
Bütün bu çabalara rağmen Yeltsin döneminde federasyon üyelerinde merkezkaç eğilimlerinin güçlü olduğu görülmektedir. Bu merkezkaç eğilimleri kendini siyasi etnik ayrılıkçılık, hukuki ayrılıkçılık, parlamenter ayrılıkçılık, idari personel ayrılıkçılık, politik partici ayrılıkçılık ve ekonomik (mali ve bütçe) ayrılıkçılık biçimlerinde göstermi tir. 499 Ayrılıkçılığın en önemli örneklerinden biri yasal zeminde ya anmı tır. Rusya Federasyonu Genel Savcılığının verilerine göre,
1999’a gelindiğinde, bölgesel hukuk kanun ve kararlarının % 70’i federal mevzuata
u veya bu ekilde uymamakta, % 30 40’ı ise açık olarak anayasaya ve federal kanunlara aykırılık arz etmekteydi. 500
Federasyon üyelerinin bu merkezkaç eğilimlerinin temel amacı Rusya
Federasyonu’nun bir parçası olarak varlığını sürdürmek, fakat mümkün olduğunca merkezle gev ek ili kiler içerisinde bulunmaktı. A ağıda özel bir örnek olarak anlatacağımız Çeçenistan konusu ise Rusya’daki merkezkaç eğilimlerin yönünü iki
496 Kahn, ‘What is the New Russian Federalism?’, s. 378. 497 Somuncuoglu, ‘Rusya Federasyonu’nda Merkez Bölge Đli kilerinin Ekonomik Boyutu’, s. 46. 498 Ibid. 499 Rusya’da merkezkaç eğilimlerinin çe i leri konusunda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Ol anskiy, “Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni”, s. 39 62; Somuncuoğlu, ‘Rusya Federasyonu’nda Merkez Bölge Đli kilerinin Ekonomik Boyutu’, s. 48 60; Valery Stepanov, ‘Etnic Tensions and Separatism in Russia’, Journal of Ethnic and Migration Studies , Cilt 26, Sayı 2 (Nisan 2000), s. 305 332. 500 Ol anskiy, ‘Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni’, s. 41
142 farklı biçimde etkilemi tir. Öncelikle merkezi yönetimin bağımsızlıkta ısrarcı olarak
Rusya’nın toprak bütünlüğünü bozan Çeçenistan’a sava açması (ve ardından sava sonrasında da Çeçenistan’ın kar ıla tığı sorunlar) federasyon üyelerinin 1990’ların ba ında öne sürdükleri benzer siyasal ayrılıkçılık taleplerini dile getirmekten kaçınmaları sonucunu doğurmu tur. Fakat aynı zamanda Rusya’nın Çeçenistan sava ını kaybetmesi ve imzalanan Hasavyurt Anla ması merkezi yönetimin ne kadar zayıf olduğunu ortaya koymu ve federe üyelerin “daha gev ek federasyon ve daha fazla yetki” içeren taleplerini güçlendirmi tir.
2. Özel Bir Örnek: Çeçenistan
Rusya’daki merkezkaç eğilimler içerisinde Çeçenistan farklı bir örnek te kil etmi tir.
Bunun en önemli nedeni Çeçenistan’ın diğer federasyon üyelerinden farklı olarak 1
Kasım 1991’de ilan ettiği bağımsızlığından feragat etmeyerek, Rusya’nın toprak bütünlüğü içerisinde bulunmayı açıkça ret etmesidir. Nitekim bu amaç çerçevesinde
Çeçenistan kendisini federasyonun bir parçası yapabilecek Federasyon Anla masını imzalamamı , 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasası oylamasına katılmamı ve federe merkezin ısrarlarına rağmen ikili anla ma imzalamaya yana mamı tır.
Cahar Dudayev ba kanlığındaki Çeçenistan yönetiminin temel tezi ülkelerinin
19. yüzyılda Rusya imparatorluğu tarafından i gal edildiği, aynı durumun SSCB zamanında da sürdürüldüğü ve bu iktidarın me ru olmadığına dayanmaktaydı. Bu bağlamda Çeçen halkının sürekli kar ı direni içinde olduğu ve bu direni in sonucu olarak da hem Çarlık Rusya’sı hem de SSCB tarafından zülüm gördüğü ifade edilmekteydi. Nitekim 19. yüzyıldaki Rus i galine kar ı eyh Mensur ve eyh amil liderliğindeki 30 yıllık (1835 1865) direni , sonrasında 1918’de kurulan Kuzey
143 Kafkasya ve Dağıstan Cumhuriyetinin (kısa süre içinde Dağıstan ve Dağlılar biçiminde ikiye ayrılmı tı) 1920’de tekrar Sovyet Rusya tarafından i gali sonucu bağımsızlığını kaybetmi ti. Ayrıca, 19 yüzyıl sonunda Osmanlı Đmparatorluğu’na göç konusu ile 1944’de Stalin’in emriyle Çeçenistan’dan Sibirya’ya sürülme süreci de bu baskı ve zulmün somut örnekleri olarak sunuluyordu. Çeçen yönetimi, yeni dönemde Çeçen halkının kendi kaderini belirleme hakkının olduğunu ve bu
çerçevede yapılan halk oylaması ile bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdürmek iradesini gösterdiğini belirtiyordu. 501
Sovyet döneminde RSFSC’nin içinde önce Çeçen Özerk Bölgesi, daha sonra
Đngu –Çeçen Özerk Bölgesi, Sibirya sürgünün sona erdiği 1957’den itibaren de
Çeçen Đngu Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti idari taksimatı altında ya ayan
Çeçenlerin bağımsızlık yanlısı tavır ve eylemleri Rusya yönetimi tarafından kabul görmemi ti. Fakat Rusya 1991 1994 döneminde özelikle iç politik geli meler (önce liberal değerlerin yükseli te olması502 ve daha sonra da ba kan parlamento
çeki mesi) nedeniyle bölgeye doğrudan müdahalede bulunamamı tı. Moskova yönetimi Çeçenistan’ın bağımsızlık giri imini, Rusya’nın toprak bütünlüğü içerisinde kalmayı benimseyen Doku Zavgayev, Bislan Kantemirov ve Umar (Ömer)
501 Çeçenistan sorunu konusunda geni değerlendirmeler için bkz; Aleksey Mala enko ve Dmitri Trenin, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçne v Rossiye (Moskova: Gendalf, 2002); Carlatto Gall ve Thomas de Wall, Chechnya :Calamity in the Caucasus (New York: New York University Pres, 1998); Antero Leitzinger, ‘Ichkeria The Final Fight For Freedom’, Antero Leitzinger (der.), Caucasus and an Unholy Alliance , (Finland, Kirja Leitzinger, 1997), s. 235 295; John B. Dunlop, Russia Confronts Chechnya, (United Kingdom: Cambridge University Pres, 1999); Mustafa Budak, ‘Dünden Bugüne Çeçenistan’, Yeni Türkiye : Türk Dünyası Özel Sayısı II, Cilt 3, Sayı 16 (Temmuz Ağustos 1997), s. 2037 2054; Muktedir Đlhan, ‘Çeçenistan’ın Bağımsızlık Đlanının Hukuki Dayanakları’, Yeni Türkiye: Türk Dı Politikası Özel Sayısı , Cilt Sayı 3 (Mart Nisan 1995), s. 326 328 . 502 Çeçensitan sorununa Rus liberallerinin bakı ını ortaya koyan bir değerlendirme için bkz; Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed , içinde ‘Demokratiya na Fone Çeçni’ bölümü’ , s. 510 553.
144 Avturhanov gibi Çeçen liderlere mali, siyasi ve hatta Çeçen yönetimin iddialarına göre askeri destek vererek önlemeye çalı tı, fakat ba arılı olamadı. 503
Rusya için Çeçenistan’ın bağımsızlığını kazanması iç ve dı açıdan önemli yeni güvenlik sorunları anlamına geliyordu. Öncelikle Rusya’nın toprak bütünlüğü bozulmaktaydı ve bu durum diğer etnik azınlıklara da örnek olabilirdi. Đkincisi,
Çeçenistan gibi petrol kaynaklarının, büyük petrol rafine tesislerinin ve önemli petrol boru hatlarının bulunduğu bir bölgenin kaybedilmesi ciddi bir ekonomik kayıp olurdu. Üçüncüsü, bağımsızlık mücadelesinde Đslam dinini hem iç dayanı ma hem de dı destek bakımından önemli birle tirici unsur olarak kullanan Çeçen yönetiminin amacında ba arılı olması, yakla ık 20 milyonluk Müslüman nüfusa sahip Rusya’da
Đslami tehlikenin güçlendirmesi potansiyeli ta ıyordu. Dördüncü olarak,
Çeçenistan’ın kaybedilmesi Rusya’nın tarihsel olarak “yumu ak karnı” olarak telakki ettiği güney (Kafkasya) cephesinde ciddi bir güvenlik endi esi ve etkinlik kaybı anlamına gelecekti. Bağımsız bir Çeçenistan, Rusya için Kuzey Kafkasya’da istikrasızlığın güçlenmesi ve bu bölgenin kaybedilmesi tehlikesini artırabilirdi.
Dahası Güney Kafkasya’da (ABD’ye birlikte) Türkiye ve Đran’ın etkinlik kazanmaya ba ladığı, enerji kaynaklarının kontrolü için “Yüzyılın Sözle mesinin” imzalandığı ve Bakü Ceyhan enerji hattının yapımının tartı ıldığı bir ortamda Çeçenistan’ın kaybedilmesi Rusya için ciddi bir darbe demekti.
Çeçenistan’ın Rusya için öneminin farkında olan Yeltsin yönetiminin bağımsızlığı dolaylı yollardan engelleme politikasının ba arısızlığa uğraması, yeni bir yakla ım ihtiyacını gündem getirdi. Đç politikadaki geli meler de bu sürecin
önünü açtı. Daha önce de belirttiğimiz üzere, ülkede liberallerin mevzi kaybı ve
503 Dunlop, Russia Confronts Chechnya , s. 153.
145 muhafazakarların güçlenmesine ek olarak, Yeltsin’in parlamento ile yaptığı mücadeleyi askerlerin yardımı ile kazanması Rusya yönetimi üzerinde muhafazakarların ve ordunun etkisinin güçlendirmi ti. Bu geli meler Yeltsin yönetiminin Çeçenistan konusundaki yakla ımının giderek sertle tirmesine ve doğrudan askeri müdahale seçeneğini tercih etmesine yol açtı.
Bu çerçevede 11 Aralık 1994’de Yeltsin “yasadı ı askeri güçleri silahsızlandırmak” gerekçesi ile Çeçenistan’a müdahale emri verdi. 504 Bu emir kapsamında Rusya Savunma Bakanlığı ve Đçi leri Bakanlığı’nın toplam 23.700 ki iden olu an birlikleri 80 tank ve 208 askeri araç desteğinde üç koldan (Đngu etya,
Kuzey Osetya ve Dağıstan bölgelerinden) Çeçenistan’a girdiler. 505 Literatüre “Birinci
Rus Çeçen Sava ı” olarak geçen bu mücadele sırasında Çeçen sava çıları bir yandan
ülke içinde gerilla taktiği ile sava ırken, diger yandan sava ı Rusya’nın içine yayma ve en önemlisi dünya kamuoyunun dikkatini Çeçenistan’daki sava a çekmek için
Rusya’nın içinde büyük rehin alma eylemleri geçekle tirmeye çalı tılar. Bu eylemlerden özellikle 14 Haziran 1995’de amil Basayev komutasında gerçekle tirilen Budyenovsk ve 9 Ocak 1996’da Salman Raduyev öncülüğünde yapılan Kızılyar eylemleri ba arıya ula tı. Her iki eylem de Rus kamuoyu ve politikacıları arasında sava ın durdurulması ve barı görü meleri yapılması
çağrılarını güçlendirdi. 506
Sava nedeniyle hem içte hem de dı ta büyük bir prestij kaybına uğrayan
Yeltsin, bu durumdan kurtulmak ve dı destek de alarak 16 Haziran 1996’da
504 Leitzinger, ‘Ichkeria The Final Fight For Freedom’, s. 243. 505 Dunlop, Russia Confronts Chechnya , s. 209 506 Örneğin, Kızılyar eyleminin ardından reformcu Yabloko Partisi Ba kanı Grigoriy Yavlinski, Rusya Devlet Ba kanı Boris Yeltsin’in “Çeçenistan’da battıkça battığını ve Çeçenistan’daki sava ın ‘Yeltsin’in Vietnam’ı’ olduğunu belirterek, Yeltsin’in Haziran 1996 seçimleri öncesinde Çeçenistan sorunundan kurtulacağını söylemi tir”. Bkz; Yeni Yüzyıl gazetesi (25 Ocak 1996).
146 ba kanlığa tekrar seçilmesini sağlamak için barı görü melerine ba lattı. Sava ın sona ermesini sağlayan barı görü meleri Yeltsin yönetiminin öteden beri Çeçenistan sorunun çözümünde en büyük engel olarak gördüğü Çeçenistan Devlet Ba kanı
Dudayev’in 21 Nisan 1996’da öldürülmesinden sonra hız kazandı. 507 Dudayev’in
ölümünün ardından görevi devralan Devlet Ba kan Yardımcısı Zelimhan
Yandarbiyev ve Rusya Ba bakanı Viktor Çernomirdin arasında varılan uzla ma gereği 1 Haziran 1996’dan itibaren ate kesi öngören anla ma imzalandı. 508 Taraflar arasındaki nihai uzla ma Rusya Güvenlik Konseyi Sekreteri Aleksandr Lebed’le
Çeçenistan Genelkurmay Ba kanı Aslan Ma adov arasında 31 Ağustos 1996’da imzalanan Hasavyurt Anla ması ile sağlandı. 509 Çeçenistan sorununu 31 Aralık
2001’e kadar donduran Hasavyurt Anla ması’na göre, Rusya askeri olarak bölgeden
çekilecek, yönetim Çeçenlere bırakılacak ve Rusya Çeçenistan’ın yeniden imarı için ekonomik yardımda bulunacaktı. Söz konusu anla ma ile Rusya bölgeden askerlerini
çekti ve Çeçenistan’da seçimler yapıldı. 510
Takip eden 1997 1999 döneminde göreli bir durgunluk ya andı. Hasavyurt
Anla ması’nın ardından 27 Ocak 1997’de Çeçenistan’da yapılan Devlet Ba kanlığı
507 Cahar Dudayev 21 Nisan 1996’da Rusya Duma’sı üyesi Konstantin Borovoy ile yaptığı bir uydu telefon görü mesi sırasında Rus helikopterinden atılan güdümlü füze ile öldürüldü. Çeçen Devlet Ba kan Yardımcısı Zelimhan Yanderbiyev ve Dudayev’in karısı Alla Dudayeva’nın deği ik dönemlerde yaptığı açıklamalarda Rusya’nın bu suikastı ABD’den aldığı teknolojik yardım sayesinde gerçekle tirdiği yönündedir. Bu kanıyı destekleyen bir açıklama Haziran 2001’de ABD güvenlik örgütü NSA’nın (National Security Agency) eski ajanı Wayne Madsen’dan geldi. Madsen, Dudayev’in yerinin Rusya’ya NCA tarafından haber verilerek 16 Haziran 1996’da yapılacak Ba kanlık seçimleri öncesi Yeltsin’in prestijinin artırılmaya çalı ıldığını belirtti. Bkz; Kadir Cindemir, ‘Müthi Đtiraflar’, Hürriyet (4 Haziran 2001), http://arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/01/06/04/dunya/02dun.htm. Kanımızca, 16 Haziran 1996’da yapılan ba kanlık seçiminde Yeltsin’in alternatifinin açık ABD kar ıtı Komünist lider Gennadiy Züganov olduğu dikkate alınırsa, ABD’nin Yeltsin’i desteklemek için böyle bir desteği vermesi ihtimali güçlüdür. 508 Mustafa Budak, ‘Dünden Bugüne Çeçenistan’, Yeni Türkiye: Türk Dünyası Özel Sayısı II, Yıl 3, Sayı 16 (Temmuz Ağustos 1997), s. 2045. 509 Ibid., s. 2049. 510 Hasan Kanbolat, ‘Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası ve Çeçenistan Sava ı’, Avrasya Dosyası Rusya Özel, Cilt 6, Sayı 4 (Kı 2001), s. 170.
147 seçimlerini, Çeçenistan Genelkurmay Ba kanı Aslan Ma adov kazandı. 511 Rusya yönetimi Ma adov’u bir federasyon anla ması imzalamaya ikna edemeyince, kendisine Çeçenistan’da istikrarın sağlanması için gerekli olan ekonomik ve siyasi desteği vermedi. 512 Böylelikle Moskova, politikasını Çeçenistan’ın istikrarsızla tırılması üzerine bina etti. Çeçenistan’daki istikrarsızlığı peki tiren faktörler arasında Çeçen kabileleri ( teip ) arasındaki rekabet, radikal islamcı egilime sahip siyasi güclerin Đslamı cumhuriyet kurma çabaları, ayrılıkçı Çeçen komutanların sava sonrası dönemde Ma adov’un ulusal ordu kurma projesine destek vermeyip, kendi ba larına buyruk bir tavır sergilemeleri ve fidye için adam kaçırma gibi organize suçların artması sayılabilir. 513 Ayrıca Çeçenler sava sonrasında bir düzen kurarak kendi sava yaralarını sarmak yerine, tüm Kuzey Kafkasya’yı Moskova’ya kar ı Đslami söylemle birle tirmek gibi maceraperest bir yol izlediler. Sonuç olarak
Ma adov yönetimindeki Çeçenler, Moskova’nın bölgeden çekildiği ve Çeçenistan’ın fiilen bağımsız olduğu 1997 1999 döneminde kendi siyasal kurumsalla masını tamamlamak yerine, istikrarsızlık içine sürüklendi.514
Öte yandan, Çeçen sava ı sonrasında Rusya, dı arıda ve içeride hem politik hem de askeri anlamda büyük bir prestij kaybına uğramı tı. Rus resmi makamları
Rusya’nın sava ta 5155 asker (3959 ölü ve 1196 kayıp ) kaybettiğini bildirse de, gayri resmi kaynaklar asker kaybının 25, 000 civarında olduğunu, sivil kaybın ise
25000’le 100 000 arasında deği tiğini iddia etmektedirler. 515
511 Budak, ‘Dünden Bugüne Çeçenistan’, s. 2051. 512 Oktay F. Tanrısever, ‘ Moskova’nın Çeçenistan Çıkmazı ve Çıkı Arayı ları’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel , Cilt. 6, Sayı 4 (Kı 2001), s. 183. 513 Ibid. 514 Ibid. s. 184. 515 A. Trubinsky, ‘How Much Does the War Cost’, Deloviye Lyudi , Sayı. 110, (Mayıs 2000), s. 8 12’den aktaran Leonid Polyakov, ‘Military Refoms in Russia’, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia. New European Perspectives (New York: Council on Foreign Relations, Mayıs 2002), s. 91.
148 Sonuç olarak, Çeçenistan sava ı Rusya toprak bütünlüğüne ili kin tehdidi azaltmamı , aksine bu bölgenin fiili bağımsızlığı ile neticelendi. Rusya’nın sava ı fiilen kaybetmesi anlamına gelen Hasavyurt anla masının ardından diğer federasyon
üyelerinde de siyasal ayrılıkçılığı içermeyen, fakat daha fazla yetki elde etmeyi amaçlayan merkezkaç eğilimler güçlendi.
B. Askeri Reform
1. Sovyet Askeri Mirası
Yeni Rusya’nın çözmesi gereken en önemli sorunlardan biri de yeni politik sistemi ile ekonomik gücüne uygun ve yeni güvenlik ihtiyaçlarına cevap verecek bir askeri yapılanmanın olu turulması gereğiydi. Bu noktada ilk halledilmesi gereken sorun nükleer ve konvansiyonel silahlara ve kalabalık askeri personele sahip Sovyet ordusunun ne olacağı ve Rusya’nın bu süreçte nasıl bir rol üsteleneceğiydi.
Birinci böümde de vurguladığımız üzere, SSCB askerile mi bir yapıdaydı.
Gorbaçev, reformlarıyla devletin bu yapısını daha sivil bir çerçeveye oturtmak için askerile mi yapının küçülmesi için önemli adımlar atmı sa da, Kızıl Ordu 1991’e gelindiğinde hala dünyada ABD ile beraber en büyük askeri güçtü. Öncelikle, asker sayısı açısından Kızlı Ordu’nun 1985’de 5,3 milyon olan asker sayısı, Gorbaçov reformları sayesinde önemli bir küçülme ya asa da, 1991’e gelindiğinde halen 4 milyon civarındaydı. 516 Ayrıca bu büyük ordu 10 000 stratejik ve 22 000 taktik nükleer ba lıklı silaha sahipti. 517 Sovyet yönetiminin bu askeri yapıyı finanse etmek için harcadığı mali kaynağın miktarı konusunda çe itli tartı malar olsa da,
516 International Institute for Strategis Studies (IISS), The Military Balance:1992 1993 (Londra: Brassey’s, 1992), s. 218. 517 Alexei G. Arabatov, ‘Military Reform in Russia’, International Security , Sayı 4 ( Yaz 1998), s. 89
149 1980’lerdeki Sovyet askeri harcamalarının yıllık 250 300 milyar dolar arasında deği tiği belirtilmektedir. 518
Sovyet askeri mirasının payla ımda en öncelikli konu nükleer silahlar meselesiydi. Sovyet nükleer silahları sorunu Mayıs 1992’de bunları ülkesinde bulunduran Ukrayna, Kazakistan, Beyaz Rusya ve Rusya ile ABD arasında geli en süreçte çözüldü. Bu bağlamda önce Ukrayna Devlet Ba kanı Leonid Kravçuk (7
Mayıs 1992), Kazakistan Devlet Ba kanı Nursultan Nazarbayev (19 Mayıs 1992) ve
Beyaz Rusya Parlamento Ba kanı Sergey u keviç (20 Mayıs 1992) ABD Ba kanı
George Bush’a gönderdikleri mektuplarla nükleer güce sahip olmak istemediklerini, bundan doğan yasal yükümlülüklerini yerine getireceklerini ve ülkelerindeki nükleer silahların imhası için üzerlerine dü eni yapacaklarını ilan ettiler. 519 Ardından 23
Mayıs 1992’de Lizbon’da Rusya, ABD, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistan’ın ortakla a imzaladığı protokolle, tarafların ABD ile SSCB arasında imzalanmı 1990 tarihli START 1 Anla ması’na bağlı kalacakları, ayrıca yeni devletlerin SSCB’nin nükleer silahlar konusundaki yükümlülüklerine uyacakları karara bağlandı.
Protokolle Ukrayna, Kazakistan ve Beyaz Rusya’nın mümkün olan en kısa sürede 1
Temmuz 1968 tarihli Kitle Đmha Silahlarının Yayılmasını Önleme Anla ması’nı imzalaması konusunda da uzla ıldı. 520 Aynı gün Rusya da yayınlandığı yazılı açıklama ile Rusya’nın Sovyet nükleer gücünün tek yasal mirasçısı olarak üzerine dü en yükümlülükleri yerine getireceğini, nükleer silahların imhası için Ukrayna,
518 Steven E. Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, Stiven E. Miller ve Dmitriy Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii:Vlast i Politika (Moskova: Đzdatelstvo “Đnterdialekt+”, 2005), s. 4. 519 Bu mektupların tam metni için bkz; akleina (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 4, s. 155 157. 520 Lisbon protokölünün tam metni için bkz; akleina (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 4, s. 153 155.
150 Beyaz Rusya ve Kazakistan’la i birliğine hazır olduğunu, diğer ilgili tarafların da protokole ili kin üzerlerine dü enleri yerine getirmesini istedi. 521
Sovyet askeri mirasında ikinci önemli mesele konvansiyonel Sovyet
Ordu’sunun geleceğinin ne olacağı konusuydu. SSCB’nin dağılmasının ardında
Rusya yönetimi ile eski Sovyet Ordu yönetimi, ordunun merkezi bir komutanlık altında bütünlüğünü koruması yönünde bazı çabalarda bulundu. 522 Fakat “ortak güvenlik alanı” telakki edilen BDT çerçevesinde bu bütünlüğü koruyabilecek kurumsal yapıların olu turulması çabaları üye devletlerden bazılarının (Ukrayna,
Azerbaycan, Moldova ve Özbekistan) ulusal ordu kurma konusundaki ısrarı nedeniyle gerçekle emedi. Bunun üzerine Yeltsin yönetimi 7 Mayıs 1992’de Rusya
Silahlı Kuvvetler’inin olu turulması konusunda bir kararname imzaladı.
Sovyet Ordusunun bir bütün olarak kalması çabalarının bo a çıkması askeri mirasın payla ımını gündeme getirdi. Bu noktada öne çıkan konular Sovyet ordusunun konvansiyonel silahlarının ve askeri personelinin nasıl payla ılacağıydı.
Sovyet konvansiyonel silahlarının payla ımı konusunda sayı sınırı ve silah
çe itlendirilmesi bakımından AKKA kıstas ve sınırlamaları temel alındı. Bilindiği
üzere, 1990’da SSCB, ABD ve Avrupa devletleri tarafından imzalanan Avrupa
Konvonsiyonel Kuvvetler Anla ması (AKKA) Soğuk Sava sonrasında Avrupa’daki konvansiyel askeri güç dengelerini düzenlemeyi amaçlamaktaydı. Payla ım için
AKKA’nın temel alınmasında özellikle Batı’nın SSCB’nin çökü üne rağmen buı anla mayı uygulamadaki ısrarı ve anılan dönemde Rusya’nın Batı’nın bir parçası olma ve bu bakımdan Batıyla uyum içinde olma eğilimi önemli rol oynadı. Sovyet konvansiyonel silah mirasının AKKA’ya göre payla ımı, Rusya ve diğer eski Sovyet 521 Rusya’nın yazılı açıklamasının tam metni için bkz; akleina (der.), V ne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 4, s. 157 158. 522 Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 5.
151 cumhuriyetlerinin 15 Mayıs 1992’de Ta kent’te yapılan toplantısında karara bağlandı. 523 Bu uzla ma gereği, Sovyet Ordusunun 20 725 tankının 10 333’ü, 13 938 topunun 7 719’u, 29 890 askeri zırhlı aracının 16 589’u, 6 611 askeri uçağının
4 161’i ve 1 481 helikopterinin 1 035’i Rusya’ya verildi. 524
Fakat silahların payla ımındaki bu netliği Sovyet askeri personelinin payla ımında göremiyoruz. Bu konu ne AKKA’da nede Ta kent Anla masında düzenlenmi ti. Sorunun zaman içerisinde eski Sovyet cumhuriyetleriyle ikili ve çok boyutlu ili kilerin ve anla maların bir parçası olarak çözüldüğü söylenebilir. 525
Askeri personel konusunda karma ıklığa rağmen, bu alanda da Rusya’nın en önemli payı aldığına ku ku yoktur. Bir kaynağa göre, yakla ık 4 milyona varan Sovyet askeri personelinin 2,7 milyonu 1992 itibariyle Rusya’nın payına dü mü tür. 526
Sonuç olarak, Sovyet askeri mirası konusu, nükleer silahların tek mirasçısı olarak Rusya’nın kabul edilmesi, diğer cumhuriyetlerdeki nükleer silahların
START 1 anla ması uyarınca imha edilmesi ve konvonsiyonel silahların da AKKA yükümlülükleri çerçevesinde payla ılması çerçevesinde çözüldü. Sovyet askeri personeli konusu ise BDT üyeleri arasındaki ikili ve çok taraflı anla malar
çerçevesinde çözülmeye çalı ıldı.
523 Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 6. 524 AKKA ile Sovyet askeri mirası payla ımı arasındakı ili kinin ayrıntılı bir değerlendirmesi için bkz; Richard A. Falkenrath, Shaping Europe’s Military Order: The Orgins and Consequences of the CFE Trety (Cambridge MA: MIT Press, 1995), s. 150 179. ve s. 190 211. 525 Örneğin, eski Sovyet askeri personeli Baltık ülkelerinde ve Azerbaycan’da Rus ordusunun personeli olarak telakki edilerek ülkeden çıkarılmı tır. Gürcistan’ın da aynı yolu izlemeye çalı tığı fakat bu çalı manın yapıldığı tarih (Temmuz 2007) itibariyle bunu tam anlamıyla ba aramadığı söylenebilinir. Ermenistan ve Orta Asya cumhuriyetlerinde ise bu askeri personel BDT Ortak Güvenlik Anla ması ve çe itli ikili anla malar çerçevesinde Rus ordusunun bir parçası olarak bölgedeki çe itli üslerde görev yapmaktadır. Ayrıca eski Sovyet cumhuriyetlerinin bu askeri personelin subay kesiminin temsilcilerinden kendi ulusal ordu kuruculuğu için yararlandığı görülmektedir. 526 International Institute for Strategis Studies (IISS), The Military Balance:1992 1993 , s. 92.
152 2. Askeri Reformu Gerektiren Unsurlar
Yeni payla ımla Rusya, Sovyet askeri mirasından en fazla payı alan ülke olarak kendi ulusal ordusunu olu turmak için önemli bir avantaj sağlamı tı. Fakat, eski mirası devralmak aynı zamanda onun sorunlarını da devralma anlamına geliyordu.
Bu bağlamda eski Sovyet ordusu temelinde olu turulmak istenen yeni Rus ordusu köklü biçimde deği en siyasal, ekonomik, askeri ve ideolojik ko ullara uygun biçimde yeniden kurulmak durumundaydı ve bu amacı gerçekle tirmek için ciddi bir askeri reform gerekiyordu. 527 Özellikle bir takım faktörler köklü bir askeri reformu gerekli kılmaktaydı. Öncelikle, eski Sovyet mirası silahlı kuvvetlerin durumu çok kötüydü. 528 Disiplinsizlik, yolsuzluk, asker kaçakçılığı, ekonomik sorunlar nedeniyle subayların kitlesel istifası ve askere alınma sisteminin çökmesi gibi sorunlar ordunun sava kabiliyetini dü ürerek, temel görevini yerine getirmesini engelleyecek boyutlara ula mı tı. 529
Reformu zorunlu kılan ikinci unsur, ordunun ülke içinde kötü konumlanmı olmasıydı. 530 Öncelikle, Soğuk Sava sürecinde Sovyet tehdit algılaması temel tehlikenin Avrupa’dan geleceği değerlendirmesi üzerine kurulmu tu. Bu çerçevede
Sovyet askeri gücünün yakla ık %70’i Avrupa, %20’si Uzak Doğu ve %10’nu ise güney yönünde konumlanmı tı. 531 Bu bağlamda en iyi Sovyet birlikleri ön cephe olarak telakki edilen Doğu Avrupa’da yerle tirilmi ti. Fakat SSCB, Soğuk Sava ın
527 Rus ordusunda reform ihtiyacı tartı maları için bkz; Johnson (der.), Russian Security After the Cold War , içinde V.N.Lobov, ‘Military Reform: The New Army’, s. 75 102. ve Evgeni Shaposhnikov, ‘The Armed Forces: TO a New Quality’, s. 185 208; Lilia Shevtsova, ‘Russia’s Fragmented Armed Forces’, Larry Diamond ve Marc F.Plattner’, Civil Military Relations and Democracy (Baltimore Maryland: The Johns Horkins University Press, 1996), s. 110 133. 528 Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 10. 529 Bu konuda geni bir değerlendirme için bkz; Aleksandr Golts, ‘Sotsialno politiçeskoe Polojenie Rossiyskih Voennıh’, Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii:Vlast i Politika , s. 89 114. 530 Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 11. 531 Arbatov, ‘Military Reform in Russia’, s. 89.
153 bitmesi ve takip eden geli meler sonucu bölgeyi terk etmi ti. 532 Doğu Avrupa’dan
çıkarılan Sovyet askeri kuvvetleri ise Rusya içinde stratejik ihtiyaca göre değil, yerle tirebilecek bo üslerin bulunması ve lojistik ihtiyaçların temin edilmesi esasına dayanarak konu landırmı tı. 533 Đkincisi, Rusya’nın eski Sovyet alanını bir bütün halinde ortak güvenlik alanı olarak kalmasını sağlayamaması ve yeni bağımsız devletlerin bir çoğunun (Batlık ülkeleri, Ukrayna, Moldova, Azerbaycan, Gürcistan,
Özbekistan) Sovyet mirası Rus askeri gücünü ülkelerinden çıkarma süreci de Rus askeri gücünün stratejik konumlanı ını kötüle tirmi ti. 534 Bu bağlamda özellikle
SSCB döneminde sayısı 16 olan askeri bölge sayısının 1991’de yeni Rusya için 8’e dü mesi, Leningdrad, Moskova ve Kuzey Kafkasya benzeri iç askeri bölgelerin sınır askeri bölgeleri haline gelmesi ordunun konumlanı ına darbe vurmu ve yeni bir
532 SSCB’nin Doğu Avrupa’dan çekilme politikası mirasçısı Rusya tarafından da sürdürülmü tür. Mayıs 1992 verilerine göre, 2,7 milyonluk Rus Ordusunun 600 bini Rusya sınırları dı ındaki Almanya, Polonya, Batlık ülkeleri, Transdniester ve Güney Kafkasya bölgelerinde yerle ikti. Bu ordunun Polonya’daki Doğu Kuvvetleri Komutanlığı Kasım 1992’de, Almanya’da bulunan Batı Kuvvetleri Komutanlığı Ağustos 1994’de çıkarılmı tır. Roy Allison ,’The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies’, Baranovsky (der.) Russian and Europe , s. 175. 533 Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 11. 534 Azerbaycan’dan (Gebele radar üstü dı ında) Rus askeri kuvvetlerini çıkarma süreci Haziran 1993’de tamamlandı. Nazim Cafersoy, Elçibey Döneminde Azerbaycan Dı Politikası(Haziran 1992 Haziran 1993): Bir Bağımsızlık Mücadelesinin Diplomatik Öyküsü , s. 97 98. Eski SSCB üyelerinden Batlık ülkelerinde yerle en Kuzey Batı Komutanlığı’nın çıkması ise 1992 1994 döneminde gerçekle ti. Litvanya’ki 43 binlik askeri kuvvet 31 Ağustos 1993’de, Estonya’daki 23 binlik ve Letonya’daki 48 binlik Rus askeri kuvvetleri ise 31 Ağustos 1994’de bölgeyi terk ettiler. Rusya ve Estonya arasında varılan anla ma gereği, Rus askeri danı manları Pladiski’de bulunan nükleer denizaltı tatbikat reaktörlerinin kapandığı Eylül 1995’e kadar kaldılar. Ayrıca, Rusya ve Letonya arasında varılan uzla ma gereği, Skrunda’da erken uyarı radar üssü 4 yıllığına, yıllık 5 milyon dolar kar ılığı Rusya’ya kiralanmı ve bu sürenin sonunda da 18 aylık üssü bo altma süresi verilmi tir Rusya, Baltık filosunun iki deniz üssü Baltiysk ve Kron dat’ı terk etmek zorunda kalmı tır. Ayrıca Baltık Askeri Bölgesi leğv edilmi , Leningrad Askeri Bölgesi daha savunmacı bir nitelik kazanmı tır.1990 1995 döneminde bu askeri bölgedeki motorize askeri tümen saysı 11’den 6’ya, tankların sayısı 1200’den 950’ye, topçu sınıfı silahların saysı 2140’dan 1000’e dü ürülmü tür. Aynı dönemde Rusya’nın bölgedeki deniz gücü de küçülmü tür. Bu çerçevede Batlık filosundaki 42 denizaltı (2 stratejik ve 40 taktik nitelikli) 9 taktik nitelikli denizatlıya, askeri gemi sayısı 450’den 260’a dü ürülmü tür. Benzer biçimde bögedeki Kuzey Filosu’nda da denizaltı sayı 153’den 109’a, askeri gemi saysı 370’den 294’e dü ürülmü tür. Bu konuda ayrıntılı değerlendirme için bkz; Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda içinde, Lena Jonson, ‘Russian Policy in Northern Europe’, s. 303 324 ve Alexander A. Sergounin, ‘ In Search of a New Strategy in the Baltic/Nordic Area’, s. 325 349.
154 köklü düzenleme ihtiyacını zorunlu kılmı tı. 535 Bu geli meler Rus ordusunun askeri yararlılığının sorgulanmasına neden olan bir süreci ba latmı tır. 536
Askeri reforma zorlayan üçüncü unsur, savunma harcamalarının büyük oranda küçülmesiydi. 537 SSCB’nin çökü ünün ardından Rusya’nın savunmaya
Sovyet döneminde olduğu kadar büyük paralar harcayamayacağı açıktı ve ülkenin içinde bulunduğu ekonomik durum bu harcamalarda büyük bir kısıntıyı gerektirmekteydi. Nitekim 1991’de yakla ık 324,5 milyar dolar olarak hesaplanan
Sovyet askeri harcamalarına kar ılık, Rusya savunma bütçesi 1992’de 86,9 milyara,
1993’de 71,7 milyara, 1994’de 71,7 milyara, 1995’de 46,6 milyara,1996’da 42,1 milyar dolara kadar dü mü , önemli askeri reform çabalarının ba ladığı 1997’de ise
45,9 milyar dolar olmu tur. 538
Reformu gerekli kılan bir diğer unsur da Sovyetlerden miras kalan savunma sanayinin durumuydu. Sovyet savunma endüstrisi 1991 sonu itibariyle yakla ık 14 milyon ki inin çalı tığı 1200 askeri sanayi fabrikası ve 970 bilimsel ara tırma kurumundan olu maktaydı. 539 Ayrıca ek olarak resmen savunma sanayinin parçası olarak kabul edilmeyen, fakat çok veya az oranda fiilen savunma sanayi için çalı an yüzlerce sanayi kurumundan bahsedilebilir. 1980’lerin sonunda makine sanayi
üretiminin yakla ık %60’ı, elektronik sanayi üretiminin %80’den fazlası ve gemi yapım sanayi üretiminin yarıdan fazlası askeri nitelikli ürünlerdi. 540 Soğuk Sava ihtiyaçlarına göre olu turulan ve büyük ekonomik harcamalar gerektiren bu savunma 535 D. M. Proektor, Novıe Đzmereniya Rossiyskoy Politiki Bezopastnosti na Rubeje Stoletiy (Moskova: ĐMEMO, 1997), s. 46 536 Bu konuda geni bir değerlendirme için bkz; Pavel Baev, ‘Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokra enie, Pazlojenie, Porajenie’, Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii:Vlast i Politika , s. 51 88. 537 Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 11. 538 ‘Russian Millitary Budget’, http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/mo budget (20 Mayıs 2005), s. 2. 539 Andrei Kokoshin, ‘Defense Industiry Conversion in the Russian Federation’, Johnson (der.), Russian Security After the Cold War , s. 48. 540 Ibid.
155 sanayinin yakla ık %73’ünü olu turan ve yan kurumlarıyla birlikte toplamı 5, 500’i bulan savunma sanayi kurumu Rusya’ya miras kalmı tı. Bu mirasın yeni ko ullarda tekrar düzenlenmesi gerekmekteydi. 541
Askeri alanda reformu gerektiren dördüncü unsur, SSCB’den kalan ve yeni stratejik gerçekleri ile politik tercihleri yansıtmayan askeri stratejik konsepti. 542
Rusya’nın yeni dünya sistemindeki yeri ve deği en ulusal çıkar tanımlamalarıyla doğrudan bağlantılı olan askeri stratejik konseptin, süper güç pozisyonunun kaybedilmesi, deği en tehdit algılamaları ve yeni coğrafi gerçekler dikkate alacak biçimde yeniden olu turması gerekmekteydi. 543
Askeri reformu gerekli kılan be inci unsur, Sovyet döneminden miras kalan totaliter ordu yapılanmasıydı. 544 Eski Sovyet ordusu, rejimiyle uyum gösteren totaliter bir yapıya sahipti. Buna kar ılık Rusya demokratik siyasal sistem, özgür toplum ve piyasa ekonomisine dayanan geli me modelini tercih etmi ti. Yeni dönemde Rus askeri yapısının da geli me sürecinin gerektirdiği kurumsal yapı ve uygulamalara uyum göstermesi gerekmekteydi.
Rusya’da askeri reform gerekliliğini ortaya koyan sonuncu faktör ise 1994
1996 dönemindeki ilk Rus Çeçen sava ı olmu tur. 545 Aslında bu sava ve sava ın
541 Polyakov, ‘Military Refoms in Russia’, s. 88. Rusya’ya miras kalan Sovyet savunma sanayi konusunda daha ayrıntılı değerlendirme için bkz; Andrei Kokoshin, ‘Defense Industiry Conversion in the Russian Federation, Johnson (der.), Russian Security After the Cold War , s. 43 74; Vitaliy lıkov, ‘Oboronnaya Ekonomika v Rossii i Nasledie Strukturnoy Militarizatsii’, Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii:Vlast i Politika , s. 191 220; Julian Cooper, ‘The Soviet Defence Industry Heritage and Economic Restructuring in Russia’, Lars Wallin (der.), The Post Soviet Military Industrial Complex (Stokholm: Swedish National Defence Reserch Establishment, 1994), s. 29 48. 542 Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 16. 543 1990’ların ba ında yeni uluslararası ko ullarda Rusya yönelik tehdit değerlendirmesinin bir örneği için bkz; Alexei G. Arabatov, ‘Russian Foreign Policy Prioriters for the 1990s’, Johnson (der.) Russian Security After the Cold War , s. 1 42. 544 Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 19. 545 Ibid., s. 20.
156 askeri alanda yenilgiyle sonuçlanması yukarıda daha önce saydığımız eksikliklerin net bir biçimde ortaya konması bakımından önemli olmu tur. 546
Sonuç olarak, Sovyet ordusunun mirasını devralan Rus ordusu disiplinsizlik, asker kaçakçılığı, kısılan harcamalar, Sovyet mirası totaliter ordu yapılanması, deği en güvenlik ihtiyaçlarına cevap vermeyen askeri stratejik konsept ve 1990’ların ortasında gündeme gelen Çeçen sava ında ya ananalar nedeniyle köklü bir askeri reform zorunluluğu ile kar ı kar ıyaydı.
3. Askeri Reform Tartı maları
Yukarıda belirtiğimiz unsurlar bağlamında zorunlu gözüken askeri reform konusu
1991’den itibaren Rusya’da siyasiler, savunma bakanlığı yetkilileri ve ilgili uzmanlar arasında yoğun biçimde tartı ılmaya ba lanmı tı. 547 Askeri reform konusu özellikle
1992 1993 döneminde Rusya hükümetinin, daha önce de belirttiğimiz üzere,
SSCB’ye oranla savunma harcamalarını büyük ölçüde kısması nedeniyle devlet ba kanı ile parlamento arasındaki siyasal iktidar mücadelesinin de en önemli unsurlarından biri haline dönü tü. 548
Tartı malarda özellikle askeri reform konusunda üç temel siyasi yakla ımdan bahsedilebilir: 549 Đçinde Savunma Bakanı Đgor Rodionov, Duma Savunma
Komisyonu Ba kanı Lev Rohlin, a ırı sağcı parlamenterler ile emekli generaller
546 Çeçen sava ının Rus askeri yapısı üzerindeki etkileri için bkz| Roy Ellison (Allison), ‘Rossiya, Regionalnıe Konfliktı i Priminenie Voennoy Silı’, Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii:Vlast i Politika , s. 147 190; Aleksey Arbatov, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrinı Uroki Kosova i Çeçni (US: George C. Marshall Center, 2000). 547 Frank Umbach, ‘Dilemmas of Russian Military Modernization’, Transatlantic International Politik , Sayı 1 (2002), s. 26. 548 Vladimir Rukavishnikov, ‘Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia’ , Marie Vlachová (der.), The Public Image of Defence and the Military in Central and Eastern Europe (Geneva: Centre for the Democratic Control of Armed Forces 2003), http://www.dcaf.ch/milsoc/ev_prague_02_vlachova_rukavi.pdf s.164. 549 Arbatov, ‘Military Reform in Russia’, s. 112.
157 Albert Maka ov ve Valentin Varennikov’un bulunduğu birinci grup, Rusya’nın devlet yapılanması, ekonomisi, toplumsal yapısı ile dı politikasının askeri kurumların ihtiyacına uyumlu hale getirilmesi gerektiğini savunmaktaydı . Bu grup
Batı ile rekabetin devam ettirilmesini, askeri kapasitenin yakın ve uzak ülkelerde yerle tirilecek biçimde yeniden yapılanmasını istemekteydi. Rodionov, ordunun
NATO ile çok cepheli bir sava a hazırlanması gerektiğini vurgulamaktaydı. 550 Gruba göre, bu amaçlar çerçevesinde askeri harcamaların ve ordudaki asker saysının büyük oranda artırılmasını gerekliydi. 551
Bu grubun önerisine kar ı çıkan ikinci grubun içinde ise esas itibariyle iktidar eliti vardı. Đktidar partisi “Evimiz Rusya”nın parlamentodaki temsilcilerinin
(Aeksandr ohin, Vladimir Rıjkov, Aleksandr Jukov), Ba bakan Viktor
.Çernomirdin’in, Ba kanlık ofisinde ve kabinede bazı yanda larının yanısıra
(Anatoliy Çubays, Aleksandr Liv its, Đvan Rıbkin, Yuri Baturin), bazı liberallerin
(Yegor Gaydar, Konstantin Borovoy, Galina Starovoytova) de dahil olduğu bu grup,
Rusya’nın temel önceliğinin ekonomik istikrarın sağlanması olduğunu, bu amacın ba arılmasına kadar askeri gereksinimler için asgari bir bütçenin ayrılması gerektiğini, ayrıca ordunun bu parayı verimli biçimde kullanabilmesi için bir an önce reform yaparak, fazla masraf ve yolsuzluktan kurtulmasını önermekteydi. 552
Böylece ikinci grup “önce reform, sonra para” biçiminde özetlenecek yakla ımı benimsemekteydi.
550 Arbatov, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrinı Uroki Kosova i Çeçni s. 10. 551 Savunma Bakanı Đgor Rodionov 1 Ekim 1996’da Moskova’da yaptığı basın toplantısında 1997 yılı bütçe tasarısında askeri harcamalar için ayrılan 98,7 trilyon Ruble’nin (yakla ık 18 milyar dolar) askeri ihtiyaçların yalnız üçte birini kar ılamaya yeteceğini belirtmekteydi. Krasnaya Zvezda (2 Ekim 1996)’dan aktaran Arbatov, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrinı Uroki Kosova i Çeçni s. 40. 552 Arbatov, ‘Military Reform in Russia’, s. 114.
158 Askeri reform konusunda bu iki gruptan farklı bir yakla ım benimseyen
üçüncü grup ise hem askeri reformu yapabilecek, hem de devletin ekonomik ve sosyal reformlarını gerçekle tirebilecek rasyonel bir ekonomi ve bütçe politikası
önermekteydi. Bu grup kendi içinde liberal demokrat siyasilerin temsilcilerini
(Grigoriy Yavlinski, Valdimir Lukin, Aleksey Arbatov), ılımlı ve merkezci politikacıları ve bazı savunma uzmanlarını (Sergey Karaganov, Sergey Rogov,
Eduard Vorobyev, Vitali ılkov) barındırmaktaydı.
Bu gruplardan ikincisi 1992 1997 döneminde Rusya hükümetinin genel askeri politikasının belirlenmesinde en etkin rolü oynarken, birinci grup bu dönem zarfında ordu ve savunma sanayi içerisinde konumunu güçlendirmi ti. Üçüncü grubun askeri reform politikalarında etkin olmaya ba laması ise Đlkbahar 1997’de
Yeltsin yönetimi ile Savunma Bakanlığı arasında ya anan krizin ardından gündeme geldi. Kriz “önce para, sonra reform” yakla ımının etkili olduğu Savunma
Bakanlığının, askeri harcamaların yıllık asgari % 200 artırılması talebi ve Savunma
Bakanı Đgor Rodionov’un, 553 Savunma Konseyi Sekreteri Yuriy Baturin ve Ba kan
Yeltsin’in savunma harcamalarını dü ük tutma politikasına açıkça kar ı çıkması ile ortaya çıktı. 554 Sorun hızla siyasal zemine kaydı ve Rodionov Duma Savunma
Komitesi Ba kanı Lev Rohlin tarafından desteklendi. Kriz sırasında hükümete kar ı
Rohlin liderliğinde Ordu ve Savunma Sanayini Destekleme Hareketi olu turuldu. 555
Siyasilerle askeri kesim arasındaki kriz Yeltsin’in Rodionov’u görevden alarak
553 Đgor Rodionov 1994 1996 dönemindeki Çeçenistan’daki ba arısız operasyonlar ve ordudaki yolsuzluk iddiaları nedeniyle Haziran 1996da istifa ettirilen Pavel Graçev’in yerine 18 Temmuz 1996’da Dumanın desteğiyle Savunma Bakanlığı görevine atanmı tı. 554 Arbatov, ‘Voenneya Reforma, Strategiya, Budjet’, Arbatov, Bezopastnost: Rossiskiy Vıbor , s. 432. 555 Lev Rohlin’in ve Ordu ve Savunma Sanayini Destekleme Hareketinin faaliyeti konusunda bkz; Mikhail Tsypkin, ‘The Russıan Mılıtary, Polıtıcs and Securıty Polıcy in the 1990s’, http://www.sais jhu.edu/depts/raees (20 Mart 2005), s. 10 14 .
159 yerine 1997 yazında Stratejik Kuvvetler Komutanı Đgor Sergeyev’i getirmesiyle kontrol altına alındı. 556
Askeri reform konusunda birinci ve ikinci grup arasındaki tartı maların kriz yaratarak, ordunun siyasal iradenin kontrolü dı ına çıkma tehlikesini doğurması,
Yeltsin’in yeni dönem askeri reform politikasında, ekonomik önceliklerle askeri reform hedeflerini bağda tırmayı savunan üçüncü görü ün etkinlik kazanmasını sağladı. Bu görü ün, Ağustos 1998’deki ekonomik krize rağmen, Yeltsin yönetiminin 1997 1999 dönemindeki askeri reform politikaları üzerinde etkili olduğu söylenebilir.
Sonuç olarak, askeri reform konusundaki tartı malar Yeltsin yönetimine askeri reform sorunlarının çözümü noktasında önemli handikaplar ya atmı , farklı görü ler arasındaki çatı ma köklü reform için ba arılı politikalar üretilmesini engellemi tir. Bu sıkıntının önemli ölçüde 1997 yazında atlatılmasının ardından hazırlanan askeri reform paketi ise Ağustos 1998’deki ekonomik kriz ve buna ili kili olarak sık sık hükümet deği ikliği nedeniyle arzulanan ba arıyı sağlayamamı tır.
4. Yeltsin Yönetiminin Askeri Reform Politikaları
a) Yarım Kalan Askeri Reform Paketleri
Rusya yönetimi bu tartı maların gölgesinde 1992’den itibaren eski Sovyet ordusu temelinde yeni Rus ordusu olu turulması yönünde reform çalı malarına ba ladı.
Yeltsin döneminde Rus yönetiminin doğrudan reform politikalarını ortaya koyan üç
önemli belgeden bahsedilebilir: Yaz 1992’de gündeme gelen askeri reform paketi; 3 556 Siyasi irade ve Savunma Bakanlığı arasındaki kriz konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Epoha Yeltsina (Moskova: Vagrius, 2001), özellikle bölüm 10 ve Đgor Korotçenko, ‘Perestroyku Armii Nujna Naçinat s Serjantov (Đntervyu s Đgor Rodionovım)’, Nezavisimaya Voennoe Obozrenie , 17 Ocak 2003, www.ng.ru/nvo.
160 Kasım 1993 tarihli askeri doktrin ve 1997 yazında ilan edilen reform paketi. 1992 yazındaki reform paketi personel sayısını 2,7 milyondan 1,5 milyona dü ürmeyi, profesyonel orduya geçmeyi, stratejik komutanlıkların kaldırılmasını, hızlı müdahalede bulunabilen askeri güç olu turmayı ve ordudaki bazı birimlerin birle tirilerek finanse edilebilir bir yapıya dönü türülmesini hedeflemi ti. 557 Fakat yönetimdeki liberal anlayı ın izini ta ıyan bu reform paketi uygulamada sadece asker sayısını azaltma ve savunma harcamalarını kısma biçiminde hayata geçirilebildi. 558
Askeri reformun sınırlı biçimde gerçekle tirilebilmesi, parlamento ile iktidar mücadelesi veren Yeltsin’in askeri çevrelerle ili kilerini bozmak istememesinden kaynaklanıyordu. Nitekim, Yeltsin’in bu tavrı Ekim 1993’de ordunun kendi yanında yer alarak parlamentoya askeri müdahalede bulunmasıyla kar ılık buldu. Yeltsin de buna 2 Kasım 1993’de geleneksel askeri yapının görü lerinin ağırlık ta ıdığı askeri doktrini onaylayarak kar ılık verdi. 559
Yeni askeri doktrin askeri reform konusuna sınırlı biçimde değinerek, yalnızca askeri kuvvetlerin yeniden yapılanma a amalarına ve askeri konseptle
öngörülen deği ikliklere yer verdi. 560 Doktrinde, 1993 1996 dönemini kapsayan ilk a amada askeri kuvvetlerin Rusya Federasyonu topraklarında i levine uygun biçimde yeniden organize olması; kuvvetlerin yapısının geli tirilmesi; askeri kuvvetlerin yurtdı ından ülkeye geri dönme sürecinin tamamlanması; orduda gönüllülerle profesyonellerin bir arada bunmasına olanak sağlayan karma bir yapının 557 Arbatov, ‘Military Reform in Russia’, s. 112. 558 Baev, ‘Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokra enie, Pazlojenie, Porajenie’, s. 55. 559 Aexander A. Konovalov, ‘The Changing Role of Military Factors’, Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda , s. 201. Ayrıca, Rusya askeri çevrelerinin dı politika alanındaki etkisi konusunda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; Roy Allison, ‘Miltary Factors in Foreign Policy’, Neil Malcolm, Alex Pravda, Roy Allison ve Margot Light (der.) , Internal Factors in Russian Foreign Policy (New York: Oxford University Pres Inc., 1996) , s. 230 285. 560 Rus askeri doktrininin tam metni için bkz;‘The Basic Provisions of the Military Doctrine of the Russian Federation’, Rossiiskiye Vesti (18 Kasım 1993) s. 1 2’den tercümesi için FBIS SOV 93 222 s 19 1993,. 1 11 http://www.shaps.hawaii.edu/security/russia/russia mil doc.html (15 Kasım 2004).
161 olu turulması ve askeri personel sayısının belirlenen sınırlara indirilmesi
öngörülmekteydi. 561 1996 2000 dönemini kapsayan ikinci a amada ise kurumsal yeniden yapılanmanın tamamlanması, kurumsal karma yapının güçlendirilmesi ve
Rusya Federasyonu içindeki kuvvet komutanlıkları ile askeri alt yapının yeniden yapılandırılması amaçlanmaktaydı.
Fakat bu dönemdeki Çeçenistan sava ı ve askeri reform konusunda daha önce değindiğimiz görü farklılıkları, askeri doktrinde belirtilen amaçların daha çok kağıt
üzerinde kalmasına neden oldu. Özellikle reform konusundaki görü ayrılıklarının
Đlkbahar 1997’de krizle sonuçlanması askeri reform alanında yeni bir dönem ba lattı.
Yeltsin 1997 yazında askeri personel sayısını dü ürmeyi ve kurumsal yapının yeniden yapılanmasını öngören yeni bir reform paketini onayladı. 562 Önceki denemelere oranla daha köklü bir giri im niteliğindeki yeni reform paketi asker sayısını 1999 sonuna kadar 1,7 milyondan 1,2 milyona dü ürülmesi, 563 Sovyetlerden miras kalan be çe it (kara, hava, deniz, hava savunma ve stratejik) kuvvet sayısının azaltılması, sekiz askeri bölgenin ve dört askeri filonun yeniden yapılandırılması gibi unsurları bünyesinde barındırıyordu. 564 Ağustos 1998’deki ekonomik krizle önemli bir darbe alsa da, bu paket diğer paketlere oranla daha ba arılı oldu.
Sonuçta, Yeltsin yönetiminin askeri reform için ortaya koyduğu reform
çabaları Ba kan ve parlamento arasında ya anan iktidar mücadelesi, Çeçen Sava ı ve askeri reform konusundaki görü ayrılıkları ile Ağustos 1998 ekonomik krizi gibi iç siyasi ve ekonomik geli meler nedeniyle hedefine tam ula amayarak yarım kaldı.
561 ‘The Basic Provisions of the Military Doctrine of the Russian Federation’, s. 16. 562 Baev, ‘Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokra enie, Pazlojenie, Porajenie’, s. 64. 563 Arbatov, ‘Military Reform in Russia’, s. 120. 564 Arbatov, ‘Military Reform in Russia’, s.122.
162 b) Yarım Kalan Reform Hamlelerinin Sonuçları
Yukarıda anlatılan siyasi ve ekonomik içerikli handikaplara rağmen, Yeltsin yönetimi 1992 1999 döneminde askeri reformu doğrudan ilgilendiren yüksek savunma harcamaları, kötü konu lanma ve eskimi stratejik konsept gibi sorunları a mak için önemli sayılabilecek bazı adımlar da attı. Bu çerçevede uygulanan politikalarla savunma harcamaları 1992 1999 döneminde sürekli dü ü gösterdi ve
1992’deki 86,9 milyar olan harcama, 1996’da 42,1 milyar dolara kadar indi. Önemli askeri reform çabalarının ba ladığı 1997’de ise bu rakam 45,9 milyar dolar oldu. 565
Savunma harcamalarının kısılması için uygulanan asker sayısının azaltılması politikası sonucu da SSCB’den Rusya’ya miras kalan 2,7 milyonluk askeri personel
1994’de 2,1 milyona, 1997’de 1,7 milyona (ayrıca 600 bin sivil personel), 1999’da ise 1,2 milyona dü ürüldü. 566
Yeltsin yönetimi kötü konu lanma sorununu çözmek veya en azından hafifletmek için de bazı adımlar attı. Bu amaçla 17 Eylül 1993’den itibaren Ba kan
Yeltsin AKKA’nın kuzey (Leningrad Balıklar bölgesi) ve güney (Kafkasya bölgesi) kanatlarındaki sınırlamaların yeniden ele alınmasını istedi ve Rusya AKKA’dan doğan yükümlülüklerini tekrar tartı maya açma ve yerine getirmeme politikası izlemeye ba ladı. 567 Özelikle Rus askeri çevreleri sonbahar 1995’den itibaren AKKA kanat sınırlamalarının gözden keçilirerek, güneydeki Rostov, Stavrapol, Krasnador ve Volgograd bölgelerinin bu düzenlemenin dı ında tutulması için Ba kan Yeltsin’e baskı yaptılar. 568 AKKA konusunda Rusya’nın itirazları 15 31 Mayıs 1996’da
Viyana’da yapılan “AKKA’nın Kanatları ile Đlgili Gözden Geçirme Konferansı”nda 565 ‘Russian Millitary Budget’, http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/mo budget, (20 Mayıs 2005), s. 2. 566 Arbatov, ‘Military Reform in Russia’, s. 98. 567 Allison ,’The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies’, s. 192 194. 568 Ibid., s.193.
163 ele alındı ve kuzey kanatta Pskov, güney kanatta ise Krasnodor, Volgagrad ve
Rostov alanları, Norveç ve Türkiye’nin itirazlarına rağmen sınırlamaların dı ında bırakıldı. Buna kar ılık Rusya da kanat sınırlamalarının kalıcı niteliğini kabul etti ve
Mayıs 1999’da Đstanbul’da yapılan zirvenin ardından ağır silahlar ve askeri birlikler konusunda AKKA’ya uyacağını taahhüt etti. 569
Ayrıca, Rusya kötü konu lanma sorununu halletmek için eski Sovyet coğrafyasındaki Sovyet mirası Rus askeri üslerin muhafazası ve yenilerinin kurulması için de çaba gösterdi. Bu bağlamda Yeltsin 5 Nisan 1994’de eski SSCB mekanında yeni üsler kurma amaçlı bir kararname imzaladı ve Rusya bu çerçevede izlenen politikalarla Tacikistan, Ermenistan, Gürcistan ve Moldova’daki askeri varlığını yasalla tırıcı anla malar imzalayı ba ardı. 570
Öte yandan, ülke içinde yeni güvenlik gerçeklerine uygun askeri bölgesel yapılanma için de önemli adımlar atıldı. Rusya Savunma Bakanı Pavel Graçev
1993’de ülke için en önemli stratejik bölgelerin Moskova ve Kuzey Kafkasya Askeri
Bölge’leri olduğunu vurguladı. Ba kan Yeltsin ise ubat 1994’de Leningrad ve
Kuzey Kafkasya Askeri Bölgelerinin ön cephe niteliğine kavu tuğunu ve Volga ile
Ural Askeri Bölge’lerinin mobilize güçlerin hazırlık merkezine dönü türüleceğini ilan etti. 571 Bu anlayı çerçevesinde Moskova ve Leningrad Askeri Bölgeleri Doğu
Avrupa ve Baltık cumhuriyetlerinden çıkarılan Batı ve Kuzey Batı Kuvvetleri ile takviye edildi, güneyden gelebilecek tehditlere kar ı ön cephe haline gelmi olan
Kuzey Kafkasya Askeri Bölgesi güçlendirildi, Volga ve Ural Askeri Bölgeleri de 569 Nur in Ate oğlu Güney, ‘Rusya Federasyonu’nun Yeni Güvenlik Politikası Çerçevesinde Türkiye’ye Bakı ı’, Mustafa Turke ve Đlhan Uzgel (der.), Türkiye’nin Kom uları (Ankara: Đmge, 2002) s. 355. AKKA’nın yenden ele alınması konusunda daha ayrıntılı değerlendirme için bkz; Nur in Ate oğlu Güney, ‘AKKA’nın Yeni Ko ullara Uyarlanması ve Türkiye’nin Güvenliği’, Gencer Özcan ve ule Kut (der.) Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dı Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar:En Uzun On Yıl (Đstanbul: Boyut Yayıncılık, 1998), s. 171 198. 570 Allison ,’The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies’, s. 176. 571 Konovalov, ‘The Changing Role of Military Factors’, s. 205.
164 arka cephe bölgesi olma niteliğinden çıkarılarak mobil askeri güçler ve askeri ula ım uçaklarının bulunduğu "ikinci dereceli stratejik bölge" niteliğine kavu turuldu. 572
1997 reform paketine uygun olarak, 1998’de Sibirya ve Zabaykalya Askeri
Bölge’leri de birle tirilerek toplam askeri bölge sayısı yediye dü ürüldü. 573
1997’deki askeri reform paketi özellikle ordunun yeniden yapılanması noktasında önemli sonuçlar doğurdu. Öncelikle, yeniden yapılanma süreci orduda kuvvetlerin reformunda iki farklı askeri yakla ımın çatı masına neden oldu.
Savunma Bakanı Rodionov ekibinin tasfiyesinin ardından geli en süreçte, Savunma
Konseyi Sekreteri görevine getirilen Andrey Koko in’in etkin olduğu görü konvonsiyonel kuvvetlere öncelik tanıyan bir modernizasyonu öne çıkarmaktaydı.
Bu görü ün ekonomik krizin ilk i aretlerin görüldüğü Đlkbahar 1998’e kadar reform politikasında etkili olduğu söylenebilir. 574 Fakat bu tarihten itibaren Rusya’nın nükleer silahlara öncelik tanıyan bir modernizasyon sürecini savunan Savunma
Bakanı Đgor Sergeyev’in görü lerinin etkin olmaya ba ladığını görüyoruz. 575
Savunma Bakanlığı görevine Stratejik Füzeler Komutanı görevinden gelen Sergeyev,
Rusya’nın ABD ve NATO ile nükleer güç oranını koruması gerektiğini ve nükleer politikalara öncelik verilmesini savunuyordu. 576 Bu bağlamda Sergeyev öncelikli olarak Rusya’nın stratejik istikrar olanaklarının güçlendirilmesini ve stratejik nükleer
572 Allison ,’The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies’, s. 185 573 Arbatov, ‘Voenneya Reforma, Strategiya, Budjet’, s. 433. 574 Baev, ‘Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokra enie, Pazlojenie, Porajenie’, s. 64. Andrey Koko in’in Rusya’nın ulusal güvenlik ve askeri reform konusundaki görü leri için bkz; Andrey A. Koko in, Politika Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v Uslovyah Globalizatsii (Moskova: Rossiyskaya Akademiya Nauk Đnstitut Problem Mejdunarodnoy Bezopastnosti, 2001); Andrei A. Kokoshin, Reflections on Russia’s Past, Present, and Future (Haziran 1997), http://www.ciaonet.org/wps/koa01/index.html (20 Aralık 2004), s. 34 37 ; Jacob W. Kipp, Forecating Future War : Andrei Kokoshin: Scholar and Bureaucrat (Fort Leavenworth, KS: U.S.Army Foreign Military Studies Office, 1998) http://call.army.mil/fmso/fmspubs/issues/kokoshin.htm (10 Haziran 2006). 575 Umbach, ‘Dilemmas of Russian Military Modernization’, s. 27. 576 Ibid.
165 silahların tek bir komutanlık altında toplanmasını istiyordu. 577 Sergeyev, NATO’nun doğuya geni lemesini ve Mart 1999’da Sırbistan’ı bombalamasını görü lerine dayanak olarak kullanıyordu. 578
1997 reform paketinin uygulanmasındaki öncelikler konusunda süregelen görü ayrılığına rağmen, bu dönemde ordunun yeniden yapılanması sürecinde önemli adımlar atıldığı söylenebilir. 579 Nitekim Yeltsin yönetiminin son reform paketiyle
Hava Kuvvetleri ile Hava Savunma Kuvvetleri birle tirildi, Kara Kuvvetleri
Komutanlığı doğrudan Genelkurmay Ba kanlığına bağlandı, Askeri Uzay
Kuvvetleriyle ile Uzay Füze Savunma Kuvvetleri de Stratejik Füze Komutanlığı
çerçevesinde birle tirildi. 580
Sonuç olarak, 1992 1999 döneminde Yeltsin yönetimin yaptığı askeri reform hamleleri çe itli ekonomik ve politik geli meler nedeniyle sorun ya asa da, askeri harcamaları dü ürerek, askeri personel sayısını azaltarak, ordusunun kötü stratejik konu lanmasını AKKA yükümlülüklerine kar ı çıkarak, BDT üyeleriyle ikili ve çok taraflı anla malarla düzenleyerek, zaman zaman nükleer güç statüsünü kullanarak ve son olarak ordu yapılanmasını yeniden düzenleyerek sıkıntıları gidermeye çalı tı.
Fakat bütün bu çabalara rağmen, atılan adımlar daha çok günü kurtarıcı nitelikteydi ve Yeltsin yönetiminin köklü askeri reform konusundaki ba arısızlığını ortaya koyuyordu. Yeltsin döneminde köklü askeri reformun Rusya’da ba arılamamasının en önemli nedenleri olarak iktidarın zayıflığı ve bu bağlamda özellikle askeri
çevreden gelen reform muhalefetine kar ı çıkamaması, siyasi sistemin yeterince
577 Baev, ‘Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokra enie, Pazlojenie, Porajenie’, s. 64. 578 NATO’nun Sırbıstan’ı bombalamasının Rus askei anlayı ı üzüerindeki etkisi için bkz.; Arbatov, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrinı Uroki Kosova i Çeçni, s. 11 20. 579 Reform konusundaki görü ayrığı 2000 2001 döneminde Savunma Bakanı Đgor Sergeyev ve Genelkurmay Ba kanı Anatoliy Kva nin arasında devam etmi tir. Umbach, ‘Dilemmas of Russian Military Modernization’, s. 27. 580 Arbatov, ‘Voenneya Reforma, Strategiya, Budjet’, s. 433.
166 demokratik olmaması, siyasi elitin gündem yoğunluğu nedeniyle askeri reforma ilgisizliği, askeri reform modeli konusunda uzla mazlıklar, Çeçenistan sava ı,
Batı’nın politikaları, mali kaynak sıkıntısı, nükleer seçenek gibi unsurları sayabiliriz. 581
C. Ekonomik Kriz
Bağımsızlığın ardından Rusya’nın kar ıla tığı en önemli sorunlardan biri de Sovyet mirası sosyalist ekonominin yeniden ve serbest piyasa ekonomisinin gereklerine uygun biçimde reform edilmesiydi. Gorbaçev’in askerile tirilmi yapıya sahip ve
1980’lerin sonu ortaları itibariyle ciddi bir kriz içersinde bulunan sosyalist ekonomiyi yeniden yapılandırma ve serbest piyasa modeline uygun hale getirmeyi amaçlayan ekonomi politikaları (Stanislav atalin’in “500 gün planı”) ba arıya ula amamı tı. Bu bağlamda Rusya’ya kalan ekonomi mirası ekonomik gerçeklere uygun biçimde reform zaruretini beraberinde getirmekteydi.
Yeltsin’in iktidarı boyunca Rusya’daki ekonomik reform politikalarını üç temel dönemde ele almak mümkündür: Radikal liberalle tirme politikalarının uygulandığı Ekim 1991 1993 dönemi (“ ok Tedavi”), makroekonomik istikrar politikalarının uygulandığı fakat 17 Ağustos 1998 krizi ile sonuçlanan 1994 1998 dönemi ve son olarak Ağustos krizinin a ılması için uygulanan ekonomi politikalarını kapsayan 1998 1999 dönemi.
“ ok Tedavi” dönemine gidi süreci Yeltsin’in Gorbaçev ile yaptığı mücadeleden ba arıyla çıkmasının ardından ba lamı tı. Yeltsin 19 21 Ağustos
581 Bu konudaki görü lerin bir özeti için bkz; Miller, ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, s. 30 42. Ayrıca askeri reformun ba arsızlığında Rus askeri çevrelerini suçlayan görü için bkz; Aleksandr Golts, ‘Glavnoe Prepyastvie Voennoy Reformı Rossiskiy Militarizm’, Pro et Contra , Cilt 8, Sayı 3 (2004), s. 56 68.
167 1991’de Gorbaçev’e kar ı yapılan darbe giri iminin önlenmesinde oynadığı merkezi rolle Gorbaçev’le mücadelesinde ibrenin kendinden yana dönmesini sağladı ve Ekim
1991’den itibaren fiilen Rusya’nın tek yöneticisi oldu.
Gorbaçev’le iktidar mücadelesini kazanan Yeltsin’in önünde ülkedeki reformlar konusunda üç temel seçenek vardı: Birinci seçenek, bir yandan politik reformları yaparak yeni demokratik iktidar kurumlarını olu tururken, diğer yandan e zamanlı olarak ülkeyi serbest piyasa sistemine götürecek ekonomik reformları yapmaktı. Đkinci seçenek, eski kurumları koruyarak hızlı ekonomik reformlar yapmayı öngörmekteydi. Üçüncü seçenek ise önce ekonomik reform ardından, yeni siyasal kurumsalla mayı öngörmekteydi. 582 Yeltsin zaman içerisinde tasviye edeceğini açıkça oraya koyduğu eski kurumlarla ekonomik atılım yapmayı tercih etti. 583 Bu bağlamda ekonomideki hedef makroekonomik araçları kullanarak “ ok tedavi” yöntemiyle serbest piyasa kurumlarını olu turmaktı. 584 Ba kan Yeltsin Ekim
1991’de yasama kurumu Rusya Halk Vekillerinin 5. Kongresinde yaptığı konu mada fiyatların serbestle tirilmesi, maa artı ındaki sınırların kaldırılması ve halkın sosyal haklarının savunulması için önlemler alınması gerektiğini vurguladı. 585 Bu çerçevede
Sonbahar 1991’den itibaren liberal yakla ımın ağırlık kazandığı ekonomi politikalarında etkin olan temel sloganlar ekonomik yapının liberalle tirilmesi ve mali istikrarın sağlanması amaçlarına odaklandı. 586 Bu yakla ımın savunucuları ekonominin diğer alandaki sorunlarının özel giri imcilik ortamının daha özgür hale getirilmesi ile çözüleceğini öne sürmekteydiler.
582 Sevtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 53. 583 Ibid. 584 Ibid. 585 Aleksandr Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, Pro et Contra , Cilt 4, Sayı. 2 (Đlkbahar 1999), s. 6. 586 V. V. Sokolov, ‘Natsionalnıye Ekonomiçeskie Interesı: Vırabotka Konsensusa’, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıye Otno eniya , Sayı 3 (1996), s. 11.
168 Ba kan Yeltsin “ ok tedavi“ politikaları için tercih ettiği hükümeti esas itibariyle hızlı liberal reformların zorunluluğunu savunan Yegor Gaydar ve ekibinden olu turdu. 6 Kasım 1991’de Yeltsin Ba bakan Nikolay Silayev’in kabinesi yerine
Gennadiy Burbulis’i Ba bakan Birinci Yardımcısı, Yegor Gaydar’ı Ba bakan
Yardımcısı ve Ekonomi ve Maliye Bakanı, Aleksandr ohin’i Sosyal Güvenlik ve
Çalı ma Bakanı görevlerine atayan ve kendinin de Ba bakanlık görevini üstlendiğini ilan eden kararnameyi imzaladı. 587 Yeltsin Ba bakanlık görevini popülaritesiyle hükümeti desteklemek amacıyla üstlenmi di.
Gaydar ekibinin ekonomi politikaları öncelikle fiyatların ve maa ların serbestle mesi, vergi reformu ve bütçe gelirlerinin artırılmasını öngörmekteydi. 588
Ekonomi politikaların ikinci ayağı olarak görülen 1992 tarihli özelle tirme programı ile büyük kamu kurumlarını özelle tirilerek serbest piyasa kuralları ile i lemesini sağlamak, i çiler için bazı devlet desteklerinin kaldırılması, ticaret, hizmet, gıda ve hafif sanayi alanlarındaki devlet kurumlarının özelle tirilmesi amaçlanmaktaydı. 589
Program çerçevesinde 1,5 sene içinde gıda sanayi, ziraat ile perakende ticaret sektörlerini %60’yla, hafif sanayi, in aat, ula ım ve tamir sektörlerinin ise %70’inin
özelle tirilmesi öngörülmekteydi. 590 Fakat i çilerin kendilerine öncelik tanınması ve mülkiyetin parasız payla ımı talepleriyle kar ıla an Yeltsin, Nisan 1992’de yapılan
Rusya Halk Vekilleri 6. Kongresi’nde yaptığı açıklama ile yıl sonundan itibaren
özelle tirmenin hisse senetleri ( vauçer ) aracılığıyla yapılacağını ilan ederek, bu talepleri kar ılayacaklarını belirtti. 591
587 Sevtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s.53. 588 Gaydar hükümetinin ekonomi politikaları konusunda ayrıntılı bilgi için bkz; Yegor Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed (Moskova: Evraziya, 1997), s. 261–400. 589 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s. 9. 590 Ibid. 591 Ibid.
169 2 Ocak 1992’de ba layan reformlar, fiyatların serbestle mesi ve
özelle tirmelerin yanı sıra, ekonominin bütün alanlarında liberalle meyi
öngörmekteydi. Bu bağlamda planlı ekonominin kalıntılarının ortadan kaldırılması, kaynakların merkezden payla ımının lağvedilmesi, özel giri imin önündeki engellerin kaldırılması için önemli adımlar atılmı , serbest piyasa kurumlarının olu umu çabaları çerçevesinde banka sisteminin yeniden yapılandırılması, döviz ve menkul kıymetler borsasının temelleri atılmı ve serbest piyasayla ilgili yasal düzenlemeler yapılmaya ba lanmı tır. 592 Liberal reform politikaları çerçevesinde
Rusya ekonominsin dünya ekonomisine entegre edilmesi için, devletin dı ekonomik ili kiler üzerindeki tekeli kaldırılarak serbestle meye gidilmi ve ülkeye yabancı sermayeyi te vik edici politikalar uygulanmaya ba lanmı tır .593
Fakat Gaydar reformları ülke içinde ekonomik faaliyetlerde ciddi bir dü ü e neden olmu , yurtiçi hasıla bir sene içinde %14,5 oranında dü mü , ülke fiyatların
%26,1 oranında artmasına neden olan ve piyasada para kıtlığı ile desteklenen hiperenflasyon sorunu ile kar ı kar ıya kalmı , toplumun ya am artları kötüle mi ve bu kapsamda nüfusun hane harcama oranları %31,6 oranında dü ü göstermi tir. 594 Uygulanan hızlı ekonomik reformu öngören liberal politikalar sonucunda sanayi üretimi %40 oranında dü mü , tüketim %40–60 oranında azalmı , halkın %30’u fakirlik sınırında ya amaya zorlanmı tır. 595 Gaydar hükümetinin “ ok tedavi” politikaları Yeltsin yönetiminin halk arasındaki siyasi popülaritesini zayıflatmı , Yeltsin’in reform kar ıtı siyasi rakipleri komünistler ve a ırı milliyetçiler 592 Ibid., s. 11. 593 Đvan Korolyev, ‘Đntegratsii Rossii v Mirovuyu Ekonomiky (Đtogi Desyatiletiya)’ Pro et Contra , Cilt 6, Sayı 1 2 (Kı /Đlbahar 2001), s. 70. 594 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s. 12. 595 Arbatov, ‘Rossiyskaya Demokratiya :”Detskie Bolezni” s Tyajelımı Oslojneniyami’, Arbatov (der.), Bezopastnost: Rossiyskiy Vıbor, s. 56. Gaydar hükümetinin ekonomik reformları ve bu reformların siyasi ve sosyal etkileri konusunda daha ayrıntılı değerlendirme için bkz; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 101–114.
170 tarafından ciddi ele tirilere maruz kalmasına ve en önemlisi parlamentoda geni ve aktif bir muhalefet cephesi olu masına neden olmu tur. 596
1992 boyunca zaman zaman Gaydar ekibinin “ ok tedavi” politikalarını ele tiren ve hükümete yeni bakanlar atayarak halk ve parlamento desteğini artırmaya
çalı an Yeltsin, 14 Aralık 1992’de .enerji lobisinin temsilcisi, eski Sovyet bürokratı ve Ba bakan Yardımcısı Viktor Çernomırdin’e yeni hükümeti kurma görevi vererek parlamentonun onayına sundu. Parlamentodan destek alan Çernomirdin hükümetiyle “ ok tedavi” yürüten Yegor Gaydar ekibi tasfiye edilmi tir. 597
Böylece Rus ekonomisinde makroekonomik istikrarı sağlama politikalarının uygulandığı 1993 1998 dönemi ba landı. 598 Çernomırdin hükümetinin ekonomi politikalarının temelini enflasyonla mücadele olu turdu. 599 Hükümet enflasyonu dü ürmenin sağlıklı bir büyüme için uygun ko ullar olu turacağını savunarak, enflasyonu dü ürmek için sıkı para ve mali politikalar uyguladı. B politika üç buçuk senede ba arıya ula arak 1993 ba ındaki yıllık %940’lık enflasyon, 1997’da %111’e dü mü , Ruble’nin yabancı paralar kar ısındaki durumu kontrol edilebilir bir seyir izlemeye ba lamı , faizler dü mü ve en önemlisi 1997’de ekonomik büyüme i aretleri görülmeye ba lanmı tır. 600 Ayrıca fiyatların yükselme hızı dü mü , hükümet uzun süreden beri ödeyemediği maa borçlarını yava yava ödemeye
596 Eugene Huskey, ‘Democrasy and Institual Design in Russia’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, ( New York: Oxford Universitry Pres , 2001), s. 35. 597 Đgor Klyamkin ve Liliya evtsova, Vnesistemniy Rejim Borisa II. Nekotorie Osobennosti Politiçeskogo Razvitiya Post Sovetskoy Rossii (Moskova: Carnegie Moscow Center, 1999), s. 16. veya Đgor Klyamkin ve Lilia Shevtsova, This Omnipotent and Impotent Goverment: The Evolution of Political System in Post Comunist Russia (Washington: Gendalf Publishers, 1999), s. 10–13. Ayrıca, Gaydar’in kendi ekonomi politikalarını ve hatalarını ele alan değerlendirmesi için bkz; Yegor Gaydar, Dolgoe Vremya: Rossiya v Mire: Oçerki Ekonomiçeskoy Đstoriii (Moskova: Delo, 2. Baskı, 2005) s. 361 414. 598 Aralık 1993’deki parlamento seçimlerinin ardından Rusya’da ekonomik reform tartı maları konusunda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; Philip Hanson, ‘The Future of Russian Economic Reform’, Survival , Cilt 36, Sayı 3 (Sonbahar 1994), s. 28 45. 599 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s. 13. 600 Ibid.
171 ba lamı , 1997’in ilk yarısında ülkeye gelen yabancı yatırım 6,67 milyar dolara yükselerek 1996’ın aynı dönemine oranla üç kat (2,01 miyar dolar) artmı tır. 601
Fakat, iyi i aretlere rağmen, ekonomide bir türlü istikrarlı büyümenin yakalanmaması, vergilerin kötü toplanması, yatırımcı için yasal altyapı eksikliği ve yaygın yolsuzluk gibi önemli sorunlar devam etmi tir. 602 Rusya ekonomisi için
önemli bir kriz döneminin ba ladığı Ekim 1997’ye gelindiğinde toplam vergilerin sadece %67’si toplananabilmi , hükümetin toplamı 26,3 trilyon Ruble’ye (4,4 milyar dolara) ula an maa , emekli aylığı ve sosyal yardımlarından olu an iç borçları yıl sonuna kadar ödeyememe durumu ortaya çıkmı tı. 603
Öte yandan, para ve mali politikalara dayanan makro ekonomik istikrar programı da ülkedeki ekonomik küçülmeyi önleyememi tir. 1992 1993 döneminde liberalle me ve eski ekonomik ili kiler ağının dağıtılmasının ardından, Ruble’de dalgalı kur politikasının uygulaması ve ithalatçılara sağlanan te viklerle iç piyasayı koruma politikasından vazgeçilmesiyle 1993 1994 döneminde makine sanayi üretimi
%100 azaltmı , 1995 1996 döneminde uygulanan büyük devlet harcamalarını daha fazla para basarak finanse etme ve ekonomiyi para politikalarıyla dizginleme politikaları mali alanda spekülatif hareketliliği artırmı ve özellikle üretim sektörünün daralmasına neden olmu tur. 604 Nitekim 1993 1996 döneminde Yurtiçi
Hasıla yine %30, sanayi üretimi %36,3, yatırımlar %50,6 oranında azalmı tır. 605 Bu
çerçevede 1992 1997 döneminde Rusya’da üretim sektörü yıllık ortalama %5
601 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s.349. 602 Ibid. 603 Ibid. 604 Sergey Glazev, ‘Rossiskaya Reforma i Noviy Mirovoy Poryadok’, Rossiyskiy Ekonomiçeskiy Jurnal , Sayı 7 (1997), s. 4. 605 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s. 14.
172 oranında küçülmü ve bu sürecin bir sonucunda ülke Gayri Safi Milli Hasılası aynı dönem zarfında %49 oranında azalmı tır. 606
Öte yandan, mali araçları kullanarak makro ekonomik istikrar sağlama politikaları yeni bir ekonomik kriz için uygun ko ullar olu turmaya ba lamı tır.
Nitekim bu çerçevede 1993 1997 döneminde federal bütçe 1993’te Gayri Safi
Yurtiçi Hasılanın %5,8’i, 1994’de %10’nu, 1995’de %2,7’si, 1996’de %3,4’ü,
1997’de %3,6’sı oranında açık vermi tir. 607 Hükümetin bu açıkları Rusya Merkez
Bankası aracılığıyla yüksek faizli ve kısa vadeli bono satarak a ma çabası ülkeye yabancı kaynaklı sıcak para giri ini hızlandırmı ve bu durum ulusal ekonomide spekülatif yabancı sermayenin ağırlığını artırmı tır. 608 Nitekim 1997’de kısa vadeli devlet bono piyasasında spekülatif yabancı sermayenin payı %15’den %30’a çıkmı ,
1998’de federal bütçe açıklarının finanse edilmesinde dı kreditörlerin payı da %55’e ula mı tır. 609 Yüksek faizli bono gelirleri reel sektördeki üretim düzeyini olumsuz yönde etkileyerek özellikle yerli giri imcilerin durumunu kötüle tirmi tir. 610
Ekonomideki bu olumsuz geli melere Yaz 1997’deki Asya krizinin ve
Rusya’nın dünya piyasasındaki ana ihracat maddesi petrol fiyatlarının dü me sürecinin eklenmesi Sonbahar 1997’de ekonomide ciddi bir krizin önünü açmı tır.
Önce piyasalarda hızlı bir Ruble’den kaçı süreci ba lamı ve borsa indeksi 11 gün içinde (17 28 Ekim 1997) 532,9’dan 392,86’ya dü mü tür. 611 Rusya Merkez Bankası
Ruble’nin dü ü ünü durdurmak için döviz satı ına ba lamı ve faiz artırımına
606 Sevtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 350. 607 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s. 15. 608 Korolyev, ‘Đntegratsii Rossii v Mirovuyu Ekonomiky (Đtogi Desyatiletiya)’, s. 70. 609 .V. T. Ryazanov, ‘Postliberalnaya Ekonomika i EE Vozmojnosti v Preodolenii Krizisa v Rossii’, akleina, (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 2 s. 405. 610 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s. 15. 611 Ibid., s. 27.
173 gitmi tir. 612 Döviz satı ı sonucu Merkez Bankası’nın döviz rezervleri üç ay içinde
(Ekim–Aralık 1997) 18 732 milyar dolardan 12 897 milyara dolara dü mü tür. 613
Fakat hükümetin krizi önemek için attığı adımlar yakla ık 8 milyar dolar civarında yabancı sermayenin yurtdı ına kaçmasını engelleyememi tir. 614 Rusya’nın dünya piyasasına ihraç ettiği malların, özelikle petrolün fiyatındaki dü ü krizi daha da derinle tirmi , Ruble’nin değer kaybı ülkedeki büyük ticari bankaları iflasın e iğine getirmi tir.
Bu geli meler ı ığında, 1997 sonu itibariyle gayri safi milli hasıla %0,2,
üretim ise %1,7 oranında dü mü , bütçede dı arıdan finans edime oranı %64 oranına yükselmi , bütçede vergiler öngörülenden 37 trilyon Ruble (yakla ık 6,2 milyar dolar) eksik toplanmı ve zarar eden müessese sayısı %48 artmı tır. 615 Hızlı
özelle tirme süreci ile ülkenin önemli kurumlarını bedava denebilecek fiyatlarla satın alan yeni Rus zenginleri (oligarhlar) ise büyük paralar kazanmalarına rağmen, büyük miktarlarda vergi kaçırarak ekonominin kötüye gidi ini daha da hızlandırmı lardır.
Ülkedeki ekonomik kriz iç politik geli melerin de daha hızlı bir sürece girmesinin önünü açmı ve hükümet krizinin çıkmasına neden olmu tur. Bu kapsamda Yeltsin 23 Mart 1998’de ekonomik kötü gidi in a ılmasında ba arısız politikaları ve Yeltsin sonrasının devlet ba kanı olma hesapları için politik manevralar yapan Ba bakan Çernomırdin’i görevden almı tır. 616 Rusya yasama erki
612 Ryazanov, ‘Postliberalnaya Ekonomika i EE Vozmojnosti v Preodolenii Krizisa v Rossii’, s. 387. 613 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s. 27. 614 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , , s. 351. 615 Ibid. 616 Çernomirdin’in Yeltsin sonrası devlet ba kanı olma konunda yaptığı manevralar konusunda daha ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , , s. 361 365.
174 Duma iki kez vetonun ardından Yeltsin’in fesih tehdidi ile 17 Nisan 1997’de teknokrat Sergey Kiriyenko’nun Ba bakan olmasını onaylamı tır. 617
Yeni Ba bakan Sergey Kiriyenko ekonominin ciddi bir sıkıntı ile kar ı kar ıya olduğunu, ekonomik yatırımların Ocak ubat 1998 döneminde bir önceki yılın aynı dönemine oranla %7,6 oranında dü tüğünü, 1997 bütçesinde devlet harcamaları içinde iç ve dı borçların payının %30’a (1996’da %13) yükseldiğini ve bu sürecin önlenememesi halinde oranın 2000’de %70’e çıkacağını belirtti. 618
Kiriyenko ayrıca, aylık harcamaların aylık 5 30 milyar Ruble’yi bulduğunu, buna kar ılık temel gelir kaynağı olan vergilerden ayda 10 milyar Ruble’den az bir miktarın toplanabildiğini, bütçenin aylık 165 milyar Ruble açık verdiğini ve devletin
ubat 1998 itibariyle maa borçlarının %21’ini ödeyemediğini ilan etmi tir. 619
Fakat yeni Ba bakanı’nın atanması ve gereken her türlü önlemi alacaklarına dair güvence vermesi de Rusya’nın büyük bir krize sürüklenmesini önlemeye yetmemi tir. Kiriyenko hükümeti ilk büyük çökü le Mayıs 1998’de kar ıla mı ,
Rusya borsası %10, Lukoil ve YES Rossii irketleri %50 oranında değer kaybetmi ,
ülkeden döviz çıkı ı hızlanmı ve 28 Mayıs’ta faiz hadleri %30’dan %150’ye yükselmi tir. 620 Bunun üzerine hükümet ekonomik kötü gidi i önlemek için uluslararası mali kurumlara ve Japonya’ya yardım çağrısında bulunmu tur. 621
Rusya’nın söz verdiği mali yükümlülükleri sürekli yerine getirememesinden rahatsız olan IMF ve Japonya, dönemin ABD Ba kanı Bill Clinton’un ikna giri imleri sonucu
617 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , , s. 368 618 Ibid., s. 370. 619 Ryazanov, ‘Postliberalnaya Ekonomika i EE Vozmojnosti v Preodolenii Krizisa v Rossii’, s. 387 ve evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 370. 620 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 372. 621 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s.19.
175 13 Haziran 1998’de Rusya’ya 22 milyar dolar kredi vereceklerini ilan ettiler. 622 Yeni krediler Rusya’nın “ekonomik ve mali alanda istikrar programına” uyması ve yapısal reformlar yapması ko uluna bağlanmı tı. Uzla maya göre, verilen kredinin büyük bir bölümü Merkez Bankası rezervlerin artırılmasına, bir bölümü ise devlet bonolarının faizlerinin yeniden yapılandırılmasına, özetle yabancı yatırımcıların 16 milyar dolara ula an devlet bono alacaklarının kurtarılmasına hizmet edecekti. 623
Fakat Kiriyenko hükümetinin bu uzla mayı gerçekle tirmeyi ve krizden
çıkmak için vergileri yükseltmeyi öngören Programı, Duma’da ciddi tartı maların ardından kabul edilse de, ekonomideki olumsuz geli meleri engellemeye yetmemi ,
ülkeden sermaye kaçı ı ve Ruble satı ı devam etmi tir. 624 Bu radikal önlemler bile devlete ve ulusal mali piyasalara güvenini kaybeden nüfusun desteğini kazanmaya yetmemi , krizin daha geni alanlara yayılması engellenememi , bütün büyük ticari bankalar borçlarını ödeyemez duruma gelmi , banka ödeme sistemi i levsiz hale gelmi , vergi gelirlerinde büyük dü ü ler ya anmı , Ruble döviz kar ısında dengesiz ya amaya devam etmi , fiyatlar hızlı biçimde yükselmeye ba lamı , üretim sektöründe panik ba lamı ve hiperenflasyon tehlikesi ba göstermi tir. 625 Nitekim
10 Ağustos 1998’de Borsa %20 25 oranında dü mü , Merkez Bankası Ruble’yi korumak için kısa vadeli devlet tahvil faizlerini %130 140’lara yükseltmi tir. 626
Bu geli meler üzerine, yeni istikrar programıyla alınan dı mali desteğin yurtdı ına kaçmasını önlemek isteyen hükümet ve Merkez Bankası 17 Ağustos 622 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , , s. 375. 623 Ibid. 624 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s.19. IMF, Duma’daki ekonomik reform programına direni ine cevap olarak, Rusya’ya vereceği ilk kredi dilimini son anda 5,6 milyar dolardan 4,8 milyar dolara dü ürmü tür. Hans Hermann Hörmann ve Christian Meier, ‘Konseptualnıy, Vnutrennie i Mejdunarodnıe Aspektı Ekonomiçeskoy Bezopastnosti Rossii’, Andrey Jagorskiy (der.), Bezopastnost Rossii: XXI Vek (Moskova: Prava Çeloveka, 2000), s. 228 ve evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 375. 625 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s. 19. 626 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , , s. 376.
176 1998’de yeni bir mali politika benimsediğini açıkladı. 627 Yeni mali politika ülkeden döviz çıkı ını yasaklamı ve kısa vadeli devlet tahvilleri ve hazine bonosu ile yabancı borçların ödenmesinin üç ay süreyle 90 gün ertelendiğini ilan etmi tir. 628
Ekonomideki olumsuz geli meler sonucu Yeltsin’in 24 Ağustos’ta Kiriyenko hükümetini görevden alması Ba kan ve Duma arasında hükümet kurma krizine yol açtı. 629 Çernomırdin’i vekaleten tekrar Ba bakanlık görevine atayan Yetltsin, bu atamanın 21 Ağustos’ta Duma tarafından onaylanmamasının ardından 11 Eylül’de
Duma’yla Primakov’un Ba bakanlığında anla tı. Fakat 11 Eylül 1998 12 Mayıs 1999 gibi kısa bir zaman zarfında, iç politikada siyasal çeki melerin güçlendiği, oligahların iktidar payla ımında etkilerini güçlendirmeye çalı tığı 630 ve ı politikada
Kosova krizinin ya andığı kırılgan bir zeminde görev yapan Primakov hükümeti, ekonomide gerekli yapısal reformları gerçekle tirememi ve krizden çıkma için
IMF’yle yapılan müzakereleri zaman yaymı tır.
Primakov’un ardından 19 Mayıs 1999’da Ba bakanlığa getirilen Sergey
Stepa in’in kurduğu hükümet de iç politik çeki meler nedeniyle uzun ömürlü olamamı , ekonomik alanda da ülkeyi sıkıntıdan kurtaracak adımları atma fırsatı yakalayamadan yerini 9 Ağustos 1999’da Vladimir Putin hükümetine bırakmı tır.
Putin’in göreve gelmesi ise bir sonraki bölümde ele alınacağı üzere Rusya’da diğer alanların yanısıra, ekonomide de yeni bir dönemi ba latmı tır. 627 Ibid., s. 377. 628 Nekipelov, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, s.19. 629 Bu konuda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , , s. 383 400. 630 Rusya’da oligar inin ekonomi ve siyaset eksenindeki mücadelesi konusunda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Nodari Simonia, ‘Economic Interests and Political Power in Post Soviet Rıussia’, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 269 286; Hans Henning Schröder, ‘El’tsin and The Oligarchs: The Role of Financial Groups in Russian Politics Between 1993 and July 1998’, Europe Asia Studies, Cilt 51, Sayı 6 (1999), s. 957 988; Thomas Graham, ‘From Oligarchy to Oligarchy: The Structure of Russia’s Ruling Elite’, Demokratizatsiya: The Journal of Post Soviet Democratization , Cilt 7, Sayı 3 (Yaz 1999), s. 325 340 ; Vladimir Shlapentokh, ‘Russia: Privatization and Illegalization of Social and Political Life’, The Washington Quarterly , Cilt 19, Sayı 1(Kı 1996), s. 65 85.
177 Sonuç olarak, Rusya’nın en önemli sorunlarından biri olan serbest piyasa ekonomisine geçi ve Sovyet mirası ekonominin reform edilmesi Yeltsin döneminin
öncelikli sorunlarından biri olmu tur. Hem iç politik hem de dı politik geli melerin
önemli ölçüde etkilediği ekonomik reform sürecinde üç önemi dönemden bahsedebiliriz. 1992 1993 dönemin kapsayan ilk dönemde krizden çıkmak için bir an
önce serbest piyasa ekonomisine geçilmesi amaçlanmı ve “ ok tedavi” yöntemi ile hızla fiyat serbestle tirilmesi, özelle tirme ve sosyal boyutu önemli ölçüde gözardı eden yapısal reformlar gerçekle tirilmeye ba lanmı tır. Fakat Gaydar hükümetinin bu politikaları iç politik ve ekonomik nedenlerle yerini Çernomirdin hükümeti’nin makro istikrarı korumak, enflasyonu indirmek ve bunun için mali para araçlarını etkin biçimde kullanmayı ve halk talepleri sonucu sosyal destek politikalarını da dikkate alan bir politikasına bırakmı tır. Fakat 1997 sonundan itibaren Çernomirdin hükümetinin yapısal reformları gerçekle tirememesi, yıkıcı boyutlara ula an yolsuzluk, vergi kaçırma gibi sorunların yanısıra, dı piyasalarda özellikle Asya mali krizi Rus ekonomisini yeni bir kriz sürecine sokmu tur. 631
Çernomirdin’in yerine gelen Kiriyenko hükümeti IMF ve Japonya’nın dı desteğine rağmen ekonomiyi kriz sürecinden çıkaramamı ve 17 Ağustos 1998’de
Rusya iflasını ilan etmi tir. Bu süreçte iç ve dı faktörler Rusya’nın ciddi bir ekonomik krize girmesine neden olacak biçimde geli mi tir. Đç dinamikler bakımından giderek artan yüksek bütçe açıklarının varlığı ve bu açığı finanse etmek için esas gelir kaynağı vergilerin toplanamaması, Rusya ekonomisini ciddi bir mali
631 Rusya ekonomisinde yolsuzluk ve oligar ik yapı konusunda geni değerlendirmeler için bkz ; Sergei Peregudov, ‘The Oligarchical Model of Russian Corporatism’, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 259 268; Louise I.Shelley, The Challenge of Crime and Corruption’, Wegren (der.), Russia’s Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment, s. 103 122.
178 iflasın e iğine getirmi tir. 632 Öte yandan dı dinamiklerden 1997’deki Asya krizinin artçı oku Rusya ekonomisini sarsmı tı. Diğer önemli bir dı faktör ise dünya piyasalarında benzin ve doğal gaz fiyatlarında büyük bir dü ü ün ya anması ve bunun sonucu Rusya’nın sadece 1998’de yakla ık 9 milyar dolar kaybetmesiydi. 633
Öte yandan, Ekim 1997’den itibaren ba layan ekonomik kriz sürecinin derinle memesi için uluslararası kurumların ve Japonya’nın Temmuz 1998’de söz verdiği 22,6 milyar dolarlık yardım da Rusya’ya sorunsuz bir biçimde ödenmemi tir.
Uzla maya göre 1998 içinde verilmesi gereken 14,8 milyar dolarlık dilimin sadece
4,8 milyarı verilmi ve geri kalanı durdurulmu tur.634 Bu sorunun en önemli nedeni
Rusya’da ekonomik krizin daha da derinle erek devam etmesi ve bu durumun da
Kiriyenko hükümetini istifaya götürerek kısa süreli geçici hükümetler yolunu açmasıdır. Rusya, Primakov ve Stepa in hükümetleri deneyimini ya amı sa da, bu yeni hükümetlerin iç politik mücadelelerin gölgesinde kurulması ve kısa süreli olması, ekonomiyi rayına oturtmak için köklü reform politikaları yürütmeyi engellemi tir. Rusya ekonomisinin 17 Ağustos krizinin sonuçlarını gerçek anlamda telafi etme süreci ise 9 Ağustos 1999’da Putin’in Ba bakanlığa gelmesi ile ba lamı tır.
632 Hans Hermann Hörmann ve Christian Meier, ‘Conseptual, Đnternal, and International Aspects of Russia’s Economic Security’, Alexei Arbatov, ve Karl Kaiser, Robert Legvold (der.), Russia and West: The 1 st Century Securit (New York: M. E. Sharpe, 1999), s. 84 veya Hörmann, ‘Konseptualnıy, Vnutrennie i Mejdunarodnıe Aspektı Ekonomiçeskoy Bezopastnosti Rossii’, s. 228. 633 Hörmann, ‘Conseptual, Đnternal, and International Aspects of Russia’s Economic Security’, s.84. 634 Ibid.
179 BÖLÜM IV PUTĐN DÖNEMĐNDE YENĐ RUS ULUSAL GÜVENLĐK ANLAYI I: KONTROLLÜ DÖNÜ ÜM MODELĐ
A.Yeltsin’in Mirasından “Kontrollü Dönü üm” Modeline 1990’ların ba ında halkın ve seçkinlerin büyük umutlarıyla ba layan Yeltsin dönemi
1990’ların sonuna gelindiğinde ekonomiden iç politikaya, askeri yapıdan dı politikaya bütün alanlarda Rusya’nın sıkıntılarının daha da büyümesine neden olmu tu. Yeltsin döneminin iç ve dı politika alanındaki reform politikalarının Đkinci ve Üçüncü bölümlerde ayrıntılı biçimde ele alınan önemli bazı sonucları a ağıdakı gibi özetlenebilir.
Öncelikle, Rusya’nın yeniden yapılanması sürecinde özel önem arz eden ekonomi alanındaki politikalar 1998’de ekonomik krizle sonuçlandı. Yeltsin’in
ülkeyi ekonomik krizden çıkarmak için yeni ba bakan ve hükümet atamaları da içine dü ülen ekonomik krizi çözmek yerine, daha da geni bir alana yayarak siyasi istikrarsızlılara yol açtı ve sık sık deği en hükümetler sorununu gündeme getirdi. Bir yandan sık sık deği en hükümetler, öte yandan Çeçenistan ba arısızlığı merkezi yönetimin normal i levlerini yerine getirmesine büyük bir darbe vurarak, ülkedeki politik ve ekonomik içerikli merkezkaç eğilimleri güçlendirdi. Merkezi yönetimin bu durumu ülkenin ekonomik krizden çıkmasına katkı yapabilecek vergi toplama i levini yürütmesini önemli ölçüde engelleyerek, ekonomik krizin daha da derinle mesine yol açtı. Çeçenistan ba arısızlığı Rus askeri gücünün kötü durumunu ortaya koyarak ülke içinde merkezi yönetimin otoritesini sarsarken, dı arıda özellikle de BDT coğrafyasında Rus askeri gücünün etkisini zayıflattı.
180 Öte yandan, dı politika alanında da Yeltsin yönetimi ciddi sıkıntılarla kar ı kar ıya kalmı tı. 1990’ların ba ında büyük umutlarla “Batıya yakla ma ve hatta onun bir parçası olma” yönelimli ba layan politikalar, zaman içerisinde önemli deği imlere uğrayarak 1999’da Kosova sorunu nedeniyle Batıyla çatı mayı göze alacak boyutta ciddi bir krize neden oldu. Rus dı politikasının temel önceliği konumundaki BDT coğrafyasındaki güç dengeleri giderek daha büyük oranda
Rusya’nın aleyhine deği meye ba ladı. Rusya’nın bu coğrafyadaki etkinliğini sürdürmek amacıyla büyük önem verdiği BDT örgütü, kararlarının tamamına yakını uygulanmayan bir kuruma dönü tü. Mayıs 1999’da Rusya’yla ili kilerde daha bağımsız hareket etmek ve Batıyla daha yakın ili kiler geli tirmek isteyen Gürcistan,
Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova’nın GUAM adı altında bir araya geldiklerini ilan etmeleri Rusya’nın bu coğrafyadaki etkinliğini zayıflatan önemli bir geli me oldu.
Bu birlikteliğin, ABD’nin açık te vik ve desteğiyle kurulması Rusya açısından daha da endi e verici bir duruma i aret ediyordu. Primakov doktrinine rağmen, Rusya’nın
Orta Doğu bölgesinde (Đran’la ili kiler dı ında) inisiyatifi büyük ölçüde ABD’ye kaptırması ve Çin’le ili kilerin de küresel sistemde alternatif bir güç odağı olu turma bakımından yeterli olamaması dı politikada öne çıkan diğer sıkıntılar oldu.
Özetle, ülkenin içine dü tüğü ekonomik, politik, sosyal ve dı politika alanlarındaki sorunlar yönetimin sıkıntılarını daha da derinle tirerek Rusya’yı çok boyutlu bir krize sürükledi. Bu ko ullarda Rusya’nın bir devlet olarak varlığını sürdürebilmesi ve bunun için gerekli yeni deği im politikaları yürütebilmesi, Rus seçkinler ve devlet bürokrasisi için en önemli hedef olarak önem kazanmağa ba ladı.
Ba kan Yeltsin halkın ve Rus seçkinlerin gözünde etkinliğini ve me ruiyetini büyük
ölçüde kaybedince, ülkenin kar ıla tığı sorunlar yeni bir ulusal lider arayı ını
181 gündeme getirdi. Bu bağlamda 9 Ağustos 1999’da Ba bakanlık ve 31 Aralık 1999’da da vekâleten Ba kanlık görevine getirilen Vladimir Putin, hızla ülkenin kar ıla tığı sorunları çözebilecek yeni ulusal lider konumuna oturtuldu. Putin’in iktidara ta ınması süreci 26 Mart 2000’de yapılan ba kanlık seçimlerinde %52,94 oyla
Rusya’nın seçimle gelen ikinci ba kanı olmasıyla tamamlandı. 635
B. Kontrollü Dönü üm Modeli nedir?
Yeltsin döneminde parçalanan iktidarı toparlayabilecek, ülkeyi parçalanmaktan kurtarabilecek, ‘‘yakın çevre’’ ve uluslararası arenada Rusya’ya saygınlığını tekrar kazandırabilecek, Yeltsin döneminin kazanımlarından ödün vermeyecek bir ki inin iktidara gelmesi ihtiyacı doğunca, ülkedeki iktidar odakları (oligarhlar, ordu, güvenlik servisi) bu görev için Vladimir Putin’i uygun gördü.
Putin’in bu görev için seçilmesinde Rusyada deği ik iktidar odaklarını tatmin edecek nitelik ve geçmi e sahip olmasının etkili olduğu dü ünülebilir. Öncelikle,
Putin’in 1975–1990 döneminde Sovyet istihbarat servisi KGB’de çalı mı olması, iktidarın belirlenmesinde önemli role sahip Rus güvenlik çevrelerinin (istihbarat, ordu) desteğinin sağlanmasında önemli bir etkendi: Dahası, Putin’in Yeltsin döneminde Haziran 1998’den itibaren Rusya istihbarat servisi FSB’nin ba kanı ve de
Mart 1999’dan Ağustos 1999’a kadar Rusya Güvenlik Konseyi Sekreteri olması da, güvenlik çevrelerinin kendisine olumlu yakla masını kolayla tırmı tı. Ayrıca,
Putin’in 1990’ların ba ından itibaren Rus demokrat ve liberal çevrelerinde önemli saygınlığı olan Petersburg Belediye Ba kanı Anatoliy Sobçak’la yakın ili kileri ve
635 Putin’in Devlet Ba kanı seçimine ili kin ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; Vladimir Prıbılovskiy, ‘Tsar no Nenastoya iy’, Aleksandr Verhovskiy, Ekaterina Mihailovskaya ve Vladimir Pribılovskiy (der.) Rossiya Putina: Pristrastnıy Vzglyad , (Moskova: ROO “Tsetr Panoram”, 2003), s. 146 172. Putin’in resmi özgeçmi i için bkz; http:// www.kremlin.ru , (22 Mart 2004).
182 çalı ma arkada ı olması da bu çevrelerin desteğinin sağlanmasına imkan tanıdı.
Putin’in siyasi bir ki ilik olmaması da Yeltsin’in kararlarında önemli rol oynayan
“Aile” 636 tarafından siyasal sistem içerisinde kolay yönlendirilebilecek bir varis gibi değerlendirilmesine olanak verdi.
Bu ekilde Rusya’daki deği ik iktidar odaklarının uzla tığı bir ki i olarak iktidara getirilen Putin’e göre, “Rusya son 200–300 senede ilk kez dünyanın ikinci ve hatta üçüncü dereceli ülke olmak gibi” bir tehlikeyle kar ı kar ıyadı ve bunun
önlenmesi için ulusun entelektüel, fiziki ve psikolojik güçlerinin bir araya toplanması gerekiyordu. 637 Bu çerçevede ülkenin bekâsı için çözülmesi hayati önem ta ıyan ve de giderek ağırla an iç ve dı sorunları çözme misyonu yüklenen Putin’in, ülkenin dü tüğü durumdan kurtarılması için uygulamaya ba ladığı “büyük kurtulu ” veya kalkınma stratejisini “kontrollü dönü üm” modeli eklinde tanımlamak mümkündür.
Model temel olarak Rusya’nın kar ıla tığı iç ve dı sorunları öncelikle devletin bekâsını ve büyük devlet geleneğini tehdit eden unsurlar olarak değerlendirmekte ve bu tehditleri bertaraf ederek Rusya’yı tekrar büyük güç statüsüne kavu turmak için
ülkenin çağda gereklere uygun siyasi, ekonomik ve askeri içerikli köklü bir dönü üm/reform sürecine girmesini öngörmekteydi.
Fakat bu dönü ümün amacına uygun olması için kontrollü bir biçimde yapılması arttı. Modelin kontrollü reform yapılmasına özel önem atfetmesi bir kaç etken çerçevesinde izah edilebilir. Öncelikle, bu tür bir reform anlayı ını Rusya’daki geleneksel yukarıdan reform anlayı ının tarihi izdü ümü olarak görebiliriz. Nitekim
Putin’in devraldığı Rusya’nın tekrar büyük güç olma amacı I. Petro, II Aleksandr,
636 Burada "Aile" kavramıyla siyasetle uğra an Yeltsin ailesinin üyeleri ve Yeltsin’in yakın çevresi kastedilmektedir. 637 Vladimir Vladimiroviç Putin, ‘Rossiya na Rubeje Tısyaçeletiy’, Nezavisimaya Gazeta (30 Aralık 1999), http://www. ng.ru.
183 Stolipin ve hatta Sovyet dönemi yukarıdan reform süreçlerindeki “büyük devlet” misyonuyla ciddi biçimde benzerlik göstermektedir. Yine Rusya geleneğine uygun olarak, bu reformun da temel dinamiği Rus egemen siyasi kültür geleneğinin en
önemli parçası olan devlet aygıt ve bürokrasisiydi.
Dönü ümün kontrollü olmasına yapılan vurgu da Putin yönetimi için bir kaç bakımdan önemliydi. Öncelikle, Putin yönetimi kontrolsüz biçimde yapılan
Gorbaçev dönemi dönü üm deneyimini bizzat ya amı kadrolardan olu maktaydı. Bu kadrolar anılan reform sürecini SSCB’nin çözülü ünün en önemli sebeplerinden biri olarak değerlendirmekteydiler. Bu bağlamda SSCB’nin çökü ünü “20. yüzyılın en
önemli felaketi olarak değerlendiren” Putin için reformun “kontrollü” olması
Rusya’nın da aynı kaderi payla maması için çok önemliydi. Öte yandan kontrollü olma, dönü ümün “büyük kurtulu ” amacından sapma olmaması için de gerekliydi.
Nitekim Yeltsin döneminde ülkeyi kapsayan reform dalgasının 1990’ların sonunda
Rusya’yı siyasi, ekonomik, askeri ve dı politika alanlarında soktuğu çıkmaz, Putin için önemli bir ders olmu tu. Dahası kontrollü dönü üm için iki ba arılı örnek, imparatorluktan ulus devlete geçi yapmı Türkiye ile sosyalist Çin’in dönü üm modelleri de Rusya için “kontrollü dönü üm” modelini cazib kılan unsurlardı.
Özetle, ülkenin tarihi tecrübesiyle iç ve dı etkenler “kontrollü dönü üm” modelini
Putin yönetimi için cazip temel strateji haline getirmi ti.
Bu bağlamda Putin yönetiminin izlediği strateji “güçlü ve etkin merkezi devlet, güçlü ekonomi, güçlü ordu ve uzla tırırıcı, pragmatist aktif bir dı politika” biçiminde formüle edilebilecek ve birbiriyle sıkı bağlantılı olan dört temel hedefi gerçekle tirmeyi amaçlamı tır. Putin yönetiminin bu hedeflerini gerçekle tirmek için
184 uyguladığı politikaları ise ülke içinde ve dı ında olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür.
Putin reformlarının ilk ayağını olu turan içerde federal düzeyde uygulanacak siyasal ve idari politikalarla “güçlü ve etkin merkezi devlet” gerçekle tirmek amaçlanmı tır. A ağıda üzerinde geni biçimde duracağımız bu hedefin gerçekle tirilebilmesi için Putin’in uyguladığı politikalar üç boyutlu bir nitelik arz etmi tir. Bu politikaların ilk boyutunu ülke içinde Kremlinin otoritesini etkin biçimde tesis etmek ve bu bağlamda federal yönetimi güçlendirmek çabaları olu turmu tur.
Nitekim merkezkaç eğilimlerin bastırılması için Çeçenistan’a yapılan Ağustos 1999 tarihli ikinci silahlı müdahale ve federal hükümeti bölgeler kar ısında daha da güçlendiren reformlar bu politikanın iki boyutunu olu turmu tur.
Öte yandan, Putin yönetimi federal merkezin Rusya siyasal sisteminin en etkin ve belirleyici aktörü olması için çe itli adımlar atmı ır. Bu çerçevede Rus siyasal sistemin yeniden ekillenmesi için yasalar çıkartılmı ve Yeltsin döneminde siyasi iktidar üzerinde etkinlik kuran oligarhları sindirmeye yönelik bir politika uygulanmı tır. Oligar iyle mücadelenin ba arılı olması, aynı zamanda federal yönetimin ülke ekonomisi üzerinde tam kontrolünü sağlamak ve etkinliğini artırmak için de gerekli ko ullardan biriydi. Bu bağlamda “güçlü devlet” hedefini gerçekle tirmek için uygulanan politikalar “güçlü ekonomi” hedefinin gerçekle mesine de katkıda bulunur nitelikteydi. Putin yönetiminin “güçlü ekonomi” hedefi Yeltsin döneminde krizle boğu an ekonomiyi bu durumdan kurtarmak için etkin politikalar uygulamayı amaçlamaktaydı.
Kontrollü reformun üçüncü önemli hedefi güçlü devlete katkıda bulunacak ve
ça da ko ullara uyum gösteren “güçlü ordu”nun olu turulması için gerekli
185 reformların yapılmasıydı. Modelin dördüncü önemli hedefi Rusya’nın reform sürecine ve büyük güç amaçlarına hizmet edecek “uzla macı, aktif ve pragmatik bir dı politika” uygulamaktı. Bu dı politikanın uzla macı boyutu Rusyada mevcut jeopolitik seçeneklerin sentezlenmesini, pragmatikliği ülkenin mevcut reform sürecine zarar verecek radikal adımlardan çekinmeyi, aktiflik boyutu ise Rusya’nın dünya politikasında hala etkin bir aktör olarak bulunu unu ortaya koymayı amaçlamaktaydı. Yani, Putin yönetiminin dı politikası bir yandan ülkenin mevcut sorunlarını çözmeye imkân verecek ve bunun için de Batı ile yeni bir Soğuk Sava ı engelleyecek, öte yandan da Rusya’nın saygınlığını tekrar kazandırmayı ve ba ta
BDT coğrafyası olmak üzere önemli çıkar alanlarında etkinliğini sürdürmek ve güçlendirmeyi amaçlamaktaydı. Putin yönetiminin kontrollü dönü üm modelinin ekonomik alandaki politikaları ise güçlü ekonomi için devlet kapitalizmi eklinde tanımlanan yapıyı öngörmekteydi.
Özetle, Rusya Putin’le birlikte idari anlamda güçlü merkezi devleti hedefleyen, siyasi anlamda Kremlin’in tam denetimi altında bulunan “güdümlü demokrasi” sisteminin kurulmaya ba landığı, askeri alanda profesyonel orduya geçi i amaçlayan ve dı politikada mevcut gerçeklerle tarihi gelenekler arasında rasyonel bir denge kurma çizgisini benimseyen bir dönü üm sürecine girmi tir.
C. “Güçlü Devlet” Hedefi
Putin’in iktidarının önceliklerinin ba ında Rusya’da tekrar güçlü bir devletin tesis edilmesi gelmekteydi. Nitekim Putin daha 16 Ağustos 1999’da Ba bakan sıfatıyla
186 parlamentoda yaptığı ilk siyasi konu masında Rusya’nın güçlü bir devlete duyduğu ihtiyacı ülkenin temel sorunlarından biri olarak vurgulamı tı. 638
Putin, “güçlü devlet” vurgusunu kendi seçim platformu sayılan 30 Aralık
1999 tarihli “Binyılın E iğinde Rusya” isimli makalesinde de geni biçimde anlatmı ,
Rusya’nın yeniden doğması ve ayağa kalkmasının ancak devletçilikle mümkün olabileceğini ilan etmi ti. 639 Anılan makalede Putin, Rus geleneksel kültürü bakımından güçlü devletin kötü bir müessese olarak görülmediğini, tam tersine her zaman düzenin kaynağı ve garantörü, gerektiğinde ise deği imlerin temel giri imcisi ve ana gücü olduğunu belirtilmektedir. 640 Çağda Rusya toplumunun güçlü ve etkin devlete ihtiyaç duyduğunu belirten Putin, böyle bir devletin totaliter esaslara değil, demokratik, hukuksal ve etkin federatif ilkelere dayanması gerektiğini de ifade etmi tir. 641 Putin 4 Ocak 2000’de yaptığı bir açıklamada ise devletin dağıldığı bir ortamda ekonomik veya sosyal nitelikli hiç bir sorunun çözülemeyeceğini belirtmi ti. 642 Dağılan ve merkezkaç eğilimlerin güclendiği devletin yeniden yapılanması gerektiğini ifade eden Putin, bu sürecin Rusya’nın tarihsel devlet geleneğine uygun biçimde “güçlü merkezi devlet” anlayı ı içinde gerçekle tirilmesini savunmu tur. 643
Putin’in “güçlü ve etkin devlet” anlayı ı 10 Ocak 2000’de ilan edilen
Rusya’nın yeni ulusal güvenlik doktrininde de yer almı , Rusya Federasyonu devlet yönetiminin federal ve yerel çerçevede güçlü ve etkin hale getirilmesi önemli bir 638 ‘Vladimir Putin Govarit o Glavnım. Đz Vustuplenie v Gosurdarstvennoy Dume 16 Avgusta’, www.rg.ru/anons/arc_1999/0817/11.htm., (8 Ağustos 1999). 639 Putin, ‘Rossiya na Rubeje Tısyaçeletiy’, Nezavisimaya Gazeta (30 Aralık 1999), http://www. ng.ru. 640 Ibid. 641 Ibid. 642 Putin’in 4 Ocak 2000’de Rusya’nın ORT televizyonuna verdiği mulakattan aktaran Thomas Graham, ‘Fragmentation of Russia’, Andrew C. Kuchins (der.), Russia After The Fall (Washington: Carnegie Endowment for International Peace, 2002), s. 54. 643 N. Gevorkyan, A. Kolesnikov ve N. Timakova (der.), Ot Pervogo Litsa : Razgovori s Vladimirom Putinom (Moskova: Vargius, 2000), s. 167 168.
187 amaç olarak vurgulanmı tır. 644 Putin, 8 Temmuz 2000’de parlamentoda yaptığı yıllık konu masında da Rusya’nın mevcut olumsuz artlardan kurtulması için “güçlü devlet” hedefine odaklanması gerektiğini ilan etmi tir. 645
Rusya’nın yeniden güçlenmesi için “güçlü devlet” amacını en önemli öncelik olarak gören Putin yönetiminin bu alandaki politikalarının temel hedefi merkezi devleti güçlendirmekti. Bu politikalar üç boyutta uygulanmı tır. Politikanın öncelikli hedefleri Rusya’nın toprak bütünlüğüne fiili tehlike olu turan Çeçenistan sorununun
çözülmesi; ikinci olarak, Yeltsin döneminden miras kalan zayıflamı federe yapının merkezi yönetim lehine güçlenmesini sağlayacak federal reformların yapılması; ve son olarak da merkezi yönetimin siyasi rejim üzerindeki konumunu güçlendirmek olmu tur.
1. Çeçenistan’a Đkinci Müdahele Putin yönetiminin “güçlü devlet” hedefinin ilk uygulama alanı Çeçenistan sorunu olmu tur. Bunun üç temel nedeni vardı. Öncelikle, 1996 Hasavyurt Anla ması ve bu tarihten sonra Çeçenistan’ın fiilen bağımsızlığını kazanması Rusya’da merkezi devletin zayıflığını ortaya koyan ve diğer federe bölgeleri de bu örneği takip etmeye te vik eden bir unsur niteliğindeydi. 646 Bu çerçevede Çeçenistan meselesinin
çözümsüz kalması merkezi devleti toprak bütünlüğünü koruma gibi hayati bir konuda dahi güçsüzlüğünü ortaya koyan bir semboldü. Ayrıca, Çeçenistan’daki mevcut güçlerin önemli bir bölümünün bütün Kuzey Kafkasya’yı Rusya’dan ayırma
çabasına giri mi olmaları, merkezi yönetimin güçlü devlet amacına en önemli reel 644 ‘Kontsepsiya Natsionalnoy Bezopasnosti Rossiyskoy Federatsii’, akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 4, s. 77. 645 ‘ Poslaniye Federalnomu Sobraniyu Rossiyskoy Federatsii (8 Iyulya 2000 goda)’, http://www.kremlin.ru/text/appears/2000/07/28782.shtml (22 Mart 2007). 646 Stephen J. Blank, ‘Putin’s Twelve Step Program’, The Washington Quarterly , Cilt 25, Sayı 1 (Kı 2002), s. 148.
188 tehditlerden birini olu turmaktaydı. Nitekim 1 Ağustos 1999’da amil Basayev ve
Ömer Hattab liderliğindeki Çeçen silahlı birliklerinin Dağıstan’a saldırısı bu tehdidin gerçek boyutunu ortaya koymu tu. 647 Son olarak, yeni Ba bakan Putin’in siyasal otoritesini artırması ve halkı merkezi yönetim etrafında mobilize etmesi için de
Çeçenistan meselesi önemli bir fırsat olarak görülmü tür. 648
Belirtilen çerçevede Putin yönetimi için Çeçenistan’a müdahelenin resmi gerekçesini olu turan olay ise amil Basayev ve Ömer HattaB komutanlığındaki
Çeçen silahlı birliklerinin 1 Ağustos 1999’da Dağıstan’a saldırması olmu tur. Çeçen birliklerinin neden böyle bir saldırıya ba ladıklarıyla ilgili çe itli yorumlarda bulunmak mümkündür. Öncelikle, amil Basayev liderliğindeki bu saldırının amacının Çeçenistan’ı Rusya ku atmasından çıkararak stratejik derinlik kazandırmak ve bu çerçevede Kuzey Kafkasya’nın tamamını Rusya’ya kar ı seferber etmek hedefini güttüğünü söylemek mümkündür. Diğer bir yorum, saldırının lideri amil
Basayev’in Çeçenistan’daki iktidar mücadelesinde olan Devlet Ba kanı Masadov kar ısında avantaj kazanmak için Dağıstan’da ba arı kazanma yolunu seçtiğini ve kazanılacak bu ba arının Çeçenistan içinde gücünü artıracağını dü ündüğünü öne sürmektedir. 649 Bir ba ka yorumda ise Rusya’nın Hasavyurt anla masını geçersiz kılmak için Basayev’in Dağıstan’a saldırısını özellikle özendirdiği savunulmaktadır. 650 Nitekim, Dağıstan’da olaylar çıktığı sırada Rusya’da
Ba bakanlık görevini yürüten Sergey Stepa in Ocak 2000’de yaptığı açıklamada, daha Mart 1999’da Çeçenistan sorununun Rusya devleti tarafından masaya
647 Aleksey Mala enko ve Dmitriy Trenin, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçnya v Rossii, (Moskova, Moskovskiy Karnegiy Tsenrt, Gendalf, 2002), s.33. 648 Roy Medvedev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , (Moskova, Vremya 2005), s.100. 649 Mala enko, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçnya v Rossii , s.32. 650 Bu yorum Çeçensitan’da sava mı bir komutanla yapılan özel bir gorusmede dile getirilmi tir.
189 yatırılarak müdahalenin altyapısının hazırlanmasının karara bağlandığını belirtmi tir. 651
Bu yorumlar çerçevesinde Basayev’in Dağıstan’a yaptığı saldırının gerçek neden veya nedenlerinin ne olduğu bulmak çok zordur. Eldeki veriler Rusya merkezi devletinin bu saldırının özellikle proveke etdiğini söylememiz için yeterli olmasa da,
Kremlin yönetimin çok daha önceden Dağıstan’a yapılacak saldırıdan en azından haberdar olduğu yorumunu yapmamıza olanak tanımaktadır. Nitekim böyle bir
çatı manın olacağına dair haberlerin Kuzey Kafkasya’da ya ayan halk arasında çok
önceden yayılmı olduğu bilinmektedir. Nitekim Çeçenistan’daki Đslami Demokrat
Partisinin kurucusu Abdurre id Saidov, Groznı pazar esnafının daha Mayıs Haziran
1999’dan itibaren kendi ticari planlarını Dağıstan’da çıkacak bir sava ı dikkate alarak olu turduklarını öne sürmektedir. 652
Bütün bu farklı açıklama ve spekülasyonlara neden olan Basayev saldırısının ilk hamlesi 1 Ağustos 1999’da Dağıstan’ın Tsumadin bölgesine yönelmi ti. 653
Taktiki nitelikli bu hamlenin ardından Çeçen silahlı güçleri 8 Ağustos’ta esas saldırı hedefi olarak Dağıstanı’ın Botlih bölgesine yöneldiler. 654 amil Basayev liderliğinde
Dağıstan’a yapılan bu saldırı Ağustos sonunda sayıları 10 000 ula an Rusya federal güçleri ve yerel güvenlik güçlerinin ortak müdahelesiyle önlendi ve Çeçen sava çılar
Çeçenistan’a geri çekilmek zorunda kaldılar. Bu saldırının önlenmesi için bütün sorumluluğu Rusya Ba komutanı Boris Yeltsin yerine Ba bakan Putin almı ve sava ın sürdürülmesinde en yetkili konumda olmu tur.
651 Sergey Stepa in’in bu görü lerini ifade ettiği mülakatı için bkz: Sergey Pravosudov, ‘Bloka OVP Voob e Moqla i ne Bıt’, Nezavisimaya Gazeta (14 Ocak 2000), http://www.ng.ru/politics/2000 01 14/1_ovr.html 652 Mala enko, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçnya v Rossii, s. 33. 653 Medvedyev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , s. 102. 654 Ibid..
190 Putin, Dağıstan saldırısının önlenmesinin ardından doğrudan Çeçenistan
üzerine gitmeyi tercih etmemi , daha organize bir müdahele için hazırlıklara ba lanmı tır. Öncelikle, ilk Çeçenistan sava ının olumsuz siyasi, askeri ve özellikle insani sonuçları nedeniyle sava kar ıtı kamuoyunun desteğinin kazanılması gerekmekteydi. Bu kapsamda politik anlamda Rusya sava mak istemese dahi Çeçen
Vahabilerin ülke için tehlike arz ettiği Dağıstan saldırısı örnek gösterilerek propaganda edilmeye ba lanmı tır. Askeri anlamda ise Dağıstan’dan Basayev’in silahlı birliklerinin geri püskürtülmesi, Rus ordusunun Çeçenlere kar ı bu kez ba arılı olacağına örnek göstererek, halkta ordunun gücüne inancın onarılmasına
çalı ılmı tır. Đnsani bağlamda da, Dağıstan operasyonlarında Rus ordusu sava ta mümkün olan en az kaybı verecek biçimde hareket ederek halkın tepkisini
çekmemeye çalı mı tır. Dahası Putin yönetimi Ağustos sonunda Moskova ve
Volgodonsk ehirlerinde sayıları 300’ü bulan sivilin ölümüne yol açan üç apartman bombalanması olaylarını kamuoyunun Çeçen sava ınını ba latmada desteğini kazanmak için kullanmı tır. 655 Putin yönetimi daha soru turma sonuçlanmadan bombalamanın sorumluları olarak Çeçenistan’da Vahabi kamplarında eğitim alan militanları göstermi , 656 ba ta Moskova ve Sankt Petersburg olmak üzre bütün
ehirlerde güvenlik önlemlerini sıkıla tırmı tır.
Dağıstan saldırısı ve apartman bombalamalarını gerekçe göstererek Rusya kamuoyunda Çeçenistan’dan gelen tehdit konusunda destek elde etmeye ba layan
Putin, bölgeyi ku atma altına alacak adımlar da atmaya ba lamı tır. Bu çerçevede
Putin’in emriyle Çeçenistan’la demir ve havayolu ileti imi Eylül 1999’da durdurulmu , Çeçenistan’a verilen elektrik kesilmi ve petrol ve dogalgaz hatlarının
655 Mala enko, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçnya v Rossii , s. 56. 656 Medvedyev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , s. 103.
191 vanaları kapatılmı tır. 657 Bu eylemleri takiben Rus ordusu operasyon hazırlığı
çerçevesinde Grozni kenti yakınlığındaki “Severnıy” havaalanını, yolları, körpüleri ve Çeçenistan’da, Vahabilerin ve silahlı militan kamplarının bulunduğu tahmin edilen bölgeleri hedef alan stratejik hava bombardımanlar gerçekle tirmi tir. 658
Ayrıca Çeçenistan’a operasyon hazırlıkları çerçevesinde bölgeye Eylül 1999’da büyük miktarda Rus askeri kuvvetleri yerle tirilmeye ba lanmı tır.
Belirtilen bu hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1 Ekim 1999’da Rus
Ordusu Çeçenistan üzerine saldırıya geçmi tir. 659 Rusya yönetimi saldırının resmi amacını, “hedefleri Rusya’nın güneyinde Hazar denizinden Karadenize uzanan ve
’gerçek Đslama’ dayanan bağımsız bir Müslüman devlet kurmak isteyen Vahabilerin ve uluslararası terorist örgütlerin saldırılarını önlemek ve Çeçenistan’da bulunan kamplarını imha etmek” olduğunu ilan etmi tir. 660 Putin “Çeçenistan’ı suçluların i gal ettiğini, Rusya’nın bu suçlularla açık mücadeleye ba ladığını ve dü manı kendi yuvasında imha edeceklerini” belirtmi tir. 661 Rusya yönetimi sayıları yakla ık 20
000’i bulduğu tahmin edilen Çeçen sava çılarına saldırı için ordu, jandarma ve polisden olu an, toplam sayıları 150 000’i a an ve çok sayıda uçak, tank, top ve zırhlının desteklediği askeri bir gücü seferber etmi tir. 662 Đlk Çeçen sava ından
çıkarılan dersler çerçevesinde dikkatli biçimde yürütülen operasyonlar sonucunda
Kasım 1999’da Çeçenistan’ın ikinci büyük kenti Gudermes, ubat 2000 ba ında ise ba kent Grozni Rus silahlı kuvvetleri tarafından ele geçirilmi tir. 663 Ocak Mart 2000 döneminde sürdürülen çatı malar sonrasında sava , Çeçenistan’nın dağlık 657 Ibid., s. 103. 658 Ibid., s. 104. 659 Mala enko, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçnya v Rossii , s. 33. 660 Medvedyev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , s. 112. 661 Vladimir Putin, ‘Otkırıtoe pismo Vladimira Putina k Rossiyskim izbiratelyam’, www.vladimir pıtin.ru (28 Mart 2000). 662 Medvedyev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , s.109. 663 Ibid., s. 120 121.
192 bölgelerine kaymı , Rus kaynaklarına göre, 2000 sonbaharında Çeçenistan’ın %90’nı büyük ölçüde kontrol altına alınmı tır. 664
Putin yönetimi yürütülen sava la paralel olarak siyasi ve sivil alanda da
Çeçenistan’ı tam kontrol altına alacak adımlar atmı tır. Bu çerçevede 1999’un
Sonbaharından itibaren kontrol altına alınan Çeçen bölgelerinde Rusya yanlısı geçici bir yönetim olu turularak, ba ına 1995–1996 döneminde Rus yanlısı Doku Zavgayev hukümetinde Ba bakan Yardımcılığı yapmı olan Nikolay Ko man getirilmi tir. 665
Sava ın Rusya için ba arılı sayılabilecek bir zeminde geli mesi ve Çeçenistan’ın büyük bir bölümünün Rus askeri gücünün kontrolüne geçmesiyle birlikte Putin yönetimi bölgede daha kalıcı bir yapılanmaya gitmi tir. Bu bağlamda Haziran
2000’de Çeçen yönetiminin ba ına ilk Rus Çeçen sava ında Rusya’ya kar ı cihat ilan eden, fakat ikinci sava ta Putin yönetiminin yanında yer alan Çeçenistan müftüsü
Ahmet Kadırov atanmı tır. 666
Yeni ve daha kalıcı Rus yanlısı bir siyasi ve idari yapılanma olu turmanın yanısıra, Putin yönetimi 2000’den itibaren Çeçenistan’da sivil hayatı normalle tirecek adımlar da atmaya ba lamı tır. 667 Bu çerçevede sonbahardan itibaren Çeçenistan’da 200’den fazla okul ve Groznı’da ise bir eğitim üniversitesi ile bir kaç yüksek okul tekrar eğitime ba lamı tır. 2000 sonuna kadar Çeçenistan’da
200’den fazla hastahane çalı maya ba lamı , bütün büyük yerle im birimlerine elektrik ve gaz verilmeye ba lanmı , karayolları, demiryolları ve havaalanı tekrar onarılmı tır. Bunun dı ında ekonominin düzene sokulması çalı maları sonucunda petrol üretimi ve sanayide ilk sonuçlar alınmaya ba lanmı ve bu faaliyetler
664 Ibid., s. 134. 665 Ibid., s. 110. 666 Mala enko, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçnya v Rossii , s. 34. 667 Medvedyev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , s. 115.
193 sonucunda 2000 sonu itibariyle 100 bin ton petrol üretilmi tir. 668 Putin yönetimi
Ocak 2001’de “Çeçenistan’ın ekonomik ve sosyal alanlarının onarılması federal programı” çerçevesinde Çeçenistan’a 14,7 milyar ruble (dönemin kuru ile yakla ık
500 milyon dolar) para ayırmı tır. 669 Bu arada Çeçenistan Sava ı 2001’den itibaren
Rusya ve dünya gündemindeki önemini kaybetmeye ba lamı tır. Bunun en önemli sebebi artık sava ın geni bir alana yayılan bir çatı ma olmaktan çıkarak, Rus
Federal Kuvvetleriyle Çeçen gerillalar arasında zaman zaman ya anan küçük çaplı sıcak çatı malara dönü mü olmasıdır. Putin yönetimi de yapılan mühadahelenin ba arısını göstermek için Çeçen Sava ının Rus basınında daha fazla gündemde kalmasına pek gönüllü olmamı tır. Bu çerçevede sava ı resmi boyutu dı ındaki görüntülerini gündeme getirmek isteyen yerli ve yabancı gazetecilerin bölgeye girmeleri engellenmi , konuyu yönetim aleyhine kullanan medya kurumları ciddi baskı ve yıldırma politikası ile susturulmu tur. 670 Ayrıca, 11 Eylül saldırılarının ardından terörizme kar ı mücadele süreci de Rusya yönetiminin dini radikalizmle ili kisi bulunan Çeçen gerillalarla mücadelesini me rula tırıcı nitelik arz etmi tir.
Bu unsurlar ı ığında, Çeçen sava çılar sava ı kendi lehlerine çevirmek için birinci Rus Çeçen sava ındakine benzer taktik izlemeye ba lamı lardır. Bu taktik gereği Çeçen gerillalar bir yandan bölgedeki Rus askeri ve sivil yöneticilere suikastlar düzenleyerek Putin yönetiminin tam denetimi sağlama çabalarını engellemeye çalı ırken, diğer yandan Rus ve dünya kamuoyunun dikkatini bölgeye
çekmek için büyük eylemler yapmaya giri mi lerdir. Bu taktiği uygulayan Çeçen
668 Ibid., s. 134. 669 Mala enko, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçnya v Rossii , s. 35. 670 Bu konuda geni bir değerlendirme için bkz; Vladimir Pribılovskiy, ‘Voyna Putina so Svobodnıy Slova: Hronika Postreniya “Đnformatsionnoy Vertikal” ’, Aleksandr Verhovskiy, Ekaterina Mihailovskaya ve Vladimir Pribılovskiy (der.) Rossiya Putina: Pristrastnıy Vzglyad , (Moskva: ROO “Tsetr Panoram”, 2003), s. 173–192.
194 direni çileri üstlendiği ve/veya adının karı tığı büyük çaplı eylem ve suikastların arasında 19 Ekim 2002’deki Mc Donnalds’ın Moskova ubesine saldırı, 23 Ekim
2002’de Dubrovka’da rehin alma eylemi, 2003 yazında Moskova’da yapılan Rock
Festivaline bombalı saldırı, 1 Ağustos 2003’de Mozdok ehrinde askeri hastaneye yapılan saldırı, ubat 2004’de Moskova metrosuna saldırı, Mayıs 2004’de
Çeçenistan Devlet Ba kanı Ahmet Kadirov’un öldürülmesi, Ağustos 2004’te bir yolcu uçağına bomba konarak dü ürülmesi ve 2004 Eylül’ündeki Beslan saldırısı bulunmaktadır. 671 Bu eylemler içersinde 23–26 Ekim 2002’de Moskova’daki
Dubrovka tiyatrosunda ve 1–3 Eylül 2004’deki Beslan kentindeki okulda rehin almalar özel dikkat çekmi tir. Fakat her iki rehin alma eylemi de Rus yönetiminin sert ve tavizsiz tavrı ile kar ıla mı ve çok sayıda sivilin ölümüyle sonuçlanan eylemler olarak kalmı tır. 672 Çeçen eylemlerine kar ılık olarak Rusya yönetimi de direni i tamamiyle kırmak için ünlü Çeçen liderlerine kar ı suikastlar gerçekle tirmeye ba lamı tır. Bu politika çerçevesinde 28 Nisan 2002’de Arap asıllı
Çeçen komutan Ömer Hattab, 673 8 Mart 2005’de bağımsızlık yanlısı devlet ba kanı
Aslan Mashadov 674 ve 10 Temmuz 2006’da ise amil Basayev 675 öldürülmü tür.
Sava ın bedelini en fazla sivil halk ödemi , ubat 2001 itibariyle yakla ık
260.000 Çeçen Đngu etya’ya, 10.000 Çeçen Gürcistan’a sığınmı tır. Ayrıca Stavrapol
Bölgesi, Dağıstan, Alanya (Kuzey Osetya) ve Azerbaycan’a sığınan mülteciler 671 Sinan Oğan, ‘Basayev’in Öldürülmesi Çeçen Sorununa Çözüm Getirir mi?’, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=969&kat=1 (15 Ocak 2007). 672 Dubrovka ve Kuzey Osetyadaki eylemlere ilgili geni değerlendirmler için bkz; Nazim Cafersoy, ‘Rusya’nın 11 Eylülü: Tiyatro Baskınından Yeni Güvenlik Doktrinine’, Stratejik Analiz (Eylül 2002), s. 47 57 ve Sinan Ogan, ‘Dünya Katliam Gibi Operasyonu Sorguluyor’, Zaman (6 Eylül 2004), http://www.zaman.com.tr/webapp tr/haber.do?haberno=88691 673 Cenk Ba lamı , ‘Zehirli Mektupla Öldürülmü ’, http://www.milliyet.com.tr/2002/04/29/dunya/dun01.html, (15 Ocak 2007). 674 Bu konuda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; Sinan Oğan, ‘Aslan Mashadov Öldürüldü, Çeçenistan Yeni Dönemece Girebilir,’, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=247 . 675 Bu konuda ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; Sinan Oğan, ‘Basayev’in Öldürülmesi Çeçen Sorununa Çözüm Getirir mi?’, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=969&kat=1.
195 bulunmaktadır. 127 Rus kaynaklarına göre Çeçenistan sava ı sırasında 28.000 çocuk ebeveynlerinden birini kaybetmi , 2 000 çocuk öksüz kalmı , 469 öğrenci yaralanmı ve 617 çocuk sakat kalmı tır. 128
Öte yandan Çeçenistan müdahalesinin Rusya’ya ekonomik maliyeti de ciddi boyutlara ula mı tır. Fakat Putin yönetimi petrol fiyatlarındaki artı nedeniyle fazla zorlanmadan Ağustos Aralık 1999 ve 2001 boyunca her dönem için 10’ar milyar
Ruble para harcamı tır. 676 Askeri harcamalar sava ın esas a amasının sürdüğü
2000’de 25 milyar Rubleyle Rus askeri bütçesinin %20’ni olu turmu tur. 677 Ayrıca,
2000’de Çeçenistan’ın yeniden yapılanmasına 8 milyar Ruble harcanırken, 2001’de bu rakam 14,5 milyar Ruble’ye yükselmi tir. 678
Özetle, güçlü merkezi devlet hedefini gerçekl etirmek için Çeçenistan’a müdahele eden Putin, birinci sava a oranla siyasi, askeri ve psikolojik açılardan daha hazır biçimde girdiği ikinci sava tan ba arıyla çıkmı tır. Bu müdahele sonucunda
Ççenistan’da Rusya’nın denetimi büyük ölçüde sağlanmı , bağımsızlık yanlısı direni çi gruplar ve liderler yenilgiye uğratılmı veya ortadan kaldırılmı tır.
Çeçenistan müdahelesi ve sonuçları Rusya’da Putin yönetiminin merkezi devlet konusundaki kararlılığını ortaya koyarken, bölgelerin merkezkaç eğilimlerinin zayıflamasını ve federal yönetim tarafından kontrol altına alınmalarına imkan vermi tir. Çeçenistan sava ının bir diğer önemli sonucu ise Putin’in buradaki ba arısını kullanarak halk nezdindeki popülaritesini ve ülkedeki siyasal ağırlığını artırması olmu tur. Bu ağırlığın ilk sonuçları Aralık 1999’da yapılan Duma
127 Hasan Kanbolat, ‘Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası ve Çeçenistan Sava ı’, s. 173. 128 http://www.ntv.ru/russia/02Jul2001/chechnya_murder.html, 676 V. Georgiev, ‘330 mln dol. Na Borbu s Çeçenskimi Boevikami’ Nezavisimoe Voennıe Obozrenie, Sayı 26, (2001), s. 2. 677 Mala enko, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçnya v Rossii , s. 167. 678 Georgiev, ‘330 mln dol. Na Borbu s Çeçensikimi Boevikami’, s. 2.
196 seçimlerinde Putin’i destyekleyen Yedinstvo partisinin ba arı olması ve Mart
2000’de yapılan ba kanlık seçimlerini Putin’in kazanmasında görülmü tür.
2. Federal Reformlar
Putin’in “güçlü devlet” hedefinin ikinci büyük a aması Rusya’da merkezi devletin gücünü restore edecek federal reformları gerçekle tirmek olmu tur. Bu yöndeki ilk adımlar Putin’in Mayıs 2000’de devlet ba kanlığı görevine ba lamasıyla atılmı tır.
Ülkede “dikey otorite” biçiminde tanımlanan yeni merkezi iktidar yapısının in asını amaçlayan federal reformlar dört esas yönde yürütülmeye ba lanmı tır: 679 1) Ülkede yedi federal bölge olu turmak ve her birine devlet ba kanı temsilcisi atamak; 2)
Yasama kurumun üs kanadı Federasyon Konseyi’ni (FK) zayıflatma ve yetkilerinin
önemli bir kısmının devlet ba kanı yanında yeni olu turulan danı ma niteliğine sahip
Devlet Konseyine devredilmesini sağlamak; 3) Federal yönetimin bölgesel yönetimlerin i lerine müdahalesine izin veren ve hatta seçilerek göreve gelen yerel yöneticilerin ve yasama kurumlarının görevden almasına imkan tanıyan yasal mekanizmayı olu turmak; 4) Rusya’daki federal yapıyı federal süjelerin sayısını azaltmak süretiyle yeniden ekillendirmek.
Rusya yönetiminin federal reform paketine devlet ba kanlığı temsilciliği
(predstavitel prezidenta polpred ) müessesini yeniden düzenlemek ve yedi yeni federal bölge ( federalnıy okrug ) olu turmakla ba lamı tır. Bu amaçla Putin 13
Mayıs 2000’de “Rusya Devlet Ba kanının Federal Bölgelerdeki Temsilcilerinin
Yetkileri” isimli 849 sayılı kararnameyi imzalamı tır. 680 Kararnameyle yeniden düzenlenen “devlet ba kanlığı temsilcisi” müessesesi daha Ağustos 1991’de Yeltsin 679 Nikolai Petrov, ‘4 Years of Reforming the Federal System’, The Moscow Times (4 ubat 2004). 680 ‘O polnomoçom predstavitele Prezidenta Rossiskoy Federatsii v federalnom okruge’, Ukaz Prezidenta Rossiskoy Federatsii ot 13 Maya 2000 goda N. 849, Rossiiskaya gazeta (16 Mayıs 2000).
197 tarafından merkezi yönetimin bölgeler üzerindeki denetimini sağlamak için olu turulmu tu. 681 Fakat verilen kısıtlı yetkiler, bölgelere geni yetkiler tanıyan 1992 tarihli Federasyon Anla ması, merkez ve bölgeler arasında imzalanan ikili anla malar ve Rusya’da merkezkaç eğilimlerin güçlenmesi gibi geli meler sonucunda bu temsliciler bölgeler üzerinde kontrol görevlerini yerine getirememi , hatta bazı bölgelerede bölgesel yönetimin etkisi altına girmi ti. 682
Putin’in yeni kararnamesi devlet ba kanlığı temsilcisi ( polpred) müessesesesine bir kaç önemli deği iklik getirmekteydi. Öncelikle, Yeltsin dönemindeki “her federal sujeye bir temsilci” ilkesine dayananan anlayı deği tirilerek sayıları toplam 89 temsilci olan düzenleme ortadan kaldırılımı , temsilci sayısı yediye dü ürülmü tür. Yeni devlet ba kanı temsilcilerinin görev yapması için yedi federal bölge olu turulmu ve böylece bu temsilcilerin daha geni bir coğrafyada görev yapması sağlanmı tır. Đkinci olarak, yeni temsilcilerin Rusya idari yapılanmasındaki etkinliği ve önemi artırılmı tır. Bu çerçevede Yeltsin dönemi temsilcilerinden farklı olarak, yeni devlet ba kanı temsilcileri Devlet Ba kanı ile
Ba kanlık ofisi aracılığı olmadan doğrudan ili ki kurma yetkisi ve doğrudan Ba kana kar ı sorumlu olma görevi ile donatıldılar. 683 Yeni temsilcilerin görevleri gereği
Rusya Güvenlik Konseyi üyesi yapılması statüsülerini güçlendirmi ve Devlet
Ba kanı ile doğrudan bağlantıya geçme imkanlarını geli tirmi tir. Üçüncü olarak,
Devlet Ba kanı Temsilcisi sayısının yediye dü ürülmesi ve bölgeler üzerinde kontrolü sağlamak için geni yetkilerle donatılmaları bölgesel liderler üzerinde kontrol sağlamaya imkan vermi tir.
681 Matthew Hyde, ‘Putin’s Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia’, Europe Asia Studies , Cilt 53, Sayı 5 (2001), s. 721. 682 Hyde, ‘Putin’s Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia’, s. 722. 683 ‘O Polnomoçom Predstavitele Prezidenta Rossiskoy Federatsii v Federalnom Okruge’,
198 13 Mayıs 2000 tarihli kararnamenin Rusya idari sitemine getirdiği önemli bir diğer yenilik de ülkeyi yedi federal bölgeye (Merkez, Doğu Batı, Güney, Volga,
Urallar, Sibirya ve Uzak Doğu) ayırması olmu tur. 684 Putin 8 Temmuz 2000’de parlamentoda yaptığı konu mada yeni federal yapılanmanın Rusya’yı daha büyük bölgeleri içeren köklü bir reform içine sokmayacağını, amacının Devlet Ba kanının gücünü artırmak olduğunu vurgulamı tır. 685 Yeni federal yapılanmanın en dikkat
çeken unsuru güvenlik boyutunun belirgin olmasıdır.686 Öncelikle askeri, ekonomik ve coğrafi unsurlar esasında olu turulan yeni federal yapılanma Rusya’nın iç güvenliğini sağlayan Đçi leri Bakanlığı silahlı kuvvetlerinin askeri bölge yapılanması ile örtü mektedir. 687 Đkinci olarak, yeni devlet ba kanlığı temsilcilerden be i güvenlik alanında kariyer yaparak general olmu ki ilerden tayin edilmi tir. 688
Yeni federal düzenlemeyle birlikte bölgelerdeki federal kurum temsilcileri de devlet ba kanı temsilcisinin kontrolü altına girmi tir. Bu çerçevede Ba savcılık,
Federal Güvenlik Servisi (FSB), Đçi leri Bakanlığı, Vergi Müfetti liği ve Vergi Polisi gibi federal kurumların yerel ubelerinin bölge yönetimlerine bağımlılığı asgariye indirilmi tir. 689
Üste de belirtiğimiz üzere, Putin federal reformlarının ikinci yönünü parlamentonun üst kanadı FK’nin yeniden yapılandırılması olu turmu tur. Rusya’da
FK müessesesi Ekim 1993’deki Ba kan parlamento krizi sonrasında gündeme 684 Vladimir Gelman, ‘The Rise and Fall of Federal Reform in Russia’, Ponars Policy Memo No 238 . s. 1. 685 ‘Poslaniye Federalnomu Sobraniyu Rossiyskoy Federatsii (8 Iyulya 2000 goda)’, http://www.kremlin.ru/text/appears/2000/07/28782.shtml (22 Mart 2007) . 686 Rusya’daki federal bölgelere ili kin daha geni bir değerlendirme için bkz; Nikolai Petrov, ‘Seven Faces of Putin’s Russia: Federal Districts as the New Level of State Territorial Composition’, Security Dialogue , Cilt 33, Sayı 1 (2002), s. 73–91. 687 Nikolay Petrov, ‘Puzzle Federalnoy Reformı: 4 goda Spustya’, www.carnegi.ru/ru/pubs/media/69803/htm (23 ubat 2004). 688 Nikolai Petrov, ‘Policitatizon verus Democratization: 20 Months of Putin’s ‘Federal’ Reform’, PONARS Policy Memo No 241 , s. 1. 689 Gelman, ‘The Rise and Fall of Federal Reform in Russia’, s. 1.
199 gelmi ve Aralık 1995’de son eklini almı tır. 690 Ba kan Yeltsin’le bölgesel liderler arasında varılan uzla manın sonucunda son biçimini alan FK 89 süjenin yürütme ve yasama erklerinin ba kanlarından olu maktaydı. Toplamı 178’i bulan üyelerin tamamının kendi bölgelerindeki seçimlerin sonucunda bu hakkı kazanması çe itli meselelerde Devlet Ba kanından bağımsız hareket etmelerine olanak vermekteydi.
Bu durum merkezi yönetimin bölgeler üzerindeki etkisini azaltan bir nitelik arz etmekteydi. Nitekim merkezi devletin bölgelere kar ı kuvvetlenmesi için çe itli reformlar yapmaya çalı an Putin yönetimi FK’yi yeniden yapılandırarak bu handikapı ortadan kaldırmaya çalı mı tır. Putin yönetimi bu bağlamda 19 Mayıs
2000’de FK’inin yeniden yapılandırılmasının teklif eden yasayı Duma’ya
önermi tir. 691
Duma’daki çetin müzakerelerin ardından kabul edilerek 5 Ağustos 2000’de
Putin tarafından onaylanan yeni yasadaki en önemli deği iklik FK üyelerinin seçim sisteminde yapılmı tır. 692 Yeni düzenlemeye göre, kendi konumları gereği otomotik olarak FK üyesi olan bölge yürütme ve yasama erkleri ba kanlarının kurumdaki
üyelikleri 1 Ocak 2002’den itibaren sona ermi tir. 693 Bunun yerine her bölgeden
Federasyon Konseyine üye olacak ki ilerden birinin bölge yasama erki tarafından seçilmesi, diğerinin ise bölge yürütme erkini temsilen bölge valisi tarafından atanması karara ba lanmı tır. 694 Bu düzenlemeyle FK sürekli yasama organı gibi
çalı acak ve Moskova’da sürekli bulunması gereken ki ilerden olu an bir üst kanada dönü türülürken, bölgesel parlamento ba kanları ve yürütme erkinin ba ı 690 Bu konuda daha geni bir değerlendirme için bkz; Paul Chaisty, ‘Legislative Politics in Russia’, Brown (der.), Contemporary Russian Politics , s. 103 120. 691 Hyde, ‘Putin’s Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia’, s. 727. 692 Steven Solnick, ‘The New Federal Structure: More Centralized, or More of the Some’, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:146 181), Policy Memo Series No: 161, (Washington DC: Kasım 2000), s. 82. 693 Slider, ‘Putin’s Vertical Challenge: Center Periphery’, s. 135. 694 Solnick, ‘The New Federal Structure: More Centralized, or More of the Some’, s. 82.
200 konumundaki bölge valileriyle federasyon süjesi cumhuriyetlerin ba kanları federal
ölçekli dokunulmazlıktan mahrum bırakılmı lardır. 695 Yeni üyelik sistemi böylece bölgesel liderlerin politik ağırlık bakımından daha zayıf temsilcilerle yer deği imini sağlayarak bu kurumu merkez yürütme erki kar ısında zayıflatmı tır. Ayrıca Putin yönetiminin Federasyon Konseyinin bazı yetkilerini yeni olu turulan danı ma kurulu niteliğindeki Devlet Konseyi’ne ( Gosudastvenniy Sovet ) devrettirmesi parlamentonun üst kanadını merkezi yürütme erki kar ısında daha da güçsüz konuma dü ürmü tür. 696
Putin yönetiminin güçlü merkezi devlet için uygulamaya koyduğu üçüncü federal reform hamlesi merkez bölge ili kilerini yeniden düzenlemek olmu tur. Bu
çalı manın ikinci bölümünde de ayrıntılı biçimde belirtiğimiz üzere, Yeltsin dönemindeki zayıf merkezi yönetim ve bölgelere sağlanan geni özerklik süreci merkezkaç eğilimleri artırdığı gibi, bölgelerde Rusya anayasası ve diğer federal yasalarla çeli en yasal düzenleme ve uygulamaları da beraberinde getirmi tir. Yeltsin döneminde yerel yöneticiler bu yasal karma a ve çeli kilerden yararlanarak merkezi yönetimin uygulamalarını kolaylıkla engeleyebilmi lerdir. Merkezi yönetimin bu yöneticilere kar ı herhangi bir yaptırım yetkisi ve gücünden uzak olması ise ülke içinde etkili bir federal yönetimin ortaya çıkmasını engellemi tir.
Putin merkezi yönetim aleyhine olan bu durumu ortadan kaldırmak için 1999 tarihli “Rusya Federasyonu Süjelerindeki Yürütme ve Yasama Kurumları
Olu umunun Genel Đlkeleri” yasasında bazı deği iklikler yapma önerisini Duma’ya sunmu tur. 697 Duma’daki müzakerelerin ardından 29 Temmuz 2000’de kabul edilen deği iklikler merkezi yönetime bölgeler üzerinde baskı yapmaya olanak veren 695 Slider, ‘Putin’s Vertical Challenge: Center Periphery’, s. 135. 696 Petrov, ‘Puzzle Federalnoy Reformı: 4 goda Spustya’, s. 2. 697 Hyde, ‘Putin’s Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia’, s. 732.
201 “federal müdahele” (federalnoe vme ateltvo) müessesesinin kurulmasını sağlamı tır. 698 Yeni düzenleme Putin’e federal anayasaya aykırı hareket etmeleri,
çe itli federal yasaları çiğnemeleri ve cezai sorumluluk gerektiren kriminal nitelikli suçlar i lemeleri durumunda bölgesel yürütme ve yasama erklerinin ba kanlarını görevden alma yetkisi vermi tir. 699 Bunun dı ında Putin yönetimi 2004 sonunda federasyon süjeleri ba kanlarının doğrudan halk oyuyla seçilmesine ili kin yasal düzenlemeyi deği tirmi tir. Yeni düzenlemeyle bölge ba kanları Devlet Ba kanının
önerisiyle bölge parlamentosu tarafından seçilmeye ba lanmı tır. 700 Kurulan “federal müdahele” mekanizması ve bölge ba kanlarının seçiminde devlet ba kanının rolü, merkez bölge ili kilerindeki yasal çeli kilerle politik sorunları merkez lehine ortadan kaldırma ve Putin’e federal süjeler üzerinde etkisini artırma olanağı sağlamı tır.
Putin yönetiminin federal yönetim reformlarının dördüncü boyutunu ise
Rusya federal sisteminin yeniden ekillendirilmesi çabaları olu turmu tur. Bu konudaki tartı malarda çe itli alternatifler gündeme gelmi tir. Örneğin, ubat
2000’de federasyon süjesi Sverdlovsk bölgesinin valisi Eduard Rossel Çarlık Rusya dönemindekine benzer biçimde ba ında genel valilerin ( gubernator ) olduğu büyük bölgelerin olu turulmasını önermi tir. 701 Bir ba ka bölgesel lider Kemerova Valisi
Aman Tulayev de etnik olarak Rusların çoğunlukta olduğu 55 bölgenin 1917 öncesi
Rusya’da olduğu gibi 10 12 guberniya’ ya bölünmesini önermi dir. 702 Aynı dönemde
698 Hyde, ‘Putin’s Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia’, s. 732. 699 Gelman, ‘The Rise and Fall of Federal Reform in Russia’, s.1. Federal müdahele mekanizmasına ili kin ayrıntılı değerlendirme için bkz; Solnick, ‘The New Federal Structure: More Centralized, or More of the Some’, s. 83–84. 700 Andrey Pyabov , ‘ “Samobıtnost” Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru” (Moskva: Moskovskiy Tsent Karnegi, 2005), s. 22. 701 Steven Solnick, “Putin and Provinces”, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:112–142), Policy Memo Series No: 115 (Washington DC: Kasım 2000), s. 20. 702 Mikhail Alexseev, ‘The Unintended Consequences of Anti Federalist Centralization in Russia’, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:112 142), Policy Memo Series No: 117 (Washington DC: Kasım 2000), s. 30.
202 Novgorod, Belgorod ve Kurgan bölgelerinin valileri de Putin’e yaptıkları ba vurularda federalist yapıya kar ı çıkarak dikey hiyerar iye dayanan merkezi devlet yapısını kurulmasını önermi lerdir. 703 Bundan ba ka bazı önerilerde ise radikal bir reform paketi ile ülkedeki federal süje sayısının %10, 20, hatta 30 oranında azaltıması teklif etmi tir. 704
Fakat Putin Rusya’daki federal yapının ortadan kaldırılması veya hızlı kölü deği imi anlamına gelen bu öneriler yerine, daha farklı bir yöntem izlemi tir.
Kremlin idari reform (administartivnıy reform ) biçiminde formüle etdiği bu anlayı
çerçevesinde ülkedeki federal süjeleri ekonomik ve idari gerekçelerle birle tirmeyi
öngörmü tür. Ülke içinde federal süjelerin toplu muhalefetiyle kar ıla mamak için geni bir zaman aralığına yayılan bu birle tirme, daha doğrusu federal süje saysını azaltma süreci ilgili bölgelerdeki halk oylamaları aracılığıyla desteklenmi tir.
Putin yönetiminin federasyon süjelerini birle tirme süreci ilk olarak Perm bölgesi ( oblast ) ile Komi Perm özerk çevresi (okrug) ile ba lamı tır. Bu iki bölge halkının 7 Aralık 2003’de yapılan hakoylaması ile birle meye karar vermesinden sonra 1 Aralık 2005’de Perm kray ’ı ( diyar ülke ) yeni bir idari birim olarak Rusya federal sisteminde yerini almı tır. 705 Đkinci olarak, 16 Nisan 2006’da Đrkutsk oblast ’ı ve Ust Orda Buryat Özerk okrug ’u 1 Ocak 2008’den itibaren Đrkutsk oblast ’ı çatısı altında birle me kararı aldılar. 706 11 Mart 2007’de bu sefer Çita oblast’ ı ve Agin
Buryat Özerk okrug ’unda yapılan halk oylamaları ile her iki bölgenin 1 Mart
2008’den itibaren Zabaykalskiy Kray ismiyle birle mesi ve birle me sürecinin tam 703 Alexseev, ‘The Unintended Consequences of Anti Federalist Centralization in Russia’, s. 30. 704 Nikolai Petrov, ‘Putin’s Centripetal Reform’, The Moscow Times (7 Haziran 2004), www.themoscowtimes.com/stories/2004/06/07/008 print.html. 705 ‘Permskiy Kray Novıy Subyekt na Karte Rossii’, http://www.rian.ru/politics/regions/20051201/42272811.html, 1 Aralık 2005 . 706 ‘ Referendum po Voprosu ob Obyedinenii Đrkutskoy Oblasti i UOBAO Sostayalsya’, http://babr.ru/index.php?pt=news&event=v1&IDE=29297, 16 Nisan 2006.
203 olarak 1 Ocak 2010’da tamamlanması karara bağlanmı tır. 707 Yeni dönemde bu birle me dalgasının Evenkiya ve Taymır bölgelerinin Krasnoyarskiy Kray’a birle tirilmesi, Kamçatka oblastı ile Koryakiya’nın birle tirilmesi, Arkangelsk bölgesiyle Nemets Özerk okrugunun bir araya getirilmesi ile sürdürülmesi planlanmaktadır. 708
Özetle, Putin yönetimi federal reformlar aracılığyla Yeltsin döneminde zayıflayan federal yapıyı bölgeler kar ısında güçlendirecek adımlar atmı , bu
çerçevede merkezin bölgeler üzerinde kontrolünü güçlendiren devlet ba kanlığı müessesesini yetki ve kapsam bakımından güçlendirmi , bölgelerin federal düzeyde etkinlik sağlamasında önemli bir zemin olan Federasyon Konseyi’ni denetimi altına almı tır. Rusya’nın toprak bütünlüğünü sağlamak için Çeçenistan örneğinde olduğu gibi sava dahil her türlü aracı çekinmeden kullanacağını gösteren Kremlin, ayrıca bölge liderlerinin devlet ba kanı tarafından görevden alınmasına olanak veren yasal düzenlemenin yardımı ile merkezkaç eğilimleri sadece dizginlemekle kalmamı , yeni bir merkezile tirme süreci ba latmı tır. Bu bağlamda Putin yönetimi ekonomik ve idari gerekçeleri kullanarak federal birimleri halkoylamaları aracılığıyla birle tirmeye ba lamı tır. Sonuç olarak, Putin yönetiminin gerçekle tirdiği federal reformlarla Yetlsin döneminde merkez ve bölgeler arasındaki pazarlık usulüne göre belirlenen federal ili kileri büyük ölçüde ortadan kaldırmı ve Kremlin’in yönlendirdiği dikey bir bir ili ki sürecini ba latmı tır.
707 ‘Refererendum po Sozdaniyu Zabaykalskogo Kraya Sostayalsya’, http://top.rbc.ru/index3.shtml?ext=3, 11 Mart 2007. 708 ‘Refererendum po Sozdaniyu Zabaykalskogo Kraya Sostayalsya, http://top.rbc.ru/index3.shtml?ext=3 , 11 Mart 2007.
204 3. Siyasal Reformlar: “Yönetilebilir demokrasi”
Putin yönetiminin güçlü merkezi devlet amacının üçüncü önemli boyutu Rus siyasal sistemini “kontrollü dönü üm” modelini gerçekle tirebilecek biçimde ekillendirmek ve siyasi arenada kendi kontrolünü sağlamak olmu tur. Yeltsin döneminden kalan siyasi sistem 1993 Anayasasıyla yürütmenin diğer erk ve politik aktörler üzerinde tam egemenliğini “süper ba kanlık” sistemine dayandırmaktaydı. 709 Fakat özellikle
Yeltsin’in ba kanlığının ikinci döneminde siyasal sistem fiilen ba kanın yasal statüsünden doğan bu ağırlığa uygun biçimde çalı mayarak bölgesel liderler, siyasi partiler, medya ve oligarhlar gibi aktörlerin etkin rol oynadığı, politik kararların da bir tür anla ma ile alındığı bir yapıya dönü mü tü. Siyasal sistemin etkin aktörleri kendi özerkliklerinin korunması kar ılığında Kremlin yönetiminin devamlılığını sağlamak için gerçekle tirdiği çe itli politik çalı malara destek veriyorlardı. 710
Bölgesel liderler ve oligarhlara özerklik statüsünün yanı sıra kendi konumlarını güçlendirmek için ekonomik ve politik olanaklar da sağlanmı tı. 711
Putin’in iktidara geli i ile Kremlin yönetimi bütün alanlarda olduğu gibi siyasi alanda da kendi denetimini kuracak giri imlere ba ladı. Rus siyasi literaratüründe “seçimli monar i” veya “yönetilebilir demokrasi” ( upravlyaemaya demokratiya )712 biçiminde tanımlanan yeni siyasal sistem, yürütmenin diğer politik
709 Rusya’da devlet ba kanlığı kurumuyla ilgili olarak bkz; Mihail Afanasyev, ‘Đspıtıvaya Politiçeskiye Đnstitutı’, Pro et Contra , Cilt 4, Sayı 2 (Đlkbahar 1999), s. 94–98; Andrey Ryabov, ‘Politiçeskaya Stabilnost, Đnstitut Prezidentstva i Raskol Vlastnıh Elit’, Brifing Moskovskogo Fonda Karnegi , Moskova Carnegie Merkezi, Cilt 1 Sayı 4, (Nisan 1998); Ceorge W.Breslauer, “Boris Yeltsin as Patriarch”, Brown (der.), Contemporary Russian Politics , s. 70–81. 710 Pyabov , ‘ “Samobıtnost” Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru’ , s. 22. 711 Ibid. 712 G. Sartarov, “Demokratura”, Novaya Gazeta , 25 Ekim 2004, Lilia Shevtsova, ‘Russia’ Hybrid Regime’, Journal of Democracy , Cilt 12, Sayı 4 (Ekim 2001), s. 65 70; Liliya evtsova, ‘Rossiykay Vlast v 2014: Popıtka Đntuivituvnogo Prognoza’, Endryu Kaçins ve Dmitriy Trenin, Rossiya: Blijay ee Desyatiletie (Moskova: Moskovskogo Tsentre Karnegie, 2004), s. 39 43; Aleksey Zudin, ‘Rejim Vladimira Putina: Konturı Novoy Politiçeskoy Sistemı’, www.carnegie.ru, 5 Nisan 2002. Ayrıca Trudnosti Perohoda: Demokratiya v Rossii , (Moskova: Moskovskogo Tsewntre Karnegie,
205 erk ve aktörler üzerinde tam kontrolünü sağlamayı öngörmekteydi. 713 Sistem, siyasal iktidar deği iminin seçimlerle gerçekle mesini öngörse de, gerçekte seçimler halkın
Kremlin yönetiminin “i aret ettiği” ki ilerin me ruiyetini onaylaması eklinde gerçekle mekteydi. Ayrıca sistem kuvvetler ayrılığı ilkesi yerine Sovyet politik kültürden miras kalan yürütmenin diğer erk ve baskı grupları üzerinde egemenlik kurduğu kuvvetler birliği ilkesine dayanmaktaydı.
Putin yönetiminin gerçekle tirmek istediği siyasal projenin ilk önemli ayağı
Duma’yı kontrol altına almak olmu tur. Bu bağlamda Yeltsin döneminde Duma içerisinde “iktidarın partisi”ni olu turma ve böylece parlamentoyu kontrol etme
çabaları hep ba arısızlıkla sonuçlanmı tı. Nitekim 1993 ve 1995 dönemlerinde parlamentoda Kremlin yönetimine muhalif Rusya Federasyonu Komünist Partisi’nin güçlü olması nedeniyle Duma ile Yeltsin arasındaki anla mazlıklar çe itli siyasî krizlere sebebiyet vermi tir. Önündeki bu handikapı ortadan kaldırmak isteyen Putin ise Duma’yı, olu turulacak “iktidar partisi” aracılığıyla kontrol etme amacını birkaç a amada gerçekle tirilmi tir. Öncelikle, Çeçen sava ının ba lamasıyla halk nezdinde
Putin’in iradeli, kararlı ve otoriter bir lider olarak tanınmasından sonra , Eylül
1999’da tek amacının Putin’i desteklemek olduğunu ilan eden Birlik ( Yedinstva )
Partisi kurulmu tur. 714 Kremlin yönetimi kısa bir sürede iktidar olanakları ve enformasyon alanındaki etkinliğiyle partinin Aralık 1999’da yapılan Duma seçimlerinde %23,3 oranıyla KPRF’in ardından ikinci parti olmasını sağlamı tır. 715
2004), künyeli kitap içinde bkz; Mariya Lipman, ‘Demokratiya: Formalnaya i Upravlyaemaya’, s. 9 13, Marina Ottaway, ‘Demokratiya: Tolko Napoloviny’, s. 14 17, Andrey Ryabov, ‘Demokratiya: Novaya Rossiskaya Model’, s. 26 29, Liliya evstova, ‘Demokratiya: Ligika Vırojdeniya’, s. 39 42. 713 Pyabov , ‘ “Samobıtnost” Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru’, s. 22. 714 Darrell Slider, ‘Russia’s Governors and Party Formation’, Brown (der.), Contemporary Russian Politics , s. 230. 715 Brudny, ‘Continity or Change in Russian Electoral Patterns? The December 1999 March 2000 Election Cycle’, s. 164.
206 1999 Aralık seçimlerinin en önemli siyasi sonucu Sovyet sonrası dönemde ilk defa
Duma’da üç partiden olu an bir iktidar bloğunun (Birlik Yedinstva, Vatan Oteçestvo ,
Bütün Rusya Vse Rossiya ) hakim olmasıdır. 1999 seçimleri sonucu Duma’da olu an güç dengesi duruma göre sağ ve sol kanatla yapılacak geçici ittifaklarla Putin yönetiminin yapmak istediği reformların gerektirdiği yasal düzenlemelere imkân sağlamı tır.
Duma’yı ve aslında bütünlükte siyasal parti sistemini tam kontrol etmenin ikinci a amasını federal ölçekli partile me sürecini gerçekle tirilecek yasal düzenleme olu turmu tur. Bu çerçevede Ocak 2001’de 10 binden az üyesi bulunan ve 89 federal bölgeden en az 45’inde te kilatı bulunmayan partilerin kapatılmasını
öngören yasa Duma’da kabul edilmi tir. 716 Bir yandan küçük partileri ortadan kaldırılmayı öngören yeni bir yasa çıkaran Putin, diğer yandan iktidar partisinin hem
Duma’da daha kalıcı bir kontrol olu turması hem de siyasi sistemin en güçlü partisi olması için yeni adımlar atmı tır. Bu bağlamda 1 Aralık 2001’de Birlik partisiyle,
Vatan ve Bütün Rusya harekâtları Birle ik Rusya ( Yedinaya Rossiya ) partisi ismi altında birle tirilmi ve yönetici elit ile halkın bu partiyi desteklemesi te vik edilmeye ba lanmı tır.717
Putin yönetiminin siyasi parti sisteminin kontrolü için uyguladığı politika en somut sonuçlarını Aralık 2003’deki Duma seçimlerinde göstermi , Birle ik Rusya partisi 450 ki ilik mecliste 300 milletvekili (%66, 67 ) ile yer almı tır.718 Putin yönetimi kendi kontrolü dı ında hareket eden solcu KPRF ve liberal Yabloka
716 ‘Putin’s Propeses Pulling Plug on Small Political Parties’, Russian Journal , www.russianjournal.com, 3 Ocak 2001. 717 Komersant VlAST , Sayı 31, 11–17 Ağustos 2003, s. 23. 718 7 Aralık 2003 seçimlerinin ardından Duma’da KPRF grubu 52 milletvekili ( %11,56 ), LDPR grubu 36 milletvekili (%8), Vatan grubu 36 milletvekili (%8), bağımsızlar 23 milletvekili (%5,11) ile temsil edilmi lerdir. http://www.duma.gov.ru/, 31 Aralık 2003.
207 partilerinin Duma’da etkin olmasını engellemek için özellikle kritik konularda kendisiyle faaliyetlerini koordine eden a ırı milliyetçi LDPR ve sol ulusalcı Vatan
(Rodina ) partilerine destek vermi tir. 719
Duma’da anayasayı deği tirecek güce kavu an Putin, Rusya’da siyasi parti sistemini daha da merkezile tiren yeni düzenlemelere yönelmi tir. Bu bağlamda
2004’ün ikinci yarısında Duma’ya seçim sistemi deği tirilmi , daha önceki bağımsız ve parti listelerinden milletvekili seçimine olanak sağlayan seçim sistemi yerine sadece parti listelerinin katılabildiği ve ulusal barajın %7’ye çıkarıldığı yapı olu turulmu tur. 720 Putin yönetimi siyasi partilere ili kin bu düzenlemeler sonucu siyasi sistemde partilerin rolünü sınırlamı ve siyasi kararlarda Kremlin yönetiminin belirleyiciliğini sağlanmı tır.
Putin yönetiminin siyasi sistem üzerindeki denetim siyasetinin ikinci ayağını, halkın siyasal tercihlerinin olu masında önemli etkisi olan medya kurumlarının kontrol altına alınması olu turmu tur. 721 Yeltsin döneminde hızlı liberalle me diğer alanlarda olduğu gibi medya sektörünü de etkilemi , hem yayım çizgisi hem de mülkiyet bakımında ciddi bir çoğulculuk ortamı meydana gelmi ti. Özellikle politik ve ekonomik kararların alınmasına ilgisi olan zengin kesimin medyaya özel ilgi duyduğu görülmü tür. Örneğin, 1999’ların ba ına gelindiğinde ünlü i adamlarından
Boris Berezovskiy ORT ve TV–6 televizyonlarını, Nezavisimaya Gazeta , Novaya
Đzvestiya , Komersant gazeteleriyle Vlast ve Ogonyok dergilerini kontrol
719 Rusya’da 7 Aralık 2003 seçimlerinin ayrıntılı bir değrlendmesi için bkz; Nazim Cafersoy, ‘Rusya Demokrasisinde Mehter Adımları: Duma Seçimleri’, Stratejik Analiz , Sayı 46 ( ubat 2004), s. 59 65. 720 Ryabov, “ ‘Samobıtnost’ Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru”, s. 24. 721 Masha Lipman ve Michael McFaul, ‘ “Managed Democracy” in Russia: Putin and the Press’ , Press/Politics , Sayı 6 (Yaz 2001), s. 116.
208 etmekteydi. 722 Bir diğer oligarh Vladimir Potanin Komsomolskaya Gazeta ,
Komsomolets , Russkiy Telegraf gazeteleriyle Ekspert dergisini kontrol altına almı , ayrıca Đzvestiya gazetesinin mülkiyetini Lukoil irketi ile payla maktaydı. Media
Most holdingin sahibi Vladimir Gusinkiy ba ta Segodnya gazetesi ve Đtogı dergisi olmak üzre çoğu sayda gazete ve dergiyi kontrol etmekteydi. Yelstin döneminde bu medya gücü siyasi sistemin her alanına ili kin kararların alınmasında önemli aktörlerden biri rolünü oynamaktaydı. Fakat bu durum Putin için uygulamayı
öngördüğü kontrollü reform modelinin ba arısı için tehlike anlamına gelmekteydi.
Bu çerçevede Putin, “dördüncü kuvveti” kontrol altına almak için kararlı bir politika uyguladı.
Kremlinin iradesinden bağımsız hareket eden veya etme potansiyeli ta ıyan medya kurumlarının doğrudan devlet kontrolü altına alınmasını ya da dolaylı devlet kontrolünün bulunduğu büyük irketlere devredilmesini amaçlayan bu sürecin ilk hedefi ulusal düzeyde yayın yapan televizyon kanalları olmu tur. Bu kontrol sürecinin ilk uygulandığı hedef ise yaptığı yayınlarla Kremlin yönetimini sert biçimde ele tiren NTV kanalıydı. Kanalın sahibi Medya Most holdingin Ba kanı
Vladimir Gusinkiy Kremlin yönetimyle Temmuz 2000’da ya anan kriz sonucunda
NTV’yi devlet irketi Gazprom’a devretmek zorunda kaldı. 723 Gazporm yönetiminin
NTV’de i ine son verdiği Yevgeni Kiselyov ekibinin TV–6 kanalında varlığını sürdürme çabası ise, bu kanalın Kremlin tarafından çıkartılan mahkeme kararıyla durdurulmasıyla sonuçlanmı , TV 6’nın yerine geçirilmesi dü ünülen TVS kanalının kurulması ise kurucularla iktidar arasında çıkarılan yapay bir kriz sonucu 722 Lee S. Wolosky, ‘Putin’s Plutocrat Problems’, Foreign Affairs ,(Mart Nisan 2000), s. 28. 723 Bu konuda ayrıntılı değerlendirme için bkz; Pribılovskiy, ‘Voyna Putina so Svobodnıy Slova: Hronika Postreniya “Đnformatsionnoy Vertikal” ’, s. 177 181; Egor Maksimov, ‘Tretaya Posadka’, Vlast , Sayı 34 (1 7 Eylül 2003), s. 13 16; Aleksandr Golts ve Aleksandr Rıklin, ‘Oligarh na Vıdanıe’, Ejenedelnıy Jurnal , Sayı 34 (1 7 Eylül 2003), s. 11 18.
209 engellenmi tir. 724 Üçüncü olarak, ORT televizyonu da i adamı Boris Berezovski’nin
Kremlin yönetimiyle Haziran Eylül 2000 döneminde ya adığı sorunların ardından devletin kontrolüne geçmi tir. 725
Putin yönetimin medya politikasının ikinci hedefi ise televizyonlara oranla daha kısıtlı etki alanı bulunan basın kurumları olmu tur. Bu alanda yürütülen baskı ve kontrol politikaları televizyon alanında olduğu kadar kesin sonuçlar vermese de, bağımsız nitelikli gazete ve dergilerin manevra alanını kısıtlamı tır. 726 Putin yönetiminin özellikle Çeçenistan nedeniyle ülke içindeki terör eylemlerini gerekçe göstererek aldığı önlemler sonucunda özellikle 2004’den itibaren rejime sert muhalifet eden gazetelerin dahi Kremlin yönetimiyle iyi ili kileri olan çevrelerin mülkiyetine geçmesi eğilimi gözlemlenmektedir. 727 Sonuçta, kontrol altına alınan medya kurumları Kremlin yönetiminin uygulamaya koyduğu siyasi, ekonomik, sosyal ve askeri nitelikli çe itli uygulamaların destekleyicisine dönü türülmü tür.
Putin yönetiminin siyasi arenada tam kontrolü sağlamasına engel olan en
önemli unsurlardan biri 1991 sonrası Rusya’nın yeni liberal ekonomik düzene geçi inden faydalanarak zenginle en kesimin siyasal sistem üzerindeki etkinliğiydi.
Literatüre “oligarh” 728 olarak geçen yeni Rus zenginlerinin ortaya çıkı ı üç önemli
724 Ryabov, ‘ “Samobıtnost” Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru ’, s. 23. Bu konuda daha ayrıntılı değerlendirme için bkz; Pribılovskiy, ‘Voyna Putina so Svobodnıy Slova: Hronika Postreniya ‘Đnformatsionnoy Vertikal” ’, s. 176–179; Lipman, ‘ “Managed Democracy” in Russia: Putin and the Press’ , s. 116–127. 725 Medvedyev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , s. 168. 726 Bu konuda bkz; Pribılovskiy, ‘Voyna Putina so Svobodnıy Slova: Hronika Postreniya “Đnformatsionnoy Vertikal” ’, s. 184–192. 727 Ryabov, ‘ “Samobıtnost” Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru’ , s. 23. 728 ‘Oligarh’ kavramı Rus literaturunda ilk kez Olek Baygo tarafından Vek gazetesinde 2 Haziran 1995’de yayımlanan “Potret Oligarha v Molodosti” makalesinde kullanılmı tır. Bu kelime Segodnya gazetesinin 20 Eylül 1997’de yayımlanan SGB Argo Bank Genel Müdürü Aleksandr Smolonski ile yapılan mülakatta da sık sık kullanılmı tır. Rusya’da bilimsel literatürde “oligarh” kelimesinin kullanılmaya ba lanması ise Boris Nemtsov’un Mart 1998’de yaptığı “Budu ee Rossii: Demokratiya ili Oligarhiya” konferansından sonra olmu tur. Bkz; ‘Oligarh’, Vlast , (23–29 Haziran 2003), s. 45.
210 unsurla açıklanabilir. 729 Öncelikle, Rusya’nın 1991’den sonra planlı ekonomiden vazgeçerek serbest piyasaya geçi i ve bu bağlamda fiyatların ve ticaretin kısmen de olsa serbestle mesi servetin yeniden payla ımına ve yeni çıkar gruplarının ortaya
çıkmasına sebep olmu tur. Đkinci olarak, anılan serbestle me sürecinin gündeme getirdiği devalüasyon ve enflasyonlar büyük kazanımları olan finansal grupların ortaya çıkmasını sağlamı tır. Üçüncü olarak, liberal reformların önemli bir yönünü olu turan ve yeni dağıtım kurallarına dikkat eden özelle tirme süreci Rus zengin kesiminin olu umuna katkıda bulunmu tur. Böylece üç dönemde (1992–1993, 1995–
1995, 1996–1997) gerçekle tirilen özelle tirme paketleri sonucunda Rusya’da önemli ekonomik kaynaklar az sayda ki inin elinde toplanmı tır. 730
Rusya’da bu süreci kullanarak zenginle en kesimi üçe ayırmak mümkündür:
Fabrika müdürleri, üst düzey parti görevlilerinden olu an eski nomenklatura ve bu iki kesimle kurdukları yakın ili ki ve i birliği sayesinde zenginle en ki iler. 731 Bu zengin kesim özellikle banka, hammadde ve basın sektörüne ilgi göstermi tir. Bu özel ilgi sonucu 2000’e gelindiğinde oligarhlar ülke GSMH’nın %40’nı ve ihracatın %
90’nını kontrol altında tutmaktaydılar. 732 Oligarhların basın sektöründeki etkinliği ise bu sektörü tamamen kontrol etme boyutuna ula mı tı. 733
Büyük ekonomik servete ve medya gücüne sahip oligarhların 1991’den itibaren siyasi sistem içerisinde giderek artan gücü ve siyasi iktidarla ili kileri ise
özellikle dikkat çekmekteydi. Bu bağlamda Rus i çevrelerinin Yeltsin döneminde
729 Sinan Ogan, Rusya’da Siyaset ve Oligar i , (Ankara, ASAM, 2003), s. 5–6. 730 Medvedyev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , s. 168. 731 Ogan, Rusya’da Siyaset ve Oligar i , s. 6. 732 Ibid., s. 7. 733 Stephen White, Russia’s New Policits: The Managment of Rost Comunist Society , (Cambridge: Cambridge Univeristy Press, 2000), s. 150.
211 siyasi sistem içindeki yerini iki alt döneme ayırmak mümkündür. 734 1990’ların ba ından 1996’ya kadarki dönemi kapsayan ilk a amada devletin belirleyiciliği söz konusuydu. Ekonomik kalkınma modelinde ulusal özel sermayeye üstünlük veren bir yakla ımın benimsenmesi bu dönemde özellikle Devlet Ba kanı Yeltsin, Ba bakan
Viktor Çernomırdin, Ba bakan Birinci Yardımcısı Anotoliy Çubays ve Devlet
Ba kanı Güvenlik Hizmeti Amiri Aleksandr Korjakov’la iyi ili kileri olan i adamları kârlı çıkmaktaydı. 735 1996–1998 dönemini kapsayan ikinci a amada güçlü ekonomik olanaklara sahip olan i çevreleri bazı önemli devlet kurumlarından daha etkin olabilecek politik güce kavu tular. 736 Bu süreç özellikle oligarhların ellerindeki ekonomik ve medya gücüyle 1996 ba kanlık seçimlerinde komunist lider Züganov’a kar ı Yeltsin’in ikinci kez ba kan seçilmesine destek vermelerinin ardından ba ladı. 737 Oligarhlar siyasi iktidarın sadece ekonomik kararlarında değil, siyasi kararlarında da etkin olmakta, hatta ba bakan deği imi dâhil her boyutta Yeltsin’i etkileyebilmekteydiler. Bazı oligarhlar sadece siyasi iktidarı etkilemekle kalmayıp
üst düzey politik görevler de üstlenmi lerdi. 738 Fakat 1998 krizi devlet oligar i ili kilerinin 1998–2000 dönemini kapsayan üçüncü a amaya girmesini sağlamı tır.
Yeni dönemin en önemli özelliği, krizden oligar iyi sorumlu tutan halkın gözünde bu kesimin tamamen itibarden dü mesi ve Yeltsin’in Yevgeni Primakov veya Sergey
Stepa in örneğinde olduğu gibi oligar iden göreli bağımsız hükümet olu turma
çabasıdır. 739
734 Đgor Bunin, ‘Vlast i Biznes v Novoy Rossii’, www. politcom.ru, 11 Haziran 2004, s. 1. 735 Ibid., s. 2. 736 Bu döneme il kin ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Paul Klebnikov, Godfadher of the Kremlin , (Londra: Harcout, 2000). 737 Lidiya evtsova, ‘Revolyutsiya Putina”, Moskovskiy Novosti , 4 Kasım 2003. 738 Örneğin, oligarh Vladimir Potanin Ba bakan Yardımcsı, diğer oligarh Boris Berezovskiy önce Rusya Güvenlik Konseyi Sekreter Yardımcısı, daha sonra da BDT Genel Sekreteri görevine getirilmi ti. Bkz; Wolosky, ‘Putin’s Plutocrat Problems’, s. 26. 739 Bunin, ‘Vlast i Biznes v Novoy Rossii’, s. 3.
212 Putin döneminin ba laması ile siyaset i adamları ili kisi yeni bir dönemece girmi tir. Farklı iktidar grupları tarafından iktidara getirilen Putin’in bütün bu grupların beklentilerini, özellikle devletçi bürokrasinin ve oligar inin isteklerini birarada gerçekle tirmesi mümkün değildi. Putin’in özel önem atfetdiği devletçilik ilkesi devletin hem ekonomik hem de siyasi kararlarında bağımsız hareket etmesini
öngörmekteydi. Nitekim Putin daha ba kan seçilmeden önce yaptığı çe itli açıklamalarda Rusya’yı oligarhların değil, ba kan ve hükümetin yöneteceğini belirtmi ti. 740
Bu bağlamda Putin döneminde siyasi iktidar–i adamları ili kisini genel anlamda iki döneme ayırmak mümkündür. 2000–2003 yıllarını kapsayan ilk dönemi siyasi iktidarla oligar i arasında kar ılıklı taviz dönemi olarak tanımlamak mümkündür. 741 Bu dönemde siyasi iktidar oligarhlara politik kararların alınmasına mühadehele etmeme kar ılığında, ekonomik faaliyetlerine karı mamayı
önermi tir. 742 Yeni kurallar oligarhların federal reformlar, Çeçen sorunu, medya siyaseti ve benzeri önemli meselelerde Kremlin’in izlediği genel politik çerçeveye kar ı çkmamalarını ve sahip oldukları medya kurumlarını Putin aleyhine kullanmamalarını öngörüyordu. 743 Kremlin yönetiminin bu kurallara uymayan Boris
Berezovskiy ve Vladimir Gusinskiy gibi oligarhlara kar ı ba lattığı mücadele ise, bu ki ilerin mülkiyetlerinin büyük bir kısmını kaybederek yurtdı ına çıkmak zorunda kalmalarıyla sonuçlanmı tı. 744 Putin yönetimi bu kurallara uyan i adamalarıyla ili kilerini hükümet bünyesindeki Giri mciler Konseyi ve Rusya Sanayici ve
740 Medvedyev, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle, s. 168. 741 Bunin, ‘Vlast i Biznes v Novoy Rossii’, s.3. 742 Ryabov, ‘ “Samobıtnost” Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru’ , s.25. 743 Bunin, ‘Vlast i Biznes v Novoy Rossii’, s.3. 744 Ryabov, ‘ “Samobıtnost” Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru’ , s. 25.
213 Đ adamaları Derneği (PSPP) formatında yapılan görü meler vasıtasıyla düzenlemeye
çalı mı tır. Fakat yeni kuralların uygulanması ve buna uymayan oligahların tasfiye edilmesine rağmen, oligahların siyasetle ili kisinin merkezi Duma ve bölgelere kaymı tır. 745 Oligarhların Duma’daki faaliyetleri ekonomik içerikli yasalar için lobi
çalı maları yapma ve özellikle seçim döneminde partilere mali ve medya desteği verme biçiminde gerçekle mi tir. 746 Đ adamlarının bölgelerdeki siyasi faaliyetleri ise esas itibariyle kendilerini veya kendi yanda larını bölge valisi seçtirme biçiminde ortaya çıkmı tır. 747
2003’den sonra siyasal sistemin kontrol edilmesinde önemli adımlar atan
Putin yönetimi i adamlarıyla ili kilerinde de yeni bir dönem ba lamı tır. 748 Yeni dönemde, Kremlin sadece siyasi alanda değil, ekonomik alanda özellikle enerji, ağır sanayi ve metalurji gibi stratejik nitelikli sektörlerde kontrolü doğrudan veya dolaylı kontrolü öngörmü tür. Bu dönemin ba lamasını gerektiren en önemli neden ise
Putin’in gerçekle tirmek istediği ve büyük mali kaynakların seferber edilmesini gerektiren ekonomik, sosyal ve askeri içerikli projelerdi. Ayrıca politik açıdan, 2004 yılı ba kanlık seçimlerinde oligarhların ellerindeki ekonomik ve mali kaynakların potansiyel tehlike içermesi de etkili unsur olarak görülebilir. Nitekim daha önce siyasi rejimi ve medyayı kontrol etmek için uygulanan yöntemler bu kez ekonomik alanın tam kontrolünü ele geçirmek için uygulanmaya ba lanmı tır. Bu bağlamda bir yandan Kremlinin gözünde güvensiz sayılan oligarhların mülkiyetlerini devlet veya yarı devlet irketlerine satması süreci te vik edilirken, bir yandan da bu sürece 745 Bunin, ‘Vlast i Biznes v Novoy Rossii’, s.3. 746 Oligarhların Duma’daki bazı lobi faaliyetleri için bkz; Vyaçeslav Bela , ‘Lobbizm s Çeloveçeskim Litsom’, Vlast , Sayı 28 (21–27 Temmuz 2003), s. 13 17. 747 Örneğin, Rus i adamlarından Roman Abramoviç’in Çukotka’ya, Aleksey Hloponin’in Krasnoyarsk krayına, Boris Zolotarev’in Evkeniya’ya gubernator eçilmesi bunun karakterik örnekleridir. Bkz; ‘Playing for High Stakes’, The Moscow Times , (9 Temmuz 2003), s.7; Ogan, Siyaset ve Oligar i , s. 76; Bunin , ‘Vlast i Biznes v Novoy Rossii’, s. 3. 748 Bunin, ‘Vlast i Biznes v Novoy Rossii’, s. 3.
214 direni gösteren ve hatta çe itli politik hesaplar pe inde bulunan Yukos irketinin
Ba kanı Mihail Hodorkovskiy benzeri oligarhlar mülkiyetlerinden mahrum edilerek mahkum ettirilmi tir. 749
Putin’nin iktidara geli i siyasal sistemin yürütme erkinin merkezini olu turan
Kremlin yönetiminin kendi içindeki resmi niteliği olmayan çıkar dengelerini de köklü biçimde etkilemi tir. Rusya için Kremlin yönetimi içindeki iç dengeler bir kaç bakımdan önemli sayılabilir. Öncelikle, tarihi açıdan Kremlin’de temsil edilen yürütmenin Rus siyasal sistemi içerisinde yasama ve yargıdan daha baskın ve yönlendirici olduğu söylenebilir. Rusya’da demokrasi geleneğinin zayıflığı ile açıklanabilecek bu durum Rus politik kültüründe Kremlin’in egemen olduğu otıoriter yapının belirleyici olmasına neden olmu tur. Nitekim daha Çarlık Rusya’sı ve ardından SSCB döneminde Kremlin’deki güç dengelerinin siyasal sistem üzerindeki etkisi iyi bilinmektedir. Đkinci olarak, bağımsızlığa yeni kavu mu Yeltsin yönetimindeki Rusya’nın ekillenmesinde Kremlin’deki iktidar ili kilerinin önemi de yadsınamaz. Hatta Yeltsin döneminde kararların alınmasında fiiliyatta resmi kurumların değil, Kremline hâkim olan Aile’nin ( Semya ) belirleyici olduğu Rusya’da yaygın bir kanaat haline gelmi tir. Dahası Yeltsin’in Putin’i ba bakan ataması ve ardından devlet ba kanlığının Putin’e devredilmesinde Aile’nin etkin olduğu belirtilmektedir. 750 Kremlin’deki iç politik dengelere dikkat etmeyi gerekli kılan
üçüncü unsur, Putin yönetimin genel politik anlayı ında yürütmeye ve bu bağlamda
749 Hodorkovskiy’in hapis edilmesinde etkin olan nedenler ve süreç konusunda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Oğan , Siyaset ve Oligar i , s. 13 26; Nikolay Silaev, ‘Krizis Semeynıh Tsennostey’, Profil , Sayı 27 (14 Temmuz 2003), s. 14 17; Nikolay Vardul, ‘Oni Sajalis za Rodinu’, Vlast , Sayı 26 (7 13 Temmuz 2003), s. 14 15; Nikolay Vardul, ‘Sem Del s Pravovom Perepiski’, Vlast , Sayı 29 (28 Temmuz–3 Ağustos 2003), s. 13 19; Mihail Fi man, ‘Pravila Bez Đgrı’, Ejemedenlıy Jurnal , Sayı 29 30 (28 Temmuz 10 Ağustos 2003), s. 22 26; Ariel Cohen, ‘The Yukos Affair: Protecting Democracy, Private Property, and the Rule of Law’, www.heritage.org/research/russianderasia/em906.cmf , 7 Kasım 2003. 750 Đgor Bulavinov, ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 1’, Vlast , Sayı 44 (10 16 Kasım 2003), s. 21.
215 yürütmenin kumanda merkezi Kremlin’e verdiği önemdir. Nitekim hem federal reformlar ve hem de siyasi sistemi kontrol etme çabaları Rusya açısından Kremlin’i
Rus siyasal sistemindeki en önemli belirleyici aktör konumuna getirmi tir. Bu bağlamda Yeltsin döneminde Aile’nin tam kontrolü altında bulunan Kremlin’de
Putin’in iktidara geli i ile yeni çıkar odakları ekillenmeye ba lamı tır. Bu iktidar odakları çe itli tasniflere göre, dörtlü (aile, Petersburglular, liberaller, güvenlikçiler siloviki ), üçlü (aile, liberallar, güvenlikçiler) veya ikili (Aile Petersburglular) biçimde değerlendirilmektedir. 751
Putin dönemi Kremlin’deki güç dengesinin en belirgin özelliği, Yeltsin dönemindeki en önemli güç merkezi Aile’nin etkisinin zayaıflaması, buna kar ılık ismini mensuplarının devletin güvenlik bürokrasisindeki (istihbarat, emniyet ve ordu) mesleki geçmi inden alan güvenlikçilerin güç kazanmasıdır. 752 Rusya’nın
“FSB’le me” 753 veya “KGB’le me” 754 süreci olarak tanımlanan bu geli me özellikle
Rus istibahart servisi FSB’den emeklilerin Rusya’da ya amın bütün alanlarında etkinliklerini artırmaları ve Kremlin aracılığıyla siyasi sistem üzerinde kontrollerini sağlaması anlamına gelmektedir. Nitekim bir ara tırmaya göre, bütün Rusya devlet
751 Putin dönemininde Kremlin’deki iktidar odaklarıının tansifi, geli imi ve üyeleri konusundaki ayrıntılı bilgi ve değerlendirmeler için bkz; Đlya Bulavinov, ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 1’, Vlast , Sayı 44 (10 16 Kasım 2003), s. 20 28, ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 2’, Vlast , Sayı 45 (17 24 Kasım 2003), s. 36 42; ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 3’, Vlast , Sayı 46 (24 30 Kasım 2003), s. 30 34; ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 4’, Vlast , Sayı 47 (1 7 Aralık 2003), s. 34 40; ‘Politiçeskaya Rejima Vladimira Putina v Naçale Vtorogo Goda Pravleniya’, www.politcom.ru, 22 Mart 2003; Ogan, Rusya’da Siyaset ve Oliga i , s. 27 33; Aleksey Muhin, Piterskiy Okrujenie Prezidenta , (Moskova: 2003); Boris Mazo, Piterskie Protiv Moskovskih , (Moskova: Eksimo, 2003); Andrei Piontkovsky, ‘Neo Cons and Neo Cheks’, The Moscow Times (22 Aralık 2003); Anatoly Medetsky, ‘Dissecting Siloviki’s Pyramid of Power’, The Moscow Times (24 Aralık 2003); Sergei Markov, ‘The Future of Managed Democracy’, The Moscow Times , (27 Ocak 2004). 752 Bu süreçi hızlandıran en önemli geli meler ise Aile’nin etkin üyelerinden oligarh Hodorkovskiy’in 25 Ekim 2003’de tutuklanması, grupun lideri sayılan Ba kanlık Ofis Müdürü Aleksandr Volo in’in aynı gün görevinden istifa etmesi ve yerine güvenlikçi ekip üyelerinden Dmitriy Medvedev’in atanması gösterilebilir. Bkz; ‘Çekiskaya Ti ina’, Vlast , Sayı 43 (3 Kasım 2003) http://www.kommersant.ru/k vlast; Alex Nicholsun, ‘Kudrin Trumpets Demise of Oligarhy’, The Moscow Times, (4 Kasım 2003), s. 1. 753 Petrov, ‘Policitatizon verus Democratization: 20 Months of Putin’s ‘Federal’ Reform’, s. 4. 754 Liliya evtsova, ‘Revolyutsiya Putina’, Moskovskiy Novosti , 4 Kasım 2003.
216 kurumlarında 1993’de güvenlikçi kökenlilerin oranı %11,2 iken, bu oran 1999’da
%17,4’e, 2003’de ise %25,1’e çıkmı tır. Ara tırmada dikkati çeken unsur Putin’le birlikde siyasal sistemin esas güç merkezi Kremlin’de bu oranın %58,3’lere kadar
çıkmasıdır. 755
Özetle, Putin’in iktidara gelmesinden sonra Rus siyasal sistemi yeniden
ekillenmeye ba lamı tır. Putin yönetimi 1993 Anayasası’nın getirdiği süper ba kanlık sistemini gerçek manada gerçekle tirerek bütün gücün fiilen Kremlin’de toplanması için adımlar atmı tır. Bu çerçevede Rus siyasi sisteminin kendine özgün roller oynayan bütün önemli aktörleri Duma, siyasal partiler, medya, oligarhlar ve halk Kremlin yönetiminin sıkı denetimi altına alınmı tır. “Yönetilebilir demokrasi” biçiminde tanımlanan bu siyasi yapılanmanın bir diğer önemli özelliği siyasi yapılanmada güvenlik ekibinin rolünün güçlenmesi olmu tur.
D. Askeri Reform: Profosyonel Orduya Geçi
Putin yönetiminin kontrollü dönü üm modelinin en önemli boyutlarından biri de askeri alanla ilgili olmu tur. Bu boyutu iki yönden ele almak mümkündür.
Yakla ımın birinci boyutunu Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ının yeniden tespiti ve askeri güvenlik alanındaki önceliklerinin belirlenmesi, ikinci boyutunu ise bu sorumluluğun yerine getirilmesinde esas aktör konumundaki orduda reform yapma olu turmu tur.
Putin yönetimi ilk olarak 10 Ocak 2000’de Rusya’ya ili kin askeri tehdit ve
önceliklerin ortaya konulmasında en önemli resmi belge niteliği ta ıyan “Rusya
Federasyonu Ulusal Güvenlik Doktrini”ni kabul etmi tir. Yeni ulusal güvenlik
755 Vladimir Rudakov, ‘Podstavka Verhovnogo Glavnokomanduyu ego’, Profil , Sayi 31 (11 Agustos 2003), s. 20.
217 doktrininde Rusya’nın askeri alandaki ulusal çıkarları ülke bağımsızlığının, egemenliğinin ve toprak bütünlüğünün korunması, Rusya’ya müttefiklerine kar ı askeri saldırılarnın önlenmesi ve son olarak devletin demokratik ve barı çıl geli imi için ko ulların sağlanması biçimde özetlenmi tir. 756
Doktrinde ulusal güvenlik için dı askeri tehdit unsurları gibi Rusya’nın dünyadaki siyasi, ekonomik ve askeri etkinliğinin zayıflaması, askeri politik ittifakların güçlenmesi ve özellikle NATO’nun doğuya geni lemesi vurgulanmı tır. 757 Ayrıca, Rusya sınırlarında yabancı askeri üslerin ve büyük miktarda askeri birl klerin yerle tirilmesi, kitle imha silahlarının yayılması, terörizm ve son olarak sınırlara yakın bölgelerde askeri çatı ma riskinin güçlü olması en
önemli sorunlar olarak sıralanmı tır. 758 Yeni doktrinde özellikle NATO’nun kendi sorumluluk alanı dı ındaki bölgelerde güç kullanması ve bunu BM Güvenlik
Konseyi kararı olmadan yapmasının dünyanın genel stratejik dengesinin istikrarsızla tırılmasına neden olduğu vurgulanmı tır. 759
Askeri bakımdan yeni doktrinin 1997’de kabul edilen ulusal güvenlik doktrininden farklı iki yeni unsuru vardı. Öncelikle, yeni doktrin Rusya’ya yönelebilecek saldırıların önlenmesi için nükleer dâhil her türlü silahın kullanılacağını ilan etmi tir. 760 Đkinci olarak, önceki ulusal güvenlik doktrini ülke içinde ordunun güç kullanmasına izin vermezken, Ocak 2000’deki doktrin bu yasağı kaldırarak yurtta ların hayati tehlike içinde olması ve anayasal düzenin güç
756 ‘Kontseptsiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii 2000 g’, akleina (der.), Vne naya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii: 1991–2002 , Cilt 4, s. 77. 757 Ibid., s. 79. 758 ‘Ibid. 759 ‘Ibid., s. 80. 760 ‘Ibid., s. 87.
218 kullanılarak deği tirilmesi gibi durumlarda, Rusya Anayasasına ve diğer federal yasalara uygun olarak ülke içinde ordunun güç kullanmasına izin vermi tir. 761
Putin döneminde Rusya askeri güvenliğinin temel çerçevesini çizen bir diğer
önemli belge 21 Nisan 2000’de kabul edilen “Rusya Federasyonu Askeri Doktrini” olmu tur. Askeri doktrinde Rusya için temel askeri tehditler, dı ve iç tehditler olarak sınıflandırılmı tır. 762 Belgede önemli dı tehditler olarak Rusya’nın toprak bütünlüğüne yönelik iddialar, küresel güvenlik sorunlarının çözümünde Rusya’yı gözardı etme giri imleri, sınırlardaki askeri çatı ma odakları, askeri blokların Rusya sınırlarına doğru geni lemesi, BM kararı olmadan güç kullanımı ve uluslararası terörizm gibi tehlikeler sıralanmı tır. 763 Doktrininde iç askeri tehditler çerçevesinde anayasal düzeni zor kullanarak devirme, ülkenin toprak bütünlüğü, bağımsızlığı ve egemenliğini tehdit eden terörist örgütlenmeler, yasadı ı silahlı birlikler olu turulması ve ülke askeri güvenliğini tehdit edecek büyüklükteki silah kaçakçılığı sayılmı tır. 764 Askeri doktrin, askeri güvenliğin sağlanması için ülkenin nükleer güç statüsünün ve diğer nükleer güçlerle dengenin korunacağını ilan etmi tir. 765
Ulusal güvenlik ve askeri doktrinlerle ülkenin kar ıla tığı tehditleri geni bir
çerçevede ortaya koyan Putin yönetiminin askeri alana ili kin politikalarının belirlenmesinde iki önemli etkenin rol oynadığını belirtmek mümkündür. 766
Öncelikle, Putin yönetimi Batı’nın askeri üstünlüğünün Rusya’nın kısa dönemde
761 Vladimir Muhin, ‘Gen tab Usilivaet Koordiniruyu uyu Rol v Borbe s Terroristami’, www.strana.ru/stories/01/11/09/1987/162851.html (1Kasım 2002), s. 1 762 ‘Voennaya Doktrina Rossiyskoy Federatsii 2000 g’, akleina(der.), Vne naya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii: 1991–2002 , Cilt 4, s. 92 93. 763 Ibid.,s. 92. 764 ‘Ibid. 765 Ibid., s. 94. 766 Pavel Baev, ‘Traektoriya Rossiyskoy Armii: Sokra enie, Razlojenie, Porajenie’, Miller (der.), Voorujennıe Silı Rossii: Vlast i Politika , s. 69. Bu konuda daha ayrıntılı bir değerlendirme için bkz; Sergey Đvanov, ‘Voorujenıe Silı Rossii i Ee Geopolitiçeskie Priorıtetı’, Rossiya v Globalnoy Politike , Cilt 2, Sayı 1 (Ocak ubat 2004), s. 38–51.
219 kapatamayacağı boyutta ula tığının farkına varmı tır. Bunun Rusya’nın askeri güvenlik politikasına yansıması ABD ve NATO ile açık bir cephele meyi tam ortadan kaldırmak mümkün olmasa da, asgariye indirgeme çabası biçiminde olmu tur. 767 Bu bağlamda Putin yönetiminin ABD ve NATO ile ciddi kriz yaratma tehlikesi ta ıyan küresel nükleer dengenin sağlanması 768 ve NATO’nun doğuya doğru geni lemesi 769 gibi konulardaki itirazları esas itibariyle söylemle sınırlı kalmı tır. Putin yönetiminin askeri politikalarını belirleyen ikinci etken ise her türlü
önleme rağmen Çeçenistan’daki sava ın uzun süreli bir karakter alması olmu tur. Bu durum Rus ordusunun “küçük sava ları” ve terörle mücadeleyi kazanacak biçimde yeniden yapılandırılması ihtiyacını gündeme getirmi tir.
Bu bağlamda 2000’de yapılan güvenlik değerlendirmeleri 11 Eylül saldırısı ve Çeçenistan sava ının geli im seyri çerçevesinde terör merkezli bir deği im sürecine girmi tir. 11 Eylül saldırısı ve bu çerçevede ABD’nin terörle mücadele politikası yeniden yapılandırma sürecinin ivme kazanmasında dı etken rolünü oynamı tır. Öte yandan, özellikle 23–26 Ekim 2002’de Moskova’da Çeçen saldırganlarının gerçekle tirdiği tiyatro baskını ulusal güvenlik öncelikleri içerisinde terör unsurunu öne çıkarmı tır. 770
Putin yönetimin askeri konulardaki tasarruflarının ikinci boyutunu askeri reform alanındaki politikalar olu turmu tur. Nitekim Putin daha Ba bakan olduğu dönemde Rusya’nın tekrar büyük güç haline gelmesinde askeri gücün öneminin
767 Baev, ‘Traektoriya Rossiyskoy Armii: Sokra enie, Razlojenie, Porajenie’, s. 69 768 Bu konuda geni bir değerlendirme için bkz; Rouz Gottemeller, ‘Yadernoe Orujie v Sovremennoy Rossiyskoy Politike’, Miller (der.), Voorujennıe Silı Rossii: Vlast i Politika , s. 221–262. 769 Putin döneminde Rusya NATO ili kileri konusunda bkz; Robert E. Hunter, ‘NATO Russia Relations after 11 September’, Journal of Southeast European and Black Sea Studies, Cilt 3, Sayı 3 (Eylül 2003), s. 28–51. 770 Moskova’daki tiyatro baskınının Rus ulusal güvenlik anlayı ındaki etkisi konusunda geni bir değerlendirme için bkz; Nazim Cafersoy, ‘Rusya’nın ‘11 Eylülü’:Tiyatro Baskınından Yeni Güvenlik Doktrinine’, Stratejik Analiz , Cilt 3 Sayı 33 (Ocak 2003), s. 47–57.
220 farkında olduğunu sık sık vurgulamı , Rus askeri gücünün restore edileceğini, subayların durumun iyile tirileceğini, askeri harcamaların arttırılacağını ve askeri eğitimin yeniden düzenleneceğini ilan etmi ti. 771 Özelikle Ağustos 1999 Mart 2000 dönemini kapsayan bu açıklamalarda ve ilan edilen resmi belgelerde askeri gücün
önemi vurgulanmakta ve Yeltsin döneminin yarım kalan askeri reform çabalarının yerine köklü bir reform yapacağını taahhüt etmekteydi. 772 Bu vurgulamalar ve
özellikle de Çeçenistan’a müdahalesi Putin’in askeri kesimdeki prestijini arttırmı tır.
Bu durum, askerlerin Mart 2000 devlet ba kanlığı seçimlerinde Putin’in adaylığını
%90’a varan oranda desteklenmesine yol açmı tır. 773
Putin yönetimi askeri reform konusunu önemsediğini, güvenlik ve askeri politikanın temel resmi belgeler kabul edilen ulusal güvenlik ve askeri doktrinlerde vurgulayarak ortaya koymu tur. Bu bağlamda 10 Ocak 2000’de ilan edilen Ulusal
Güvenlik Doktrini Rusya Federasyonu ordusu ve savunma sanayisindeki reform sürecinin gecikmesini, yeterli hukuki yapı ve mali olanakların bulunmayı ını en
önemli engel olarak nitelemi ve bu durumun Rus ordusunun sava kabiliyetini olumsuz biçimde etkileyerek ülkenin askeri güvenliği için zaafiyete neden olduğunu vurgulamı tır. 774 Yine 21 Nisan 2000 tarihli askeri doktrin de ülkenin kar ıla abileceği askeri tehditlerle mücadelede ordunun en temel kurumsal yapılanma olduğunu, bu tehditleri önlemek için ordunun ve askeri sanayinin ülkenin ekonomik olanaklarını dikkate alacak biçimde yeniden yapılandırılacağını ilan etmi tir. 775
771 Brian Taylor, ‘Putin and Military: How Long will the Honeymoon Last?’, www.fas.harvard.edu./ ponars/policymemos/Taylor116.html, 21 Aralık 2000. 772 Rukavishnikov, ‘Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia’, s. 165. 773 Ibid. 774 “Kontseptsiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii 2000 g”, s. 80. 775 ‘Voennaya Doktrina Rossiyskoy Federatsii 2000 g’, s. 96–98.
221 Halefi Yeltsin gibi askeri reformun öneminin farkında olduğunu ortaya koyan
Putin’in bu yöndeki politikasının önündeki en önemli engel, askeri reformun hangi
çerçeve ve öncelikler içerisinde yapılması gerektiği konusuydu. Bir yandan yeni
artlara uygun tehdit değerlendirmesi ve öte yandan Rusya’nın mevcut ekonomik olanaklarının kısıtlı olması, bu sorunu önemli hale getirmi tir. Özellikle Haziran
Ağustos 2000 döneminde Savunma Bakanı Đgor Sergeyev’le Genelkurmay Ba kanı
Anatoliy Kva nin arasında askeri reformun genel çerçevesi konusunda ortaya çıkan anla mazlık, reform sürecinin gecikmesine yol açmı tır. 776 Savunma Bakanı
Sergeyev askeri reform sürecinde nükleer kuvvetlere önem verilmesini savunurken,
Genelkurmay Ba kanı Kva nin konvansiyonel kuvvetlerin modernizasyonundan yana tavır almı tır. 777 Daha Mayıs 1997’de Stratejik Füze Kuvvetleri Komutanı görevinden Savunma Bakanlığına getirilen Sergeyev, Rusya’nın askeri bakımdan
öncelikle ABD ve NATO ile nükleer dengeyi koruması gerektiğini ve Rus ordusunun reform sürecinin bu anlayı çerçevesinde gerçekle tirilmesini savunmu tur.778 Buna kar ılık Genelkurmay Ba kanı Kva nin’in 12 Temmuz 2000’de önerdiği reform paketi öncelikli olarak konvansiyonel kuvvetlerin geli tirilmesi gerektiğini ve bu
çerçevede Stratejik Füze Kuvvetleri Komutanlığı’nın ordu içerisindeki konumunun zayıflatılması ve askeri bütçeden ayrılan payın azaltılmasını öngörmü tür. 779
Ordu içinde reform konusundaki bu anla mazlığı çözmeyi ve bir an önce reforma ba lamayı amaçlayan Putin 16 Ocak 2001’de imzaladığı “2005’e Kadar
Askeri Kuvvetlerin Yeniden Yapılanması Planı” kararnamesi ile bir uzla ma
776 Baev, ‘Traektoriya Rossiyskoy Armii: Sokra enie, Razlojenie, Porajenie’, s. 69. 777 Umbach, ‘Dilemmas of Russian Military Modernization’, s. 27. 778 Marcin A. Piotrowski, ‘Russia’s Security Policy’, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia: New European Percpectives , (New York: Council on Foreign Relations Pres, 2002), s. 64. 779 Umbach, ‘Dilemmas of Russian Military Modernization’, s. 27.
222 sağlamaya çalı mı tır. 780 Bu kararname ile bir yandan Kva nin’in reform konusunda görü leri gerçekle tirilmeye çalı ılırken, öte yandan nükleer silahların önemi vurgulanmı tır. Fakat iki farklı reform anlayı ı arasında uzla mayı öngören bu plan bile Sergeyev’le Kva nin arasında askeri reform sürecine zarar veren anla mazlığı
çözmeye yetmemi tir . Askerler arasında reforma ili ki anla mazlığın tam
çözülememesi üzerine reform sürecinin ba arıya ula abilmesi için askeri kesim dı ında bir ahsın Savunma Bakanı atanması çözüm olarak görülmü ve Mart
2001’de Putin’e yakınlığıyla tanınan ve FSB’den emekli Güvenlik Konseyi Sekreteri
Sergey Đvanov Savunma Bakanı olarak atanmı tır. 781
Yeni Savunma Bakanı Đvanov’un askeri reformu gerçekle tirmek için yaptığı
çalı malar 21 Aralık 2002’de ordunun profesyonel esaslara geçmesini öngören askeri reform konseptini Bakanlar Kurulu’na sunmasıyla sonuçlanmı tır. 782 Reform paketinin amacı ordunun hareket kabiliyetini güçlendirmek, kurumsal yapısını geli tirmek, teknik donanımında standardizasyon ve iyile tirme sağlamak ve ordu personelinin durumlarını iyile tirmek olarak özetlenebilinir. 783 Reform paketi, Rus ordusunun üç a amalı bir plan çerçevesinde profesyonel orduya dönü türülmesini
öngörmekteydi. 784 2011 yılına kadar sürecek olan ikinci a amada ise sürekli sava a hazır halde bulunan askeri birliklerde asker alımının planlı bir ekilde sözle meli personel alımına çevrilmesi öngörülmü tü. 785 Bu çerçevede ordu içerisinde profesyonel askerlerden olu an birliklerin oranının yüzde % 50’nin üzerine
780 Piotrowski, ‘Russia’s Security Policy’, s. 64. 781 Raimundas Lopata ve Ceslovas Laurinavicius, ‘Russia’s Military Reform: Political Trajectories’, http://www.tspmi.vu.lt/files/leidpubl/str09.pdf, 1 ubat 2007, s. 2. 782 David J. Betz ve Valeriy G. Volkov, ‘The False Down of Russian Military Reform’, Conflict and Security (Yaz/Sonbahar 2003), s. 47. 783 Rukavishnikov, “Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia”, s. 166. 784 Anar Somuncuoğlu, ‘Putin’in Ordu Problemi’, www.tusam.net , 12 Mayıs 2006, s.1. 785 Andrew Liaropoulos, ‘Reformin the Russian Military: Problems and Prospects’, www.rieas.gr, 15 Ocak 2007.
223 çıkmasının ardından askerlik süresinin kısıtlanması planlanmı tır. Reformun üçüncü a amasında ise tamamen profesyonel askerliğe geçi i öngörülmekteydi.
Fakat Đvanov’un reform projesi de ordudaki muhalefet nedeniyle çe itli gecikmeleri beraberinde getirmi tir. Özellikle Savunma Bakanı ve Genelkurmay
Ba kanı arasında ya anan problemlerden dolayı pilot uygulama olarak ba latılan 76.
Hava Đndirme Tümeni’ndeki deneme uzamı tır. Savunma Bakanı Đvanov ve
Genelkurmay Ba kanı Anatoliy Kva nin arasındaki sorun 2004’te Kva nin’in görevden alınması ve Genelkurmay Ba kanlığı’nın askeri yapılanma içerisindeki rolünün zayıflatılmasıyla sonuçlanmı tır. 786 Bu süreç içerisinde askeri reforma kar ı
çıkan üst düzey komutanlarını görevden alınması veya istifa etmeleri de ya anmı tır. 787 Buna ek olarak, Yeltsin zamanında çe itli kurumlara bağlı olan askeri birlikler arasındaki koordinasyon sorunu da, Savunma Bakanlığı yetkilerinin geni letilmesiyle bir ölçüde halledilmi tir. 788 Demiryolu Askeri Birlikleri Savunma
Bakanlığı bünyesine aktarılmı , Savunma Bakanlığı’na askeri birliklere sahip olan bütün kurumlar arasında koordinasyon sağlama görevi verilmi tir. Bütün bu deği ikliklere rağmen, Putin döneminde gerçekle tirilmeye çalı ılan askeri reformun
önemli sıkıntılar barındırdığı ve hızlı ilerleme kaydedilemediği söylenmelidir.
Fakat bu sıkıntılara rağmen, Putin yönetimiyle birlikte devletin ulusal güvenliğe verdiği önem artmı ve askeri reform Yeltsin dönemine oranla daha kararlı sürdürülmü tür. 789 Putin’in askeri reformunu önemli kılan önemli bir diğer unsur da reformun ekonomik boyutu üzerinde durması olmu tur. Putin yönetimi ile Rusya’nın ulusal güvenlik ve özellikle de savunma alanına ili kin harcamaları ciddi biçimde
786 Laurinavicius, ‘Russia’s Military Reform: Political Trajectories’, s. 3 787 Somuncuoğlu, ‘Putin’in Ordu Problemi’, s. 2 788 Ibid., s. 3. 789 Rukavishnikov, “Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia”, s. 165.
224 yükselmi , bu bağlamda 2000 bütçesinde bu kaleme ayrılan para 200 milyar ruble iken 2005’de 375 milyara çıkarılmı tır. 790 Putin yönetimi ayrıca Sovyet mirası askeri sanayinin de yeniden yapılandırılması için Ekim 2001’de askeri savunma sanayini yeniden yapılandırmak için 2002–2006 dönemini kapsayan hükümet programını ilan etmi tir. 791 Anılan program, sayıları 1700’e ula an savunma sanayi kurumlarının sayısını 600’e dü ürmeyi ve devletin bu alandaki irketler üzerinde tam kontrolünü sağlamayı öngörmü tür. Bu çerçevede yürütülen politika, askeri savunma sanayisinin devletin tam kontrolü altına geçmesini sağlamı tır.
Özetle, Putin yönetimi Rusya’nın tekrar dönü türülmesi sürecinde askeri boyuta özel önem vermi , bu çerçevede kabul edilen resmi belgelerle askeri güvenlik anlayı ı mevcut ko ulara uygun biçimde yeniden ekillendirilmeye ba lanmı tır. Bu yeniden ekillenme sürecinde özellikle ABD ve genelde Batı’nın Rusya kar ısındaki askeri üstünlüğünün kısa sürede kapatılamıyacağı ve bu bağlamda Batıyla doğrudan bir çatı ma ortamına gidilmemesi kabul edilmi tir. Rusya’nın askeri tehdit değerlendirmesinde etkin olan diğer bir unsur ise Çeçenistan sava ı olmu tur. Bu sava ın geli im seyri Rusya’nın askeri konseptinde “küçük sava ları” kazanmanın ve terör merkezli tehditin önemini ortaya koymu tur. Putin yönetimi Rusya’nın kar ıla tığı tehditlerin bertaraf edilmesi için Rus askeri gücünü profosyenel orduya dönü türecek biçimde reform edilmesine ba lamı tır. 2010’a kadar sürmesi planlanan bu reform süreci askeri gücün tüm unsurları ile yeniden yapılanmasını
öngörmektedir. 790 Bu konuda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Aleksey Arbatov ve Pyotr Roma kin, ‘Voennıe i Politiçeskie Aspektı Oboronnogo Budjeta 2003’, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıe Otna enie, Sayı 6 (2003), s. 36 43; ‘Budjet v Pogonok’, Vlast (27 Eylül 2004), s. 22; Leonid Polyakov, Military Reforms in Russia’, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia: New European Percpectives (New York: Council on Foreign Relations Pres, 2002), s. 79 95. 791 Bu reform programı konusunda genel değerlendirme için bkz; Vitaliy lıkov, ‘Oboronnaya Ekonomika v Rossii i Nasledie Strukturnoy Militarizatsii’, Stiven E. Miller ve Dmitriy Trenin, Vorujennıe Silı Rossii: Vlast i Politika , (Moskova: “Đnterdialekt+”, 2005), s. 203–220.
225 E. Dı Politikada Yeni Anlayı : Uzla macı Jeopolitik Model
Rus jeopolitik dü üncesinde, 1991 1999 dönemindeki akımlardan Batıcılık,
SSCB’nin çökü ünü bir yenilgi olarak kabul ederek Rusya’nın tamamen Batı kampında yer almasını önerirken, Yeni Avrasyacılık ve Rus Milliyetçiliği yenilgiyi kabullenmeyerek, ABD eksenli Batı ile tekrar bir kutupla ma için yeni jeopolitik modeller ortaya koymu lardır. Fakat bu modeller Rusya’nın tarihî geçmi i, bir anlamda anılan hususun da mirasıyla ekillenen özgünlüğü ile mevcut ko ullar arasında doğrusal bir bağlantı kuramamı lardır. Batıcılar Rusya’nın toplumsal yapısı, siyasal rejim geleneği ve tarihsel mirası unsurlarını yeterince dikkate almayan bir model önerirken, Yeni Avrasyacılar ve Rus Milliyetçileri daha çok eski algılamalardan yola çıkarak Rusya’nın mevcut olanaklarına uygun olmayan
çatı macı ve eskinin geri dönmesini öngören bir model olu turma çabası içinde olmu lardır. eski mirasla mevcut ko ullar arasında dengeli bir seçenek önermemeleri nedeniyle bu modellerin uygulamaya geçi noktasında ciddi zorluklar ve önerilen modellerle çeli kili uygulamalar ortaya çıkmı tır.
Putin’e kadar Rus dı politikasında uygulanan bu modellerin ya attığı sorunlar eski ile yeni arasında “makul ve rasyonel” bir denge kurmayı içeren bazı yeni arayı ları da beraberinde getirmi tir. Dengeleyici ve sentezci nitelikleri ile öne
çıkan yeni jeopolitik model arayı larının ilk örneklerinden biri Vadim
Tsımburskiy’in “Rusya Adası” modelidir. 792 Tsımburskiy Rusya’nın 300 seneden beri devam eden “Avrupa’ya saldırısının” ülkenin jeopolitik marjinalle mesiyle sonuçlandığını savunarken, Batıcı, Avrasyacı ve Üçüncü Romacı yakla ımlardan
792 Bu modelle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz; V. L. Tsımburskiy, ‘Ostrov Rossiya: Perspektivı Rossiyskoy Geopolitiki’, Polis , 1993, Sayı 5 http://www.politstudies.ru/fulltext/1993/3/2.htm, s. 6 23. ve V. L. Tsımburskiy, ‘ “Ot Velikovo Ostrova Rusii..” K Pracimvolu Rossiyskoy Tsivilizatsii’, Polis , 1998, Sayı 6 http://www.politstudies.ru/fulltext/1997/6/4.htm, s. 34–56.
226 kaçınılması gerektiğini belirtmi tir. Rusya’nın SSCB’nin dağılması ile jeopolitik istikrasızlıkların bulunduğu “kıta deniz” bölgelerinin ku atması altında kaldığını belirten Tsımburskiy, Rusya’nın temel amacının “Rusya Adasının” sürekli geli imini sağlamak ve Ural dağlarının arkasında kalan doğu bölgelerinden faydalanmanın maksimize edilmesi olduğunu vurgulamı tır. Bu nedenle Tsımburskiy Rusya’nın mevcut sınırları kabul etmesini, dı yayılma ve “küresel misyon” unsurlarından vazgeçmesini, iç jeopolitik sorunların çözümünde önceliği mevcut alanın faydasının maksimize edilmesine vermesi gerektiğini vurgulamı tır.
Mevcut ko ullarla Rusya’nın tarihî mirası arasında denge kurmayı amaçlayan yeni modelin savunucularından biri de Moskova’daki ABD ve Kanada Enstitüsü’nün
Ba kanı Sergey Rogov olmu tur. Rogov SSCB’den farklı olarak Rusya
Federasyonu’nun süper güç olamayacağını, fakat sahip olduğu alan, nüfus, ekonomik, bilimsel teknik ve askeri kaynaklar nedeniyle çok kutuplu dünyada sorunların çözümüne e it hakla katılan, kendi me ru çıkarlarını koruyan en önemli güçlerden biri olabileceğini savunmu tur. 793
Benzer yakla ımı bir diğer Rus bilim adamı Konstantin Sorokin’in “dengeli uzak durma stratejisi” yakla ımında da görmek mümkündür. 794 Bu yakla ıma göre,
Rusya dünya politikasını etkileyebileceği bütün olanaklarını azami ölçüde kullanmalı, belirli bir jeopolitik eksenin güçlenmesini engellemeli, dünya güçleri ve onların liderliklerini yaptığı ittifaklar arasındaki mevcut ve potansiyel çatı maları
793 Sergey Rogov, ‘Konturu Noviy Rossiyskoy Strategii’, Nezavisimaya Gazeta, NG Tsenarii, Sayı 3 (1998), s. 14 15’den aktaran Kolosov , Geopolitiçeskoe Polojenie Rossii: Predstavleniya i Realnost , s. 37. 794 K. E. Sorokin, Geopolitika Sovremennosti i Geostrategiya Rossii, (Moskova: ROSSPEN, 1996), s. 56.
227 kendi çıkarı için kullanmalı ve kendi dı politikasını kar ılıklılık esasına göre yürütmelidir. 795
Rus diplomatlarından Anatoliy Adami in de Rusya’nın dı politikasının çok yönlü olmak zorunda olduğunu, bu tür bir dı politikanın ülke ulusal çıkarlarına uygun olacağını savunmu tur. 796 Adama in’e göre Rusya, SSCB döneminin süper gücü gibi davranmamalı fakat ABD’nin dünyanın egemeni gibi davranmasına da izin vermemeli, bu arada özellikle Amerikan yanlısı olmaktan kaçınmalıdır. Rusya’nın
imdilik mevcut uluslararası yapıyı deği tirme gücünün olmadığını belirten
Adama in ülkenin ilk önce iç zayıflığını ve ekonomik sorunlarını a ması gerektiğini, dı politikanın da bu sorunun çözümünde ekonomik verimlilik esasına dayanan bir yapıyı temel almasını savunmu tur. 797
Bütün bu görü ler Rusya jeopolitik dü ünce ve pratiğinde yeni bir yakla ımın, uzla macı jeopolitik akımın ortaya çıkı masına yol açmı tır. Bu uzla macılık hem Rusya’nın tarihi ile mevcut ko ulları arasında “makul” ve gerçekçi bir uzla ma sağlamayı, hem de tarihle mevcut ko ullar arasında daha radikal bir ayrımı içeren Batıcı, Yeni Avrasyacı ve Rus Milliyetçi akımlarının önerdiği modellerin bazı unsurlarını kendi içinde sentezlemesi anlamını ta ımaktadır.
1990’ların ortalarından itibaren kuramsal anlamda ekillenmeye ba layan bu uzla macı modelin ılımlı milliyetçilik içinde olduğu ve Rusya devletini ve uluslararası arenadaki konumunu güçlendirmeyi hedeflediğini belirtmek gerekir. 798
Uzla macı jeopolitik akım Batıcı, Yeni Avrasyacı ve Milliyetçi akımların a ırı nitelikli önermelerinden kaçınarak, Rusya’nın jeopolitik bağımsızlığını sağlama 795 Sorokin, Geopolitika Sovremennosti i Geostrategiya Rossii, s. 57. 796 Antoliy Adama in, ‘Na Otvet Amerike’, Nezavisimaya Gazeta, http://ng.ru/ideas/1999 10 19/answear.html, 19 Ekim 1999, s. 2. 797 Adama in, ‘Na Otvet Amerike’, s. 5. 798 Kolosov, Geopolitiçeskoe Polojenie Rossii: Predstavleniya i Realnost , s. 36.
228 amacında olmu tur. Uzla macı model yanda ları Rusya’nın dı politikasında realizm ve pragmatizme dayanmasını, ülkenin mevcut olanaklarının küresel ko ulları etkilemek için etkin kullanılmasını savunmaktadırlar. Bu model ekonomik yatırımlar ve Avrupa’ya entegrasyon kar ılığı jeopolitik tavizler vermeyi de kabul etmemektedir. Genel felsefesinin dı ında uzla macı jeopolitik modelin Rusya dı politikası uygulamasında önerdiği temel ilkeleri birkaç noktada özetlemek mümkündür: 799
1.) Rusya’nın eski Sovyet mekânındaki lider pozisyonunun özellikle ekonomik araçları kullanarak sağlama alınması. Bu anlayı Rusya’nın Sovyet sonrası mekandaki geleneksel etkinlik araçlarından askeri unsur ve etnik çatı maların yanısıra, ekonomik avantajlarının özellikle de enerji unsurunun daha aktif kullanımı
öngörmektedir.
2.) SSCB’nin mirası olan jeopolitik kaynakların etkin kullanılması. Bu ilke nükleer silahları engelleyici unsur olarak elde tutmayı, BM Güvenlik Konseyinde veto hakkına sahip üyelik vasfını etkin kullanmayı ve Rusya doğal kaynaklarının ihracat ve transit geçi inden dı politikada yararlanmayı öngörmektedir. Ayrıca bu
önerme silah ticaretini, yurtdı ındaki Rusya askerî üslerinin ve Sırbistan, Ermenistan,
Küba, Angola, Mısır, Suriye, Irak, Đran, Libya benzeri eski müttefiklerle ili kilerin sürdürülmesi gerekliliğine vurgu yapmaktadır.
3.) Batı ile ili kileri farklıla tırıcı bir yakla ım içinde sürdürmek. Böylece
Rusya’nın Avrupa ile ili kilerini geli tirmesi daha fazla kabul edilir gözükmekte ve
Rusya için tek taraflı bağımlılık olu turmayacak bir ili ki türü olarak benimsenmektedir. Avrupa ile ili kilerin geli tirilmesi her surette te vik edilirken,
799 Ibid., s. 36 38.
229 ABD’nin küresel egemenlik çabaları olumsuz bir nitelik arz etmektedir. Yine de bu olumsuzluğun ABD’yle açık çatı maya dönü memesine özen gösterilmesi
önerilmektedir.
4.) Rusya’nın Asya ile ili kilerini Batı ile ili kilerine paralel biçimde geli tirerek denge kurulması. Bu bağlamda, Çin, Hindistan, Türkiye ve Đran’la ili kilerin geli tirilmesi öngörülmekte, Asya Pasifik bölgesiyle sıkı ili kiler öne
çıkarılmaktadır.
5.) Rusya’nın transit geçi olanaklarının kullanılması. Bu ilke ile Avrupa ve
Asya Pasifik arasında bağlantı kurulması amaçlanırken, aynı zamanda Rusya’ya enerji koridoru vasfının kazandırılması planlanmaktadır.
Rusya dı politikasında göreceli olarak yeni sayılabilecek uzla macı jeopolitik yakla ımın uygulamada Putin’in iktidara gelmesi ile ba ladığı söylenilebilir. Putin yönetimi dı politikasının uzla macı jeopolitik modelin uygulamakta olduğunun ilk belirtileri 10 Ocak 2000 tarihli ulusal güvenlik doktrininde ortaya çıkmı tır. Doktrinde bir yandan Rusya’nın Avrasyacı kimliği vurgulanarak ABD liderliğindeki Batı kutbunun uluslarasaı sisteminden rahatsız olunduğu ve çok kutuplu dünya düzeninin olu masına çalı ılacağını belirtilirken, öte yandan ülkenin dünya ekonomisine entegrasyonunun güçlendirileceği ve uluslararası ekonomik ve mali kurumlarla i birliğinin arttırılacağı da vurgulanmı tır. 800 Doktrinde ayrıca, Rusya’nın çok kutuplu sistemin etkin merkezlerinden biri gibi güçlenmesi,
BDT ülkeleri ve geleneksel müttefiklerle ili kileri geli tirmesi öncelikli hedef olarak ortaya konmu tur. 801
800 ‘Kontseptsiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii 2000 g’, s.75 801 Ibid., s. 77. Rusya Ulusal güvenlik doktrinine ili kin ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Celeste A. Wallander, ‘Russian National Security Policy in 2000’ (Cambridge: PONARS, Sayı 102, Ocak 2000),
230 28 Haziran 2000’de kabul edilen Rusya dı politika doktrininde de aynı yakla ımın etkilerini görmek mümkündür. Dı politika doktrininde ABD egemenliğinde tek kutuplu uluslararası sistem giri iminden ve sorunların çözümünde
BM Güvenlik Konseyi’nin rolünün zayıflatılmasından rahatsızlık duyulduğu belirtilmi tir. 802 Doktrinde Rusya’nın çağda dünyadaki çe itli çıkarlarını gerçekçi biçimde aksettiren çok kutuplu sistemin kurulmasına çalı acağını ilan edilmi , BM dı ında G–8 ve IMF benzeri kurumların artan etkisi nedeniyle bu kurumların tam
üyesi olunması hedefi vurgulanmı tır. 803 Bölgesel bağlamda, yeni Rus dı politika doktrini BDT üyeleri ile iki taraflı ve çok taraflı i birliği ve çok boyutlu bütünle me hedefleri belirlemi tir. 804 Bu hedefleri gerçekle tirmede, geleneksel askeri ve güvenlik boyutu dı ında ekonomik i birliğinin geli tirilmesi ve bu bağlamda gümrük birliği gerçekle tirilmesine özel önem verilmesi vurgulanmı tır. Doktrin Batı blokunu AB ve ABD olarak iki farklı temelde değerlendirilmekte, AB’yi Rusya için sürekli ve uzun vadeli i birliği yapılması gereken en önemli siyasi ve ekonomik ortak ilan etmektedir. 805 Doktrin, taraflar arasında çe itli önemli konularda farklı yakla ımlar olsa da, küresel stratejik istikrarın sağlanması ve uluslararası sistemdeki durumun iyiye doğru gitmesi için Rusya ve ABD’nin i birliğinin gerekli olduğunu vurgulamı , Rusya Federasyonu’nun ikili ili kilerde geçen 10 yılda ya anan sorunların a ılmasında üzerine dü eni yapmaya hazır olduğunu belirtmi tir. 806
Doktrinin üzerinde durduğu bir diğer önemli bölge de Asya olmu tur.
Asya’yı Rus dı politikasında giderek önemi artan unsur olarak öne çıkaran doktrin, ss.1 5; Mark Kramer, ‘What is Driving Russia’s New Strategic Consept?’, (Cambridge: PONARS, Sayı 103, Ocak 2000), s. 1 2 802 ‘Kontseptsiya Vne ney Polititiki Rossiyskoy Federatsii 2000 g’, akleina (der.), Vne naya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii: 1991–2002 , Cilt 4, s. 111. 803 ‘Kontseptsiya Vne ney Polititiki Rossiyskoy Federatsii 2000 g’, s. 111. 804 Ibid., s. 116. 805 Ibid., s. 117. 806 Ibid., s. 118.
231 bu coğrafyada özellikle Çin ve Hindistan’la ili kilerin önemine dikkat çekmi tir.
Çin’in küresel ve bölgesel istikrara ili kin görü lerinin, Rusya ile örtü tüğünü vurgulayan doktrin, Hindistan’ı da küresel sorunların ve özellikle Güney Asya bölgesinin istikrarı bakımında geleneksel ortak olarak değerlendirmi tir. 807 Doktrin
Đran’la ili kilerin daha da derinle tirilerek devam ettirilmesini, Yakın Doğu ve
Körfez bölgesinde istikrarın sağlanması için aktif rol üstlenmeye çalı ılacağını,
Rusya’nın bölgede özellikle ekonomik bakımdan güçlenmesine öncelik verileceğini vurgulamı tır. 808
Bu doktrinin uzla macı jeopolitik modelle uyum gösteren en önemli unsurlarından biri ise belirtilen dı politika hedeflerini gerçekle tirken amaçlarla olanaklar arasında akılcı dengenin kurulmasına vurgu yapması olmu tur. 809 Bu anlayı a göre, Rusya dı politikasının hedeflerini gerçekle tirmek için ülkenin siyasi, diplomatik, askeri, ekonomik, mali ve diğer olanakları seferber edilirken dikkat edilmesi gereken temel ölçüt bu hedeflerin Rusya’nın ulusal çıkarlarına ve uluslararası arenadaki konumunun güçlenmesine pratikte ne kadar hizmet ettiği olmalıdır. 810 Nitekim Putin de kendi dı politikasının temelini pragmatizm, ekonomik verimlilik ve ulusal meselelerin önceliğinin olu turduğunu vurgulayarak bu anlayı ı payla tığını ilan etmi tir. 811
Bu çerçevede Putin yönetiminin dı politikası bölgesel alanlarda da uzla macı jeopolitik modelin önermeleri ile uyum göstermektedir. Putin yönetiminin BDT politikası BDT’ye kurumsal etkinlik kazandırmayı ve üye ülkelerle çok taraflı ve iki
807 Ibid. 808 Ibid., s. 120. 809 Ibid., s. 112. 810 Ibid. 811 Vıstuplenie pri predctavlenii ejegodnogo Poslaniya Prezidenta Rossiyskoy Federatsii Federralnomu Sobraniyu Rossiyskoy Federatsii, 8 Haziran 2000, http://president.kremlin.ru/events/42.html.
232 taraflı i birliği süreclerini geli tirmeyi amaçlamı tır. 812 Putin yönetiminin BDT’ye etkinlik kazandırması çabaları çerçevesinde 25 Ocak 2000’de yapılan zirvede BDT tarihinde ilk kez 5 yıllık ekonomik geli im planı kabul edilmi , 813 21 Haziran
2000’deki zirvede ise merkezi Moskova’da bulunan Antiterör Merkezi kurulmu tur. 814 Putin’le beraber Rusya’nın BDT politikasında çok taraflı ve iki taraflı ili kilerde ekonomik boyutun özellikle ağırlık kazandığı görülmektedir. Putin yönetimi bir yandan çok taraflı ekonomik model örneği olarak Avrasya Ekonomik
Birliğinin olu turulmasında lider rol üstlenirken, öte yandan enerji faktörünün üye
ülkeler üzerinde etkin baskı unsuru olarak kullanmaya çalı mı tır. 815
Putin dı politikasının diğer bir önemli boyutunu Batı ile ili kiler olu turmaktadır. Putin yönetiminin dı politikasında Batı’nın ABD ve AB olarak farklıla tırılması sürecine özel bir vurgu yapılmı ve önemli farklılıklar içeren politikalar uygulanmaya ba lanmı tır. Öncelikle ABD’yle ili kilerde rasyonellikle
ABD’nin küresel egemenlik giri imleri arasında bir denge kurulmaya çalı ılmı tır. 816
812 Putin yönetiminin BDT politikasına ili kin ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; M.A. Smith ‘Russian Foreign Policy 2000. The Near Abroad’ , www.ppc.pims.org/Projects/csrc, 20 Aralık 2000; Đgor Đvanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya:Desyat Let Vne ney Politiki Stranı (Moskova: OLMAPRESS, 2002), özellikle s. 103 117; Dmitriy Trenin, ‘Novıe Prioritetı v Rossiyskoy Vne ney Politike:”Proekt SNG” ‘, Endryu Kaçins ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijay ee Desyatiletie (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004), s. 99 105; Gleb Pavlovskiy, ‘Vne naya Politika Rossii na Post Sovetskom’, www.kremlin.org, 3 ubat 2005. 813 “Summit of Former Soviet Republics Set to Boost Putin’s Status”, Associated Press , 25 Ocak 2000. 814 www.ans dx.com, 22 Haziran 2000. 815 Bu konuda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Anar Somuncuoğlu, ‘Avrasya Ekonomik Đ birliği: Rus Dı Politikasında Yeni Bir Atak’, Stratejik Analiz Cilt 2, Sayı 15 (Temmuz 2001), s. 86 91; Nazim Cafersoy, ‘Enerji Diplomasisi: Rus Dı Politikasında Stratejik Araç Deği imi’, Stratejik Analiz , Cilt 1, Sayı 8 (Aralık 2000), s. 52 60. 816 Putin yönetimin ABD politikası konusunda geni değerlendirmeler için bkz; Nikolai Sokov, ‘Foeign Policy Under Putin: Pro Western Pragmatizm Might be a Greater Challenge to the West’ (Wasington: PONARS, Ocak 2000), s. 1 3; Celeste A. Vallander, ‘The Dinamics of US Russian Relations:A Critical Perspective’ (Wasington, PONARS, Ocak 2000) s.1 3; Eduard Batalov ve Viktor Kremnyuk, ‘Rossiya i S A:Druziya?Soperniki?Partnerı?’, Nezavsimaya Gazeta , 6 Ekim 2001, http://ng.ru/ideas/2001 10 06/7_batalov.html; Đgor Đvanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya: Desyat Let Vne ney Politiki Stranı (Moskova, Olmapress, 2002), özellikle s.140 152; Endryu Kaçins, ‘Mo , Demokratiya, Amerikano Rossiyskie Otno eniya’, Endryu Kaçins ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijay ee Desyatiletie (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004), s. 90 98; Viktor Starodubov,
233 Putin dı politikasının bu rasyonellik boyutu Rusya’nın ABD ile tek ba ına kar ı kar ıya gelecek olanaklara henüz sahip olmadığının ve böyle bir kar ıla manın
Rusya’nın reform sürecini sekteye uğratacak olduğunun farkında olmak biçiminde
özetlenebilir. 817 Nitekim bu durum Putin yönetimini Primakov döneminden farklı olarak ABD ile açık ve tek ba ına bir cephele meden uzak durmaya itmekte, NATO geni lemesi gibi bir tehdit kar ında dahi ihtiyatlı tavır geli tirmeye sevk etmektedir. 818 Ayrıca, bu rasyonellik nükleer silahlara dayanan stratejik istikrar ve uluslararası terörizm konularında ABD ile i birliği yapılmasını sağlamaktadır.
Putin’in dı politikasında 11 Eylül saldırısı öncesinde ABD kar ıtlığı daha çok öne
çıkarken, 11 Eylülden sonra ABD ile stratejik i birliğinde atak davranmasını da pragmatizm ve rasyonel tercihin bir ürünü olarak değerlendirebiliriz. 819 Öte yandan,
Rusya ABD’nin küresel egemenlik giri imlerini, sahip olduğu nükleer güç statüsünü,
BM’de veto hakkına sahip Güvenlik Konseyi üyeliği konumunu, enerji etkenini kullanarak ve çe itli uluslararası sorunlar konusunda diğer güçlerle birlikte hareket ederek frenlemeye çalı maktadır .
Dı politikasında AB’ye özel önem veren Putin yönetimi, Rusya ve AB’yi stratejik ortak biçiminde tanımlayan ve 1997–2007 dönemini kapsayan 1994 tarihli
“Ortaklık ve Đ birliği Anla ması” ile yetinmemi , bu i birliğinin daha da geli tirilmesini öngören ulusal bir strateji geli tirmi tir. 820 3 Haziran 2000’de “Rusya
Federasyonun Avrupa Birliği ile Đli kilerini Orta Vadede Geli tirme Stratejisi (2000–
Rossiya S A Globalnya Zavisimost (Moskova: Molodaya Gvardiya, 2004); Aleksander Rar, ‘Est li u Putina Novıe Varinantı Politikı? Rossiya Mejdu Zapadom i Aziey’, Mejdunarodnaya Politika , Sayı 10 (2001), www.deutschebotschaft moskau.ru , 3 Eylül 2004. 817 Dmitri Trenin, ‘Pirouttess and Priorities’, The National Đnterest (Kı 2003 2004), s. 78 79. 818 Fedorov, ‘Krizis Vne ney Politiki Rossii’, s. 48. 819 Bu konuda geni bir değerlendirme için bkz; Elnur Soltan, ‘Bush Putin Zirvesi: Soğuk Sava ın Đkinci Biti i’, Stratejik Analiz , Sayı 20 (Aralık 2001), s.5 27. 820 Rusya ve AB arasındaki 1994 tarihli Ortaklık ve Đ birliği Anla masının tam metni için bkz; http://europe.eu.int/constitution/index_eng.htm, 8 Mayıs 2007.
234 2010)” belgesi Rusya’nın AB ile siyasi, ekonomik, güvenlik, ticari, mali ve kültürel alanlarda stratejik nitelikli i birliğini öngörmü tür. 821 Bu iki belge çerçevesinde geli tirilen Rusya’nın AB politikasında özellikle ekonomi ve enerji boyutu özel yer kapsamı , Çeçenistan müdahelesi ve siyasi yapıyı güclendirmeye ili kin reformlar insan haklarına ve demokarsiye aykırı olduğu gerekçesiyle ili kilerde sıkıntılar doğurmu tur. 822
Putin yönetiminin Asya politikası Çin ve Hindistan’a önem veren nitelik arz etmektedir. 823 Bu anlayı çerçevesinde her iki ülke ile ikili ili kiler küresel güvenlik, ekonomi, enerji ve silah ticareti bağlamında geli tirilmeye çalı ılmı tır. Putin yönetimi için Çin’le ili kiler geli tirirken Rusya’nın Uzak Doğu bölgesine yönelik
Çin endi esinin de dikkate alındığı görülmektedir. 824 Putin yönetimi anghay
Đ birliği Örgütünün bölgesel güvenlik örgütü yapılması sürecinde öncü rol oynamı ve ASEAN’da aktif rol alma politikası izlenmi tir.
821 “Rusya Federasyonun Avrupa Birliği ile Đli kilerini Orta Vadede Geli tirme Stratejisi (2000– 2010)” belgesinin tam metni için bkz; Đgor Đvanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya (Desyat Let Vne ney Politiki Stranı (Moskova; Olmapress, 2002), s. 277 298. 822 Rusya AB ili kileri konusunda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Vladimir Gutnik,’Ot Partnerstva k Assotsatsii’, Pro et Contra , Cilt 8, Sayı 1 (Kı 2003), s.7 24; Segey Afonatsev,’Rossiya i “Novıy ES” ’, Pro et Contra , Cilt 8, Sayı 1(Kı 2003), s. 25 46; Sven Hirdman, Rol Rosssii v Ervope (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegie, 2006); Dmitri Trenin, Đntegratsiya i Đdentiçnost:Rossiya Kak “Novıy Zapad” (Moskova: Đzdatelstvo Evropa, 2006), özellikle s. 264 277; Tatyana Romanova, ‘Rossiya i ES: Dialog na Raznıh Yazıkah’, Rossiya v Globalnoy Politike , Cilt 4, Sayı 6 (Kasım Aralık 2006), s. 79 92; Vladimir Pankov, ‘Svoboda Torgovli Mejdu Rossiey i ES: Za i Protiv’, Rossiya v Globalnoy Politike , Cilt 5, Sayı 1 (Ocak ubat 2007), s. 79 89. 823 Rusya’nın Asya Politikası konusunda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; Vladimir V. Putin, ‘Rossiya: Novıe Vostoçnıe Perpsektıvı’, Nezavimaya Gazeta, 14 Kasım 2000, www.ng.ru; M. L. Titerenko ve V. V. Mixeev, ‘Strategiya Sorazvitiya Rossii i ATR’, Mejdunarodnaya Jizn , Sayı 4 (2001), s. 77 93; Leo Delyusin (der.), Rossiysko Kitayskie Otna enie i Problema Mnogopolyarnogo Mira (Moskova: RAN ĐMEPĐ, 2001); Đgor Đvanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya (Desyat Let Vne ney Politiki Stranı) (Moskova: Olmapress, 2002), s. 153 165; Bobo Lo, ‘Rossiya i Kitay’, Endryu Kaçins ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijay ee Desyatiletie (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004), s. 142 146; Andew C. Kuchins, ‘Limits of the Sino Russian Strategis Partnership’, Andew C. Kuchins (der.), Russia After Fall (Washington: CEIP, 2002), s. 205 220; Ariel Cohen, ‘The Russıa–Chına Frıendshıp And Cooperatıon Treaty: A Strategıc Shıft In Eurasıa?’, www.heritage.org/librarybackgrounder/bg1459.html, 1 Mart 2007. 824 Putin yönetiminin Çin’e ili kin endi eleri için bkz; V. L. Lapin, ‘Dalnıy Vostok Rossii v Fokuse Kitaskoy Politike’, Vestnik Dalnevostoçnogo Otdeleniya Rossiyskoy Akademii Nauk , Sayı 2 (2000), s. 3 19.
235 Putin yönetimin Orta Doğu bölgesinde de Rusya’nın bu bölgede etkinliğini güçlendirecek politikalar uygulamı tır. Bu politika Đran’la özellikle silah ticareti ve nükleer teknoloji transferi konusunda i birliğini daha da güçlendiren, Türkiye ile çok boyutlu i birliği sürecinin geli tirilmesini sağlayan, Filistin Đsrail anla mazlığında
Rusya’nın etkinliğini artırmağa çalı an ve Körfez ülkeleriyle özellikle ekonomik ve terörizmle mücadele merkezli i birliğine önem veren nitelikler arz etmi tir. 825 Putin döneminde Rusya’nın Irak politikası ABD’nin 2003’deki müdahalesine kadar bu müdahaleyi önlemek için BM çatısını kullanmak ve Saddam yönetimiyle enerji anlamaları imzalamak eklinde geli mi tir. 826 Müdahalenin ardından Rusya’nın Irak politikası ABD ve yeni Irak yönetimiyle Saddam döneminde imzalananan enerji anla malarının geçerliliğini sağlamak ve Irak’ın yendien yapılanmasında rol almak amaçlarını gerçekle tirmek için ili kiler geli tirmek biçiminde özetlenebilir. 827
Özetle, Putin yönetimi dı politikada kendinden önce Rus dı politikasındaki mevcut çe itli modellerin sentezinden olu an uzla macı bir model uygulayamaya ba lamı tır. Bu model ülkenin mevcut sorunlarını çözmeye imkân veren ko ulları sağlamayı ve uluslararası arenada yeniden Rusya’nın büyük bir güc gibi etkinlik kazanmasını amaçlamı tır. Putin dı politikası bölgesel bağlamda da Batı ile yeni bir 825 Putin döneminde Rusya’nın Ortadoğu politikası konusunda ayrıntılı değerlendirmeler için bkz; A. V. Maligin, ‘Strategiçeskiy Konteks Politiki Rossii na Blijnem i Srednem Vostoke’, Mejdunarodnıy Jizn , Sayı 10 (2000), s. 80 87; Robert O. Freedman, ‘Putin and Mıddle East’, Middle East Review of International Affairs , Cilt 6, Sayı 2 (Haziran 2002), s. 1 16; G Kosaç ve E. Melkumyan, ‘Blijnıy Vostok v Rossiskoy Vne ney Politike’, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıe Otna eniya , Sayı 9 (2002), s. 38 47; Đgor Đvanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya (Desyat Let Vne ney Politiki Stranı) , (Moskova, 2002, Olmapress), ss. 165 170; Tor Bukkvoll, ‘Arming the Ayatullahs: Economic Lobbies in Russia’s Iran Policy’, Problems of Post Communism , Cilt 49, Sayı 6 (Kasım/Aralık 2002), s. 29 41; Mehdi Sanai, ‘Đrano Rossiskie Svyazı: Problemı i Perspektıvı’, Rossiya v Globalnoy Politike , Cilt 5, Sayı 2 (Mart Nisan 2007), s. 118—127; Nazim Cafersoy, ‘Türkiye Rusya Đli kileri ve Separatizm Faktörü’, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1, Sinan Ogan, ‘Türk Rus Đli kilerinde Balayı Dönemi’, Zaman, 2 Haziran 2006. 826 Bu konuda bkz; Nazim Cafersoy,‘Rusya’nın Orta Doğu Politikasında Irak’ , Umit Özdağ , Sedat Laçıner ve Serhat Erkmen (der.), Irak Krizi (2002 2003) (Ankara, ASAM, 2003,), s. 145 166. 827 Bu konuda bkz; Nazim Cafersoy, ‘Irak’ın Yeniden Yapılanması Sürecinde Rusya’, Stratejik Analiz , Sayı 38 (Haziran 2003), s. 66 72.
236 Soğuk Sava ı engelleyerek pragmatik i birliğini öngören, fakat ABD’nin küresel egemenlik çabalarına kar ı direnerek, ba ta BDT, Asya ve Orta Doğu coğrafyası olmak üzere önemli çıkar alanlarında etkinliği sürdürmeyi ve güçlendirmeyi amaçlayan nitelikler arz etmi tir.
237 SONUÇ
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının üzerinden yakla ık 16 yıl geçmi olmasına rağmen, Rusya Federasyonu’nun güvenlik algılamasına ili kin ortaya koymaya
çalı tığı genel anlayı a ili kin değerlendirmeler uluslararası ili kiler alanında halen
çok ilgi çekmektedir. “Rusya’da Ulusal Güvenlik Anlayı ının Dönü ümü: Kontrolü
Dönü üm Modeli” isimli bu çalı mada 1991’den sonra Rusya ulusal güvenlik anlayı ında ya anan önemli dönü üm süreci incelenmi tir.
Bu amaçla öncelikle, Rusya açısından ulusal güvenlik kültürünün yapıta ları coğrafya, tarihsel gelenek/hafıza ve Sovyet ideolojisi çerçevesinde ortaya konmu tur.
Her eyden önce, “Rusya” kavramı bir coğrafi anlayı ı, yani bir ülke adini ifade etmektedir. Coğrafi bakımdan Avrasya’nın kalpgahında yerle mi olması son bin yıl içinde Rusya’nın jeopolitik geli imini, iç geli imini ve dı politikasını güçlü biçimde etkilemi tir. Dı sınırları, Rusya’nın kültürel ve uluslararası kimliğini tanımlamı , iç bölgesel yapılanması ise siyasal sistemin doğasını doğrudan etkilemi tir. Coğrafi faktörün Rusya’ya etkisini öncelikle bu ülkenin yerle tiği arazinin coğrafi yapısı, boyutu ve iklim ko ulları bakımından ele almak gerekmektedir. Coğrafi yapı bakımından, Rusya’nın esas çekirdeğini olu turan Doğu
Avrupa ovasının temel özellikleri, verimsiz toprağın ve büyük ırmak ebekelerinin varlığı ile doğal engellerin eksikliğidir. Verimsiz toprak ve engelsiz arazi, bu alanda uzun süre göçebe milletlerin akınlarına dayanabilecek kalabalık bir toplumun ortaya
çıkı ını engellemi tir. Öte yandan, geni ve seyrek nüfuslu Doğu Avrupa Ovası ve
Sibirya, nüfusun Rusya’nın merkezinden çevreye yayılması için ideal ko ulları olu turmu tur. Volga, Dinyeper, Dinyester ve Moskova nehirlerinin bulunduğu arazi
238 bir yandan ülkeye yönelik yabancı saldırılara uygun ula ım yolu i levini yürütürken,
öte yandan zengin bir uygarlığın olu umu için uygun ortamı sağlamı tır.
Rusya’nın iklim artları da üzerinde durulması gereken ba ka bir önemli husustur. Ülkenin iklim artları, yazın çok sıcak ve kı ın ise çok soğuk geçen kıta iklimi özelliği ta ımaktadır. Rusya’nın geni coğrafyası güvenlik anlayı ının olu umunu etkileyen bir diğer unsur olmu tur. Doğal engellerden yoksunluğun
ülkenin doğudan ve batıdan dı saldırılara açık hale getirmesi, güvenliğin “alan derinliği” olarak algılanmasına neden olmu ve daha fazla güvenliğin, sınırların daha da ötelere ilerletilmesiyle sağlanacağı dü üncesini beslemi tir.
Fakat, Rusya Federasyonu tarihsel süreç içerisinde Rusya Đmparatorluğu ve
SSCB’nin kendine avantaj sağlayabilecek coğrafi kazanımlarının önemli bir kısmını kaybetmi tir. Bu durum yeni Rusya yöneticilerinin uyguladıkları politikalarda dikkate aldığı en önemli hususlardan biri olmu tur.
Ulusal güvenlik kültürünün olu um sürecindeki en önemli unsurlardan biri de
ülkenin tarihsel geli me sürecinde edindiği özelliklerdir. Rusya tarih boyu güvenliğini artırmak ve dünyada kendi politik ve askeri gücünü geli tirmek için sömürge edinen askeri politik imparatorluk olmu tur. Bu tür bir emperyal tarihsel sürecin Rusya devlet yapısına ciddi etkisi bulunan ve etkileri günümüze kadar ula an temel özelliklerini bir kaç boyutta ele almak mümkündür. Her eyden önce, Rusya tarih boyu otoriter ve/veya totaliter nitelikli siyasal sisteme sahip olmu tur. Rusya devlet geleneğinin öne çıkan ikinci önemli boyutu ciddi bir misyoncu niteliğe sahip olmasıdır. Bu misyoncu nitelik devletin güvenliğini korumayı, iç ve dı tehditlere kar ı sürekli mücadeleyi içermi ve bu anlayı çerçevesinde geni lemeyi te vik eder bir nitelik ta ımı tır. Bu çerçevede Rus devlet geleneğinde tarihsel olarak öne çıkan
239 ilk misyon “tarihi Rus topraklarını birle tirmek” olmu tur. Rusya’nın devlet geleneği içerisinde önemli yer tutan diğer bir misyon Üçüncü Roma teorisidir. Rusya’nın misyonculuk anlayı ında dikkati çeken diğer önemli husus da sıcak denizlere çıkı hedefidir.
Rus tarihsel mirası içerisinde ulusal güvenlik anlayı ını yakından ilgilendiren bir diğer husus da yukarıdan reform geleneğidir. Rusya tarihinin en önemli meselelerinden biri geri kalmı ve saldırıya açık konumda bulunan ülkenin güvenliğini sağlamak olmu tur. Rusya’yı yönetenler tarihsel geli melerle de beslenen dı tehdit algılaması ve daha zengin ve avantajlı kom ular kar ısında, bir yandan
ülkenin uzun ve savunulması güç sınırlarının güvenliğini sağlama alma endi esi içerisindeyken, diğer yandan bu büyük, fakir ve yönetilmesi zor ülkenin iç sorunlarını çözme zorunluluğuyla kar ı kar ıya kalmı lardır.
Rus güvenlik kültürünü 20. yüzyılda en fazla etkileyen faktör Sovyet ideolojisi olmu tur. Bu etkinin temel nedeni ideolojinin sunduğu bütüncül ve evrensel niteliğiyle sadece siyaseti, toplumu, iktisadı ve bizzat sava ı sınıf mücadelesi penceresinden görmekle kalmayıp, aynı zamanda mevcut iktidar ili kilerinin a ılmasını öngören ve bunu gerçekle tirmeye çalı an bir inanç sistemi olmasıdır. Sovyet ideolojisinin bu niteliği Sovyet devletinde güvenliğin ulusal boyutunu ikinci plana itmi ve sınıf kavgası söylemi ile uluslararası niteliği
üzerinden bir bakı açısı geli tirilmesine yol açmı tır. Sovyet liderlerinin geli tirdikleri ideolojik açılımlar devrimin güvenliği sosyalist devletin güvenliği sosyalist devletler sisteminin güvenliği insanlığın güvenliği çerçeveli bir bakı açısının ortaya konmasını beraberinde getirmi tir.
240 SSCB’nin dağılı ının ardından, dı güvenlik tehditlerinin ön planda olduğu ulusal güvenlik kültürü ve konsepti, geçen süre zarfında iç güvenlik tehditlerini esas alacak biçimde dönü üm geçirmi tir. Yeni jeopolitik ko ullar, Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ının dı boyutunu yeniden ekillendirmesini ve önceliklerini yeniden belirlenmesini gerektirmi tir. Bu deği im sürecinde Marksist kurucu ideolojisini ve süpergüç vasfını kaybetmi yeni Rusya devleti kendi ulusal güvenlik anlayı ına yeni bir me ru vasıf bulma ve bu çerçevede askeri, politik, ekonomik ve coğrafi boyutları itibariyle öncelikli ulusal güvenlik tehditlerini belirleme arayı ına girmi tir.
Bu çerçevede ilk eğilim olan Atlantikçilik, Rusya’nın Avrupa’nın bir parçası olması, dünya ekonomisinin organik bir parçasına dönü mesi, sekizinci üye olarak
G 7’ye girmesi, Atlantik Đttifakı’nın baskın iki üyesi olan ABD ve Almanya’ya önem vermesi gibi tezlere dayanmaktaydı. Bu bağlamda Atlantikçiler Rusya’nın ulusal güvenlik öncelikleri içersinde Batı ile ili kileri ilk sıraya koymaktaydılar. Batıcılar
Rusya’nın Batı’nın bir parçası olması gerektiğini savunurken, ülkenin reform sürecinde Batının ekonomik ve politik desteğinin hayati önemde olduğunu vurgulamaktaydılar. Bu çerçevede Atlantikçiler Rusya’nın politik, ekonomik, güvenlik ve kültürel konularda Batı ile stratejik i birliğini savunmaktaydılar.
1990’ların ortalarından itibaren iç ve dı geli melerin etkisiyle Rusya’da yeni
Avrasyacılığın Rus dü ünce hayatında etkinlik kazandığı görülmektedir. Bu süreç iç politikada kendisini köklü reform yanlısı Atlantikçi anlayı ın etkisinin önemli ölçüde zayıflaması ve a ırı milliyetçilerin ve komünistlerin etkinlik kazanması eklinde göstermi tir. Bu dönemde Yeni Avrasyacı dü üncenin tezleri Rus dı politikasında da giderek etkinlik kazanmı tır. Yeni Avrasyacı anlayı 1992 1993 döneminde Rus dı politikasındaki Atlantikçi anlayı ın politikalarına kar ı çıkmı ve 1993 1995
241 döneminde iç geli melerin de katkısı ile ba ta BDT coğrafyası olmak üzere çe itli alanlarda tezlerini belirli oranda kabul ettirmi tir. Ancak, özellikle Yevgeni
Primakov’un Dı i leri Bakanı ve ardından da Ba bakanlık yaptığı 1996 1999 döneminde Yeni Avrasyacı anlayı ın Rus ulusal güvenlik anlayı ının ve dı politikasının ekillenmesinde belirleyici rol oynadığı görülmektedir.
Rusya’nın ulusal güvenliği anlayı ı açısından en az dı güvenlik öncelikleri kadar önemli olan bir diğer husus da iç dinamiklerden kaynaklanan ulusal güvenlik sorunları olmu tur. Bu durum her eyden önce, uluslararası arenada güvenliğin sadece dı askeri ve siyasi tehdit değerlendirmesi ile sınırlı kalmadığı, içsel faktörleri de önemli güvenlik öncelikleri bağlamında değerlendirmesi ile önem kazanmaktaydı.
Öte yandan, SSCB’nin çökü ünde dı askeri ve siyasi tehditten daha çok, Sovyet ekonomisinin kriz durumunun ve etnik çatı maların etkin olduğu geli meler sürecinin etkili olması bir diğer önemli husustu. Bu bağlamda yeni Rusya’nın ulusal güvenlik öncelikleri içerisinde iç sorunların aktörlerinin önemli bir ağırlığının olması beklenen bir durumdu.
Rusya’nın ulusal güvenliği açısından ya amsal öneme sahip bu sorunlar
ülkenin toprak bütünlüğünün sağlanması için merkezkaç eğilimlerin kontrol altına alınması ve ayrılıkçılık çabalarının engellenmesi, Rus ordusunun reform ihtiyacı ve son olarak ekonominin kriz durumu biçiminde sıralanabilir. Toprak bütünlüğünü korumu , ekonomik reformlar sonucu krizden çıkmı ve yeni ko ullara uygun askeri yenilemesini gerçekle tirmi bir Rusya’nın hem uluslararası arenadaki konumunun güçleneceği, hem de kendi vatanda larının güvenliğini daha iyi sağlayacağı dü ünülmekteydi.
242 Yeni Rusya devletinin en önemli iç meselelerinden biri ülkenin toprak bütünlüğünü tehdit eden etnik ve bölgesel ayrılıkçılık sorunlarını çözmek ve merkez bölge ili kilerini yeni bir siyasal yapı içinde tekrar düzenlenmek olmu tur. Bu konuda özellikle, Çeçenistan’a ili kin olarak ciddi sorun ya anmı , Çeçenistan ile
Moskova arasındaki mücadelenin bir dönem, Çeçenistan’ın bağımsız devlet olmaya yakla masına kadar ilerlemi tir.
Rusya’nın yeni politik sistemine ve ekonomik gücüne uygun, yeni güvenlik ihtiyaçlarına cevap verecek bir askeri yapılanmanın olu turulması da en önemli meselelerden birisiydi. Bu noktada ilk çözülmesi gereken sorun nükleer ve konvansiyonel silahlara, kabalık askeri personele sahip Sovyet Ordusu’nun kaderinin ne olacağı ve Rusya’nın bu süreçte nasıl bir rol üsteleneceğiydi. Sovyet askeri mirası konusundaki sorunlar, nükleer silahların tek mirasçısı olarak Rusya’nın kabul edilmesi ve diğer cumhuriyetlerdeki nükleer silahların START 1 anla ması uyarınca imha edilmesi, konvansiyonel silahların AKKA yükümlülükleri çerçevesinde payla ılması ile çözülmü tür. Sovyet askeri personeli konusu ise BDT üyeleri arasındaki ikili ve çok taraflı anla malar çerçevesinde çözülmeye çalı ılmı tır.
Yeni payla ımla Rusya, Sovyet askeri mirasından en fazla payı alan ülke olarak kendi ulusal ordusunu olu turmak için önemli bir avantaja sahip olmu tur.
Ancak öte yandan, eski mirası devralmak aynı zamanda onun sorunlarını da devralma anlamına gelmekteydi. Bu bağlamda eski Sovyet ordusu temelinde olu turulmak istenen yeni Rus ordusu köklü biçimde deği en siyasal, ekonomik, askeri ve ideolojik ko ullara uygun biçimde kurulmak durumundaydı ve bu amacı gerçekle tirmek için ciddi bir askeri reform gerekmekteydi. Öncelikle, eski Sovyet mirası silahlı kuvvetlerin iç durumu çok kötüydü. Disiplinsizlik, yolsuzluk, firar
243 oranındaki yükseklik, ekonomik sorunlar nedeniyle subayların kitlesel istifası ve askere alınma sisteminin çökmesi gibi sorunlar ordunun sava kabiliyetini dü ürerek, temel görevini yerine getirmesini engelleyecek boyutlara ula mı tı.
1992–1999 döneminde Yeltsin yönetimin yaptığı askeri reform hamleleri
çe itli ekonomik ve politik geli meler nedeniyle sorun ya asa da, askeri harcamaları dü ürerek, askeri personel sayısını azaltarak, ordusunun kötü stratejik konu lanmasını AKKA yükümlülüklerine kar ı çıkarak çözmeye çalı mı tır. Ayrıca,
BDT üyeleriyle ikili ve çok taraflı anla malar yapmak suretiyle, zaman zaman nükleer güç statüsünü kullanarak ve son olarak ordu yapılanmasını yeniden düzenleyerek askeri alandaki sıkıntıları gidermeye çalı mı tır. Ancak bütün bu
çabalara rağmen, atılan adımlar sadece günü kurtarıcı nitelikte kalmı ve Yeltsin yönetiminin köklü askeri reform konusundaki ba arısızlığını açıkça ortaya koymu tur. Yeltsin döneminde köklü askeri reformun Rusya’da ba arılamamasının en önemli nedenleri olarak siyasal iktidarının zayıflığı ve bu bağlamda özellikle askeri çevrelerin kar ı çıkamaları, siyasal sistemim yeterince demokratik olmaması, siyasal elitin gündem yoğunluğu nedeniyle askeri reforma ilgisizliği ve askeri reform modeli konusunda ülkedeki genel uzla mazlıklardı. Ayrıca, Çeçenistan sava ı,
Batı’nın politikaları, mali kaynak sıkıntısı, nükleer seçenek gibi unsurları da engel olarak sayabiliriz.
Serbest piyasa ekonomisine geçi ve Sovyet mirası ekonominin reformu,
Yeltsin döneminde Rusya’nın en öncelikli sorunlarından biri olmu tur. Hem iç politik ve hem de dı politik geli melerin önemli ölçüde etkilediği ekonomik reform sürecinde üç önemi dönemden bahsedebiliriz. 1992–1993 dönemin kapsayan ilk dönemde krizden çıkmak için bir an önce serbest piyasa ekonomisine geçi yapılması
244 amaçlanmı ve bu amaçla “ ok tedavi” yöntemi ile hızla fiyat serbestle tirmesi,
özelle tirme ve sosyal boyutu önemli ölçüde göz ardı eden yapısal reformlar gerçekle tirilmeye ba lanmı tır. Fakat, Gaydar hükümetinin bu politikaları iç politik ve ekonomik nedenlerle sonuçlanamamı , ardından gelen Çernomirdin hükümeti makro istikrarı korumak, enflasyonu indirmek ve bunun için mali para araçlarını etkin biçimde kullanmaya ve halk talepleri sonucu sosyal destek politikalarını da dikkate alan bir politika izlemeye ba lamı tır. Ancak 1997 sonundan itibaren
Çernomirdin hükümetinin yapısal reformları gerçekle tirememesi, yıkıcı boyutlarla ula an yolsuzluk, vergi kaçırma gibi sorunların yanı sıra, dı piyasalarda özellikle
Asya mali kriz Rus ekonomisini yeni bir kriz sürecine sokmu tur.
Daha sonra olu turulan Kiriyenko ba kanlığındaki hükümet, IMF ve
Japonya’nın dı desteğine rağmen ekonomiyi kriz sürecinden çıkaramamı ve 17
Ağustos 1998’de Rusya iflasını ilan etmi tir. Bu süreçte iç ve dı faktörler Rusya’nın ciddi bir ekonomik krize girmesini önü açacak biçimde geli mi tir. Đç dinamikler bakımından giderek artan yüksek bütçe açıkların varlığı ve bu açığı finanse etmek için esas gelir kaynağı vergilerin toplanamaması Rusya ekonomisini ciddi bir mali iflasını e iğine getirmi tir. Öte yandan dı dinamiklerden 1997’deki Asya krizinin artçı oku Rusya ekonomisini sarsmı tı. Diğer önemli bir dı faktör, dünya piyasalarında benzin ve doğal kaz fiyatlarında büyük dü ü ya anması ve bunun sonucu Rusya’nın 1998 içersinde yakla ık 9 milyar dolar kaybetmesiydi. Öte yandan,
Ekim 1997’den itibaren ba layan ekonomik kriz sürecinin derinle memesi için uluslararası kurumların ve Japonya’nın Temmuz 1998’de söz verdiği 22,6 milyar dolarlık yardım da Rusya’ya sorunsuz bir biçimde ödenmemi tir. Uzla maya göre
1998 içinde ödenmesi gereken 14,8 milyar dolarlık dilimin sadece 4,8 milyarı
245 verilmi ve geri kalan kısmının verilmesi ise durdurulmu tur. Bu sorunun en önemli nedeni Rusya’da ekonomik krizin daha da derinle meye devam etmesi ve bu durumun da Kiriyenko hükümetini istifaya götürerek kısa süreli geçici hükümetler yolunu açması olmu tur. Rusya, önce Primakov ve Stepa in hükümetleri deneyimini ya asa da, bu yeni hükümetlerin iç politik mücadeleler gölgesinde kurulması ve kısa süreli olması ekonomiyi rayına oturtmak için köklü reform politikaları yürütülmesini olanaksızla tırmı tır.
Yeltsin döneminde ülke içindeki ekonomik, politik, sosyal ve dı politika alanlarındaki sorunların derinle erek Rusya’yı çok boyutlu bir krize sürüklemesi
Ba kan Yeltsin’in hem halkın ve hem de Rus seçkinlerinin gözünde etkinliğini ve me ruiyetini büyük ölçüde kaybetmesine yol açmı tır. Ülkenin kar ıla tığı sorunlar, yeni bir ulusal lider arayı ı için zemin hazırlamı tır. 9 Ağustos 1999’da Ba bakanlık ve 31 Aralık 1999’da da vekâleten Ba kanlık görevine getirilen Vladimir Putin
ülkenin kar ıla tığı sorunları çözebilecek yeni ulusal lider konumuna oturmu tur.
Daha önceki ba arısız çabaların Rusya’yı içine soktuğu çıkmazı önemli bir ders olarak gören Putin RF’nun SSCB ile aynı kaderi payla maması için daha dikkatli adımlar atacağının sinyallerini daha ilk ba tan vermi tir. Dahası kontrollü dönü üm için iki ba arılı örnek, imparatorluktan ulus devlete geçi yapmı Türkiye ile sosyalist Çin’in dönü üm modelleri de Rusya için “kontrollü dönü üm” modelini cazip kılan unsurlar olmu tur. Kısacası tarihi, iç ve dı etkenler “kontrollü dönü üm modelini” Putin yönetimi tarafından cazib temel strateji haline getirmi tir.
Putin yönetiminin izlediği strateji “güçlü ve etkin merkezi devlet, güçlü ekonomi, güçlü ordu ve uzla tırıcı, pragmatist aktif dı politika” biçiminde formüle dilebilecek ve bir biriyle sıkı bağlantılı olan dört temel hedefi gerçekle tirmeyi
246 hedeflemi tir. Putin daha 16 Ağustos 1999’da Ba bakan sıfatıyla parlamentoda yaptığı ilk siyasi konu masında Rusya’nın güçlü bir devlete ihtiyacını ülkenin temel sorunlarından biri olarak vurgulamı tır. Putin “güçlü devlet” vurgusunu kendi seçim platformu sayılan 30 Aralık 1999 tarihli “Binyılın E iğinde Rusya” isimli makalesinde geni biçimde anlatmı , Rusya’nın yeniden doğması ve ayağa kalkmasının anahtarının devletçilik alanında olduğunu ve ülkenin güçlü devlete ihtiyacı olduğunu ilan etmi tir.
Putin yönetiminin “güçlü devlet” amacının ilk hedefini Çeçenistan sorunu olu turmu tur. Çeçenistan’a müdahale eden Putin birinci sava a oranla siyasi, askeri, psikolojik açıdan daha hazır biçimde girdiği ikinci sava ta ba arılı sonuçlar almı tır.
Bu müdahale sonucunda Çeçenistan’da Rusya’nın denetimi büyük ölçüde sağlanmı , bağımsızlık yanlısı direni çi gruplar ve liderler yenilgiye uğratılmı veya ortadan kaldırılmı tır. Çeçenistan müdahalesi ve onun sonuçları Rusya’da Putin yönetiminin merkezi devlet konusundaki kararlılığını ortaya koyarken, bölgelerin merkezkaç eğilimlerinin zayıflamasını ve federal yönetim tarafından kontrol altına alınmasına imkan vermi tir.
Putin’in “güçlü devlet” hedefinin ikinci büyük a aması Rusya’da merkezi devletin gücünü restore edecek federal reformları gerçekle tirmek olmu tur. Bu yöndeki adımlar Putin’in Mayıs 2000’de devlet ba kanlığı görevine ba lamasıyla atılmı tır. Ülkede “dikey otorite” biçiminde tanımlanan yeni merkezi iktidar yapısının in asını amaçlayan federal reformlar yürütülmeye ba lanmı tır. Bu federal reformlar aracılığıyla Yeltsin döneminde zayıflayan federal yönetimi bölgeler kar ısında güçlendirecek adımlar atmı , bu çerçevede merkezin bölgeler üzerinde kontrolünü güçlendiren devlet ba kanlığı müessesesini yetki ve kapsam bakımından
247 güçlendirmi , bölgelerin federal düzeyde etkinlik sağlamasında önemli bir zemin olan Federasyon Konseyi’ni kendi denetimi altına almı tır. Böylece, Yetlsin dönemi merkez ve bölgeler arasında pazarlık usulüne göre belirlenen federal ili kileri büyük
ölçüde ortadan kaldırdığı ve Kremlin’in yönlendirdiği dikey bir ili ki sürecini ba lattığı söylenebilir.
Putin yönetiminin güçlü merkezi devlet amacının üçüncü önemli boyutu Rus siyasal sistemini “kontrollü dönü üm modelini” gerçekle tirebilecek biçimde
ekillendirmek ve siyasi arena üzerinde kendi kontrolünü sağlamak olmu tur.
Putin’in iktidara gelmesinden sonra Rus siyasal sistemi yeniden ekillenmeye ba lamı tır. Putin yönetimi 1993 Anayasası’nın getirdiği süper ba kanlık sistemini gerçek manada kullanırken, bütün gücün fiilen Kremlin’de toplanması için adımlar atmı tır. Bu çerçevede Rus siyasi sistemin kendine özgün roller oynayan bütün
önemli aktörleri (Duma, siyasal partiler, medya, oligarhlar ve halk) Kremlin yönetiminin sıkı denetimi altına alınmı tır. “Yönetilebilir demokrasi” biçiminde tanımlanan bu siyasi yapılanmanın bir diğer önemli özelliği siyasi yapılanmada güvenlik ekibinin rolünün güçlenmesi olmu tur.
Putin yönetiminin kontrollü dönü üm modelinin en önemli boyutlarından biri askeri alanla ilgili olmu tur. Kontrollü dönü üm modelinin askeri alanla ilgili yakla ımını genel anlamda iki önemli boyutta ele almak mümkündür. Bu yakla ımın birinci boyutunu Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ının yeniden tespiti ve askeri güvenlik alanındaki önceliklerinin belirlenmesi, ikinci boyutunu ise bu sorumluluğun yerin getirilmesinde esas aktör konumundaki silahlı küvetlerde reform yapılarak profosyenel orduya geçilme sürecinin ba latılması olu turmu tur.
248 Putin yönetimi dı politikada kendinden önce Rus dı politikasında var olan
çe itli modellerinin sentezinden olu an uzla macı bir model uygulayamaya ba lamı tır. Bu model ülkenin mevcut sorunlarının çözmeye imkân veren ko ulları sağlamayı ve uluslararası arenada yeniden Rusya’nın büyük güc olarak etkinlik kazanmasını amaçlamı tır. Putin dı politikası bölgesel bağlamda da Batı ile yeni bir
Soğuk Sava ı engelleyerek pragmatik i birliğini öngören, fakat ABD’nin küresel egemenlik çabalarına kar ı direnen, ba ta BDT, Asya ve Orta Doğu coğrafyası olmak
üzere önemli çıkar alanlarında etkinliği sürdürmeyi ve güçlendirmeyi amaçlayan nitelikler arz etmi tir.
Sonuç olarak, geleneksel Rus ve Sovyet ulusal güvenlik anlayı ının 1991’den sonra ciddi bir deği im süreci içine girmek zorunda kaldığı söylenebilir. Bu deği im sürecinin iç boyutu SSCB’nin çökü ünden sonraki siyasal, ekonomik ve askeri yapıyı serbest piyasa ekonomisine sahip demokratik siyasal yapının gereklerine uygun biçimde reforme etmeyi ihtiva etmi tir. Benzer biçimde SSCB’nin çökü ünün dı yankısı da iki kutuplu ve idelojik merkezli rekabet anlayı ının sona ermesi biçiminde olmu tur. Bu durumda yeni Rusya’nın ulusal güvenlik anlayı ının dı boyutunun da yeni jeopolitik gerçekleri ve güç dengelerini dikkate alan bir çerçevede ekillenmesi zorunluluğu doğmu tur. 1992–1999 dönemini kapsayan süreçte Rusya’da iktidarda bulunan Yeltsin yönetimi en önemli sorun olan yeni ko ullara uygun iç ve dı reformu gerçekle tirmede bazı önemli çabalarda bulunsa da, 1999’a gelindiğinde bu
çabalarının yeterli ölçüde sorunların çözümüne yardımcı olmadığı görülmü tür. Bu durum Yeltsin’in yerine Vladimir Putin’in iktidara getirilmesi ve Rusya’nın yeni bir dönü üm sürecine girmesine yol açmı tır. Putin’in gündeme getirdiği kontrollü
249 dönü üm modeli ise ülkenin siyasi, askeri, ekonomik ve dı politika alanlarında köklü deği im sürecine girmesini sağlamı tır.
KAYNAKÇA Kitaplar Abdullatipov, R. G. ve L. F. Boltenkova (der.), Federativnıy Dogovor. Dokumnety.Komentarii , Moskova: Đzdatelstvo ‘Respublika’, 1992. Abdurahmanov M. Đ., A. Bari polets, V. L. Manilov ve V. S. Pirumov, Osnovı Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii , Moskova: Druza, 1998. Acton, Edward, The Present and the Past Russia: the Tsarist and Soviet Legacy, Londra: Longman, 1995. Akyol, Taha, Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye, 2 Cilt, Đstanbul: Ötüken, 1976. Arbatov, Aleksey, Bezopastnost: Rossiyskiy Vıbor , Moskova: EPĐtsentr, 1999. Arbatov, Aleksey, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrinı Uroki Kosova i Çeçni, US, George C. Marshall Center, 2000. Berdyaev, Nikolay, Russkaya Đdeya , Moskova: Folio, 2000. Berman, Marshall, Katı Olan Her ey Buharla ıyor: Modernite Deneyimi, Ümit Altuğ ve Bülent Peker (çev.), Ankara: Đleti im, 1994. Bogdanov, Đgor Y., A. P. Kalinin ve Y. N. Rodionov, Ekonomiçeskaya Bezopastnost Rossii’: Tsifrı i Faktı 1992 1998, Moskova: ĐSPĐ RAN, 1999. Bogdanov, Đgor Y., Ekonomiçeskaya Bezopastnost Rossii’: Teoriya i Praktika Moskova, ĐSPĐ RAN, 2001. Bıkov, Oleg N., Natsionalnaya Bezopastnost Rossii : Geopolitiçeskiy Aspektı , Moskova: ĐMEMO, 1997. Buszynski, Leszek, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War Londra: Praeger Publishers, 1996.
250 Buzan, Barry, ve Ole Waever, Regions and Powers: The Structure of Internationa Security , Cambridge: Cambridge University Press, 2003. Vozjennikov, Anatoliy V. ve A. A. Proxojev, Gosudastvennoe Upravlenie i Natsionalnaya Bezopasnost Rossii, Moskova: Đzdatelstva RAGS 1998. Vozjennikov, A. V., Đ. H. Glebov ve V. A. Zolotarev, Osnovnıe Kontseptualnıe Polojeniya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v 21’im Veke, Moskova: ZAO Edas Pak, 2000. Vozjennikov , A. V., Pardigma Natsionalnoy Bezopastnosti Reformiruyu eysya Rossii, Moskova: ZAO Edas Pak , 2000. Cafersoy, Nazim, Elçibey Döneminde Azerbaycan Dı Politikası(Haziran 1992 Haziran 1993): Bir Bağımsızlık Mücadelesinin Diplomatik Öyküsü, Ankara: ASAM, 2001. Cafersoy, Nazim, Eyalet Merkez Düzeyinden E it Statüye: Rusya Azerbaycan Đli kileri (1991–2000), Ankara: ASAM, 2001. Carrére d’Encausse, Héléne, Tamamlanmamı Rusya , Re at Uzmen (çev.), Đstanbul: Ötüken, 2003. Ca ın, Mesut Hakkı, Rus Đmparatorluk Stratejisi, Ankara: ASAM, 2002. Chubarov, Alexsander, The Fragile Empire: A History of Imperial Russia, New York: Continuum, 1999. Cliff, Tony, Rusya’da Devlet Kapitalizmi, Ali Saffer ve Tarık Kaya (çev.), Đstanbul: Metis Yayınları, 1990. Cohen, Ariel, Russian Imperialism: Development and Crisis , Londra: Praeger, 1999. Çernenko, A. G., Ob erossiyskaya Natsionalnaya Đdeologiya i Razvitiye Federalizma v Rossiyi, Sankt Petersburg: Sankt Petersburg Üniversitesi, 1999. Chubais, Igor, From the Russian Idea to the Idea of a New Russia : How We Must Overcome the Crisis of Ideas, J. Alexsander Ogden (çev. ve der.), Cambridge, M A.: John Kennedy School of Goverment, 1998. Delyusin, Leo; (der.), Rossiysko Kitayskie Otna enie i Problema Mnogopolyarnogo Mira , Moskova: RAN ĐMEPĐ, 2001. Dugin, Aleksandr, Osnovı Geopolitiki. Geopolitiçeskoe Budu ee Rossii , Moskova: Arktogeya Tsentr, 3. baskı, 1999.
251 Dunlop, John B., Russia Confronts Chechnya , Cambridge: Cambridge University Pres, 1999. Ebenstein, William, Two Ways of Life: The Communist Challenge to Democracy, New York: Holt, Rinehart and Winston, 1964. Evraziyskiy Vzglyad: Osnovnıe Printsipı Doktrinalnoy Evraziyskoy Platformı , Moskova: Aktogeya Tsentr 2001. Falkenrath, Richard A., Shaping Europe’s Military Order: The Orgins and Consequences of the CFE Trety, Cambridge M A.: MIT Press, 1995. Feshbach, Murray (der.), National Security Issues of the USSR, Work Shop 6 7 November 1986, NATO, hg, Brussels: Martinus Nijhoff Publishers, 1987. Fuller, C. William, Strategy and Power in Russia :1600 1914 , New York: The Free Press, 1992. Gadjiev, K. S. , Vvedenie v Geopolitiku , Moskova: Logos, 2.baskı, 2000. Galeotti, Mark, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post Soviet Russia, Londra: Longman, 1995. Gall, Carlatto, ve Thomas de Wall, Chechnya : Calamity in the Caucasus , New York: New York University Pres, 1998.
Gaydar, Yegor, Gosudastvo i Evolyutsiya: Kak Otdelit Sobstvennost ot Vlasti i Povısit Blagosostayanie Rosssiyan , Moskova: Norma, 1997. Gaydar, Yegor, Dolgoe Vremya: Rossiya v Mire: Oçerki Ekonomiçeskoy Đstoriii, Moskova: Delo, 2. Baskı, 2005. Gaydar, Yegor, Dni Porajeniy i Pobed , Moskova: Evraziya, 1997.
Gevorkyan, N., A. Kolesnikov ve N. Timakova (der.), Ot Pervogo Litsa : Razgovori s Vladimirom Putinom , Moskova: Vargius, 2000. Gumilev, N. Lev, Etnogenez i Biosfera Zemli , A.Đ. Kurkçi (yay.haz.), Moskova: “Institut DĐ DĐK”, 2.baskı, 1997. Gumilev, N. Lev, Kavimlerin Türeyi i ve Yerüzerindeki Ya am Bölgeleri, Etnogenez ve Yerüzü Biyosferi, Nuri Eyüpoğlu (çev.), Ankara: Ötüken, 2001. Gumilev, N. Lev, Ot Rusi k Rossii , Moskova: Progress Pangeya, 1994. Gumilev, N. Lev, Ritmi Evrazii: Epoh i Tsivilizatsii, Moskova: Progress Pangeya, 1993.
252 Hammond , E. Vincent (der.), The History of Russia , Yyy.: The Heron Press, 1996. Heller, A. Mark, The Dynamics of Soviet Policy in the Middle East : Between Old Thinking and New, Tel Aviv: JCSS, 1991. Ilyin, V. V. ve A. S. Ahiezer, Rossiyskaya Gosudarstvennost: Đstoki, Traditsii, Perspektivı , Moskova: MGU, 1997. International Institute for Strategis Studies (IISS), The Military Balance:1992 1993 Londra: Brassey’s, 1992. Đvanov, Đgor, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya:Desyat Let Vne ney Politiki Stranı , Moskova: Olmapress, 2002. Jrinovski, Vladimir, Güneye Doğru Son Đlerleyi , Ankara: Yeni Çığır, 1997. Kaspe, Svyatoslav, Đmperya i Modernizatsiya: Ob aya Model i Rossiyskaya Spetsifika , Moskova: Rossiyskaya Politiçeskaya Entsklopediya (ROSSPEN), 2001. Kipp, Jacob W., Forecating Future War : Andrei Kokoshin: Scholar and Bureaucrat , (Fort Leavenworth, KS: U.S.Army Foreign Military Studies Office, 1998. http://call.army.mil/fmso/fmspubs/issues/kokoshin.htm (10 Haziran 2006). Kiseleva, A. F., (der.), Politiçeskaya Đstoriya Russkoy Emigratsii (1920–1940): Dokumentı, Moskova: VLADOS, 1999. Kissinger, Henry, Diplomacy, New York: Simon and Schuster, 1994. Klebnikov, Paul, Godfadher of the Kremlin , Londra: Harcout, 2000. Klyamkin, Đgor ve Lilia Shevtsova, This Omnipotent and Impotent Goverment: The Evolution of Political System in Post Comunist Russia, Washington: Gendalf Publishers, 1999. Klyamkin, Đgor ve Liliya evtsova, Vnesistemniy Rejim Borisa II. Nekotorie Osobennosti Politiçeskogo Razvitiya Post Sovetskoy Rossii , Moskova: Carnegie Moscow Center, 1999. Kokoshin, A.Andrei, Soviet Strategic Thought:1917 1991 , Cambidge Massachusetts: The MIT Press, 1998. Koko in, Andrey A., Politika Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v Uslovyah Globalizatsii , Moskova: Rossiyskaya Akademiya Nauk Đnstitut Problem Mejdunarodnoy Bezopastnosti, 2001. Konstitutsiyi Stran SNG , Almatı: Jeti Jargı, 1999.
253 Kuchins, Andrew C. (der), Russia After The Fall , Washington: Carnegie Endowment for International Peace, 2002. Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihî: Ba langıçtan 1917’ye kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 4. baskı, 1999. Kura vili, K. T., Federativnaya Organizatsiya Rossiyskogo Gosudarstva, Moskova: Kompaniya Sputnik, 2000, ss.10 42. Leonhard, Wolfgang, Bugünkü Sovyet Đdeolojisi, Cemil Ziya anbey (çev.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,1975. Mala enko, Aleksey ve Dmitri Trenin, Vremya Yuga: Rossiya v Çeçne, Çeçne v Rossiye , Moskova: Gendalf, 2002. Marx, Karl, 18. Yüzyılda Gizli Diplomasi. Rus Despotizminin Asyatik Kökeni , Đstanbul: Kaynak, 1992. Mazo, Boris, Piterskie Protiv Moskovskih, Moskova: Eksimo, 2003. McGwire, Michael, Perestroika and Soviet National Security, Washington D.C: The Brookings Institution, 1991. Medvedev, Roy, Vladimir Putin: Çetıre Goda v Kremle , Moskova: Vremya 2005. Mihaylov, A. T., Evolyutsiya Geopolitiçeskih Đdey, Moskova: Ves Mir, 1999. Muhin, Aleksey, Piterskiy Okrujenie Prezidenta , Moskova: yy, 2003 Munçaev, . M. ve V. M. Ustinov, Politiçeskaya Đstoriya Rossii: Ot Stanovleniya Samoderjaviya do Padeniya Sovetskoy Vlasti , Moskova: Norma, 1999. Nartov, N. A., Geopolitika, Moskova: YUNĐTĐ, 1999. Neumann, B. Iver, Russia and the Idea of Europe, Londra: Routledge, 1996. Ogan, Sinan, Rusya’da Siyaset ve Oligar i , Ankara: ASAM, 2003. Oleynikov, E. A. (der.), Ekonomiçeskaya i Natsionalnaya Bezopastnost , Moskova: Đzdatelstvo “Eksamen”, 2004. Petro, N. Nicolai ve Alvin Z. Rubinstein, Russian Foreign Policy: From Empire to Nation State, New York: Longman, 1997. Pipes, Richard, Russia Under the Old Regime, New York: Charles Scribner’s Sons, 1974. Primakov, Yevgeni, Godı Bol oy Politike , Moskova: Sover enno Sekretno, 1999.
254 Proektor, D. M., Novıe Đzmereniya Rossiyskoy Politiki Bezopastnosti na Rubeje Stoletiy , Moskova: ĐMEMO, 1997. Rumer, B. Eugene, Russian National Security and Foreign Policy in Transition, Santa Monica: RAND, 1995. Pyabov , Andrey, ‘Samobıtnost’ Vmesto Modernizatsii: Paradoksı Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru , Moskova: Moskovskiy Tsent Karnegi, 2005. Sergounin, Alexander, Post Communist Security Thinking in Russia: Changing Paradigms, Copenhagen: Copenhagen Peace Research Institute,1997. Shevtsova, Lilia, Yetlsin’s Russia: Chalenges and Constraints , Moskova: Carnegie Moscow Center, 1997. Starodubov, Viktor, Rossiya S A Globalnya Zavisimost , Moskova: Molodaya Gvardiya, 2004. evtsova, Liliya, Rejim Borisa Yeltsina Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegii, 1999. eynis, Viktor, Vzlet i Padenie Parlamenta: Perelomnıe Godı v Possiyskoy Politike (1985–1993) , Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegii, 2005. Shenfield, D. Stephen, Russian Fascism: Traditions, Tendencies, Movements, New York: M. E. Sharpe, 2001. Shlapentokh , Vladimir, A Normal Totalitarian Society: How the Soviet Union Functioned and How It Collapsed, New York: M. E. Sharpe, 2001. Skocpol, Theda, Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa, Rusya ve Çin’in Kar ıla tırmalı Bir Çözümlemesi, S. Erdem Türközü (çev.), Ankara: Đmge Kitabevi, 2004. Soljenitsin, A. Đ., Kak Nam Obustroit Russiyu , Moskova: Patriot, 1991. Sorokin, K. E., Geopolitika Sovremennosti i Geostrategiya Rossii , Moskova: ROSSPEN, 1996. Strashiun, A., Federalnoe Konstitutsionnoe Pravo Rosii: Osnovnye Đstochniki po Sostoyaniyu na 15 Sentyabrya 1996 goda , Moskova: Đzdatelstvo NORMA, 1996. Tihonrabov, Y. B., Geopolitika , Moskova: ZAO Biznes kola “Đntel Sintez”, 1998. Treadgold, W. Donald, Twentieth Century Russia , Boulder: Westiew Press, 1995. Trenin, Dimitri, The End of Eurasia: Russia on the Border Between Geopolitics and Globalization , Moskova: Carnegie Moscow Center, 2001.
255 Truscott, Peter, Russia First: Breaking With the West , London: I. B. Tauris Publishers, 1997. Tuminez, S. Astrid, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy , New York: Rowman & Littlefield Publishers, 2000. Vandalkovskaya, G.. M., Đstoriçeskaya Nauka Rossiyskoy Emigratsii: ‘Evraziyskiy Soblazn’, Moskova: Pamyatnik, Đstoriçeskoy Mısli, 1997. Vozjennikov , A.V., Pardigma Natsionalnoy Bezopastnosti Reformiruyu eysya Rossii , Moskova: ZAO Edas Pak , 2000. Vozjennikov, A.V., Đ. H. Glebov ve V. A. Zolotarev, Osnovnıe Kontseptualnıe Polojeniya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v 21’im Veke , Moskova, ZAO Edas Pak, 2000. Wallerstein , Immanuel, Jeopolitik ve Jeokültür, Mustafa Özel (çev.), Đstanbul: Đz yayıncılık, 2. baskı, 1998. White, Stephen, Russia’s New Policits: The Managment of Rost Comunist Society, Cambridge: Cambridge Univeristy press, 2000. Zamaleev, A. F., Uçebnik Russkoy Politologii, Sankt Petersburg: Letniy Sad, 2002. Ziegler, E. Charles, The History of Russia, Westport Connecticut: Greeenwood, 1999. Zyuganov, Gennadiy, Geografiya Pobedı: Osnovı Rossiyskoy Geopolitiki , Moskova: yy., 1997. Makaleler Adomeit, Hannes, ‘Comment on the paper of Arnold L. Horeliek’, Murray Feshbach (der), National Security Issues of the USSR , Work Shop 6 7 November 1986, NATO, hg, Brussels, Belgium, (Dordrecht Niderland: Martinus Nijhoff Publishers, 1987, s. 20 23. Adomeit, Hannes, ‘Konseptualnıe Napravleniya Vne ney Politiki Rossii’, Stephan Kreuzberger, Sabina Grabovski ve Jutta Unser (der.), Vne naya Politika Rossii: Ot Eltsina k Putinu , Kiev: Optima, 2002, s.10 25. Adomeit, Hannes, ‘Russia as a “Great Power” in World Affairs : Images and Reality’, International Affairs (Royal Institute of International Affairs), Cilt. 7, Sayı. 1 (Ocak 1995), s. 35–68. Afanasyev, Mihail, ‘Đspıtıvaya Politiçeskiye Đnstitutı’, Pro et Contra, Cilt 4, Sayı 2 (Đlkbahar 1999), s.94–98.
256 Afanasyev, Yuri N., ‘Russian Reform Is Dead: Back to General Planning’, Foreign Affairs , Cilt. 73, Sayı. 2 (Mart Nisan 1994), s.21–26. Alexseev, Mikhail, ‘The Unintended Consequences of Anti Federalist Centralization in Russia’, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:112 142), Policy Memo Series No: 117, Washington DC: 2000, s.29 34. Alexandrova Arbatova, Nadia, ‘The Balkans test for Russia’, Vladimir Baranovsky (der), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s. 403–423. Alexseev, Mikhail A.,‘The Challenge of Relations With Former Republics’, Stephen K.Wegren (der.), Russia’s Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment , New York: M. E. Sharpe, 2003, s.38 57. Alisson, Roy, ‘Russia and the New States of Eurasia’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres , 2001, s. 443 454. Allison, Roy, ‘Miltary Factors in Foreign Policy’, Neil Malcolm, Alex Pravda, Roy Allison ve Margot Light (der.), Internal Factors in Russian Foreign Policy, New York: Oxford University Pres Inc., 1996, s.230 285. Allison, Roy, ‘The Network of New Security Policy Relations in Eurasia’, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, Londra: RIIA, 1998, s. 12 32. Allison, Roy, ’The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies’, Vladimir Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda , New York: SIPRI, 1997 , s .165 195. Arabatov, Alexei G., ‘Military Reform in Russia’, International Security, Cilt., Sayı. 4 (Yaz 1998), s. 83 134. Arbatov, Aleksey, ‘Sokra enie i Ograniçenie Vorujenie’, Aleksey Arbatov, Bezopastnost: Rossiyskiy Vıbor , Moskova: EPĐtsentr, 1999, s. 449–501. Arbatov, Alexei G., ‘Russia’s Foreign Policy Alternatives’, International Security , Cilt. 18, Sayı. 2 ( Sonbahar 1993), s. 5 43. Arbatov, Alexei G., ‘Russian Foreign Policy Prioriters for the 1990s’, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brassey’s (US) , CSIA, 1994, s.1 42. Arbatov, Alexei, ‘Russian Security Interests and Dilemmas: An Agenda for the Future’, Abram Chayes ve Antonia Handlers Chayes, Lara Olson (der.), Managing
257 Conflict in the Former Soviet Union. Russian and American Perspectives, Londra: MIT Press, 1997, s. 411 458. Arbatov, Gennadiy A., ‘Rossisko Amerikanskie Otno eniya: Problemı i Zadaçi’, S A Ekonomika, Politika, Đdeologiya, Sayı 12 (1994), s. 3–12. Arbatov, Aleksey, ve Pyotr Roma kin, ‘Voennıe i Politiçeskie Aspektı Oboronnogo Budjeta 2003’, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıe Otna enie , Sayı 6 (2003), s.36 43. Baev, Pavel, ‘Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia’, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, Londra: RIIA, 1998, s. 209–229. Baev, Pavel, ‘Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia’, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia , Londra: RIIA, 1998, s.209 229. Baev, Pavel, Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokra enie, Pazlojenie, Porajenie’, Dmitriy Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii: Vlast i Politika , Moskova: Đzdatelstvo “Đnterdialekt+”, 2005, s.51 88. Bela , Vyaçeslav, ‘Lobbizm s Çeloveçeskim Litsom’, Vlast , Sayı 28 (21–27 Temmuz 2003), s.13 17. ’Belovejskie Sogla eniiya’, Tatyana. A. akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova, ROSSPEN, 2002, 4.Cilt, s. 1–18. Betz, David J., ve Valeriy G. Volkov, ‘The False Down of Russian Military Reform’, Conflict and Security, (Yaz/Sonbahar 2003) s. 45 51. Blank, Stephen J. “Putin’s Twelve Step Program”, The Washington Quarterly , Cilt 25, Sayı 1 (Kı 2002), s.147 160. Braithwaite, Rodric, ‘Russian Realities and Western Policy’, Survival , Cilt 36, Sayı 3 (Sonbahar 1994), s.11 27. Breslauer, Ceorge W., ‘Boris Yeltsin as Patriarch’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres , 2001, s.70– 81. Brudny, Yitzhak M.,‘Continuity or Change in Russian Electoral Patterns? The December 1999 March 2000 Election Cycly’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres , 2001, s.154 178. Budak, Mustafa, ‘Dünden Bugüne Çeçenistan’, Yeni Türkiye: Türk Dünyası Özel Sayısı II , Cilt . 3, Sayı. 16 (Temmuz Ağustos 1997), s.2037 2054. ‘Budjet v Pogonok’, Vlast , ( 27 Eylül 2004), s.22
258 Bulavinov, Đlya, ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 1’, Vlast , Sayı 44 (10 16 Kasım 2003), s. 20 28. Bulavinov, Đlya, ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 2’, Vlast, Sayı 45 (17 24 Kasım 2003), s.36 42. Bulavinov, Đlya, ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 3’, Vlast, Sayı 46 (24 30 Kasım 2003), s.30 34. Bulavinov, Đlya, ‘Koloda Rossiskoy Federatsii 4’, Vlast, Sayı 47 (1 7 Aralık 2003), s.34 40. Burke, James F., ‘Gorbachev’s Eurasian Strategy’, World Affairs , Cilt 155, Sayı 4 (Đlkbahar 1993), s.156 168. Bukkvoll, Tor, ‘Arming the Ayatullahs: Economic Lobbies in Russia’s Iran Policy’, Problems of Post Communism , Cilt 49, Sayı 6 (Kasım/Aralık 2002), s.29 41. Carr, Edwadr Hallett, ‘The Nazi Soviet Pact’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.155 160. Cafersoy, Nazim, “Rusya’nın 11 Eylülü’: Tiyatro Baskınından Yeni Güvenlik Doktrinine”, Stratejik Analiz , Sayı 29 (Eylül 2002), s. 47 57. Cafersoy, Nazim, ‘Rusya Demokrasisinde Mehter Adımları: Duma Seçimleri’, Stratejik Analiz , Sayı 46 ( ubat 2004), s.59–65. Cafersoy, Nazim, ‘Rusya’nın Orta Doğu Politikasında Irak’ , Umit Özdağ, Sedat Laçıner ve Serhat Erkmen (der.), Irak Krizi (2002 2003), Ankara, ASAM yayınları, Temmuz 2003, 1. baskı, s.145 166. Cafersoy, Nazim, ’Irak’ın Yeniden Yapılanması Sürecinde Rusya’, Stratejik Analiz , Sayı 38 (Haziran 2003), s. 66 72. Cafersoy, Nazim; ‘Enerji Diplomasisi: Rus Dı Politikasında Stratejik Araç Deği imi’, Stratejik Analiz , Cilt 1, Sayı 8 (Aralık 2000), s. 52 60. Carr, Edward Hallett, ‘Isolation and Plans for World Revalution’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s. 23 42. Celeste, Wallander, ‘Coming Into Focus’, Harvard International Review , Cilt 19, Sayı 1 (Kı 1996/1997), s.14 18. Chaisty, Paul, ‘Legislative Politics in Russia’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics , New York: Oxford Universitry Pres , 2001, s.103 120.
259 Chamberlin, William Henry, ’Brest Litovsk: The Struggle for Peace’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.6 17. Cherniaev, Anatoli, ‘Gorbaçev and Reunification of Germany’, Gabriel Gorodetsky (der.) , Soviet Foreign Policy: 1917 1991 , Londra: Frank Cass,1994, s.158 169. Cooper, Julian, ‘The Soviet Defence Industry Heritage and Economic Restructuring in Russia’, Lars Wallin (der.), The Post Soviet Military Industrial Complex, Stokholm: Swedish National Defence Reserch Establishment, 1994, s.29 48. Dashichev, Vyacheslav, ‘On the Road to German Reunification:The Viev from Moscow’, Gabriel Gorodetsky (der.) , Soviet Foreign Policy: 1917 1991 , Londra: Frank Cass,1994, s.170 182. Davidov, Yuriy, ‘Problema Kosovo v Rossiskom Vnutropolitiçeskom Kontekste’, Dmitriy Trenin ve E. Stepanov (der.), Kosovo: Mejdunarodnıe Aspektı Krizisa , Moskova: Tsentr Carnegie, Haziran 1999, s. 247 279. Deudney, Daniel, ve G. John Ikenburry, ‘The International Sources of Soviet Change’, International Security , Cilt 16, Sayı 3 (Kı 1991/92), s.74 118. Deutscher, Isaac, ‘Stalin and Comintern’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s. 62 68 Deutscher, Isaac, ‘The Diplomatic Road to War’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.161 172. ’Dogovor o Drujbe, Sotrudniçestve i Partnerstve mejdu Rossiyskoy Federatsiey i Ukrainoy’, Tatyana akleina, (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Moskova: ROSSPEN, 2002, 4. Cilt, s. 340 353. Drobizheva, Leokadia, ‘Power Sharing in the Russian Federation: The View from the Center and from the Republics’, Gail W. Lapidus ve Svetlane Tsalik (der.), Preventing Deadly Conflict: Startegies and Institutions, Moskova: Carnegie Corparation of New York, 14 16 Avgust 1996, http://www.ccpdc.org/pubs/moscow/6.html (14 Eylül 2000). Dvorkin,V. Z., ve V. V. Tsvetkov, ‘Vozmojnoe Dalney ee Sokra enie Arsenalov SNB: Usloviya i Printsıpı’, Tatyana A. akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Moskova: ROSSPEN, 2002, 2. Cilt , s.70–78. ‘Dogovor o Soyuze Belorusi i Rossii’, Tatyana akleina, (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Moskova: ROSSPEN, 2002, 4. Cilt, s. 326 328.
260 Earle, Edvard Mead, ‘Lenin, Trotsky, Stalin : Sovyet Sava Dü üncesi’, Edvard Mead Earle (der.), Modern Stratejinin Yaratıcıları, Demirhan Erdem, Çiğdem Erdem ve Gülçin Ülgezen (çev.), Ankara: ASAM, 2003, s. 275 311. ‘Evraziystvo: Opıt Sistematiçeskogo Đzlojeniya’ (1926), N. G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti: Rossiya Mejdu Evropoy i Aziey , Moskova: Logos, 2000, s. 580–589. ‘Election 1995: Parties’ Foreign Policy Views’, International Affairs (Moscow), Sayı.11–12 (1995), s. 3–27. Allison, Roy, ‘Rossiya, Regionalnıe Konfliktı i Priminenie Voennoy Silı’, Dmitriy Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii: Vlast i Politika , Moskova: Đzdatelstvo “Đnterdialekt+”, 2005, s.147 190. Evangelista, Matthew, ‘The New Soviet Approach to Security’, World Policy Journal , Cilt 3, Sayı 4 (Sonbahar 1986), s. 561–599. Federov, Valentin, ‘Neobyazetelnıy Federalizm v Rossii: Opastnosti Dlya Stranı’, Bezopastnost Evrazii, Sayı.3 (Haziran Eylül 2001), s. 277 293. Fedorov, Yurii, ‘Interest Groups and Russia’s Foreign Policy’, International Affairs (Moscow), Cilt 44, Sayı 6 (1998), s.173 183. Fedorov, Yuriy, ‘Krizis Vne ney Politiki Rossii: Konseptualnıy Aspekt’, Pro et Contra , Cilt. 6, Sayı. 1–2 (Kı Đlkbahar 2001), s.31 49. Filippova, T. A.,‘Prioritetı Pozdney Đmperii’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı, Moskova: ROSSPEN, 2000 , s.129 158. Fink, Carole, ‘The NEP in Foreign Policy: The Cenova Conference and the Treaty of Rapollo’, Gabriel Gorodetsky (der.) , Soviet Foreign Policy: 1917 1991 , Londra: Frank Cass, 1994, s.11 20. Fi man, Mihail, ‘Pravila Bez Đgrı’, Ejemedenlıy Jurnal , Sayı 29 30 (28 Temmuz 10 Ağustos 2003), s. 22 26. Fridman, Lourens, ‘Novaya Politika Velikih Derjav’, Andrey Jagorskiy (der.), Bezopastnost Rossii : XXI Vek , Moskova: Prava Çeloveka, 2000, s.12–42 Freedman, Robert O., ‘Putin and Mıddle East’, Middle East Review of International Affairs , Cilt 6, Sayı 2 (Haziran 2002), s.1 16. Furman, Dmitriy E., ‘O Budu em ‘Postsovetskogo Prostranstva’ , Svobodnıy Mısl, Sayı 6 (1996), s.36 50.
261 Gareyev, Mahmut, ‘Russia’s Priority Interests’, David Lai (der.), Global Perspectives. International Relations, U.S. Foreign Policy and The Viesw From Abroad, Londra: Boulder, 1999, s.127 134. Garthoff, Raymond L.,‘Russian Military Doctrine an Deployments’, Bruce Parrott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia , New York: M.E. Sharpe Ins., 1995 , s. 44–64. Glazev, Sergey, ‘Rossiskaya Reforma i Noviy Mirovoy Poryadok’, Rossiyskiy Ekonomiçeskiy Jurnal , Sayı. 7 (1997), s.3 16. Golts, Aleksandr, ‘Glavnoe Prepyastvie Voennoy Reformı Rossiskiy Militarizm’, Pro et Contra, Cilt 8, Sayı 3 (2004), s.56 68. Golts, Aleksandr, ‘Mirotvorçiskie Operatsii Sredstvo Realizatsii Natsionalnıh Đnteresov Rossii’, Rossiya: Novıe Prametrı Bezopastnosti, Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 1995, s. 42 67. Golts, Aleksandr, ve Aleksandr Rıklin, “Oligarh na Vıdanıe”, Ejenedelnıy Jurnal , Sayı 34 (1 7 Eylül 2003), s.11 18. Golts, Aleksandr, ‘Sotsialno politiçeskoe Polojenie Rossiyskih Voennıh’, Dmitriy Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii: Vlast i Politika , Moskova: Đzdatelstvo “Đnterdialekt+”, 2005, s. 89 114. Gottemeller, Rouz, ‘Yadernoe Orujie v Sovremennoy Rossiyskoy Politike’, Vorujennıe Silı Rossii : Vlast i Politika , Moskova: Đzdatelstvo “Đnterdialekt+”, 2005, s. 221 262. Gu, Kan Sam, ‘Genezis Konfliktov v Zakavkaze i Rol Rossii, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıe Otna eniya , Sayı 10 (2002), s. 93–102, Guskova, Elena, ‘Dinamika Kosovskogo Krizisa i Politika Rossii’, Dmitriy Trenin ve E. Stepanov (der.), Kosovo: Mejdunarodnıe Aspektı Krizisa , Moskova: Tsentr Carnegie, Haziran 1999, s. 32 78. Güney, Nur in Ate oğlu, ‘AKKA’nın Yeni Ko ullara Uyarlanması ve Türkiye’nin Güvenliği’, Gencer Özcan ve ule Kut (der.) Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dı Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar: En Uzun On Yıl, Đstanbul: Boyut Yayıncılık, 1998, s.171 198. Güney, Nur in Ate oğlu, ‘Rusya Federasyonu’nun Yeni Güvenlik Politikası Çerçevesinde Türkiye’ye Bakı ı’, Mustafa Turke ve Đlhan Uzgel (der.), Türkiye’nin Kom uları, Ankara: Đmge, 2002, s. 333 376. Halperin, Charles J.,‘George Vernadsky, Eurasianism, the Mongols, and Russia’, Slavic Review , Cilt 41, Sayı 3 (Sonbahar 1982), s. 477–493.
262 Hanson, Philip, ‘The Future of Russian Economic Reform’, Survival, Cilt 36, Sayı 3 (Sonbahar 1994), s.28 45. Hörmann, Hans Hermann, ve Christian Meier, ‘Konseptualnıy, Vnutrennie i Mejdunarodnıe Aspektı Ekonomiçeskoy Bezopastnosti Rossii’, Andrey Jagorskiy (der.), Bezopastnost Rossii: XXI Vek , Moskova: Prava Çeloveka, 2000, s. 218 244. Hörmann, Hans Hermann, ve Christian Meier, ‘Conseptual, Đnternal, and International Aspects of Russia’s Economic Security’, Alexei Arbatov, ve Karl Kaiser, Robert Legvold (der.), Russia and West: The 21 st Century Security, New York: M. E. Sharpe, 1999, s.77 97. Herman, Robert G.,‘Identity, Norms, and National Security:The Soviet Foreign Policy Revolution and the End of the Cold War’, Peter J.Katzenstein (der.), The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politic, New York: Columbia University Pres, 1996, s.271 316. Herspring, Dale R., ‘Russian Asian Relations’, Stephen K.Wegren (der), Russia’s Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment , New York: M. E. Sharpe, 2003, s 19 37. Horelick, Arnold L, ‘Soviet Foreign Policy Under Gorbaçev’, Murray Feshbach (der.), National Security Issues of the USSR , Work Shop 6 7 November 1986, NATO, hg, Brussels, Belgium, (Dordrecht Niderland: Martinus Nijhoff Publishers, 1987, s.1 16. Huskey, Eugene, ‘Democrasy and Institual Design in Russia’, Archie Brown (der), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres , 2001, s.29 45. Hunter, Robert E., ‘NATO Russia Relations after 11 September’, Journal of Southeast European and Black Sea Studies, Cilt 3, Sayı 3 (Eylül 2003), s. 28 51. Hyde, Matthew, ‘Putin’s Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia’, Europe Asia Studies , Cilt 53, Sayı 5 (2001), s.719 743. Ignatyev, A. V., ‘Godı Voynı s Yaponiey Đ Pervoy Russkoy Revolyutsii’, Đstoriya Vne ney Politiki Rossii: Konets XIX Naçalo XX Veka, Moskova: Mejdunarodniye Otno eniya, 1999, 4. Cilt , s.163–223. Ignatyev, A. V., “Ot ‘Liçnoy Diplomatii’ k ‘Politike Đnteresov’ ”, Rossiya: Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı, Moskova: ROSSPEN, 2000 , s.159 207. Ignatyev, A. V., ve G. V. Melihov, ‘Dalniy Vostok v Planah i Politike Rossii:Proishojdeniye Russko Yaponskoy Voynı’, Đstoriya Vne ney Politiki Rosssii: Konets XIX Naçalo XX Veka , Moskova: Mejdunarodniye Otno eniya, 1999, 4.Cilt , s.133–162.
263 Đlhan, Muktedir, ‘Çeçenistan’ın Bağımsızlık Đlanının Hukuki Dayanakları’, Yeni Türkiye: Türk Dı Politikası Özel Sayısı , Cilt, Sayı 3 (Mart Nisan 1995), s.326– 328. Đvanov, Sergey, ‘Voorujenıe Silı Rossii i EE Geopolitiçeskie Priorıtetı’, Rossiya v Globalnoy Politike , Cilt 2, Sayı 1 (Ocak ubat 2004), s.38 51. Jonson, Lena, ‘Russian Policy in Northern Europe’, Vladimir Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda , New York: SIPRI, 1997 , s.303 324. Kaçins, Endryu, ‘Mo , Demokratiya, Amerikano Rossiyskie Otno eniya’, Endryu Kaçins ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijay ee Desyatiletie , Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004, s.90 98. Kanbolat, Hasan, ‘Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası ve Çeçenistan Sava ı’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel, Cilt 6, Sayı 4 (Kı 2001), s.165 179. Kann, Jeff, ‘What is the New Russian Federalism?’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Press , 2001,s. 374 383. Khasbulatov, Ruslan. ‘The Commonwealth of Independent States: Conflicts, Problems, Perspectives’, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow Washington: Brassey’s (US) , CSIA, 1994, s.165–184. King, Charles, ve Neil J. Melvin, ‘Diaspora Politisc: Ethnic Linkages, Foreign Policy, and Security in Eurasia’, International Security, Cilt 24, Sayı 3 (Kı 1999/2000), s.118 138. Kobrinskaya, Đrina, ‘Rossiya Tsentralnaya Evropa NATO’, Rossiya: Novıe Prametrı Bezopastnosti, Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 1995, s. 8–41. Kokoshin, Andrei, ‘Defense Industiry Conversion in the Russian Federation’, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brassey’s (US) , CSIA, 1994, s. 43 74. Konovalov, Aexander A., ‘The Changing Role of Military Factors’, Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s.196 219. ‘Konseptsiya Natsionalnıy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii’ 1997, Tatyana A. akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, Cilt 4, s. 51 74.
264 ‘Kontsepsiya Natsionalnoy Bezopasnosti Rossiyskoy Federatsii 2000’ Tatyana. A. akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, Cilt 4, s.75 90. ‘Kontseptsiya Vne ney Polititiki Rossiyskoy Federatsii 2000 g’, Tatyana. A. akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, Cilt 4, s.109 121. Korolyev, Đvan, ‘Đntegratsii Rossii v Mirovuyu Ekonomiky (Đtogi Desyatiletiya)’ Pro et Contra , Cit 6, Sayı1 2 (Kı /Đlbahar 2001), s. 66 90. Korotçenko, Đgor, ‘Perestroyku Armii Nujna Naçinat s Serjantov (Đntervyu s Đgor Rodionovım)’, Nezavisimaya Voennoe Obozrenie, www.ng.ru/nvo. (17 Ocak 2003), Kosaç, G. ve E. Melkumyan, ‘Blijnıy Vostok v Rossiskoy Vne ney Politike’, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıe Otna eniya , Sayı 9 (2002), s.38 47. Kosolopov, Nikolay, ‘Stanovlenie Subyekta Rossiyskoy Vne ney Politiki’, Pro et Contra , Cilt 6, Sayı 1–2 (Kı Đlkbahar 2001), s.7–30. Kozyrev, Andei, ‘Partnership or Gold Peace?’, Foreign Policy , Cilt. 99, (Yaz 1995), s. 3–15. Kozyrev, Andrei, ‘A Strategy for Partnership’, Đnternational Affairs (Moscow), Sayı 8 (1994), s. 3 13. Kozyrev, Andrei, ‘Russia. A Chance for Survival’, Foreign Affairs , Cilt 71, Sayı 2 (Yaz 1992), s.1 16. Kozyrev, Andei, ‘The Lagging Partnership’, Foreign Affairs , Cilt 73, Sayı 3 (Mayıs/Haziran 1994), s. 59 71. Kramer, Mark, ‘What is Driving Russia’s New Strategic Consept?’, Cambridge, MA, PONARS, Sayı 103 (Ocak 2000), s.1 2. Kristof, Ladis K. D., ‘The Geopolitical Image of the Fatherland: The Case of Russia’, The Western Political Quarterly, Cilt 20, Sayı 4 (Aralık 1967), s. 941 954. Kuchins, Andew C.; ‘Limits of the Sino Russian Strategis Partnership’, Andew C. Kuchins (der.), Russia After Fall , Washington: CEIP, 2002, s. 205 220. Kux, Stephan, ‘Soviet Federalism’, Problems of Communizm , (Mart Nisan 1990), s.7 15. Lapin, V.L., ‘Dalnıy Vostok Rossii v Fokuse Kitaskoy Politike’, Vestnik Dalnevostoçnogo Otdeleniya Rossiyskoy Akademii Nauk, Sayı 2 (2000), s. 3 19.
265 Larrabee, F. Stephen, ‘Russia and the Balkans: Old Themes and New Challenges’, Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s. 389–402. Leitzinger, Antero, ‘Ichkeria The Final Fight For Freedom’, Antero Leitzinger (der.), Caucasus and an Unholy Alliance , Finland: Kirja Leitzinger, 1997, s. 235 295. Lenin, Vladimir ‘ Thesis on the Question of the Immediate Conclusion of a Seperate and Annexationist Peace’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.18–22. Lenin, Vladimir, ‘Declaration on Peace’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.1–3. Lepingwell, John W.R., ‘Start II and Rolitics of Arms Control in Russia’, International Security , Cilt 20, Sayı 2 (Sonbahar 1995), s. 63–91. Lepingwell, John W.R., ‘The Russian Military and Security Policy in the “Near Abroad”’, Survival , Cilt 36, Sayı 3 (Sonbahar 1994), s.70 92. Lipman, Mariya, ‘Demokratiya: Formalnaya i Upravlyaemaya’, Trudnosti Perohoda: Demokratiya v Rossii , Moskova: Moskovskogo Tsentre Karnegie, 2004, s. 9 13. Lo, Bobo, ‘Rossiya i Kitay’, Endryu Kaçins ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijay ee Desyatiletie , Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004, s.142 146. Lobov, V. N., ‘Military Reform: The New Army’, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brassey’s (US) , CSIA, 1994, s.75 102. Lukin, Vladimir, ‘Our Security Predicament’, Foreign Policy , Sayı 88 (Sonbahar 1992), s. 57 76. MacFarlane, S. Neil, ‘Russia, the West and European Security’, Survival, Cilt 35, Sayı 3 (Sonbahar 1993), s. 3 25. Macolm, Neil ve Alex Pravda, ‘Democratization and Russian Foreign Policy’, International Affairs , Cilt 72, Sayı 3 (1996), s. 537 55. Maksimov, Egor, ‘Tretaya Posadka’, Vlast , Sayı 34 (1 7 Eylül 2003), s.13 16. Markov, Sergei, ‘The Future of Managed Democracy’, The Moscow Times (27 Ocak 2004), s. 6. Maligin, A. V., ‘Strategiçeskiy Konteks Politiki Rossii na Blijnem i Srednem Vostoke’, Mejdunarodnıy Jizn , Sayı 10 (2000), s. 80 87.
266 McFaul, Michael, ‘A Precarious Peace: Domestic Politics in the Making of Russian Foreign Policy’, International Security , Cilt 2, Sayı 3 (Kı 1997/98), s. 5 35 Medvedev, V. ve John E. Tedstrom, Arlo Schultz, ‘Problems of Russia’s Economic Security’, Russian Social Science Review, Cilt 39, Sayı 6 (Kasım/Aralık 1998), s. 4 23. Medetsky, Anatoly, ‘Dissecting Siloviki’s Pyramid of Power’, The Moscow Times (24 Aralık 2003), s. 6. Meyer, Stephen M., ‘The Sources and Prospects of Gorbachev’s New Political Thinking on Security’, International Security , Cilt 13, Sayı 2 (Sonbahar 1988), s. 124 163. Mihaylenko, A. H., ‘Mejdu Rossiey i Zapadom’, Svobodnıy Mısl , Sayı.12 (1999), s. 46 58. Miller, Stiven E., ‘Voennaya Mo Moskvı: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu’, Stiven E. Miller ve Dmitriy Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii : Vlast i Politika, Moskova: Đzdatelstvo “Đnterdialekt+”, 2005, s.1 50. Moukharaiamov, N. M., ‘The Tataristan Model: A Situational Dynamic”, Stavrakis P.J. ve diğerleri (der.), Beyond the Monolith: The Emergence of Regionalism in Post Soviet Russia, Washington DC: The Woodrow Wilson Center Press, 1997, s. 219 232. Narochnitskaya, Natalia, ‘Russia’s National Interest’, International Affairs (Moscow), Sayı. 4 5 (Nisan Mayıs 1992), s.105 113. Nejinskiy, L. N., ‘Ot Plasdarma Mirovoy Revolyutsii k Stanovleniyu Sverxderjavı’, Rossiya : Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı, Moskova: ROSSPEN, 2000 , s. 297 337. Nekipelov, Aleksandr, ‘Kvazirınok Kak Rezultat Rossiyskih Reform’, Pro et Contra , Cilt 4, Sayı 2 (Đlkbahar 1999), s. 5–27. Neumann, Iver B., ‘The Geopolitics of Delineating “Russia” and “Europe”: The Creation of “the Other” in European and Russian Tradition’, Tom Casier ve Katlin Malfliet (der. ), Is Russia a European Power? The Position of Russia in a New Europe, Leuven Belçika: Leuven University Press, 1998, s.17 44. Nicholson, Alex, ‘Kudrin Trumpets Demise of Oligarhy’, The Moscow Times ( 4 Kasım 2003), s.1. Ol anskiy, Dmitriy, ‘Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni’ , Pro et Contra , Cilt 5, Sayı 1 (Kı 2000), s. 34–62.
267 Ottaway, Marina, ‘Demokratiya: Tolko Napoloviny’, Trudnosti Perohoda : Demokratiya v Rossii , Moskova: Moskovskogo Tsentre Karnegie, 2004, s.14 17. Payin, Emil, ‘Seperatizm and Federalism in Contemporary Russia’, Heyward Isham (der.) Remaking Russia: Voices From Within, New York: M. E. Sharpe Đnc., 1995, s.185 201. Peregudov, Sergei, ‘The Oligarchical Model of Russian Corporatism’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Press 2001, s. 259 268. Petrov, Nikolai, ‘Seven Faces of Putin’s Russia: Federal Districts as the New Level of State Territorial Composition’, Security Dialogue , Cilt 33, Sayı 1 (2002), s.73 91. Pivovarov, Yuri, ve Andrei Fursov, ‘“The Russian System:” An Attempt to Understand History’, Social Sciences , Cilt 33, Sayı 4 (2002) , s.141 155. Pivovarov, Yuriy ve Andrey Fursov, ‘Russkaya Sistema i Reformı’, Pro et Contra , Cilt 4, Sayı 4 (Sonbahar 1999), s.176 197. Piontkovsky, Andrei, ‘Neo Cons and Neo Cheks’, The Moscow Times (22 Aralık 2003), s.5. Piotrowski, Marcin A., ‘Russia’s Security Policy’, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia: New European Percpectives , New York: Council on Foreign Relations Press, 2002, s. 59 78. ‘Playing for High Stakes’, The Moscow Times (9 Temmuz 2003), s.7. Polyakov, Leonid, ‘Military Refoms in Russia’, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia. New European Perspectives, New York: Council on Foreign Relations, 2002, s. 79 95. Ponomaryev, V. N., ‘Kırımskaya Voyna’, Đstoriya Vne ney Politiki Rossii: Konets XIX Naçalo XX Veka, Moskova: Mejdunarodniye Otno eniya, 1999, 3.Cilt , s. 362–416. Pribılovskiy, Vladimir, “Voyna Putina so Svobodnıy Slova: Hronika Postreniya ‘Đnformatsionnoy Vertikal’ ”, Aleksandr Verhovskiy, Ekaterina Mihailovskaya, Vladimir Pribılovskiy (der.) Rossiya Putina :Pristrastnıy Vzglyad , Moskva: ROO “Tsetr Panoram”, 2003, s.173 192. Primakov, Yevgeni M, ‘Mejdunarodnie Otna eniya Nakanune XXI Veka: Problemı, Perspektivı’, Mejdunarodnaya Jizn, Sayı 10 (1996), s.3–13. Primakov, Yevgeni, ‘Russia: Reforms and Foreign Policy’, International Affairs (Moscow), Cilt 44, Sayı 4 (1998), s.1 6.
268 ‘Printsipı Vne ney Politiki Rossiyskoy Federatsii’, Tatyana akleina, (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, 4. Cilt, s.19 50. Qimao, Chen, ‘Sino Russian Relations After the Break up of the Soviet Union’, Gennady Chufrin (der.), Russia and Asia: The Emerging Security Agenda , New York: SIPRI, 1999, s. 288–300. Rahr, Alexander, ‘Rus Dı Politikasında “ Atlantikçilere” Kar ı “Avrasyacılar” ’, Erol Göka ve Murat Yıldız (der.), Uygarlığın Yeni Yolu Avrasya, Đstanbul: Kızılelma, 1998, s. 43 59. Rice, Condoleezza, ‘Sovyet Büyük Stratejisinin Evrimi’, Paul Kennedy, Sava ta ve Barı ta Büyük Stratejiler , Ahmet Fethi (çev.), Đstanbul: Eti Kitapları, 1995, s. 205– 232. Roeder, Philip G., ‘From Hierarchy to Hegemony: The Post Soviet Security Complex’, David A. Lake ve Patric M: Morgan (der.), Regional Orders: Building Security in a New World , Pennsylvania: The Pennsylvani State University Press, 1997, s. 219 244. Romanova, Tatyana, ‘Rossiya i ES: Dialog na Rzanıh Yazıkah’, Rossiya v Globalnoy Politike , Cilt 4, Sayı 6 (Kasım Aralık 2006), s.79 92. Royen, Christoph, ‘Conflicts in the CIS and Their Implications for Europe’, Vladimir Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s. 223 245. Rudakov, Vladimir, ‘Podstavka Verhovnogo Glavnokomanduyu ego’, Profil , Sayi 31 (11 Ağustos 2003), s. 20 24. Rukavishnikov, Vladimir, ’Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia’ Marie Vlachová (der.), The Public Image of Defence and the Military in Central and Eastern Europe, Geneva: Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF), 2003, http://www.dcaf.ch/milsoc/ev_prague_02_vlachova_rukavi.pdf , s.159 179. Rurikov, Dmitri, ‘How It All Began: An Essay on New Ruıssia’s Foreign Policy’, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brassey’s (US) , CSIA, 1994, s.125 164. ‘Russian Interests in CIS’, International Affairs (Moscow), Sayı 11 (1994), s.11– 16. ‘Russia’s Foreign Policy Consept’, International Affairs (Moscow) , Ocak 1993, s. 15–16.
269 Ryabov, Andrey, ‘Demokratiya: Novaya Rossiskaya Model’, Trudnosti Perohoda: Demokratiya v Rossii , Moskova: Moskovskogo Tsentre Karnegie, 2004, s. 26 29. Ryazanov, V. T., ‘Postliberalnaya Ekonomika i EE Vozmojnosti v Preodolenii Krizisa v Rossii’, Tatyana akleina, (der.), Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Moskova: ROSSPEN, 2. Cilt, 2002, s. 385 424. Sagadeev, Arthur, ‘Rusya ve Büyük Güç Đdeolojisi’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel, Cilt 1, Sayı 1 (Đlkbahar 1994), s. 29 38. Salmin, Aleksei M.,‘Russia’s Emerging Stathood in th National Security Context’, Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s.104 130. Sanai, Mehdi, ‘Đrano Rossiskie Svyazı: Problemı i Perspektıvı’, Rossiya v Globalnoy Politike , Cilt 5, Sayı 2 (Mart Nisan 2007), s.118 127. Sanin, G. A. ‘Peredislovie’, Đstoriya Vne ney Politika Rossii: 18 Vek, Moskova: Mejdunaradodnie Otne eniya, 2000, s. 5 10. Schröder, Hans Henning, ‘El’tsin and The Oligarchs: The Role of Financial Groups in Russian Politics Between 1993 and July 1998’, Europe Asia Studies , Cilt 51, Sayı 6 (1999), s. 957 988. Sekirinskiy, S. S., ‘Na Zakate Epohi Reform:Mir ili Voyya’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı, Moskova: ROSSPEN, 2000 , s. 80–102. Sekirinskiy, S. S., ‘Posle Kırımskoy Voynı: Dilemmı Novogo Tsarstvovaniya’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı, Moskova: ROSSPEN, 2000 , s.11 79. Sergounin, Alexander A., ‘ In Search of a New Strategy in the Baltic/Nordic Area’, Vladimir Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda , New York: SIPRI,1997 , s.325 349. Sergunin, Aleksandr, ‘Regionı i Finansovo Politiçeskiy Krizis v Rossiyi Mejdunarodnıye Aspektı’, Aleksey Mala enko (der.), Çto Hotyat Regionı Rossiyi?, Moskova: Carnegie Center, 1999, s.26 36. Sergunin, Alexander A., ‘Russian Post Communist Foreign Policy Thinking at the Cross Roads: Changing Paradigms’, Journal of International Relations and Development , Cilt 3, Sayı 3 (Eylül 2000), http://www.ciaonet.org/olj/jird/jird_sept00sea01.html (12 Mart 2002). Silaev, Nikolay, ‘Krizis Semeynıh Tsennostey’, Profil , Sayı 27 (14 Temmuz 2003), s.14–17.
270 Simonia, Nodari, ‘Economic Interests and Political Power in Post Soviet Rıussia’, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres , 2001, s. 269 286. Shakleina, Tatiana, ‘Russian Policy Toward Military Conflicts in the Former Soviet Union’, Bruce Parott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia , New York: M. E. Sharpe, 1995, s. 83 107. Shaposhnikov, Evgeni, ‘The Armed Forces: TO a New Quality’, Miller Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brassey’s (US) , CSIA, 1994, s.185 208. Shashenkov, Maxim, ‘Russian Peacekeeping in the “Near Abroad”’, Survival, Cilt 36, Sayı 3 (Sonbahar 1994), s. 46–69. Shevtsova, Lilia, ‘Russia’s Fragmented Armed Forces’, Larry Diamond ve Marc F.Plattner’, Civil Military Relations and Democracy Baltimore Maryland, The Johns Horkins University Press, 1996, s.110 133. Shevtsova, Lilia, ‘Russia’ Hybrid Regime’, Journal of Democracy , Cilt 12, Sayı 4 (Ekim 2001), s. 65 70. Shlapentokh, Dmitry V., ‘Eurasianism: Past and Present’, Communist and Post Communist Studies, Cilt 30, Sayı 2 (Haziran 1997), s.129–151. Shlapentokh, Vladimir, ‘Is the ‘Greathness Syndrome’ Eroding?’, The Washington Quarterly, Cilt 25, Sayı 1( Kı 2002), s. 131 146. Shelley, Louise I., The Challenge of Crime and Corruption’, Stephen K.Wegren (der.), Russia’s Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment , New York: M. E. Sharpe, 2003, s.103 122. Sokolov, V. V., ‘Natsionalnıye Ekonomiçeskie Interesı: Vırabotka Konsensusa’, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıye Otno eniya , Sayı 3 (1996), s.5 20. Sokov, Nikolai, ‘Foeign Policy Under Putin: Pro Western Pragmatizm Might be a Greater Challenge to the West’, Wasington: PONARS, Ocak 2000, s.1 3. Solnick, Steven, ‘Putin and Provinces’, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:112 142), Policy Memo Series No: 115, Washington DC: Kasım 2000, s.17 23. Solnick, Steven, ‘The New Federal Structure: More Centralized, or More of the Some’, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:146 181), Policy Memo Series No: 161, Washington DC: Kasım 2000 s. 81 85. Soltan, Elnur, ‘Coğrafya, Tarih ve Rus Kimliği’ , Avrasya Dosyası: Rusya Özel , Cilt 6, Sayı 4 (Kı 2001), s. 64 94.
271 Soltan, Elnur, ‘Bush Putin Zirvesi: Soğuk Sava ın Đkinci Biti i’, Stratejik Analiz , Sayı 20 (Aralık 2001), s. 5 27. Somuncuoğlu, Anar, ‘Avrasya Ekonomik Đ birliği: Rus Dı Politikasında Yeni Bir Atak’, Stratejik Analiz , Cilt 2, Sayı 15 (Temmuz 2001), s. 86 91.
Somuncuoğlu, Anar, ‘Rusya Federasyonu’nda Merkez Bölge Đli kilerinin Ekonomik Boyutu’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel, Cilt 6, Sayı 4 (Kı 2001), s. 43 63. ’SNG.Naçalo ili Konets Đstorii?’, Nezavisimaya Gazeta (26 Mart 1997), s. 3 4. Stalin, Josep, ‘The International Situation’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.114 121. Stalin, Josep, ‘The Theory of “Socialism in One Country” ’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s. 69 74. Stalin, Joseph, ‘ The Second Front in Europe’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.173 201. Stankevich, Sergei, ‘Rusya Kendisini Arıyor’, Avrasya Dosyas: Rusya Özel , Cilt. 1, Sayı. 1 (Đlkbahar 1994), s.39 43. ‘Status and Thesises of the Third (Communist) International’, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s. 42 53 Stepanov, Valery, ‘Etnic Tensions and Separatism in Russia’, Journal of Ethnic and Migration Studies, Cilt 26, Sayı 2 (Nisan 2000), s. 305 332. Stepa in, Sergey, ‘Strategiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii: FaktorıFormirovaniya i Osnovnıe Prioritetı’, Yuriy Stsepinskiy (der.), Problemı Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritetı, Moskova: Rossiyskiy Đnstitut Strategiçeskih Đssledovaniy RĐSĐ, 1993, s.7 22. Stsepinskiy, Yuriy, ‘Voenno strategiçeskie Perspektivı Bezopastnosti Rossii v SNG’, Yuriy Stsepinskiy (der.), Problemı Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritetı, Moskova: Rossiyskiy Đnstitut Strategiçeskih Đssledovaniy RĐSĐ, 1993 , s. 23 34. akleina, Tatyana, ‘Vne nyaya Politika Rossii. Posik Startegii’, Tatyana A. akleina (der.) Vne nyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, 3.Cilt, s.371 385.
272 elohayev, V. V., ‘Ob enatsionalnıye Đnteresı v Konfrontatsionnom Ob estve’, Rossiya:Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı, Moskova: ROSSPEN, 2000 , s. 216 232. evstova, Liliya, ‘Demokratiya: Ligika Vırojdeniya’, Trudnosti Perohoda: Demokratiya v Rossii , Moskova: Moskovskogo Tsewntre Karnegie, 2004, s. 39 42. evtsova, Liliya, ‘Rossiykay Vlast v 2014: Popıtka Đntuivituvnogo Prognoza’, Endryu Kaçins ve Dmitriy Trenin, Rossiya: Blijay ee Desyatiletie , Moskova: Moskovskogo Tsewntre Karnegie, 2004, s.39 43. lıkov,Vitaliy, ‘Oboronnaya Ekonomika v Rossii i Nasledie Strukturnoy Militarizatsii’, Dmitriy Trenin (der.), Vorujennıe Silı Rossii: Vlast i Politika , Moskova: Đzdatelstvo “Đnterdialekt+”, 2005, s.191 220. Tanrısever, Oktay F., ‘ Moskova’nın Çeçenistan Çıkmazı ve Çıkı Arayı ları’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel , Cilt 6, Sayı 4 (Kı 2001), s.180 201. Tanrısever, Oktay F., ‘Sovyet Sonrası Dönemde Rusya’nın Kafkasya Politikası’, Mustafa Türke ve Đlhan Uzgel (der.), Türkiye’nin Kom uları , Ankara: Đmge, 2002, s. 377–410. Tanrısever, Oktay F., ‘Rusya Federasyonu’nun Orta Asya Kafkasya Politikası:Yakın Çevre Doktrini’nin Đflası’, Mustafa Aydın (der.), Küresel Politikada Orta Asya (Avrasya Üçlemesi I ) , Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, Mayıs 2005, s. 43 68. Titerenko, M.L. ve V.V.Mixeev, ‘Strategiya Sorazvitiya Rossii i ATR’, Mejdunarodnaya Jizn , Sayı 4, 2001, s.77 93. Tellal, Erel, ‘SSCB’yle Đli kiler’, Baskın Oran (der.), Türk Dı Politikası : Kurtulu Sava ından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar(1919 1980), Istanbul: Đleti im, 2001, 1. Baskı, s. 499 521. Tepe, Elif Banu, ‘Rusya Çin Đli kilerinde Demografik Tehdit: ”Sarı Tehlike”’, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı 21 (Ocak 2002), s.79 85. Trenin, Dmitri ‘Üçüncü Ku ak: 21 Yüzyıla Girerken Rus Amerikan Đli kileri’, Avrasya Dosyası: Rusya Özel , Cilt 6, Sayı 4 (Kı 2001), s.283 296. Trenin, Dmitriy, ‘Tretiy Vozrast: Rossiysko Amerikanskie Otno eniya na Poroge XXI Veka’, Pro et Contra , Cilt 5, Sayı 2 (Đlkbahar 2000), s.7 19. Trenin, Dmitri , ‘Pirouttess and Priorities’, The National Đnterest , (Kı 2003 2004), s.78 79. Trenin, Dmitriy, ‘Novıe Prioritetı v Rossiyskoy Vne ney Politike:”Proekt SNG” ‘, Endryu Kaçins ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijay ee Desyatiletie , Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004, s. 99 105.
273 Tsımburskiy, V. L., ‘ “Ot Velikovo Ostrova Rusii..” K Prasimvolu Rossiyskoy Tsivilizatsii’, Polis, Sayı 6 (1998), s.34 56. Tsımburskiy, V. L., ‘Ostrov Rossiya: Perspektivı Rossiyskoy Geopolitiki’, Polis, Sayı 5 (1993), s. 6 23. Tsygankov, Andrei P., ‘Hard Line Eurasianism and Russia’s Contending Geopolitical Perspectives’, East European Quarterly , Cilt. 32, Sayı. 3 (Sonbahar 1998), s. 315 334. Tsygankov, Andrei P, ‘Mastering Space in Eurasia: Russia’s Geopolitical Thinking After the Soviet Break up’, Comunist and Post Comunist Studies , Sayı 36 (2003), s.101 127. Tsyganov, Yuri V., ‘Russia an China: What is in the Pipeline?’, Gennady Chufrin (der.), Russia and Asia: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1999, s. 301–317. Tsypkin, Mikhail, ‘The Politics of Russian Security Policy’, Bruce Parrott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia , New York: M. E. Sharpe Ins., 1995, s.11 43. Tsypkin, Mikhail, ‘The Russıan Mılıtary, Polıtıcs and Securıty Polıcy in the 1990s’, http://www.sais jhu.edu/depts/raees (20 Mart 2005), s.10 14. Uldricks, Teddy J., ‘Soviet Security Policy in the 1930’, Gabriel Gorodetsky (der.) , Soviet Foreign Policy: 1917 1991, Londra: Frank Cass, 1994, s. 65 74. Umbach, Frank, ‘Dilemmas of Russian Military Modernization’, Transatlantic International Politik , Sayı 1 (2002), s. 26 30. Vardul, Nikolay, ‘Oni Sajalis za Rodinu’, Vlast , Sayı 26 (7 13 Temmuz 2003), s.14 15. Vardul, Nikolay, ‘Sem Del s Pravovom Perepiski’, Vlast , Sayı 29 (28 Temmuz–3 Ağustos 2003), s.13 19. Vernadskiy, V., ‘Opıt Đstorii Evrazii (1934)’, N. G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti: Rossiya Mejdu Evropoy i Aziey , Moskova: Logos, 2000, s. 612–618. Vinkovetsky, Ilya, ‘Classical Eurasianizm and Its Legacy’, Canadian Amerikan Slavic Studies, Cilt 34, Sayı 2 (Yaz 2000), s.125 139. ‘Voennaya Doktrina Rossiyskoy Federatsii 2000 goda’, Tatyana A. akleina (der.) , Vne naya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii: 1991 2002 , Moskova: ROSSPEN, 2002, Cilt 4, s.90 109.
274 Volk, E. C. ve V. A. Sarıçev, ‘Rosssiya i NATO: Po Puti Partnerstva’, Yuriy Stsepinskiy (der.), Problemı Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritetı , Moskova: Rossiyskiy Đnstitut Strategiçeskih Đssledovaniy RĐSĐ, 1993, s. 49–58. Volobuev, O.V., ‘Prioritetı Sovetskogo Gosudarstvo’, Rossiya : Gosudarstvennıye Prioritetı i Natsionalnıye Đnteresı, Moskova: ROSSPEN, 2000 , s. 253 262. Wallander, Celeste A.; ‘The Dinamics of US Russian Relations:A Critical Perspective’, Wasington: PONARS, Ocak 2000, s.1 3. Wallander, Celeste A., ‘Russian National Security Policy in 2000’, Cambridge, M A: PONARS, Sayı 102 (Ocak 2000), s.1 5. Wieczynski, Josep L.,‘The Frontier in Early Russian History’, Russian Review, Cilt 31, Sayı 2 (Nisan 1972), s. 110 116. Wolosky, Lee S., ‘Putin’s Plutocrat Problems’, Foreign Affairs (Mart Nisan 2000), s.18 31. Zagorski, Andrei ve Anatoli Zlobin, Sergey Solodovnik, Mark Khurstalev, ‘Russia in a New World’, International Affairs (Moscow), Sayı 7 (Temmuz 1992), s.3 11. Zagorski, Andrei, ‘Regional Structures of Security Policy Within the CIS’, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia , Londra: RIIA, 1998, s.281 302. Zagorsky, Alexei, ‘Russian Japanese Relations: Back to the Deadelock’, Gennady Chufrin (der.), Russia and Asia: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1999, s.337–352. Zakatnova, Anna, “Evrazistvo Ne Proekt Kremlya”, Nezavisimaya Gazeta, (31 Temmuz 2001), www.ng.ru/politics/2001 07 31/3_proect.html . Zarnitskiy, G. S., ‘Natsionalnaya Bezopastnost Rossii i Zadaçi Yasernogo Razorujeniya Posle Zaklyuçeniya Dogovora SNB–2’,Yuriy Stsepinskiy (der.), Problemı Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritetı , Moskova: Rossiyskiy Đnstitut Strategiçeskih Đssledovaniy RĐSĐ, 1993, s. 96–128. Đnternet Adama in, Antoliy, ‘Na Otvet Amerike’, Nezavisimaya Gazeta (19 Ekim 1999). http://ng.ru/ideas/1999 10 19/answear.html. Ançukov, S., ‘Strategiçeskiy Kurs i Voennaya Politika Rossii (istoriya i sovremennaya praktika)’ http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000101/001/02081801.htm , 20 Aralık 2002.
275 Batalov, Eduard ve Viktor Kremnyuk, ‘Rossiya i S A:Druziya?Soperniki?Partnerı?’, Nezavisimaya Gazeta , 6 Ekim 2001, http://ng.ru/ideas/2001 10 06/7_batalov.html. Bunin, Đgor, ‘Vlast i Biznes v Novoy Rossii’, www. politcom.ru, 11 Haziran 2004. Cindemir, Kadir, ‘Müthi Đtiraflar’, Hürriyet (4 Haziran 2001), http://arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/01/06/04/dunya/02dun.htm. Cohen, Ariel ‘The “Primakov Doctrine”: Russia’s Zero Sum Game with the Unitewd States’ , www.heritage.org/library/categories/forpol/fyi167.html , 21 Aralık 2000. Cohen, Ariel, ‘The Yukos Affair: Protecting Democracy, Private Property, and the Rule of Law”, www.heritage.org/research/russianderasia/em906.cmf , 7 Kasım 2003. Cohen, Ariel, ‘The Russıa–Chına Frıendshıp And Cooperatıon Treaty: A Strategıc Shıft In Eurasıa?’, www.heritage.org/librarybackgrounder/bg1459.html, 1 Mart 2007. ‘Consolidation of Power by Primakov Marks the End of the Line for Reform in Russia’, http://www.centerforsecuritypolicy.org/index.jsp?section=papers&code=98 D_161, 23 Ocak 2003. ‘Çekiskaya Ti ina’, Vlast , Sayı 43 (3 Kasım 2003), www.kommersant.ru/k vlast. ‘Dogovor O Razgraniçeniyi Predmetov Vedeniya i Polnomoçiy Mejdu Federalnımi Organami Gosudarstvennoy Vlasti Rossiykoy Federatsiyi i Organami Vlasti Suverennıh Respublik v Sostave Rossiyskoy Federatsiyi’, http://www.cityline.ru/politika/doc/fd1.html, 21 Aralık 2000. Duleba, Alexander, ve Karel Hirman, ’Russia’s at the End of Eltsin’s Era’, http://www.ivo.sk/showivot.asp?Source=IVOtoday&Id=67, 23 Ocak 2003. Golts, Aleksandr, ‘Stil Primakova’ Intellectual Capital Sayı 34 (1998), http://www.intellectualcapital.ru/iss2 34/icissue34.htm, 21 Aralık 2000. Gvosdev, Nikolas K,. ‘Moscow The Third Rome: Interpretations and Implications For Church State Relations’, http://www.geocities.com/Athens/Olympus/5357/chscowl.html, 14 Ocak 2002. Georgiev, V., ‘330 mln dol. Na Borbu s Çeçenskimi Boevikami’, Nezavisimoe Voennıe Obozrenie , Sayı 26 (2001), www.ng.ru, 20 ubat 2004. Kokoshin, Andrei A, Reflections on Russia’s Past, Present, and Future (Haziran 1997), http://www.ciaonet.org/wps/koa01/index.html, 20 Aralık 2004. Kurulli, Ivan, ‘Geopolitika i Komunizm’, www.russ. ru/journal/edu/99 02 23/kuril.html , 19 Aralık 2002.
276 Levkin, Andrey,‘Çto Takoe “Evraziya”, Kajdıy (Poka?) Ponimaet Po svoemy’, www.smi.ru/2001/04/24/988131062.html. 24 Nisan 2001. Liaropoulos, Andrew, ‘Reform in the Russian Military: Problems and Prospects’, www.rieas.gr, 15 Ocak 2007. Lopata, Raimundas, ve Ceslovas Laurinavicius, ‘Russia’s Military Reform: Political Trajectories’, http://www.tspmi.vu.lt/files/leidpubl/str09.pdf , 1 ubat 2007, ss. 1 15. Mitrofanov, A.,‘ Ot Geografii k Geopolitike’, www.nasledie.ru/oboz/NO2_98/2_4.HTML 19 Aralık 2002. Muhin, Vladimir, ‘Gen tab Usilivaet Koordiniruyu uyu Rol v Borbe s Terroristami’, www.strana.ru/stories/01/11/09/1987/162851.html , 1 Kasım 2002. ‘O polnomoçom predstavitele Prezidenta Rossiskoy Federatsii v federalnom okruge’, Ukaz Prezidenta Rossiskoy Federatsii ot 13 Maya 2000 goda N. 849, Rossiiskaya gazeta, www.rg.ru, 16 Mayıs 2000. Oğan, Sinan, ‘Aslan Mashadov Öldürüldü, Çeçenistan Yeni Dönemece Girebilir’, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=247 , 15 Ocak 2007. Oğan, Sinan, ‘Basayev’in Öldürülmesi Çeçen Sorununa Çözüm Getirir mi?’, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=969&kat=1 , 16 Ocak 2007. Pavlovskiy, Gleb, ‘Vne naya Politika Rossii na Post Sovetskom’, www.kremlin.org, 3 ubat 2005. ‘Permskiy Kray Novıy Subyekt na Karte Rossii’, http://www.rian.ru/politics/regions/20051201/42272811.html, 1 Aralık 2005. Petrov, Nikolai, ‘4 Years of Reforming the Federal System’, The Moscow Times , www.themoscowtimes.com, 4 ubat 2004. Petrov, Nikolay, ‘Puzzle Federalnoy Reformı: 4 goda Spustya’, www.carnegi.ru/ru/pubs/media/69803/htm, 23 ubat 2004. Petrov, Nikolai, ‘Putin’s Centripetal Reform’, The Moscow Times , www.themoscowtimes.com/stories/2004/06/07/008 print.html , 7 Haziran 2004. Poe, Marchall, ‘Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a Pivotal Moment’, www.people.fas.harvard.edu/ mpoe/third%20Rome.rdf. 30 Mayıs 2005. ‘Politiçeskaya Rejima Vladimira Putina v Naçale Vtorogo Goda Pravleniya’, www.politcom.ru, 22 Mart 2003. ‘Poslaniye Federalnomu Sobraniyu Rossiyskoy Federatsii (8 Iyulya 2000 goda)”, http://www.kremlin.ru/text/appears/2000/07/28782.shtml, 22 Mart 2007.
277 Putin, Vladimir, “Otkırıtoe pismo Vladimira Putina k Rossiyskim izbiratelyam”, www.vladimir pıtin.ru , 28 Mart 2000. Putin, Vladimir Vladimiroviç, ‘Rossiya na Rubeje Tısyaçeletiy’, Nezavisimaya Gazeta, www. ng.ru , 30 Aralık 1999. Putin, Vladimir V. , ‘Rossiya: Novıe Vostoçnıe Perpsektıvı’, Nezavisimaya Gazeta , 14 Kasım 2000, www.ng.ru. ‘Putin’s Propeses Pulling Plug on Small Political Parties’, Russian Journal , www.russianjournal.com, 3 Ocak 2001 . Rar, Aleksander; ‘Est li u Putina Novıe Varinantı Politikı? Rossiya Mejdu Zapadom i Aziey’, Mejdunarodnaya Politika , Sayı 10 (2001), www.deutschebotschaft moskau.ru, 3 Eylül 2004.
‘Referendum po Voprosu ob Obyedinenii Đrkutskoy Oblasti i UOBAO Sostayalsya’, http://babr.ru/index.php?pt=news&event=v1&IDE=29297, 16 Nisan 2006. ‘Refererendum po Sozdaniyu Zabaykalskogo Kraya Sostayalsya’, http://top.rbc.ru/index3.shtml?ext=3, 11 Mart 2007. Rosenberger , Chandler, ‘ Moscow's Multipolar Mission’, Perspective , Cilt 8, Sayı 2 (Kasım Aralık 1997), http:://web.bu.edu/iscip/vol8/Rosenberger.html. 17 Mart 2002. Robert N., ‘The Primakov Doctrine’, http://www.geocities. com/Athens/Ithaca/8738/Articles/9805tpd.html, 23 Ocak 2003. Russian Millitary Budget’, http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/mo budget, 20 Mayıs 2005. Serguei Matiounine, Geopolitical Analiysis of the Former Soviet and Current Russian Strategic Conseptions (Final Report), Lublin Polonya, Institute of East Central Europe, 1998, http://www.nato.int/acad/fellow/96 98/matiouni.pdf , 20 Nisan 2005. Sergunin, Alexander A., ‘Russian Post Communist Foreign Policy Thinking at the Cross Roads: Changing Paradigms’, Journal of International Relations and Development , Cilt 3, Sayı 3 (Eylül 2000), http://www.ciaonet.org/olj/jird/jird_sept00sea01.html 12 Mart 2002. Smith, M. A., ‘Russian Foreign Policy 2000. The Near Abroad’ , www.ppc.pims.org/Projects/csrc, 20 Aralık 2000. irgazin, O. P., ‘Geopolitiçeskie Đnteresı Rossii v Period Globalnogo Peredela Mira’, Russkiy Geopolitiçeskiy Sbornik, Sayı 2 (1997), http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000102/002/01010501.htm, 20 Aralık 2002.
278 evtsova, Lidiya, ‘Revolyutsiya Putina’, Moskovskiy Novosti , 4 Kasım 2003. Taylor, Brian, ‘Putin and Military: How Long will the Honeymoon Last?’, www.fas.harvard.edu./ ponars/policymemos/Taylor116.html, 21 Aralık 2000. ‘The Basic Provisions of the Military Doctrine of the Russian Federation’, Rossiiskiye Vesti (18 Kasim 1993), http://www.shaps.hawaii.edu/security/russia/russia mil doc.html, 15 Kasım 2004. Torbakov, Igor, ‘Putin’s Russias Defines ıts Foreign Policy Agenda’ http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav072800.shtml, 5 Mayıs 2001. Trubetskoy, N. S. ’Evropa i Çeloveçstvo’, Sofya: 1921, www.ushakov.org/society/trub.html 16 ubat 2003. Tsumbrskiy, V.L., ‘Geopolitika Kak Mirovidenie i Rod Zanyatiy’, Polis, Sayı 4 (1999) www.politstudies. ru/fulltext/1999/4/2.html. ‘Vladimir Putin Govarit o Glavnım. Đz Vustuplenie v Gosurdarstvennoy Dume 16 Avgusta” www.rg.ru/anons/arc_1999/0817/11.htm., 17 Ağustos 1999. Waller, Michael, ‘Primakov’s Imperial Line’, Perspective, Cilt 7, Sayı 3 (Ocak ubat 1997), http:://web.bu.edu/iscip/vol7/waller.html , 17 Mart 2002. Zudin, Aleksey, ‘Rejim Vladimira Putina: Konturı Novoy Politiçeskoy Sistemı’, www.carnegie.ru, 5 Nisan 2002.
279
TEZ ÖZETĐ
Soğuk Sava döneminde ideolojik merkezli iki kutuplu uluslararası sistemin temel yapı ta ından biri olan Doğu Bloğu’nun lider ülkesi konumundaki Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), uluslararası güvenlik sistemini etkileyen en
önemli iki ülkeden birisiydi. Soğuk Sava ’ın ve ideolojik merkezli iki kutuplu uluslararası sistemin sona ermesinin ardından SSCB’nin varisi konumundaki Rusya
Federasyonu (RF), diğer konuların yanısıra ulusal güvenlik algılaması itibariyle de geli melerden en çok etkilenen ülke olmu tur. Rusya, günümüzde eskisi kadar güçlü biçimde olmasa da nükleer gücü, BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyesi olması, coğrafi bir süper güç olma vasfını sürdürmesi ve kökü geçmi e dayanan büyük devlet geleneği ile halen dünyadaki geli meleri, özellikle de çoğu uzman tarafından 21. yüzyıldaki uluslararası sistem ve güvenlik yapılanması bakımından büyük önem atfedilen Avrasya coğrafyasındaki güvenlik yapılanmasını ciddi biçimde etkilemektedir. Bu bakımdan 21. yüzyıldaki uluslararası güvenlik sistematiğinin,
özellikle Avrasya boyutu itibariyle, ekillenmesinde Rusya ulusal güvenlik algılamasının küresel, bölgesel ve iç dinamiklerin etkisiyle geçirdiği dönü üm ve benimsediği ulusal güvenlik tercihlerinin büyük rolü olacağı genel kabul gören bir husustur. Bu bağlamda asimetrik tehdit unsuru olarak terörizme ve tek kutuplu uluslararası sisteme ili kin tartı malarının ya andığı bir dönemde, yukarıda belirttiğimiz önemi dolayısıyla Rus ulusal güvenlik anlayı ının 1991’den sonra
280 geçirdiği deği im ve dönü ümün, günümüzde gelmi olduğu noktanın tespitinin yapılması ve ortaya konması gerekmektedir.
“Rusya’da Ulusal Güvenlik Anlayı ının Dönü ümü: Güvenli Dönü üm
Modeli” isimli bu tez çalı ması zamanın ko ullarına ve deği en dünya artlarına uygun biçimde gündeme gelen deği ik nitelikli tehditleri kapsayacak biçimde geli en ulusal güvenlik anlayı ının Rusya örneğindeki dönü ümünü incelemeyi hedeflemi tir. Uzun arayı lara ve reform çabalarına rağmen, Rusya’nın çağda ko ullara uygun bir politik, ekonomik, askeri ve sosyal dönü ümü gerçekle tirememi olması temel ulusal güvenlik sorunu olarak mevcudiyetini korumaktadır.
Bu bağlamda çalı mada, 1991’den günümüze kadar küresel, bölgesel ve iç dinamiklerin etkisiyle ciddi deği imler geçiren Rusya Federasyonu’nun ulusal güvenlik anlayı ındaki dönü üm coğrafi ve tarihsel nitelikli yapısal unsurlar da göz
önünde tutularak iç ve dı faktörler çerçevesinde değerlendirilmi tir. Rus ulusal güvenlik anlayı ının dönü üm sürecinin ilk a amasını kapsayan 1992 1999 döneminde Yeltsin’in çabaları Rusya’nın bu alandakı sorunlarını çözmekte yetersiz kalmı ve ülkeyi derinle en çok boyutlu krizle kar ı kar ıya bırakmı tır. Rusya’nın kaderinin belirlenmesinde hâyati öneme haiz bu krizin atlatılması ise 1999’da iktidara gelen Vladimir Putin’in uyguladığı “kontrollü dönü üm modeli” ile mümkün olabilmi dir.
281
ABSTRACT
The Union of Soviet Socialist Republics (USSR), which made one of the main components of the ideology centered bipolar system during the Cold War era, was one of the two most important countries affecting the international security system. After the end of the Cold War and the bipolar international system, the
Russian Federation as the successor of the USSR has become the most affected country by the developments in terms of its perception of national security among other factors. Although Russia is not as powerful as it was before, together with its nuclear power, its permanent membership to the UN Security Council, its geographical superpower position and its big state tradition; it has a considerable effect on the developments in the world and especially on the security structure of
Eurasia. Many observers argue that Eurasia is an important region for the international system and security structure of the 21st century. In this context it is generally believed that the transformation of Russian perception of its national security and its national security preferences will be effective in the shaping of international security system, especially in its Eurasian dimension in the 21st century. Hence in a period where terrorism as an asymmetrical threat and unipolar international system are being discussed, the changes and transformation of the
Russian national security conception after 1991 should be analysed for the reasons discussed above.
282 This thesis entitled “The Transformation of the National Security Conception in Russia: The Model of Controlled Transformation” aims to analyze the transformation of Russian national security understanding which has developed by including threats of different nature. Inspite of a long search and attempts for reform the fact that Russia could not implement a contemporary political, economic, military, and social transformation should be seen as a fundamental national security problem.
In this context, this study analyzes the transformation of the national security conception of the Russian Federation that has lived through important changes because of global, regional and internal dynamics by taking internal and external factors into account and considering structural features of geographical and historical nature. During the 1992 1999 period, which covers the transformation process of
Russian national security concept, Yeltsin’s efforts to solve Russia’s problems in this sphere was insufficient and left the country facing the deepening crisis. The elimination of this crisis that was crucial for determination of Russia’s destiny became possible with the implementation of “controlled transformation model” by
Vladimir Putin, who came to power in 1999.
283