SPECIAL

ALBANIË Een archeologisch juweel in de dop

HISTORIE SPOREN LIJST VAN SITES De rijkdom van het Albanese Archeologische en historische erfgoed overblijfselen HISTORIE EN SPOREN DE RIJKDOM VAN HET ALBANESE ERFGOED Onbereikbaar erfgoed wordt steeds toegankelijker

SPECIAL Albanië een archeologisch juweel in de dop

Van het bestaan van de enorme archeologische rijkdom et duurde nog jaren voordat echt duidelijk in deze kleine bergstaat aan de rand van de Balkan werd dat Albanië in waren tot voor kort maar weinigen echt op de hoogte. Pas archeologisch opzicht nadat Albanië zich in het midden van de jaren negentig nauwelijks hoeft onder te doen voor de haar van de vorige eeuw, na veertig jaar van zelfgekozen omringende landen, Griekenland en Italië. isolatie, voorzichtig voor de rest van de wereld opende, Oorzaak: veel van de bijzondere sites lagen Hop nauwelijks bereikbare plekken, verstopt drongen de verhalen over de talloze middeleeuwse in dichte bossen of op grote hoogte in een burchten, Romeinse en Griekse tempels, bijzondere berglandschap waar wegen soms nog uit niet bronstijdnederzettingen en honderden eeuwenoude meer bestonden dan een geitenpad. Ook ver- keerden veel, vooral religieuze monumenten, kerken en moskeeën tot de buitenwereld door. In deze vanwege jarenlange verwaarlozing, in zeer special geven we onze indrukken van dat erfgoed weer. slechte staat. De afgelopen paar jaren is er

22 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 06 2019 DE RIJKDOM VAN HET ALBANESE ERFGOED HISTORIE EN SPOREN

Tekst special: Joost Vermeulen | foto’s: Rénie van der Putte echter veel veranderd in Albanië. Plekken die vroeger onbereikbaar waren zijn nu toegan- kelijk. Kerken en moskeeën, jarenlang opzet- telijk verwaarloosd door het atheïstische regime van Enver Hoxha, worden opgeknapt, en veel van de grote sites zijn intussen voor- Skhoder SPECIAL zien van informatiepanelen en soms zelfs van een (klein) informatiecentrum, waar vondsten uit de omgeving worden getoond. Ook is er door de Albanese overheid, vaak in samenwerking met gerenommeerde buiten- landse instituten, veel nieuw onderzoek gedaan. De resultaten daarvan zijn voor een Petrella deel al te zien in de, onlangs vernieuwde, Persqop archeologische afdeling van het grote natio- Elbassan Bashtova Bradashehs Lin nale museum in de hoofdstad , en in Selcës së Posthtme het, eveneens in Tirana gevestigde, archeolo- gische museum of in een van de vele lokale musea. Korcë Voskopoj Kamenica Kamenicë Het had overigens maar weinig gescheeld Vlorë of van de bijzondere prehistorische restan- ten in de directe omgeving van het kleine Antigoneia plaatsje Kamenica, in het zuidoosten van Albanië, was helemaal niets meer over. Want vrijwel direct nadat begin 1990 boeren in de Butrint omgeving hadden ontdekt dat sommige van de lage heuveltjes, die hier verspreid door de vallei liggen, kostbare oudheden bevatten, begon de plundering van het aanwezige Dit archeologische reddingsplan ging op Kaart van Albanië. archeologisch erfgoed. Systematisch werden 1 januari 2000 van start en sindsdien is (© COLETTE SLOOTS) alle oneffenheden in het landschap op de ongelofelijk veel werk verzet. Zo werden er Kamenica, tumulus. schop genomen. En op de lokale markten al in het eerste jaar ruim 150 plaatsen met doken steeds vaker prehistorische vazen hoge tot zeer hoge archeologische waarde en zelfs bronzen en gouden voorwerpen geïdentificeerd waarvan een groot aantal op die afkomstig waren van een van deze in de directe omgeving van Kamenica. talloze illegale opgravingen. Toen in 1997 De keuze om een ettelijke hectare tellend tijdens een politie-inval op het hoofdkwar- ­terrein vlak buiten het dorp integraal te gaan tier van een van de grotere misdaadgroepen opgraven werd ingegeven doordat er zich in Tirana een aantal zeer kostbare bronzen daar een nog vrijwel ongeschonden bijna halskettingen afkomstig van een illegale vier meter hoge aarden heuvel bevond. opgraving bij Kamenica opdoken, brak het Oudere inwoners uit het dorp wisten boven- inzicht door dat er echt actie ondernomen dien te vertellen dat zij en hun ouders op de moest worden wilde men nog iets van het akkers rondom deze heuvel vaak beenderen, aanwezige cultureel erfgoed overhouden. In stukken metaal en andere resten hadden datzelfde jaar benoemde de Albanese over- aangetroffen. De bewuste heuvel, die intus- heid dan ook een team van experts die een sen is afgegraven, blijkt inderdaad het cen- reddingsplan voor de regio van het Korcë trum te vormen van een uitgebreide antieke (waar Kamenica in ligt) moest opstellen. necropool.

06 2019 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 23 SPECIAL

Midden in de heuvel bevond zich het feite- Kamenica, de ‘grote graf­ in de tijd voordat men overging tot het lijke graf, waarin behalve het lichaam van de cirkel’ en de ‘2e groep monu­ aanleggen van grafheuvels’. mentale structuren’. overledene ook een groot aantal voorwer- Behalve dat Kamenica voor onderzoekers pen in de vorm van aardewerk en bronzen Kamenica, museum in het van groot belang is, is het intussen ook voor en ijzeren gebruiksvoorwerpen was mee- bezoekerscentrum. het publiek een interessante plek om te gegeven. Over dit graf, dat omgeven was bezoeken. Met het oog daarop is er een fraai door een dubbele rij stenen, was de aarden bezoekerscentrum gebouwd. De grote pane- heuvel opgeworpen. Aan de hand van de len met teksten (ook in het Engels) geven grafvondsten kon men bepalen wanneer dit een heel goed overzicht van de geschiedenis graf was aangelegd. Volgens prof. Skander en het belang van deze plek. De ­mooiste Alia, hoofd van het Albanese opgravings- vondsten zijn overigens te zien in het team, is de omgeving van Kamenica sinds archeologisch museum in Korcë, de hoofd- 1300 v.Chr. bewoond. Uit die tijd stamt ook stad van de regio, en in het archeologisch het oudste van een hele serie graven die zijn museum in Tirana. team intussen heeft blootgelegd. De jong- ste graven dateren uit de zesde eeuw voor Byllis onze jaartelling. Daarna lijkt het erop dat In datzelfde museum zijn drie vitrines deze plek als begraafplaats verlaten wordt. geheel gewijd aan het vondstmateriaal uit In de heel directe omgeving van de graven de antieke stad Byllis. Dat materiaal is voor hebben ook mensen gewoond. De restanten het merendeel gevonden na 1980, het jaar van ten minste vier huizen zijn intussen waarin het grote archeologisch onderzoek opgegraven. Onder een van de huizen trof op deze bijzondere plek begon. Bijzonder Opslag van archeologisch men ook een graf aan. Volgens prof. Alia materiaal, opgegraven in omdat hier, op een winderige heuveltop betekent dit dat er rond 800 v.Chr. - want ­Kamenica, in het depot van het met een adembenemend uitzicht over het uit die tijd stamt het huis en het daaronder Archeologisch museum Tirana. omringende heuvellandschap en de vallei

liggende graf - hier mensen woonden die Metalen voorwerpen uit van Vjosa rivier, een van de grootste verste- hun doden onder de vloer van hun huis Byllis in het Archeologisch vigde nederzetting uit de klassieke oudheid begroeven. ‘Een gebruik dat ook voorkwam museum Tirana. ligt. Een 2250 meter lange muur met daarin

24 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 06 2019 HISTORIE EN SPOREN DE RIJKDOM VAN HET ALBANESE­ ERFGOED

acht stadspoorten omringen een dertig hec- tare grote stad. Over de stichting van Byllis deden al in de oudheid verschillende verha- len de ronde. Zo zou ze, volgens de Griekse schrijver die bekend staat als Pseudo Sylax, gebouwd zijn door de vorst van de ­Byllische SPECIAL Illyriërs, een van de grotere Illyrische stammen die de vallei van de Vjosarivier bevolkten. Volgens de Griekse historicus was de stichting van Byllis nauw verbonden met de ontwikkelingen in deze regio vlak na de Peloponnesische oorlogen. , een van de Illyrische vorsten, ver- sloeg in 385 het leger van Mollossus, waar- door de Illyrische steden in de Vjosavallei hun onafhankelijkheid verwierven. En vol- gens de populaire Griekse mythologie werd de stad gesticht door Neoptolemos, de zoon van Achilles. Van de zes belangrijkste Illyrische steden (Byllis, Klos, Gurëzezë, Rabië, Klaivaç en Margelliç) in de Vjosavallei, die onderling verbonden waren in een zogeheten koinon, was Byllis de belangrijkste. In die stad zetelde de ‘eclesia’, de vergadering van vrije burgers - het hoogste orgaan binnen de koinon - en ook de raad van ‘Damiurges’ waarin de ‘gekozen’ vertegenwoordigers van belangrijkste stammen zitting hadden, kwam hier bijeen. Het imposante restant van het prythaneion, het gebouw waar de hoogste vertegenwoordiger van de koinon zetelde, is nog steeds een van de meest in het oogspringende monumenten van Byllis. Dat de koinon van Byllis een belangrijke machtsfactor in de hele regio vormde blijkt onder andere uit het feit dat zij haar eigen munten liet slaan. Enkele van die munten zijn in Tirana in de collectie van het archeo- logisch museum te bewonderen. De koinon van Byllis ondervond op cul- vierkante woonblokken en klassieke Byllis, toren van de Illyrische tureel gebied veel invloed van de Griekse publieke voorzieningen zoals een agora en stadsmuur. kolonies aan de kust. Zo was er langere tijd stoa’s. Hoewel er vooral in de zuidwesthoek Byllis, Nikaia-poort met een bondgenootschap met Apollonia, een in van de stad, daar waar zich de twee stoa’s en ­inscriptie. de zevende eeuw vanuit Corinthe gestichte het theater bevonden, nog onderdelen te Byllis, Byzantijnse stadsmuur. kolonie aan de monding van de Vjosarivier. zien zijn van die oorspronkelijke Illyrische Invloed vanuit Griekenland weerspiegelt bebouwing, stamt een groot deel van de nu zich ook in de oorspronkelijke plattegrond nog zichtbare en intussen deels ‘gerestau- van Byllis. Die volgde namelijk strikt het reerde’ bebouwing uit de Romeinse tijd. Hellenistische patroon, met rechte straten, Byllis werd namelijk in het jaar 167 v.Chr.

06 2019 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 25 SPECIAL

door de Romeinen ingenomen en geplun- Byllis, resten van een Byzan­ Zustersteden tijnse kerk. derd. Dat was het gevolg van het feit dat de Twee oorspronkelijk Griekse ­zustersteden koinon van Byllis - nadat zij aan het begin Byllis, één van twee identieke (kolonies) aan de Adriatische kust speel- van de derde Illyrische oorlog (181 v.Chr.) Romeinse gedenkstenen. den een belangrijke rol in dit romanise- de zijde van de Romeinen had gekozen - zich ringsproces: Apollonia en in 169 plotseling had aangesloten bij de (­Dyrrhachium, het huidige Durrës). Volgens anti-Romeinse alliantie van Koning Perseus de Romeinse geograaf Strabo werden deze van Macedonië. Direct nadat Perseus en steden in 588 v.Chr. gesticht door Griekse diens belangrijkste Illyrische bondgenoot kolonisten uit Corinthe en Corcyra (het koning van , in 168 vlak bui- huidige Corfou). Archeologisch onderzoek ten het huidige Skhoder in het noorden van heeft intussen echter aangetoond dat beide Albanië waren verslagen, namen de Romei- plekken zeker een halve eeuw eerder al door nen genadeloos wraak vanwege dit ‘verraad’. Griekse kolonisten bewoond waren. De Illyrische steden in de vallei van de Beide steden waren strategisch gelegen, Vijosarivier werden verwoest en geplunderd Apollonia op een hoge heuvelrug, 10 kilo- en de bevolking werd in slavernij wegge- meter landinwaarts van de monding van de voerd. Archeologisch onderzoek heeft laten Vijosarivier, Epidamnos lag 60 kilometer zien dat van die steden uiteindelijk alleen noordelijker, direct aan de kust. Als belang- Byllis na enige tijd weer werd opgebouwd. rijke haven- en handelssteden raakten beide Zo werden de enorme stadsmuren, die de steden betrokken bij de grote conflicten verwoesting deels hadden doorstaan, rond die in de loop van een aantal eeuwen in 125 v.Chr. weer gerepareerd en verstevigd. deze regio werden uitgevochten. Zo waren De Romeinse overwinning in de slag bij ze gedwongen een keuze te maken in het Skhoder maakte niet alleen een definitief conflict tussen de Illyrische vorsten en de einde aan een lange serie van oorlogen (de koning van Macedonië (313 v.Chr.); waren Illyrische oorlogen) tussen de Romeinen en ze partij in de oorlog tussen koning Phyrus de verschillende Illyrische stammen die het van Epirus met de Romeinen (275 v.Chr.); grondgebied van het huidige Albanië, grote Apollonia namen ze deel aan de Illyrische opstand delen van Macedonië, Kossovo en het noor- onder leiding van Koning (229 v.Chr.) den van Griekenland bewoonden. Het mar- bleef nog en raakten ze betrokken in het grote conflict keert ook een waterscheiding in het proces lang een tussen Rome en Macedonië (214 v.Chr.). van romanisering van dit deel van de Balkan. De rol van Apollonia in die laatste oorlog Want hoewel het nog bijna een eeuw duurde belangrijk is uitgebreid beschreven door de Griekse voordat heel Illyrië formeel (als provincie) historicus Pausanias. Hij beschrijft hoe het onderdeel uit ging maken van het Romeinse spiritueel en door de Macedoniërs belegerde Apollonia Rijk, waren het in feite de Romeinen die het intellectueel op wonderbaarlijke wijze werd ontzet door vanaf dat moment in deze regio voor het te hulp gesnelde Romeinse eenheden. Die zeggen hadden. centrum hadden met hun vloot de monding van de

26 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 06 2019 SPECIAL

Vjosarivier afgesloten. Tegelijkertijd wisten grondtroepen ’s nachts ongezien het kamp van de Macedoniërs binnen te sluipen. Er waren al meer dan 1000 Romeinse soldaten in het kamp voordat ze ontdekt werden. De Macedoniërs raakten in paniek en sloegen op de vlucht. Omdat de riviermonding geblokkeerd was waren ze genoodzaakt hun schepen te verbranden en te voet naar Macedonië terug te keren. Apollonia werd na 214 v.Chr. de belangrijk- ste Romeinse havenstad aan de Adriatische kust. Die functie werd echter in de loop van de eerste eeuw al overgenomen door Dyrrhachium. Oorzaak: de riviermonding verzandde langzaam waardoor de stad voor de steeds groter wordende handelsschepen onbereikbaar werd. Dat betekende overigens niet dat Apollonia aan gezag inboette. De vele tempels en publieke gebouwen die ook nu nog het beeld van Apollonia domineren laten zien dat de stad nog lang een belang- rijk spiritueel en intellectueel centrum bleef. Zo was er in Apollonia een beroemde ­stoïcijnse academie gevestigd. De biblio- theek die bij deze academie hoorde is al in de jaren twintig van de vorige eeuw door de Franse archeoloog Leon Rey opgegraven. Het zijn ook de Fransen die verantwoorde- lijk waren voor de eerste restauratie van de grote Apollo­tempel. Tijdens de werkzaam- publieke gebouwen kon veroorloven. De Zaal in het Apollonia museum. heden daaraan troffen zij vele honderden enorme agora, de grote tempel van Diana en Apollonia, muur van de votiefbeelden aan. De tempel van Apollo het bouleuterion zijn daarvan de stille getui- acropolis met de poort naar de was, zo bleek in de eerste en tweede eeuw, gen. Cicero, die de stad twee keer bezocht, tempel van Apollo. een belangrijk bedevaartsoord. De vele beschrijft haar dan ook als een ‘grote en Apollonia, portico tegenover pelgrims en geleerden die deze stad bezoch- belangrijke stad’. bouleuterion. ten brachten ook een enorme rijkdom, In de Romeinse burgeroorlog (tussen Caesar Apollonia museum, grafsteen waardoor de stad zich vele schitterende en Pompeus) koos Apollonia direct de kant met een Illyrische naam.

06 2019 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 27 SPECIAL

aardbeving waarbij alle steden langs de kust werden verwoest. Dyrrhachium herstelde zich na enige tijd, maar Apollonia kwam deze klap nooit te boven. De stad werd langzaam verlaten. Pas in de zesde eeuw is er sprake van enig herstel. Rond 1200 wordt te midden van de ruïnes uit lang vervlogen tijden een kerk gebouwd, de Mariakerk (Kisha e Shën Merise Vlahernës). Deze kerk gaat het middelpunt vormen van een kloos- tergemeenschap die tot in de 19e eeuw heeft voortbestaan. De kerk en het klooster zijn in de afgelopen tien jaar gerestaureerd. In een van de vleugels is nu het fraaie archeologi- sche museum ingericht. Een belangrijk deel van de vondsten die het archeologische veld- werk heeft opgeleverd is daar te bewonderen. Een aantal topstukken, waaronder levens- grote standbeelden van Apollo en lokale Romeinse hoogwaardigheidsbekleders, is te zien in het Nationaal Museum in Tirana. Voskopoja Minstens zo spectaculair als de monumenten uit de oudheid zijn de religieuze bouwwer- ken uit een veel minder ver verleden, de Apollonia, resten van stads­ van Caesar. Die gebruikte daarna de stad als vele honderden kerken en moskeeën, die centrum met bouleuterion, odeon en bibliotheek. uitvalsbasis voor de verovering van de steden verspreid door het hele land nog te vinden die de kant van Pompeus hadden gekozen. zijn. Een heel bijzondere concentratie van Voskopoja, kloosterkerk ­Johannes de Doper (Kisha Augustus beloonde toen hij eenmaal keizer dergelijke monumenten is te vinden in Shen Joan Prodhromit). was de stad voor deze keuze door haar de de omgeving van Voskopoja. In dit kleine status van vrije stad toe te kennen en de bergdorp ten zuidwesten van Korcë, staan Voskopoja, Sint Athanasius­ kerk (Kisha Shen Thanasit). jaarlijkse financiële afdracht aan Rome, die acht orthodox-­christelijke kerken waarvan de stad sinds 148 v,Chr. verplicht was te het gehele interieur voorzien is van fresco’s. Dyrrhachium (Durrës), ­mijlpaal van Via Egnatia in het betalen, af te schaffen. In 234 a.D. werd de In enkele gevallen zijn zelfs de crypten Archeologisch Museum. Adriatische kust getroffen door een hevige beschilderd. En die fresco’s zijn ook nog eens

28 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 06 2019 HISTORIE ALBANIË De geschiedenis van de staat Albanië, zoals wij die nu kennen, Middeleeuwen begint formeel pas op 28 november 1912. Op die dag wordt, in Na de val van het west Romeinse Rijk ging Illyrië onderdeel de kustplaats Vlora, namelijk Ismael Bey Qemali benoemd tot uitmaken van het Oost-Romeinse (Byzantijnse) Rijk. Omdat voorzitter van het Voorlopige Parlement en daarmee in feite er tussen 400 en 600 a.D. voortdurend invallen waren van tot staatshoofd van het nieuwe onafhankelijke land Albanië. En ‘barbaarse’ stammen worden er in die periode overal in het hoewel de vele duizenden bunkers, roestige fabriekscomplexen versterkingen gebouwd. Restanten daarvan zijn nog te vinden en betonnen woonkazernes vooral herinneren aan de 100 in onder meer , Finiq en Byllis. turbulente jaren die sindsdien verstreken zijn, zijn er overal in In het noorden, bij Kruje en bij Koman vestigde zich een heel dit kleine bergachtige land ook restanten te vinden van een nieuwe bevolkingsgroep, de Arbers, die de Byzantijnen geschiedenis die vele duizenden jaren teruggaan. noemden. Nadat in 1204 Constantinopel door de kruisridders was ingeno­ Prehistorie men namen Byzantijnse vorsten van Epirus in het zuiden van Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat het grond­ Albanië de macht over. In het noorden van het land wisselden in gebied van het huidige Albanië sinds het late Paleoliticum dezelfde periode verschillende buitenlandse machthebbers el­ SPECIAL (sporadisch) bewoond is geweest. Bij Xarra aan de Ionische kaar in hoog tempo af. Zo regeerde daar kortstondig de koning kust troffen archeologen honderden stenen voorwerpen aan van Sicilië; de koning van Servië en ten slotte de Venetiaanse die gedateerd konden worden rond 25.000 v.Chr.. Is het aantal Doge. Geen van had echter volledige controle over het hele vondsten uit het Paleolithicum en Mesolithicum nog schaars, noorden waardoor er op veel plaatsen ook lokale dynastieën vanaf het Neolithicum nemen sporen van bewoning sterk konden ontstaan. Sommige daarvan heersten uiteindelijk toe. De meeste daarvan zijn te vinden rondom Korcë in het over grotere gebieden, zoals de Topai die een groot gebied zuidoosten van het land. Daar ontstonden ook de eerste echte rond Kruje en Durrës controleerden, of de Ballsha die vanuit nederzettingen (7000 v.Chr.). Rond 2000 v.Chr. trekken vanuit Vlora regeerden. Vanaf 1300 worden, onder dreiging van de het noorden nomadische groepen het Albanese gebied binnen. toenemende Ottomaanse invloed, bestaande forten verstevigd Waarin zij zich van de ‘oorspronkelijke’ bewoners onderscheiden (zoals Petrela) en in de steden (onder andere in Berat) nieuwe is de manier waarop ze hun doden begroeven. Vlakgraven ma­ verdedigingswerken aangelegd. ken plaats voor grafheuvels. Op diverse plekken in het midden van het land zijn grafheuvels uit die periode gevonden. Laatste eeuwen Het lijkt er echter op dat de opmars van deze ‘steppevolkeren’ Vanaf 1417 is heel Albanië in Ottomaanse handen. In 1433 kre­ in het midden van Albanië ter hoogte van de rivier de Vjosa gen zij echter te maken met een serieuze opstand. Die stond tot stilstand is gekomen. De beroemde Albaanse archeoloog onder leiding van Gergji Kastrioti – beter bekend onder zijn Neritan Ceka beschrijft dat als volgt: ‘Het lijkt erop dat de vol­ islamitische naam (Skander =Iskander/Alexander; keren die vanuit de steppe kwamen alleen in het noorden van beg =bey/heer). Skanderbeg wist verschillende lokale heersers Albanië de oorspronkelijke cultuur volledig hebben verdrongen. aan zich te binden. De coalitie die zo ontstond heeft de strijd Elders bleef de bevolkingssamenstelling intact, de cultuur van tegen de Ottomanen ruim 20 jaar volgehouden. Maar na zijn de nieuwkomers assimileerde met die van de oorspronke­ dood (in 1468) verliep de revolutie en herstelden de Ottomanen lijke bewoners’. En zo ontstond langzaam, wat Ceka noemt: langzaam hun gezag. Skanderbeg wordt nog steeds gezien ‘de ­proto-Illyrische cultuur’. als een nationale held, vergelijkbaar met Willem van Oranje in Nederland. Er is voor hem bij Kruje een groot monument Illyrië opgericht. De term Illyriërs wordt uiteindelijk gangbaar voor de verschil­ In de drieënhalve eeuw van Ottomaans gezag die volgde op lende stammen die vanaf de 7e eeuw v.Chr. de hele westelijke Bal­ zijn dood bekeerde een groot deel van de stedelijke bevolking kan bevolkten. Hoewel deze groepen door de hen omringende zich tot de islam. In de bergachtige gebieden bleef de bevolking grootmachten, Grieken en Romeinen, als een (relatieve) eenheid echter voor een belangrijk deel het orthodoxe christendom werden beschouwd vormden zij etnisch en ook linguïstisch geen aanhangen. Vanaf de 18e eeuw krijgen lokale vertegenwoordi­ eenheid. Illyrische stammen hebben tussen 600 v.Chr. en het gers steeds meer macht. Sommigen van hen regeerden zelfs begin van de jaartelling in wisselende verbanden over grote de­ als alleenheersers over grote gebieden. De bekendste van len van het grondgebied van Albanië geregeerd. Vanaf de derde dergelijke ‘pashaliks’ was Ali Pasha van Tepelene (1740-1822). Op eeuw vochten zij drie grote oorlogen uit met de Romeinen. De het hoogtepunt van zijn macht, ten tijde van de Napoleontische laatste daarvan eindigde in 169 v.Chr. met een beslissende over­ oorlogen, speelde hij zelfs een belangrijke rol in de Europese winning van de Romeinen. En niet veel later werd heel Illyrië in­ politiek. Net als onder alle Europese bevolkingsgroepen op de gelijfd bij het Romeinse Rijk. Tijdens de regeerperiode van keizer Balkan die onder het Ottomaanse gezag vielen, groeide onder Augustus is er nog een grote opstand tegen de Romeinen. Nadat de Albanezen in de 19e eeuw het nationaal bewustzijn. De uit­ echter ook deze revolte was onderdrukt brak er een periode van eindelijke implosie van het Ottomaanse Rijk aan het begin van rust aan. Albanië profiteerde optimaal van de Pax Romana. De de twintigste eeuw leidde uiteindelijk tot het uitroepen van de resultaten daarvan zijn overal in het land nog te zien. onafhankelijke staat Albanië op 28 november 1912. vervaardigd door kunstenaars die tot de aller- Want tussen 1600 en 1750 was Voskopoja, beste van die periode gerekend kunnen wor- of Moscopole zoals de stad toen heette, een den. Zo is het interieur van de Sint-Nicolaas- van de belangrijkste centra van heel Albanië. kerk (Kisha ElbaShen Koli) verzorgd door Met een geschatte bevolking van 60.000 was de broers Zeografi, de beroemdste Albanese het zelfs groter dan steden als Berat of Gjiro- schilders van het post-Byzantinisme. kaster (andere grote centra in die periode). De acht orthodoxe kerken die Voskopoja Behalve een belangrijk handelscentrum, aan nu nog kent vormen overigens het schamel een route die Venetië met Istanbul verbond, restant van de ruim 25 kerken die hier in de werd er lokaal vooral wol, graan en hout hoogtijdagen van deze stad ooit stonden. verhandeld. Moscopole was verder ook een

06 2019 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 29 SPECIAL

bewind van de toenmalige Ottomaanse over- heid. Die tolereerde niet alleen de aanwezig- heid van zo’n grote orthodoxe gemeenschap, zij moeten die gemeenschap tot op zekere hoogte ook gefaciliteerd hebben. Want zonder toestemming van de Ottomaanse bestuurders zou de bouw van zoveel kerken nooit mogelijk geweest zijn. Die houding veranderde ten tijde van de Russisch-Turkse oorlog van 1768-1774. Orthodoxe chris- tenen werden vanaf dat moment gezien als potentiële vijanden en de Ottomaanse autoriteiten hebben dan ook de lokale mos- lims aangemoedigd om de christenen van Moscopole te verdrijven. Dat is niet in een keer gelukt, maar rond 1790 waren al vijftien kerken verwoest en was de bevolking gere- duceerd tot hooguit enkele duizenden. De definitieve klap kwam in de twintigste eeuw. Twee wereldoorlogen en een atheïstische dictatuur zorgden ervoor dat er rond 1990 nog slechts acht kerken resteerden en ook die verkeerden toen in deplorabele staat. Gelukkig is halverwege de jaren negentig een uitgebreid restauratieprogramma opgesteld. En hoewel het programma nog loopt en er met name aan de kerk bij het klooster van Johannes de Doper, dat in de bossen boven het dorpje ligt, nog veel zichtbare schade is, zijn andere kerken, waaronder die van de heilige Michael, alweer in hun volle glorie te bewonderen. Behalve in Voskopoja zelf zijn Voskopoja, fresco’s in de Sint belangrijk intellectueel centrum. Het duide- er in de bergen in de omgeving nog enkele Athanasiuskerk (Kisha Shen Thanasit). lijkste bewijs daarvan is het feit dat hier een andere kerken uit diezelfde periode te zien. van de eerste drukkerijen van de zuidelijke Ook voor deze kerken is intussen een restau- Voskopoja, Mariakerk (Kisha Balkan werd opgericht (in 1722). Beroemd ratieplan opgesteld. Financiering is nu echter Shen Merise). was ook de Academia van Moscopole een nog het grootste probleem. De hoop is dat Voskopoja, Sint Nicolaaskerk wijsgerig, religieus instituut waar geleerden het aantrekken van het toerisme - Voskopoja (Kisha Shen Kolit). vanuit de hele Balkan heen trokken. staat nu in alle reisgidsen - een vliegwiel­ Voskopoja, fresco’s in de Sint De bloei van deze orthodox-christelijke effect veroorzaakt. En dat de restauratieplan- Nicolaaskerk (Kisha Shen Kolit). enclave was te danken aan het liberale nen versneld uitgevoerd zullen worden.

30 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 06 2019 ARCHEOLOGISCHE EN HISTORISCHE OVERBLIJFSELEN LIJST VAN SITES

Lijst van bijzondere historische en archeologische plekken in Albanië SPECIAL De navolgende lijst bevat slechts een heel kleine en het grote stadion, vor- tempel van Aphrodite laten selectie van alles wat Albanië op dat gebied te bieden men de getuigen van deze zien dat Amantia, naast heeft. En de beschrijvingen zijn ook, noodgedwongen, Griekse invloed. Politiek handelsstad en pleister- relatief summier. Wel is geprobeerd in kort bestek gezien was Amantia echter plaats aan een belangrijke het belang van de verschillende plaatsen aan te nauwer verbonden met de doorgaande route, ook een geven en wat de huidige bezoeker daar te wachten staat. Verder is ook geprobeerd de verschillende Illyrische steden in de Vjosa- bedevaartsoord moet zijn historische periodes zo veel mogelijk aan bod te laten vallei. Zo maakte de stad deel geweest. In de late oudheid komen. In deze lijst wordt soms ook verwezen naar uit van de koinon van Byllis. wordt Amantia opnieuw het voorgaande deel van deze special. Daar wordt Haar afgelegen plek heeft er het centrum van religieuze namelijk een viertal plekken uitgebreid behandeld. waarschijnlijk voor gezorgd activiteit. Er zetelt zelfs een De historische feiten waarnaar soms verwezen wordt dat de stad de Romeinse bisschop. De restanten van worden toegelicht in het historische kader elders in wraakacties tegen de een grote basilica, die in de deze special. Voor de spelling van alle plaatsnamen is gekozen voor meest gangbare. ­koinon van Byllis uit het jaar nabijheid van de antieke 168 v.Chr. heeft overleefd. tempel, werd gebouwd, Amantia bleef ook na die stamt uit die tijd. Amantia de met de komst van de fatale datum haar onafhan- De site van Amantia vormt ­eerste Griekse kolonisten kelijkheid bewaren. Een van Antigoneia een mooi voorbeeld van hoe op de Adriatische kust in de de weinige bewijzen van Als er een plek is in Albanië snel de situatie in Albanië in 7e eeuw v.Chr. Uit een relatief Romeinse aanwezigheid is waar de gevolgen van de de afgelopen jaren is veran- kleine archaïsche nederzet- een inscriptie uit de tweede Romeinse overwinning op derd. Tien jaar geleden was ting, gelegen op een strate- eeuw. de Macedonische koning deze indrukwekkende plek gische plek aan een route De enorme citadel van ­Perseus en zijn bondgenoten, hoog in de bergen slechts die de kust verbond met de Amantia ligt op een natuur- goed te zien is dan is het op met moeite bereikbaar. Nu vruchtbare vlaktes aan de lijke hoogte en wordt aan de site van Antigoneia. Want wordt Amantia al vanaf de bovenloop van de Vjosa- en twee kanten omgeven door deze van oorsprong ‘Griekse’ kustplaats Vlorë aangegeven Drinarivier, groeide dankzij steile kliffen. Bovenop de stadstaat, in de vallei van de en is de weg erheen geheel nieuwe handelscontacten citadel wordt de strategische rivier de , werd tijdens de geasfalteerd. Bij de site is met steden als Oricum en positie van de stad direct dui- Romeinse wraakcampagne een parkeerplaats en staan Apollonia een bloeiende delijk. Van hieruit beheerste in het jaar 168 volledig ver- er informatieborden. stedelijke cultuur. De vele men de twee belangrijkste woest en werd daarna niet De stichting van Amantia in ´Macedonische´ stijl uit- wegen die van de kust naar meer opgebouwd. Archeolo- hangt, zo blijkt uit het recent gevoerde graven, de in Hel- het binnenland liepen. De gisch onderzoek dat hier al in opgestarte archeologisch lenistische stijl gebouwde, vondst van vele tientallen de jaren vijftig van de vorige onderzoek, samen met grote tempel van Aphrodite votiefbeelden rondom de eeuw begon heeft, onder een enorme brandlaag, de restanten van woonhuizen,­ een agora en tempels blootgelegd. Ook heeft men sindsdien de loop van de stadsmuur weten te recon- strueren. Dat alles leidt tot de conclusie dat Antigoneia­ een enorme stad geweest moet zijn. Vier kilometer

06 2019 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 31 LIJST VAN SITES ARCHEOLOGISCHE EN HISTORISCHE OVERBLIJFSELEN

stadsmuur omsloten een bebouwde oppervlakte van 45 hectare. De plattegrond van de stad was geheel volgens het Hellenistische principe met SPECIAL parallel lopende straten en vierkante huizenblokken met daarbinnen individuele woningen met een stan- daard maatvoering van 16 bij 13 meter. Publieke gebou- In het jaar 200 v.Chr. wordt wen bevonden zich in de deze stad door de Romeinen noordwesthoek van de stad. ingenomen. Een beschrij- Het interessante van Antigi- ving daarvan is terug te oneia is dat men een aantal vinden bij de Latijnse schrij- woonhuizen heeft weten te ver Livius. De Romeinen reconstrueren. versterken de citadel vrijwel Een van de belangrijkste vlakke terrein langs de mon- en heel Albanië weer onder direct met nieuwe muren. voorwerpen in het Archeo- ding van de rivier de Skhum- het Ottomaanse gezag viel, Delen daarvan zijn aan de logisch museum van Tirana bin. De hele buitenmuur van raakte het fort zijn strate­ westkant van de citadel nog is een bronzen ruiterfiguur. dit fort is tot op tot op de gische positie kwijt en te zien. Dit beeld werd in 1980 in originele hoogte van 9 meter Bashtova werd al aan het Het grote strategische de omgeving van de agora bewaard gebleven. Datzelfde eind van de 16e eeuw defini- belang van Berat blijkt uit van Antigoneia gevonden. geldt voor de twee twaalf tief verlaten. het feit dat haar fortifica- Onderzoek heeft aange- meter hoge torens aan de ties ook in de late oudheid toond dat het gaat om een westzijde. De bebouwing van Berat en vroege Middeleeuwen afbeelding van de beroemde het binnenterrein daarente- Volgens de traditie stichtte in gebruik bleven. In de koning Pyrrhus van Epirus gen is volledig verdwenen. Cassander, koning van 13e eeuw ondergaat het (die van de Pyrrhusoverwin- Hoewel het geheel een Macedonië, in 314 v.Chr. op fort van Berat een enorme ning). Vermoedelijk heeft dit middeleeuwse uitstraling een strategische plek - daar verbouwing, waarbij onder beeld sinds de stichting van heeft, stamt het fort in eer- waar de verbindingsroute andere de nog steeds de stad op de agora een plek ste instantie uit de late oud- tussen Macedonië en de gebruikte dubbele toe- gehad. Want Pyrrhus geldt heid. In die eerste fase was Adriatische kust de rivier gangspoort wordt gebouwd. als de stichter van de stad. het fort wel een stuk kleiner. de Osum kruist - een stad. In diezelfde periode bouw- Hij vernoemde haar naar Het fort van Bashtova werd Hij noemde haar naar zijn den de Byzantijnse vorsten zijn dochter. Zoals op zoveel verbouwd en vergroot in vader Antipater, Antipatrea. in Berat ook tientallen antieke sites werd er ook in het midden van de 15e eeuw. Antigoneia in de late oud- Een periode waarin de heid een christelijke basilica Ottomaanse gouverneur gebouwd. van Elbassan een poging deed om de kuststreek rond Apollonia ­Durrës - die in handen was De antieke site van Apollonia van een lokale vorst uit wordt elders in deze special Skhoder die in de opstand uitgebreid behandeld. tegen de Ottomanen de kant van Skanderbeg had geko- Bashtova zen - te heroveren. Na 1480, Het imposante kasteel van toen de Skanderbeg opstand Bashtova domineert het definitief onderdrukt was

32 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 06 2019 ARCHEOLOGISCHE EN HISTORISCHE OVERBLIJFSELEN LIJST VAN SITES

kerken. De oudste, de Maria­ concentratie van monumen- kerk (Kisha e Shën Marise) is ten is te vinden aan de zuid- nu nog een van de belang- kant van de centrale heuvel. rijkste toeristische attracties Daar liggen onder meer het van de stad. grote theater, de Romeinse De Ottomanen die de stad baden en het prythaneum SPECIAL in 1417 innamen, hebben de (soort stadhuis). Een wan- verdedigingsstructuur van delpad voert langs deze de stad voor het grootste monumenten in de richting deel gehandhaafd. Om de van een enorm ‘paleisachtig’ groeiende bevolking binnen complex uit de late oudheid. de stadsmuren te kunnen En even voorbij dit ‘paleis herbergen, verlengden zij van Trichon’ ligt het hoogte- de stadmuren in westelijke een met zuilen omgeven Butrint staat dan ook gelijk punt van Butrint; een enorm, richting tot aan de rivier, binnenplaats. Het geheel met een tocht dwars door achthoekig mozaïek, dat de waardoor de stad met maakte zeer waarschijnlijk de Albanese geschiedenis. vloer van een baptisterium 6 hectare werd uitgebreid. deel uit van een grotere Binnen een straal van nog uit de zesde eeuw siert. De drie eeuwen lange Otto- nederzetting langs de Via geen vijf kilometer vind je Het museum van Butrint maanse overheersing heeft Egnatia, de beroemde Illyrische graven, Hellenis- is gevestigd in een van de in de stad zijn sporen nage- Romeinse weg die de Adria­ tische tempels, Romeinse jongere monumenten, het laten in de vorm van talloze tische kust met Istanbul vestingwerken, Byzantijnse op de top van de acropolis woonhuizen en moskeeën verbond. Omdat de Via kerken, een Venetiaans gelegen laatmiddeleeuwse (de oudste Ottomaanse Egnatia ingetekend staat paleis en Ottomaanse mos- klooster. Hier worden gebouwen stammen uit op de beroemde Peutinger­ keeën. De belangrijkste enkele van de belangrijkste 1460, de jongste nog uit wegenkaart, een middel- het begin van de vorige eeuwse kopie van een eeuw). Berat staat vanwege Romeinse kaart uit de derde de bijzonder gaaf gebleven eeuw waarop alle wegen Ottomaanse structuur van in het Rijk staan aangege- haar binnenstad sinds 2005 ven, inclusief de steden op de werelderfgoedlijst en dorpen die daaraan van Unesco. Aan de over- lagen, konden de ruïnes bij kant van de rivier de Osum Bradashesh­ geïdentificeerd liggen, verscholen in een worden met de Romeinse dicht dennenbos, de over- plaats Ad Quintam. Ad Quin- blijfselen van een tweede tam was vermoedelijk een fortificatie. Deze site, die belangrijke rustplaats aan geïdentificeerd kon worden de Via Egnatia. als het antieke Orica, was tot in de derde eeuw nog in Butrint gebruik. Butrint is de bekendste en meest bezochte site van Bradashesh heel Albanië. Op en rondom Enkele kilomters ten westen een aan een oude zee-engte van Elbassan ligt, verbor- gelegen heuveltop liggen gen achter een boerderij, verspreid de ruïnes van een het restant van een grote vesting die sinds de vroege Romeinse villa. Dit complex oudheid voortdurend omvatte onder meer een bewoond is geweest. Een badhuis, een nympheum en tocht door de ruïnes van

06 2019 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 33 LIJST VAN SITES ARCHEOLOGISCHE EN HISTORISCHE OVERBLIJFSELEN

objecten die in de loop van het nu al meer dan veertig jaar durende archeologisch onderzoek zijn gevonden tentoongesteld.

SPECIAL Byllis De site van Byllis wordt elders in deze special uitge- breid behandeld.

Durrës (Dyrrhachium) daar waar een Romeinse Midden in het centrum van weg vanuit Durrës en een deze moderne havenstad, vanuit Apollonia bij elkaar de grootste stad van Alba- kwamen, een belangrijke nië na de hoofdstad Tirana, handelspost: Mansio Scam- werd begin jaren zeventig pia. Beide wegen maakten een graf gevonden dat deel uit van het netwerk van gedateerd kon worden aan routes dat de Adriatische het begin van de 7e eeuw kust verbond met Constan- v.Chr.. Het graf behoorde tinopel. Deze belangrijke toe aan een Illyrische antieke west-oostverbinding krijger uit de stam van de staat bekend als de Via . Een nederzetting Egnatia. Mansio Scampia van deze stam is opgraven Dyrrhachium was sindsdien het theater, badhuis, delen groeide al snel uit tot een in een buitenwijk van de gericht op de haar omrin- van het grote aquaduct, belangrijke ommuurde stad. De Taulantii hadden gende Illyrische stammen. het marktplein en de Romeinse stad. Scampia een goede relatie met In de derde en tweede eeuw stadsmuur, stammen uit de (soms ook Hiscampis) staat Griekse steden aan de voor de jaartelling maakte Romeinse tijd. Maar ook de ook aangegeven op de Ionische kust. In 627 werd Dyrrhachium dan ook late oudheid en de Middel- twee beroemde Romeinse die band bevestigd door de onderdeel van het Illyrische eeuwen zijn vertegenwoor- wegenkaarten de ‘Tabula komst van een grote groep koninkrijk. Deze Illyrische digd in de vorm van kerken, Peutingeria’ en het ‘Itinera- kolonisten uit Corinthe en ‘overheersing’ eindigde moskeeën en verdedigings- rium Burdigalensis’. In het van het eiland Corfou. De toen koningin Teuta een werken. Een deel van het centrum van het huidige bescheiden nederzetting dreigende rebellie tegen belang van Dyrrhachium Elbassan is de Via Egnatia groeide daarna snel uit tot haar gezag probeerde te was gelegen in het feit dat nog steeds te herkennen. een stad. Een stad die in alle onderdrukken. Dat mislukte in deze stad de beroemde Het centrum van de stad is opzichten Grieks was, zowel omdat de inwoners van Via Egnatia begon. Over nu vrijwel geheel omgeven qua layout als wat betreft Dyrrhachium in 229 v.Chr. deze door de Romeinen door een middeleeuwse haar interne organisatie. De de Romeinen te hulp riepen. aangelegde, belangrijkste muur. Binnen de ommuring nauwe band met Grieken- De Romeinen kenden de verkeersader van de oud- bevinden zich behalve twee land was er ook de oorzaak stad het jaar daarna de sta- heid, werden tot ver in de interessante byzantijnse van dat de stad betrokken tus toe van ‘vrije stad onder Middeleeuwen goederen kerken ook nog een van raakte in het grote ‘Griekse’ de bescherming van Rome’, vanuit Durrës verhandeld de oudste moskeeën van conflict: de Peloponnesi- een status die de stad zou tot in Azië. Albanië. Net buiten de stads- sche Oorlog. Na deze oorlog behouden totdat zij in het muur liggen in een parkje waren de banden met Grie- jaar 30 a.D. de status van Elbassan de onlangs blootgelegde kenland voor het grootste kolonie kreeg. In de tweede eeuw v.Chr. resten van een grote vroeg- deel doorgesneden. De De belangrijkste monumen- ontstond er op een punt christelijke kerk. Niet ver politieke oriëntatie van ten in het huidige Durrës: bijna halverwege Albanië, ten westen van de stad zijn

34 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 06 2019 ARCHEOLOGISCHE EN HISTORISCHE OVERBLIJFSELEN LIJST VAN SITES

in de bedding van de rivier Oricum nog de restanten van de pij- De geschiedenis van lers van de Romeinse brug het oorspronkelijk in de over de rivier de Skhumbin zevende eeuw voor onze te herkennen. jaartelling als een Griekse kolonie gestichte Oricum is SPECIAL Kamenica onlosmakelijk verbonden De belangrijke prehisto- met die van Julius Caesar. rische overblijfselen van Want deze havenstad aan Kamenica worden elders de Adriatische kust speelde in deze special uitgebreid een belangrijke rol in de behandeld. strijd tussen Caesar en zijn tegenstander in de Lin Romeinse burgeroorlog, acropolis van de stad die op richting de punt van het Op het noordwestelijkste Pompeus. In zijn verslag de heuvel boven de haven schiereiland loopt. puntje van het Ohridmeer, van die oorlog vertelt Julius lag van een nieuwe muur niet ver van de grens met Caesar uitgebreid hoe hij voorzien. Petrela Noord-Macedonië, ligt het de zwaar verstrekte haven- Delen van die havenwerken Het fort van Petrela is een kleine dorpje Lin. Op een plaats zonder slag of stoot zijn nog te zien. Net als van de bekendste van de heuveltop net buiten dat wist in te nemen. Die over- stukken van de stedelijke vele tientallen forten die dorp, vrijwel direct aan de winning bleek een Pyrrhus­ bebouwing die tegen de vanaf de Middeleeuwen oever van het meer bevin- overwinning want niet heuvel op liggen. Op de nu door heel Albanië werden den zich de ruïnes van lang daarna leed Caesar bij zwaar begroeide acropolis gebouwd. Vanuit deze een 6e-eeuwse basilica. De Durrës een grote nederlaag. liggen nog de restanten versterkingen heersten gehele bodem van deze Een nederlaag die hem bijna van een tweetal byzantijnse feodale landheren over tweebeukige kerk, inclusief fataal werd. Na zijn Egypti- kerken. Het belangrijkste soms aanzienlijke gebieden. het daarvoor gelegen bap- sche campagnes had Caesar nog zichtbare gebouw in Soms vielen zij formeel tisterium, is met mozaïeken het plan opgevat om een Oricum is het nympheum. onder de paraplu van belegd. Om de mozaïeken oorlog te beginnen tegen de Omdat de site van Oricum het Ottomaanse gezag, te beschermen tegen het Parthen. Illyrië zou daarbij binnen het gebied ligt waar soms regeerden zij geheel klimaat zijn ze afgedekt met als uitvalsbasis fungeren. De de Albanese marine haar onafhankelijk. De bouwge- plastic waarover een laag benodigde troepen werden opslag heeft moet je om schiedenis van het fort van grind is gestort. Gedurende via de havens van Durrës en de site te bezichtigen je Petrela is zeer ingewikkeld. het toeristenseizoen wordt die van Oricum vanuit Italië aanmelden bij de militaire De oudste stukken, delen telkens een deel van de aangevoerd. In die periode­ politie. Hun controlepost van de fundering van de beschermlaag verwijderd. Er werden de bestaande bevindt zich aan het einde toren en enkele muren van zijn plannen om het geheel versterkingen van Oricum van de weg die langs de het hoofdgebouw, stammen te overkappen. uitgebreid. En ook werd de rand van de baai van Vlora uit de 10e eeuw. De laatste verbouwing vond nog plaats in het midden van de 19e eeuw. Petrela is nu een geliefd uitstapje voor de inwoners van Tirana. Niet ver verwijderd van het fort liggen de restanten van Persqop, een Illyrische stad. Een wandelpad dat aan de voet van Petrela begint leidt er heen. Na ongeveer twin- tig minuten lopen worden

06 2019 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 35 LIJST VAN SITES ARCHEOLOGISCHE EN HISTORISCHE OVERBLIJFSELEN

een van de weinige reli- gieuze bouwwerken die de beroemde 16e-eeuwse Turkse architect Mimar Sinan buiten Turkije heeft gebouwd. Net ten zuidoos- SPECIAL ten van de stad ligt op een heuvel nog het middel- Ceka geïdentificeerd als de eeuwse fort van Vlorë. De ­Illyrische stad . De vijf stad Vlorë is vooral beroemd graven behoorden vermoe- omdat hier in 1912 de onaf- delijk toe aan leden van de hankelijkheid van Albanië lokale elite. Ceka noemt ze werd uitgeroepen. Het vorsten. Het enige, kleine, gebouw waar de eerste pre- informatiebordje dat vanaf sident van het land zetelde de smalle toegangsweg is nu een klein museum. naar de graven wijst spreekt dan ook van ‘Royal tombs’. Pelion lag aan een oude ver- MEER INFO: bindingsroute die de loop www..al. Deze special werd mede mogelijk gemaakt van de rivier de Skhumbrin met steun van het Albanese volgde. De graven van Selcë Ministerie van Cultuur. Poshtme zijn uniek voor Albanië en ze zijn door de Albanese overheid daarom ook bij de Unesco voorge- tegen de steile helling de dorpje Selcë Poshtme, niet dragen voor een plek op restanten van de stadsmuur ver van , maken de Werelderfgoedlijst. Ze zichtbaar. Aan de andere onderdeel uit van een gro- zijn nog steeds moeilijk te kant van de heuvel is een tere necropool die hoorde bereiken.­ graftombe uit dezelfde bij een even verderop­ periode (5e eeuw v.Chr.) te gelegen nederzetting. Die Vlorë bewonderen. nederzetting, waarvan nog Van de Griekse nederzetting maar enkele resten in het Aulon resten slechts enkele Selcë Poshtme landschap te zien zijn, is fragmenten. Die vindt men De vijf in de rotsen uitge- door de beroemde Alba- vlak achter de beroemde hakte graven vlak buiten het nese archeoloog Neritan moskee van de stad. Dit is

36 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 06 2019