Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

W£ODZIMIERZ KWIATKOWSKI, ALICJA BA£UK , MIROS£AW STEPANIUK

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Hajnówka (421) (z 1 fig., 2 tab. i 2 tabl.)

WARSZAWA 2011 Autorzy: W³odzimierz KWIATKOWSKI1, Alicja BA£UK2 , Miros³aw STEPANIUK1 1Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce ul. J. Pi³sudskiego 8, 17-200 Hajnówka 2Pañstwowy Instytut Geologiczny–Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego prof. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-825-1

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 9

III. Budowa geologiczna ...... 12

A. Stratygrafia...... 12

1. Kreda ...... 12

2. Paleogen ...... 13

a. Eocen + oligocen ...... 13

3. Neogen ...... 14

a. Miocen ...... 14

4. Czwartorzêd ...... 14

a. Plejstocen ...... 14

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 15

Zlodowacenie Nidy ...... 15

Stadia³ dolny ...... 15

Stadia³ górny ...... 16

Interglacja³ ma³opolski...... 17

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

Stadia³ górny...... 19

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 21

Interglacja³ wielki ...... 23

Interglacja³ mazowiecki ...... 23

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 23

Zlodowacenie Odry ...... 23

3 Interglacja³ lubawski ...... 25

Zlodowacenie Warty ...... 27

Stadia³ dolny ...... 27

Interstadia³ ...... 29

Stadia³ œrodkowy ...... 29

Interglacja³ eemski ...... 32

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 32

Zlodowacenie Wis³y ...... 32

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 33

c. Holocen ...... 34

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 35

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 37

IV. Podsumowanie ...... 41

Literatura ...... 42

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Hajnówka (421) po³o¿ony jest w ca³oœci na terenie Niziny Pó³nocnopodlaskiej. Jego granice wyznaczaj¹ wspó³rzêdne: 23°30’–23°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 52°40’–52°50’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. W nawi¹zaniu do podzia³u fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002), wystêpuje w obrêbie mezoregionu Równina Bielska. Administracyjnie znajduje siê w województwie podlaskim, na terenie powiatu hajnowskiego i obejmuje gminy: Bia³o- wie¿a, Czy¿e, Dubicze Cerkiewne, Hajnówka, Narew i Narewka. Region objêty badaniami ma charakter rolniczo-leœny z du¿ym udzia³em ³¹k, pastwisk i terenów bagiennych. Ekstensywna gospodarka rolnicza utrzymuje siê na najlepszych glebach wysoczyzn gliniastych, przylegaj¹cych do zachodniego skraju Puszczy Bia³owieskiej. Tereny z glebami ubo¿szymi, na piaskach i ¿wirach, porzucane w ca³ym okresie powojennym, zosta³y w wiêkszoœci zalesione. Do- tyczy to w szczególnoœci po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru. Najwiêksz¹, wschodni¹ czêœæ zajmuj¹ tereny zwartego kompleksu leœnego Puszczy Bia³owieskiej. W granicach obszaru arkusza wiêkszoœæ lasów administrowana jest przez Nadleœnictwo Hajnówka, fragmenty pó³nocne nale¿¹ do Nadleœnictwa Browsk, wschodnie — do Nadleœnictwa Bia³owie¿a. Stosunkowo du¿y udzia³ krajobra- zów naturalnych i ma³o zmienionych sprzyja³ ustanowieniu licznych form ochrony przyrody. Na terenach leœnych znalaz³a siê znaczna czêœæ du¿ego Rezerwatu Krajobrazowego im. W³adys³awa Szafera, rezerwat archeologiczny Szczekotowo oraz nastêpuj¹ce rezerwaty przyrody: Lipiny, Dêbowy Gr¹d, G³êboki K¹t i Nieznanowo. Poza Puszcz¹ Bia³owiesk¹ istniej¹ dwa rezerwaty ornitologiczne: na pó³nocy — Wasilkowo, w pobli¿u otworu kartograficznego (otw. 1), na po³udniu — Górniañskie £¹ki. Ponadto jest tu kilkadziesi¹t u¿ytków ekologicznych i kilkaset pomników przyrody, g³ównie drzew. Walor tego terenu podnosz¹ zabytki kultury materialnej — oryginalne budownictwo drewniane i liczne stanowiska archeologiczne. Na zachodniej granicy Puszczy Bia³owieskiej po³o¿one jest miasto powiatowe Hajnówka — najwa¿niejszy oœrodek administracyjny i przemys³owy obszaru. Wzd³u¿ linii kolejowej i drogowej, wiod¹cych na pó³noc, Hajnówka ³¹czy siê z du¿ymi wsiami — Dubinami i Nowosadami.

5 Teren objêty opracowaniem pokrywaj¹ na powierzchni utwory wy³¹cznie czwartorzêdowe: zlo- dowaceñ œrodkowopolskich oraz holoceñskie. Wiêksze odkrywki, z których na potrzeby lokalne po- zyskuje siê piaski i ¿wiry, s¹ nieliczne. Na terenach leœnych wystêpuj¹ one w rejonie Czerlonki, Nieznanego Boru oraz w oddziale leœnym 181A. Ich eksploatacja ma charakter sporadyczny. Na terenach otwartych najwiêksza ¿wirownia znajduje siê w rejonie oczyszczalni œcieków, na po³udnie od Hajnówki; pozosta³e — w okolicy wsi £osinka, Dubiñska Ferma, Nowoberezowo, Orzeszkowo i Po- ryjewo. Ta ostatnia zosta³a przekszta³cona w gminne wysypisko œmieci. Na obszarze arkusza Hajnówka wykonano stosunkowo niewiele g³êbszych otworów, przy czym ich rozmieszczenie jest nierównomierne i koncentruje siê wokó³ Hajnówki. Mia³o to wp³yw na wy- znaczenie przebiegu linii przekroju geologicznego. Wykonanie otworu kartograficznego 33 w pobli¿u osady Budy w centrum Puszczy Bia³owieskiej, w znacznym oddaleniu od linii przekroju geologicznego A–B, mia³o na celu weryfikacjê obrazu budowy geologicznej na zachodnich rubie¿ach Puszczy i po- prawniejsz¹ ekstrapolacjê wyników badañ na wiêkszy obszar arkusza. Jest to uzasadnione stosunkowo niewielk¹ liczb¹ otworów, w których przewiercono utwory czwartorzêdu, posiadaj¹cych jednoczeœnie wiarygodne i pe³ne opisy litologiczne. Obszar pó³nocnego Podlasia nale¿y ci¹gle do terenów s³abiej rozpoznanych w zakresie budowy geologicznej i geomorfologii. Wiêkszoœæ opracowañ wczeœniejszych i badañ obejmuj¹cych tereny najbli¿ej po³o¿one, wi¹¿e siê z obszarami le¿¹cymi na pó³noc od doliny Narwi oraz w zachodniej czêœci Równiny Bielskiej (Ba³uk, 1974; Borówko-D³u¿akowa, 1974; Churski, 1973; D¹browski, 1959; Kon- dracki, Pietkiewicz, 1967; Mojski, 1969, 1972, 1985, 1995; Mojski, Nowicki, 1961; Musia³, 1992; Mycielska-Dowgia³³o i in., 1995; Nos, 1974; Pietkiewicz, 1950, 1962). Czêœæ prac ma charakter bardziej ogólny i dotyczy regionów Polski pó³nocno-wschodniej i Bia³orusi oraz zlodowacenia Warty (Ba³uk, 1982, 1995; Bogacki, 1976; Jugowiec-Nazarkiewicz i in., 2001; Karabanov, 2000; Krupiñski, Marks, 1993; Krutous, 1998; Marks, 2000). Pierwsze ujêcia geologiczno-kartograficzne obszaru arkusza Hajnówka znajduj¹ siê na Przegl¹dowej mapie geologicznej Polski 1:300 000, arkusz Bia³a Podlaska (Zwierz, 1949, 1954) oraz Mapie geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Bia³ystok (Nowicki, 1971, 1973). Publikacja Bera i innych z roku 1964 poœwiêcona jest zagadnieniom czwartorzêdu w dorzeczu górnej Narwi. Najnowsze opracowania geologiczne w s¹siedztwie obszaru arkusza Hajnówka s¹ zwi¹zane ze Szczegó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Polski 1:50 000, w szczególnoœci arkuszami Narew (Kwiatkowski, Stepaniuk, 2005, 2006) oraz Orla (Brud, Boratyn, 2006, 2007). Podstawê do przeprowadzenia prac geologicznych na obszarze arkusza Hajnówka stanowi³ projekt badañ geologicznych dla opracowania arkuszy Narew i Hajnówka, wykonany przez W. Kwiatkowskiego, M. Stepaniuka i R. Popielskiego w 1995 r. Zdjêcie geologiczne, wykonane w latach 2000–2003 na powierzchni 309,7 km2, dokumentuje 285 sond mechanicznych o g³êbokoœci 4,0–17,0 m (1125,0 m), 550 sond

6 mn.p.m.

Fig. 1. Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

1— gliny zwa³owe, 2 — ¿wiry, 3 — piaski, 4 — piaski glaukonitowe, 5 — mu³ki, 6 — i³y, 7 — margle, 8 — wykresy wspó³czynników petrograficznych, 9 — liczba pobranych próbek; pozosta³e objaœnienia jak na mapie geologicznej

7 rêcznych o g³êbokoœci 2,0–7,0 m (1638,0 m) oraz ponad 30 ods³oniêæ sztucznych. W opracowaniu wykorzystano tak¿e opisy otworów archiwalnych: studziennych, geologiczno-poszukiwawczych i kartograficznych oraz dokumentacji surowcowych i geologiczno-in¿ynierskich. W opracowaniu stratygrafii czwartorzêdu oraz starszego pod³o¿a wykorzystano 22 otwory archiwalne, w których przewiercono utwory czwartorzêdu. Bardzo u¿yteczne okaza³y siê równie¿ mapy glebowo-siedliskowe 1:10 000 z obszaru Puszczy Bia³owieskiej, zawieraj¹ce lokalizacjê i opisy ponad 2000 sond i wkopów; mapy glebowo-rolnicze 1:5000 oraz dokumentacje torfowisk Instytutu Melioracji i U¿ytków Zielonych. W kartowaniu terenów nieleœnych wykorzystano zdjêcia lotnicze. Na zlecenie Instytutu Geologicznego zosta³y wykonane przez firmê „Geofizyka” Toruñ trzy kartograficzne otwory wiertnicze: Wasilkowo — otwór 1 (g³êbokoœæ 148,5 m); Budy — otwór 33 (g³êbokoœæ 115,0 m) oraz Nieznany Bór — otwór 38 (g³êbokoœæ 278,5 m), w którym, jako jedynym, nie przewiercono osadów czwartorzêdu( fig. 1). Badania geoelektryczne zrealizowa³a firma „Bipromel” z Warszawy. W ramach tych badañ wykonano 90 sondowañ elektrooporowych wzd³u¿ ci¹gu o d³ugoœci 20 km, pokrywaj¹cego siê z lini¹ przekroju geologicznego (Okrasa 2000, 2001). 146 próbek osadów pobranych z trzech otworów kartograficznych do badañ litologiczno-petrograficznych opracowano w firmie „Petrograf” w Warszawie (Fert i in., 2002). Badania mia³y charakter standardowy i obejmowa³y nastêpuj¹ce analizy: uziarnienia, sk³adu petrograficznego ¿wirów, sk³adu mineralogicznego frakcji ciê¿kiej, obtoczenia ziaren kwarcu oraz zawartoœci CaCO3.

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond rêcznych), zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Osady/wiek oznaczony metod¹ na mapie w notatniku (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) radiowêglow¹ (lata BP) geologicznej terenowym

1 Lod-1201 Polana Skupowska 167,0 1,0 gytie/8630

2 Lod-1198 Hajnówka 162,0 1,6 organiczne rzeczne/3150

3 Lod-1195 Górniañskie £¹ki 158,5 3,2 organiczne rzeczno-jeziorne/30 270

4 Lod-1202 Sacharewo 158,5 1,7 organiczne w piaskach eolicznych/10 300

5 Lod-1203 Sacharewo 156,5 2,6 organiczne rzeczno-jeziorne/21 580 6 Lod-1196 Czerlonka 161,5 1,2 gytie/3060

7 Lod-1200 Orzeszkowo 160,5 2,3 organiczne rzeczno-jeziorne/23 880

8 Lod-1199 Bagno Czerlon 161,5 4,4 gytie/10 230

Badania paleobotaniczne i mikropaleontologiczne zosta³y wykonane na Uniwersytecie w Bia³ym- stoku oraz w Pañstwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Kupryjanowicz, 2002; Paruch-Kul- czycka, 2002; S³odkowska, 2002; Winter, 2002). Dokonano oznaczeñ wieku bezwzglêdnego metod¹ radiowêglow¹ (14C) osadów z 10 stanowisk: ze sp¹gu torfowisk wysokich i niskich pobrano próbki gytii, z osadów jeziorno-rzecznych — torfów oraz wk³adek organicznych (tab. 1). Oznaczenia wieku zosta³y wykonane w Laboratorium 14C Muzeum Archeologicznego w £odzi (Trzeciak, Borowiec, 2002).

8 II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty badaniami, który stanowi¹ w przewadze p³asko-faliste równiny, jest ma³o zró¿nicowany pod wzglêdem hipsometrycznym (tabl. I). Pewne o¿ywienie rzeŸby jest zwi¹zane z obni¿e- niami typu dolinnego, w szczególnoœci rzek Leœnej i £utowni, zatorfionymi obni¿eniami genezy wytopiskowej oraz nielicznymi pagórkami, wzgórzami i wydmami. Najwy¿sze wzgórze w obrêbie obszaru i zarazem w ca³ej Puszczy Bia³owieskiej znajduje siê na wschód od Hajnówki, w pobli¿u wsi Lipiny. Jego wysokoœæ wynosi 196,2 m n.p.m., o 10 m ni¿sze s¹ wzgórza w rejonie osady Czerlonka. Charakterystyczne jest, ¿e te wszystkie du¿e wzgórza, ukryte na terenach leœnych, nie maj¹ nazw w³asnych. Najni¿ej po³o¿one tereny wystêpuj¹ wzd³u¿ dolin rzek £utowni i Leœnej, w granicach obszaru arkusza jest to oko³o 152–153 m n.p.m. Deniwelacja terenu wynosi zatem 44 m. Bardziej szczegó³owa analiza rzeŸby obszaru arkusza oraz wykonane zdjêcie geologiczne pozwalaj¹ na wyodrêbnienie powtarzalnych jednostek, uwarunkowanych genez¹ tego rejonu. Dominuj¹c¹ jed- nostk¹ geomorfologiczn¹ jest wysoczyzna morenowa falista, miejscami p³aska (155–184 m n.p.m.), która zajmuje pó³nocn¹ i centraln¹ czêœæ obszaru arkusza. Jej pó³nocny zasiêg wy- znacza dolina Narwi (ju¿ poza granicami obszaru), a po³udniowy — zabagnione obni¿enie, wykorzysty- wane obecnie przez rzekê Leœn¹. Na zachód od granic Puszczy Bia³owieskiej równiny moreny dennej tworz¹ wyniesione i monotonne krajobrazy rolnicze. W ³agodnych elewacjach w rejonie Nowoberezo- wa, Czy¿yków i Nowosad wysokoœæ wysoczyzny wynosi 180–184 m n.p.m. Na terenach leœnych naj- wiêksze rozprzestrzenienie tej jednostki przypada na œrodkow¹ czêœæ Puszczy. S¹ to jednak tereny wyraŸnie ni¿ej po³o¿one, œrednio 155–175 m n.p.m. Powierzchniê wysoczyzny morenowej pokrywaj¹ liczne i wielkie g³azy, jednak¿e wiêkszoœæ z nich na terenach otwartych nie zajmuje swojego pierwotnego po³o¿enia — zosta³a przemieszczona na skraj pól, na pobocza dróg i do nieczynnych ¿wirowni. W obrêbie wysoczyzny wystêpuj¹ zag³êbienia koñcowe (wytopiskowe). Wskazuj¹ one na udzia³ procesów zwi¹zanych z deglacjacj¹ arealn¹ w czasie zlodowaceñ œrodkowo- polskich. Wiêkszoœæ z nich w ró¿nym stopniu zosta³a w³¹czona do sieci odp³ywu powierzchniowego. Najwiêksze formy wytopiskowe oraz najciekawsze, ze wzglêdu na d³ug¹ i z³o¿on¹ historiê, obejmuj¹c¹ okres glacjalny, interglacja³u eemskiego, och³odzenia wûrmskiego oraz holocenu, to prawie idealnie kolista i g³êboka niecka wytopiskowa na Polanie Skupowskiej, zespó³ Bagien Derlicz przechodz¹cych ku pó³nocy w ugrupowanie drobnych zag³êbieñ w uroczysku Sine Bagna, bardziej na po³udnie s¹ to Górniañskie £¹ki, Bagno Tur, Bagno Czerlon, Dziki K¹t itp. W dnie niecek lub w ich s¹siedztwie wystêpuj¹ niewielkie pagórki moren martwego lodu. Od Hajnówki, w kierunku wschodnim do Bia³owie¿y, wystêpuje elewacja, na której osadzona jest wiêkszoœæ pagórków i wzgórz. Zwi¹zane s¹ z nimi najwiêksze wyniesienia terenu: opisane ju¿ wzgórze na wschód od osady Lipiny, wzgórza w rejonie Czerlonki (186 m n.p.m.), dalej na wschód,

9 ju¿ poza obszarem arkusza, Góra Batorego (183 m n.p.m.). Wzgórza te s¹ opisywane w literaturze i przed- stawiane na mapach geologicznych jako ci¹g moren czo³owych, biegn¹cy od Hajnówki w kierunku wschodnim, maj¹cy swoje przed³u¿enie w Bia³owie¿y i kulminacjach w bia³oruskiej czêœci Puszczy Bia³owieskiej, np. w Koziej Górze (Matuszkiewicz, 1973). Badania terenowe nie potwierdzi³y lodow- cowej genezy tych form. Ich struktura i budowa wewnêtrzna wskazuj¹ raczej, i¿ s¹ to kemy fluwio- glacjalne. Bardziej uzasadniona wydaje siê taka interpretacja genezy tego obszaru, gdzie powstanie strefy wyniesieñ zwi¹zane jest z rozwojem przetainy w zamieraj¹cym p³acie l¹dolodu i sedymentacj¹ osadów w powiêkszaj¹cych siê stopniowo szczelinach. Ca³a strefa elewacji stanowi zatem rodzaj wa³u przetainowego ze stoliwami kemowymi. Wody roztopowe zwi¹zane z degradacj¹ bry³ martwego lodu usypa³y równiny sandrowe i wodnolodowcowe wpo³udniowo-wschodniej czêœci obszaru. Na po³udnie od tej strefy znajduje siê rozleg³e obni¿enie, którego genezê nale¿y wi¹zaæ z istnie- niem jeziora lodowcowego — jest to obszar równin zastoiskowych. Zosta³y one czêœciowo porozcinane i rozmyte, a powsta³e nieckowate obni¿enia terenu przekszta³ci³y siê pod koniec plejstocenu w rozlewiska i zbiorniki wodne, w których osadzi³y siê utwory rzeczno-jeziorne. Formy rzeŸby i osady zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ l¹dolodu zosta³y silnie przeobra¿one w okresach póŸniejszych, zw³aszcza w warunkach mroŸnego klimatu, towarzysz¹cego ostatniemu zlodowaceniu. Istotnym elementem œrodowiska peryglacjalnego by³y procesy eoliczne. Zachodzi³y one w warunkach stosunkowo suchego klimatu i ubogiej roœlinnoœci tundry parkowej. Sytuacja ta sprzyja³a powstawaniu równin piasków przewianych oraz licznych wydm: pagórków, wydm parabolicznych i wa³ów wydmowych. ród³em piasków eolicznych by³y g³ównie obszary dolin rzecznych, zag³êbieñ wytopiskowych i niecek denudacyjnych. Tereny te, w przeciwieñstwie do stanu obec- nego, by³y pozbawione osadów organicznych. Rzadziej wydmy i pokrywy eoliczne postawa³y przez przewiewanie piasków lodowcowych. Z terenami pokrytymi osadami eolicznymi zwi¹zane s¹ liczne niecki deflacyjne i obni¿enia miêdzywydmowe, wype³nione niewielkiej mi¹¿szoœci torfami. Uformowanie siê pól wydmowych w znacz¹cy sposób wp³ynê³o na geomorfologiê obszaru, a w licznych przypadkach doprowadzi³o do zmian w obrêbie sieci odp³ywu powierzchniowego, która istnia³a ju¿ w interglacjale eemskim. Utrudnienie odp³ywu wód sprzyja³o zabagnianiu terenu. Wydmy s¹ miejscem licznych stanowisk archeologicznych, w wiêkszoœci wczesnoœredniowiecznych, rzadziej mezolitycznych. Du¿e znaczenie mia³y te¿ procesy wietrzenia i transportu osadów, zwi¹zane z okresami ociepleñ w interstadiale eemskim i holocenie. Wszystkie te procesy doprowadzi³y do znacznego z³agodzenia rzeŸby przez denudacjê zboczy i wyniesieñ oraz akumulacjê w zag³êbieniach terenu osadów deluwialnych, aluwialnych, jeziornych i organicznych. Niektóre formy wytopiskowe w³¹czone do sieci odp³ywu powierzchniowego maj¹ obecnie zró¿nicowan¹ morfologiê: bardziej obni¿on¹ czêœæ dna niecki nale¿y wi¹zaæ z procesami akumulacyjno-erozyjnymi w holocenie, natomiast po³o¿one wy¿ej

10 tarasy i pó³ki stanowi¹ fragmenty den dawnych jezior (równiny jeziorne) irozlewisk z okresu ostatniego zlodowacenia. Na wysoczyznach morenowych s¹ obecne obni¿enia o charakterze liniowym, najczêœciej o pod- mok³ym dnie, które ³¹cz¹ czêsto niecki wytopiskowe z systemami dolin rzecznych. Formy te okreœlo- ne jako dolinki w ogólnoœci, nierozdzielone, stanowi³y pierwotnie g³êbsze rozciêcia erozyjne, które zosta³y póŸniej wype³nione osadami piaszczysto-py³owatymi deluwiów, organiczno-mi- neralnymi, a miejscami torfami. Na tej podstawie mo¿na s¹dziæ, ¿e te czêœciowo ju¿ kopalne formy rzeŸby terenu stanowi³y w przesz³oœci bardziej sprawnie dzia³aj¹cy system odprowadzania wód powierzchniowych oraz produktów wietrzenia, ni¿ ma to miejsce obecnie. Obni¿enia £utowni, Leœnej i Chwiszczeja maj¹ dobrze uformowane tarasy zalewowe, jednak¿e wiêkszoœæ równin aluwialnych jest przykryta obecnie torfami. Fragmenty starszych powierzchni nadzalewowych zachowa³y siê w dolinie Leœnej fragmentarycznie, niektóre z nich maj¹ charakter ostañców. Naobszarach dolin rzecznych, dolinek denudacyjnych oraz wytopisk d³ugotrwa³a akumulacja bagienna doprowadzi³a do utworzenia równin torfowych. Pomimo dominacji krajobrazów ukszta³towanych w wyniku naturalnych procesów, widoczne s¹ na terenie Puszczy Bia³owieskiej formy rzeŸby zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Do najstar- szych nale¿¹ kurhany, koliste pagórki o œrednicy od kilku do kilkudziesiêciu metrów, które wystêpuj¹ miejscami w du¿ych zespo³ach, okreœlanych mianem cmentarzysk (Górska, 1976; Faliñski, 1980). Na obszarze arkusza taki zespó³ licz¹cy ponad 300 kurhanów wystêpuje w rezerwacie archeologicznym Szczekotowo nad rzek¹ £utowni¹. Inny rodzaj sztucznych pagórków stanowi¹ wêglarnie, w których wypalano wêgiel drzewny. Na terenie Puszczy i poza ni¹ wa¿ny wp³yw na kszta³towanie krajobrazu ma wspó³czesna dzia³alnoœæ gospodarcza, zwi¹zana z budow¹ sieci komunikacyjnej, w szczególnoœci wysokie nasypy ziemne pod drogi i koleje, którym towarzysz¹ rowy odwadniaj¹ce. Du¿e zmiany powierzchni terenu s¹ zwi¹zane z eksploatacj¹ surowców mineralnych, które doprowadzi³y do powstania ha³d i wyrobisk (nie uwzglêdniono ich na szkicu geomorfologicznym ze wzglêdu na niewielkie wymiary). Znaczna liczba pagórków i wzgórz, najczêœciej kemów i wydm, zosta³a zdeformowana w wyniku eksploatacji piasków i ¿wirów na cele budowlane i do konserwacji dróg leœnych. W obrêbie obszaru arkusza najwiêksze znaczenie maj¹ rzeki: Leœna z dop³ywem Chwiszczej oraz £utownia, która nale¿y do zlewni Narewki i Narwi. Dorzecza Narewki i Leœnej rozdziela wyra- Ÿny dzia³ wodny, zwi¹zany z opisan¹ wczeœniej stref¹ wyniesieñ wzd³u¿ trasy Hajnówka–Bia³owie¿a. Na pó³noc od tego wododzia³u w³aœciwoœci wód (np. stopieñ czystoœci), s¹ uzale¿nione wy³¹cznie od procesów zachodz¹cych na obszarach leœnych oraz jakoœci wód dop³ywaj¹cych z bia³oruskiej czêœci Puszczy. Zlewnia Leœnej obejmuje równie¿ tereny na zachód od granic Puszczy, w tym obszar miejski Hajnówki, i dlatego wprowadza ona na tereny leœne wody ska¿one zanieczyszczeniami przemys³owy-

11 mi i komunalnymi. Ta sytuacja utrzymuje siê pomimo wybudowania nowej oczyszczalni œcieków. W pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru bierze pocz¹tek rzeka £oknica — dop³yw Narwi. Pod koniec XIX w. zapocz¹tkowano powa¿ne zmiany, maj¹ce wp³yw na stosunki wodne, np. dokonano regulacji wiêkszoœci rzek i melioracji torfowisk. Rowy melioracyjne s¹ obecne w wiêkszoœci dolin rzecznych, a znaczne fragmenty koryt rzecznych zosta³y wyprostowane, czego spektakularnym przyk³adem jest rzeka £utownia. Melioracjê i drena¿ gleb ponawiano wielokrotnie w okresie ostatnich kilkudziesiêciu lat. Na terenie objêtym badaniami brak jest naturalnych zbiorników wodnych, poza nielicznymi oczkami wodnymi, których liczba znacznie siê zmniejszy³a w wyniku opisanych regulacji. Ro- œnie natomiast liczba sztucznych obiektów wodnych — stawów kopanych. Na terenach leœnych wystêpuj¹ sztucznie pog³êbione zbiorniki wodne, utrzymywane do celów przeciwpo¿arowych.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

W niniejszym opracowaniu zagadnienie stratygrafii dotyczy zasadniczo utworów czwartorzê- dowych, a w mniejszym stopniu — utworów pod³o¿a. Stratygrafia oparta jest na profilach trzech otworów kartograficznych i 33 archiwalnych. Dla ustaleñ stratygraficznych pomocne by³y wyniki ba- dañ laboratoryjnych, wykonanych w ramach prac nad arkuszem, a tak¿e opracowania dotycz¹ce ob- szarów s¹siednich arkuszy Szczegó³owej mapy geologicznej Polski (Brud, Boratyn, 2006, 2007; Hada³a, Preidl, 2006a, b; Kurek, Preidl, 2003a, b; 2005a, b; Kwiatkowski, Stepaniuk, 2005, 2006).

1. Kreda

Osady kredowe nawiercono w 12 otworach archiwalnych i 1 kartograficznym, ale jedynie w otworze 3 ko³o Skupowa zosta³y one przewiercone, a ich mi¹¿szoœæ wynosi tam 142,0 m. W pozosta³ych otworach nawiercono 0,1–18,6 m osadów kredowych. W wiêkszoœci otworów s¹ to margle (otw. 10, 12,13,29,33)i kreda pisz¹ca (otw. 11, 14–16, 24) oraz gezy (otw. 2, 13), sporadycznie i³owce wapniste (otw. 2), ¿wiry, piaski glaukonitowe z okruchami margli, piaskowce glaukonitowe (otw. 3) i krzemienie (otw. 25). Podobnie jak na obszarze arkusza Narew, utwory kredy s¹ wykszta³cone w dwóch facjach, okreœlanych jako kreda dolna i kreda górna. Kredê doln¹ reprezentuj¹ g³ównie piaski, piaskowce glaukonitowe oraz mu³owce i i³owce. Mo¿liwe, ¿e osady tego okresu nawiercono w otworach2i3. Osady w pozosta³ych otworach odpowiadaj¹ kredzie górnej, a wystêpuj¹ tam w przewadze bia³a kreda pisz¹ca, czasami z krzemieniami i czertami oraz bia³e margle. W otworze kartograficznym 33 z g³êbokoœci 170,0 i 174,0 m pobrano próbki osadów kredowych do oznaczeñ mikrofaunistycznych. Wykaza³y one, ¿e wiek tych osadów odpowiada santonowi. Wskazuje na to obecnoœæ charakterystycznych dla

12 santonu otwornic planktonicznych — Globotruncana fornicata, Archeoglobigerina, Hedbergella oraz otwornic bentonicznych — Gavelinella thalmani wraz z Gavelinella steligera, G. esculpta, G. praesculpta, Stensioina clementiana i S. gracilis (Paruch-Kulczycka, 2002). Na obszarach s¹siednich arkuszy sposób wykszta³cenia osadów kredy i ich wiek jest zbli¿ony (kreda górna): mastrycht dolny — otwór kartograficzny Leniewo na obszarze arkusza Orla, kam- pan–mastrycht — w otworach kartograficznych: Solniki na obszarze arkusza Trzeœcianka oraz Piesz- czaniki i Dzierniakowo — arkusza Gródek. Na utworach kredy le¿¹ zmiennej mi¹¿szoœci osady paleogenu i neogenu. Wystêpuj¹ na ca³ym omawianym obszarze. Wiêkszoœæ opisów osadów paleogeñsko-neogeñskich, poza tymi dotycz¹cymi profili dwóch otworów kartograficznych i jednego strukturalnego, wi¹¿e siê z otworami studziennymi. Z tego te¿ wzglêdu podzia³ na paleogen i neogen, g³ównie w oparciu o takie kryteria, jak obecnoœæ w osadach wêgla brunatnego (miocen) lub zielona barwa, wskazuj¹ca na obecnoœæ glaukonitu, ma w wielu sytuacjach charakter arbitralny.

2. Paleogen

a. Eocen + oligocen

Osady paleogenu bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdu zachowa³y siê w obni¿eniach we wschodniej i po³udniowej czêœci obszaru. Ich wystêpowanie stwierdzono zaledwie w trzech otworach: w otworze strukturalnym 3 zosta³y one opisane jako ¿wiry z otoczakami o mi¹¿szoœci 19,5 m, w po³udniowej czêœci Hajnówki (otw. 29) — jako piaski ilaste, i³y, py³y piaszczyste i piaski drobnoziarniste z glauko- nitem, o ³¹cznej mi¹¿szoœci 28,8 m. W otworach 2, 13 i 14 ponadto s¹ obecne mu³owce i i³owce. Stwierdzono je tak¿e w otworze kartograficznym w Budach (otw. 33) wraz z piaskami glaukonitowymi drobnoziarnistymi, py³owato-ilastymi, zwiêz³ymi. Ku sp¹gowi przechodz¹ one w mu³ki z wtr¹ceniami piasków drobnoziarnistych szaroczarnych i okruchów margli. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 4,2 m. W sk³adzie minera³ów frakcji ciê¿kiej zaznacza siê wysoki udzia³ minera³ów nieprzezroczystych — 64,0%. Wœród minera³ów przezroczystych dominuj¹ granaty — 27,8%, dysten i epidot — po 16,0–17,0%, ru- tyl i staurolit — po 8,7%. Frekwencja amfiboli, w porównaniu do tej w osadach czwartorzêdowych, jest bardzo niska — 8,1%. Odmienny sk³ad frakcji ciê¿kiej i bezwapnistoœæ osadów potwierdzaj¹ ich paleogeñsko-neogeñski wiek. Dok³adniejszy wiek tych osadów ustalono na podstawie badañ palinologicznych dwóch próbek pobranych z g³êbokoœci 165,6 i 166,6 m (S³odkowska, 2002). Obie analizy wskaza³y, g³ównie na podstawie oznaczenia morskich gatunków fitoplanktonu, ¿e zespó³ palinomorf nale¿y uznaæ za górnoeoceñsko-dolnooligoceñski formacji mosiñskiej dolnej. W pozosta³ych otworach (pod osadami miocenu) osady oligocenu i eocenu, ujmowane ³¹cznie, wykszta³cone s¹ najczêœciej w postaci mu³ków, piasków py³owatych, piasków kwarcowych, kwarco- wo-glaukonitowych i i³ów, zazwyczaj barwy szarej, zielonkawej i ciemnozielonej. W osadach lokal-

13 nie s¹ obecne okruchy lidytu, krzemieni i fosforytów. Na przekroju geologicznym A–B mi¹¿szoœæ utworów paleogenu waha siê w granicach 25–60 m, a strop tej serii w czêœci pó³nocnej obszaru wystê- puje na wysokoœci 35 i podnosi siê do 70 m n.p.m. w rejonie Hajnówki. Dalej na po³udnie nastêpuje gwa³towne obni¿enie pod³o¿a czwartorzêdowego.

3. Neogen

a. Miocen

Osady mioceñskie wystêpuj¹ w wiêkszoœci otworów w zachodniej i œrodkowej czêœci obszaru (2, 5, 7, 9–17, 19, 24–27, 30). Œrednia mi¹¿szoœæ tych osadów w otworach wynosi oko³o 30 m, a powierzchnia ich stropu jest bardzo urozmaicona, z licznymi wyniesieniami i obni¿eniami, g³ównie o charakterze erozyjnym. Taka sytuacja ma miejsce m.in. w rejonie Hajnówki. Strop utworów miocenu wystêpuje na g³êbokoœci od 48,5 do 89,0 m n.p.m., stanowi¹c w znacznej czêœci obszaru arkusza pod³o¿e czwartorzêdowe. Utwory mioceñskie s¹ wykszta³cone w postaci piasków, mu³ków i i³ów z wêglem brunatnym. Nieprzewiercone osady miocenu wystêpuj¹ w otworze kartograficznym Wasilkowo (otw. 1) na g³êbokoœci 112,5–117,0 m. S¹ to i³y czarne, przechodz¹ce g³êbiej w piaski drobnoziarniste wêgliste, cienko poziomo warstwowane, z wk³adkami wêgla brunatnego. Osady te s¹ bezwapniste. Z i³ów i wêgla brunatnego zosta³y pobrane próbki do badañ palinologicznych. Nieco bogatszy zespó³ sporomorf z g³êb- szego poziomu z wêglem brunatnym zosta³ okreœlony jako ni¿sza czêœæ miocenu. M³odsze osady, w których stwierdzono, obok roœlin nago- i okrytonasiennych, równie¿ fitoplankton s³odkowodny i morski, uznano za œrodkow¹ czêœæ miocenu. Wykonane badania paleobotaniczne piasków wêglistych na terenie arkusza Narew da³y podobne wyniki, okreœlaj¹ce ich wiek jako wy¿sz¹ czêœæ miocenu dolnego.

4. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdowe najlepiej rozpoznano w rejonie Hajnówki, dziêki zgrupowaniu tam ponad 40 otworów hydrogeologicznych. Na wiêkszoœci obszaru objêtego arkuszem znajduj¹ siê tylko pojedyncze otwory wiertnicze, a osady czwartorzêdu terenu Puszczy Bia³owieskiej s¹ nadal prawie niezbadane z wyj¹tkiem osadów powierzchniowych. Utwory czwartorzêdowe, przewiercone w 24 otworach, maj¹ przewa¿nie mi¹¿szoœæ rzêdu 80–100 m. Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ — 74,5 m, stwierdzono w otworze 13, najwiêksz¹ — na terenie Puszczy Bia³owieskiej, w otworze kartograficznym Nieznany Bór (otw. 38), gdzie nie osi¹gniêto ich sp¹gu do g³êbokoœci 278,5 m.

a. Plejstocen

Podzia³ stratygraficzny osadów plejstoceñskich zosta³ opracowany w oparciu o wszystkie profile wiertnicze z terenu objêtego arkuszem, ze szczególnym uwzglêdnieniem profili otworów kartogra-

14 ficznych i w œcis³ym nawi¹zaniu do obszarów s¹siednich (Kwiatkowski, Stepaniuk, 2005, 2006; Brud, Boratyn, 2006, 2007). Mimo stosunkowo niewielkiej mi¹¿szoœci, kompleks osadów plejstocenu sk³ada siê tu z wielu ogniw o ró¿nej randze stratygraficznej, których korelacjê utrudniaj¹ miejscami zaburzenia glacitektoniczne i kopalne g³êbokie formy erozyjne. W korelacji glin zwa³owych, jak te¿ w ustaleniu genezy osadów miêdzymorenowych, pomocne by³y wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Fert i in., 2002). Wyniki badañ palinologicznych (Kupryjanowicz, 2002; Winter, 2002) rzu- ci³y œwiat³o na warunki klimatyczne i œrodowisko sedymentacji niektórych serii, lecz nie pozwoli³y na sprecyzowanie ich wieku. Na podstawie analizy ca³oœci materia³ów uzyskanych w toku prac nad arkuszem, wyró¿niono osady zlodowaceñ: po³udniowopolskich (zlodowacenie Nidy, Sanu 1 i Sanu 2), œrodkowopolskich (zlodowacenie Odry i Warty) i pó³nocnopolskich (zlodowacenie Wis³y) oraz interglacja³ów: ma³opolskiego, mazowieckiego, lubawskiego i eemskiego.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Zlodowacenie Nidy

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe, wi¹zane ze stadia³em dolnym zlodowacenia Nidy, nawiercono w Niezna- nym Borze (otw. 38) na g³êbokoœci 267,6–278,5 m (111,1–122,0 m p.p.m.), nie osi¹gaj¹c ich sp¹gu. Wyj¹tkowo niskie po³o¿enie tych glin wskazuje, ¿e zachowa³y siê one w dnie g³êbokiego obni¿enia pod- czwartorzêdowego, prawdopodobnie egzaracyjnego (choæ nie mo¿na te¿ wykluczyæ erozyjnej jego genezy), gdzie le¿¹ zapewne bezpoœrednio na utworach kredowych. Omawiane gliny s¹ szarobr¹zowe, ku stropowi przechodz¹ce w szare, w wiêkszoœci piaszczyste, a tylko miejscami ilaste, masywne i bardzo twarde. Zawieraj¹ du¿o ¿wirów i g³azów krystalicznych o œrednicy kilkadziesi¹t centymetrów. Analiza sk³adu petrograficznego frakcji ¿wirowej wykaza³a przewagê wapieni paleozoicznych (45,4%) nad ska³ami krystalicznymi (31,8%), przy zawartoœci dolomitów oko³o 10%. Udzia³ materia³u lokalnego jest niewielki, reprezentowany jest on g³ównie przez piaskowce (4,5%). Wspó³czynniki petrograficzne O/K–K/W–A/B1, obliczone dla oœmiu próbek glin, wynosz¹ 1,82–0,60–1,51. Gliny zawieraj¹ oko³o 20% CaCO3. Gliny zwa³owe przechodz¹ wy¿ej w mu³ki zastoiskowe (g³êbokoœæ 229,1–267,6 m), z którymi przewarstwiaj¹ siê na 7-metrowym odcinku profilu. Wystêpuj¹ tam na przemian szare mu³ki i gliny zwa³owe o podobnej barwie, w pakietach mi¹¿szoœci 0,2–0,6 m (rzadziej 1,2–1,3 m), kontak- tuj¹ce ze sob¹ sedymentacyjnie. Ku stropowi wtr¹cenia glin zanikaj¹, mu³ki staj¹ siê ilaste, bardziej

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci miêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie.

15 zwiêz³e i pojawiaj¹ siê w nich cienkie warstewki br¹zowych i³ów (g³êbokoœæ 260,7–257,0 m). Wy¿szy odcinek serii zastoiskowej (11,0 m) obejmuje mu³ki i mu³ki piaszczyste jasnoszare, nieco ilaste w dolnej czêœci. Omawian¹ seriê koñcz¹ mu³ki piaszczyste i piaski py³owate (17,5 m), szare lub szarozie- lonkawe, poziomo laminowane, silnie wapniste (15–17% CaCO3). Wœród minera³ów ciê¿kich najliczniejsze s¹ w nich amfibole (35,0%), granaty (23,8%) i epidot (5,8%), którym towarzysz¹ turmaliny (5,8%) i biotyt (3,6%). Akumulacja opisanych osadów mia³a miejsce w okresie recesji l¹dolodu. PóŸniejszy etap zaniku pokrywy lodowej reprezentowany jest w profilu Nieznany Bór (otw. 38) przez seriê piasków wodnolodowcowych, le¿¹cych na g³êbokoœci 208,5–229,1 m. S¹ to piaski drobnoziarniste, szare, a w stropowej czêœci be¿owe, miejscami przewarstwione mu³kami. Za- wieraj¹ okruchy zwêglonego drewna oraz rozdrobniony, rozproszony detrytus roœlinny. W czêœci przystropowej znajduj¹ siê w nich pojedyncze okruchy drobnych ¿wirów. Wysortowanie piasków jest na ogó³ œrednie. Wœród minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (40,7%) nad amfibolami (22,8%) i epidotem (17,9%). Ziarna kwarcu s¹ bardzo s³abo obtoczone (62,6% czêœciowo obtoczonych, 25,2% kanciastych), co wyra¿a wysoka wartoœæ wskaŸnika obtoczenia (R = 1,30). Sk³ad granulometryczny piasków œwiadczy o akumulacji w œrodowisku o s³abym przep³ywie. Z³e obtoczenie ziarn kwarcu i wysoka wapnistoœæ (12,2% CaCO3) wskazuj¹ na lodowcowe pochodzenie materia³u. Wzbogacenie w granaty mo¿e byæ efektem d³ugiego transportu, a okruchy drewna i detrytus roœlinny pochodz¹ zapewne z rozmywania osadów paleogeñsko-neogeñskich. Mo¿na wiêc wnioskowaæ, ¿e opisana seria piasz- czysta obejmuje utwory wodnolodowcowe strefy dalekiego zasiêgu (Fert i in., 2002).

Stadia³ górny

Pocz¹tek kolejnego cyklu glacjalnego zapisa³ siê w profilu Nieznany Bór (otw. 38) seri¹ mu³ków i piasków zastoiskowych z g³êbokoœci 181,5–208,5 m (25,0–52,0 m p.p.m.). Akumulowane w ci¹g³oœci sedymentacyjnej z osadami le¿¹cymi ni¿ej, utwory te maj¹ cechy litologiczne wskazuj¹ce na niewielk¹ odleg³oœæ od l¹dolodu. W sp¹gowej czêœci serii (14,0 m) wystêpuj¹ piaski py³owato-ilaste, miejscami mu³ki ilasto-piaszczyste, z nielicznymi okruchami drobnych ¿wirów w sp¹gu. Osady wykazuj¹ bardzo s³abe wysortowanie i bardzo wysok¹ zawartoœæ CaCO3 (27,0%). Zespó³ minera³ów ciê¿kich tworz¹ g³ównie amfibole (32,8%), granaty (27,5%) i epidot (20,6%) przy niewielkim udziale dystenu (4,8%) i turmalinów (3,2%). Stropowa czêœæ serii (13,0 m) sk³ada siê z mu³ków i piasków py³owatych, poziomo warstwowanych, jasnoszarych, wœród których wystêpuj¹ cienkie wk³adki pia- sków gruboziarnistych ze ¿wirami. Gdzieniegdzie spotykane s¹ kawa³ki zwêglonego drewna. Stopieñ selekcji materia³u jest s³aby, podobnie jak w dolnej czêœci serii, nadal te¿ wysoka jest zawartoœæ wê- glanu wapnia (do 32,7%), lecz wœród minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ granaty. Stadia³owi górnemu zlodowacenia Nidy mog¹ odpowiadaæ gliny zwa³owe nawiercone w Hajnówce (otw. 24) na g³êbokoœci 141,0–155,4 m (14,0–28,4 m n.p.m.). S¹ to gliny szare, piaszczy-

16 ste, le¿¹ce bezpoœrednio na wapieniach kredowych, z warstw¹ (0,2 m) i³ów zielonoszarych w sp¹gu, w czêœci przystropowej wzbogacone w ¿wiry i otoczaki. Ich po³o¿enie œwiadczy, ¿e zachowa³y siê w lokalnym obni¿eniu powierzchni podczwartorzêdowej, podobnie jak gliny stadia³u dolnego tego piêtra. Piaski wodnolodowcowe, wi¹zane ze schy³kiem zlodowacenia Nidy, nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu, ich strop siêga oko³o 60–70 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ jest zró¿nicowana. Wyodrêbniono je w niektórych profilach z Hajnówki (np. otw. 5 i 19), gdzie wystêpuj¹ jako cienka warstwa (2,0–2,2 m) bezpoœrednio na utworach miocenu, a pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Sanu 1. Osi¹gaj¹ te¿ wiêksz¹ mi¹¿szoœæ, jak np. w otworze 30, sk¹d znana jest seria piasków o zmiennym uziarnieniu, ze ¿wirami i otoczakami, le¿¹ca na g³êbokoœci 96,4–128,0 m (68,6–37,0 m n.p.m.), której przypisano tê sam¹ pozycjê stratygraficzn¹ (nieprzewiercona).

Interglacja³ ma³opolski

Piaski rzeczne interglacja³u ma³opolskiego wyró¿niono w Wasilkowie i Budach (otw. 1, 33), a tak¿e w Hajnówce (otw. 17). Ich po³o¿enie jest podobne do opisanych wy¿ej utworów wodnolodowcowych ze schy³ku zlodowacenia Nidy. W pierwszym z wymienionych profili le¿¹ na czarnych i³ach neogenu, na g³êbokoœci 106,2–112,2 m (65,7–60,3 m n.p.m.). W sp¹gowej czêœci (3,0 m) s¹ to szare piaski drobnoziarniste, py³owate, ze smugami substancji organicznej i nagromadzeniami zwê- glonych szcz¹tków roœlinnych, s³abo wysortowane. Zawieraj¹ ziarna kwarcu stosunkowo dobrze obtoczone (R = 0,63) i znikom¹ domieszkê CaCO3 (0,4%). Wœród minera³ów ciê¿kich najliczniejsze s¹ amfibole (44,7%), którym towarzyszy epidot (19,4%). Podwy¿szone iloœci dystenu (9,9%), staurolitu (8,2%) i turmalinów (7,2%) œwiadcz¹ o bliskoœci pod³o¿a neogeñskiego. Udzia³ granatów jest wyj¹tkowo niski — 3,0%. Cechy osadów wskazuj¹ na sedymentacjê rzeczn¹ w facji starorzecza (Fert i in., 2002). W stropowej czêœci serii wystêpuj¹ piaski œrednio- i ró¿noziarniste, pojawiaj¹ siê ¿wiry. Nadal obecne s¹ zwêglone szcz¹tki roœlin i kawa³ki drewna, lecz zwiêksza siê wapnistoœæ osadów (7,6%

CaCO3); tak¿e wskaŸnik obtoczenia jest nieco wy¿szy, ni¿ w dolnej czêœci serii (R = 0,70–0,78). Zmiany te s¹ nastêpstwem zmiennych warunków sedymentacji w ówczesnej dolinie rzecznej. Piaski w górnej czêœci serii mog¹ reprezentowaæ facjê korytow¹. Piaski rzeczne interglacja³u ma³opolskiego wyró¿niono te¿ w Budach (otw. 33), w sytuacji geologicznej zbli¿onej do opisanej wy¿ej, z Wasilkowa, lecz po³o¿one znacznie ni¿ej, na g³êbokoœci 156,8–165,2 m, tj. 5,2 m n.p.m.–3,2 m p.p.m. Nad utworami paleogenu le¿¹ tam piaski drobnoziarniste z niewielkim udzia³em frakcji grubszych, miejscami py³owate, z bardzo drobn¹ mik¹. Zawieraj¹ kawa³ki drewna i szcz¹tki roœlin, rozproszony detrytus roœlinny oraz skupienia humusu w postaci ciemnych plam. Na g³êbokoœci oko³o 163 m obserwowano w nich bry³ê brunatnych piasków neogeñskich o ostro zaznaczonych konturach. W sp¹gu serii wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste (0,8 m), lekko spoiste, o zmiennej barwie szaro-czarno-zielonej. S¹ one bardzo s³abo wysortowane i silnie wapniste (9,3%

17 CaCO3). Natomiast piaski drobnoziarniste le¿¹ce wy¿ej wykazuj¹ œrednie wysortowanie i œladow¹ wapnistoœæ (poni¿ej 1% CaCO3). Analiza obtoczenia ziaren kwarcu wykaza³a 55–65% czêœciowo obtoczonych, 26–34% obtoczonych i 8–10% kanciastych. WskaŸnik obtoczenia R wynosi 0,60–0,70. Urozmaicony zespó³ minera³ów ciê¿kich sk³ada siê z amfiboli (30,3%), epidotu (25,4%), dystenu (11,3%), turmalinów (8,5%), rutylu (6,2%), glaukonitu (6,3%) i biotytu (4,8%). Zwraca uwagê niski udzia³ granatów (4,0%), podobny jak w dolnej czêœci serii rzecznej z Wasilkowa. Podobnie te¿ mo¿na okreœliæ genezê opisanych piasków. S¹ to prawdopodobnie w wiêkszoœci osady niskoenergetycznej rzeki meandruj¹cej b¹dŸ starorzecza, a tylko w sp¹gu reprezentuj¹ce wczesny etap rozwoju rzeki o wy¿- szej sile transportowej. Cztery próbki piasków py³owatych z profilu Budy poddano analizie py³kowej, któr¹ wykona³a Winter (2002). W trzech z nich autorka analizy stwierdzi³a udzia³ sporomorf obcych dla czwartorzêdu, najwy¿szy w próbce dolnej — ponad 35,5%. Wyniki analizy wskazuj¹ na obecnoœæ zbiorowisk leœnych podczas sedymentacji osadów rzecznych, zw³aszcza w ich dolnej czêœci. Panowa³y wówczas lasy sosnowe (68,2%) z niewielkim udzia³em drzew liœciastych. Stopniowo jednak, na skutek och³adzania siê klimatu, nast¹pi³a ekspansja brzozy, która wypiera³a sosnê, wzrasta³ udzia³ roœlin zielnych i drzew liœciastych, co œwiadczy o rozrzedzaniu siê lasów i rozwoju siedlisk otwartych. Warunki klimatyczne by³y umiarkowane. Zarejestrowany fragment sukcesji py³kowej œwiadczy, ¿e sedymentacja osadów rzecznych z profilu Budy przebiega³a u schy³ku okresu ciep³ego, nie pozwala jednak na bli¿sze sprecyzowanie ich wieku. Interglacja³ ma³opolski mo¿e byæ reprezentowany w profilu otworu 17 w Hajnówce. Na g³êbo- koœci 101,0 m (61,5 m n.p.m.) nawiercono tam strop serii piaszczystej o mi¹¿szoœci 75 m, z³o¿onej z piasków ró¿nych frakcji, coraz drobniejszych ku górze. W czêœci górnej piaski zawieraj¹ substancjê organiczn¹: zwêglone szcz¹tki roœlin i kawa³ki drewna.

Zlodowacenie Sanu 1

Stadia³ dolny

I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe, le¿¹ce w Budach (otw. 33) ponad seri¹ rzeczn¹ (g³êbokoœæ 140,0–156,8 m; wysokoœæ 22,0–5,2 m n.p.m.), zape³ni³y dolinê interglacjaln¹ w pocz¹tkach zlodowacenia Sanu 1. Sedymentacja zastoiskowa mia³a przebieg cykliczny, przerywany przez okre- sowe przep³ywy. Dolny pakiet szarych i³ów (7,0 m), z cienkimi wk³adkami piasków py³owatych, kon- taktuje erozyjnie z nadleg³¹ warstw¹ piasków drobnoziarnistych ze ¿wirami w sp¹gu (3,6 m). Piaski te staj¹ siê ku górze coraz drobniejsze, py³owate, miejscami podobne do glin (3,4 m). Wy¿ej le¿y górny pakiet osadów zastoiskowych (2,8 m), z³o¿ony z mu³ków szarych, zwiêz³ych, bezstrukturalnych i z i³ów warwowych. Osady zastoiskowe z okresu transgresji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 wyró¿niono te¿ w Du- binach, w profilu otworu 12. S¹ to piaski drobnoziarniste, py³owate oraz i³y o ³¹cznej mi¹¿szoœci 5,5 m, le¿¹ce bezpoœrednio na utworach neogenu (oko³o 70–75 m n.p.m.).

18 Gliny zwa³owe stadia³u dolnego s¹ zachowane szcz¹tkowo i tylko w niektórych profilach. W Wasilkowie pozycjê tê przypisano glinom szarym, piaszczystym, z g³êbokoœci 100,2–106,2 m (71,8–65,8 m n.p.m.). Zawieraj¹ one cienkie (0,1–0,3 m) przewarstwienia mu³kowo-ilaste o takiej samej szarej barwie. Frakcjê ¿wirow¹ glin charakteryzuje znaczna domieszka ska³ lokalnych, reprezen- towanych przez mu³owce (15,8%). Proporcje g³ównych sk³adników pochodzenia skandynawskiego (ska³y krystaliczne — 32,7%; wapienie — 19,2%; dolomity — 8,0%) wyra¿aj¹ wspó³czynniki petrograficzne o wartoœciach 0,96–1,29–0,70. Gliny zawieraj¹ 14–21% CaCO3. W Budach, gdzie wystêpuje niepodzielna, 55-metrowa seria glin zwa³owych, omawiany poziom mo¿e byæ reprezentowany przez doln¹ czêœæ tej serii, z g³êbokoœci 126,0–140,0 m (36–22 m n.p.m.). Gliny tego odcinka charakteryzuje zró¿nicowany udzia³ okruchów ska³ krystalicznych we frakcji ¿wirowej, a co za tym idzie — zró¿nicowane wartoœci wspó³czynników petrograficznych dla oœmiu zba- danych próbek tych glin. Ich uœrednione wartoœci s¹ nastêpuj¹ce: 1,03–1,18–0,77. Udzia³ materia³u lokalnego jest doœæ wysoki i we wszystkich próbkach podobny (mu³owce — 10%, piaskowce — 2–6%, krzemienie — 2–4%). Gliny te zawieraj¹ 10–12% CaCO3. Stadia³owi dolnemu zlodowacenia Sanu 1 mog¹ odpowiadaæ cienkie, 2–3-metrowe warstwy glin zwa³owych, wystêpuj¹ce w dolnych odcinkach profili otworów 4, 12 i 19 na wysokoœci (odpowiednio) oko³o 70–73; 75–77 i 59–63 m n.p.m. Gliny tego poziomu zosta³y zniszczone wskutek erozyjnej dzia³alnoœci wód roztopowych u schy³ku stadia³u. Piaski wodnolodowcowe wi¹zane z okresem recesji l¹dolodu, wyró¿nione m.in. w profilach otworów 2, 9, 19 i 26, maj¹ przewa¿nie kilkumetrow¹ mi¹¿szoœæ, a ich strop le¿y oko³o 70–74 m n.p.m.

Stadia³ górny

Powtórne nasuniêcie l¹dolodu podczas zlodowacenia Sanu 1 poprzedzi³a akumulacja mu³ków i piasków zastoiskowych. Wystêpuj¹ one w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru (Wasilkowo — otw. 1, Nowosady — otw. 2, Dubiny — otw. 5, 12, Nowoberezowo — otw. 6), tworz¹c doœæ wyraŸny poziom, po³o¿ony w stropie oko³o 80–85 m n.p.m. W Wasilkowie s¹ to mu³ki i mu³ki piaszczyste, szare, cienko laminowane, przewarstwione piaskami drobnoziarnistymi i py³owatymi, le¿¹ce na g³êbokoœci 91,7–100,2 m (80,8–72,3 m n.p.m.). Podobne osady piaszczysto-mu³kowe w analogicznym po³o¿eniu, o mi¹¿szoœci 5–6 m, wyró¿niono w profilach z Nowosadów i Dubin (otwory 2, 5, 12), tak¿e z Nowoberezowa (otw. 6), gdzie maj¹ 10 m mi¹¿szoœci i le¿¹ na utworach neogeñskich, oko³o 75–85 m n.p.m. Wy¿ej we wszystkich wymienionych profilach wystêpuj¹ gliny zwa³owe stadia³u górne- go, znane te¿ z wielu innych profili na obszarze arkusza. Gliny tego poziomu maj¹ mi¹¿szoœæ od kilku do oko³o 20 m, a miejscami mog¹ byæ zaburzone glacitektonicznie (otw. 27). W Budach (otw. 33) wy-

19 odrêbniono je w œrodkowej czêœci niepodzielnej serii na podstawie wyników badañ litologicznych. Na g³êbokoœci 92,4–126,0 m (69,6–36,0 m n.p.m.) le¿¹ tam gliny szare b¹dŸ szarobr¹zowe z oko³o 1-metrow¹ warstw¹ mu³ków w stropie, s³abowapniste (5,5% CaCO3), doœæ jednorodne pod wzglêdem sk³adu petrograficznego frakcji ¿wirowej. Okruchy ska³ krystalicznych (44,0%) dominuj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (25,0%) przy znacznej frekwencji dolomitów (9,8%). W materiale lokalnym spotykane s¹ nieliczne mu³owce (3,7%), piaskowce (2,8%) i krzemienie (2,0%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 0,82–1,44–0,65. Profil z Bud jest reprezentatywny dla wschodniej czêœci obszaru, gdzie pod³o¿e czwartorzêdu le¿y ni¿ej, a poszczególne serie osadów plejstoceñskich maj¹ wiêksze mi¹¿szoœci, ni¿ w czêœci zachodniej. W Wasilkowie (otw. 1) poziom glacjalny stadia³u górnego jest s³abo wyra¿ony cienkimi glinami zwa³owymi na g³êbokoœci 88,6–91,7 m (83,9–80,8 m n.p.m.), py³owatymi, z cienkimi warstewkami i³ów i mu³ków w czêœci przysp¹gowej. Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej w dwu analizowanych próbkach okaza³ siê zró¿nicowany, co wyra¿aj¹ wspó³czynniki petrograficzne: 1,52–0,71–1,27 (próbka dolna) i 0,87–1,20–0,81 (próbka górna). Jednak¿e obie próbki charakteryzuje podobna wysoka zawar- toœæ mu³owców lokalnych (M1 odpowiednio 19,3 i 17,0%). Domieszka CaCO3 wynosi oko³o 12%. Ponad glinami le¿¹ w Wasilkowie i ³ y , mu³ki i piaski zastoiskowe (g³êbokoœæ 82,8–88,6 m). Granica tych osadów z glinami jest niewyraŸna. Sk³adaj¹ siê one z dwu pakietów ilasto-mu³kowych i dwu drobnopiaszczystych. I³y i mu³ki s¹ cienko laminowane, miejscami warwowe. W piaskach szarozielonkawych, smugowanych mu³kami, znajduj¹ siê pojedyncze okruchy ¿wirów i drobne otoczaki, co mo¿e œwiadczyæ o bliskim s¹siedztwie l¹dolodu. Sedymentacjê tych osadów mo¿na wi¹zaæ z wczesnym etapem zaniku pokrywy lodowej. PóŸniejszy okres recesji l¹dolodu reprezentuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, le¿¹ce w Wasilkowie (otw. 1) na g³êbokoœci 79,8–82,8 m (92,7–89,7 m n.p.m.). S¹ to piaski ró¿noziarniste (w sp¹gu gruboziarniste), z ma³¹ domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych i z cienk¹ (0,1 m) wk³adk¹ i³ów szarozielonkawych o poziomej laminacji. Charakteryzuj¹ siê s³abym wysortowaniem, s³abym obtoczeniem ziarn kwarcu (R = 0,71) i znaczn¹ domieszk¹ CaCO3 (12,5%). W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej g³ównymi sk³adnikami s¹ amfibole (38,2%), granaty (25,0%) i epidot (24,7%). Tê sam¹ pozycjê stratygraficzn¹ przypisano w Nieznanym Borze (otw. 38) mi¹¿szej serii osa- dów wodnolodowcowych z g³êbokoœci 105,8–181,5 m (50,7 m n.p.m.–25,0 m p.p.m.). Tworz¹ j¹ piaski ró¿nych frakcji z domieszk¹ ¿wirów, miejscami piaski ¿wirowate, Ÿle wyselekcjonowane, o s³abo obtoczonych ziarnach kwarcu (R = 0,84). Zawieraj¹ du¿¹ domieszkê CaCO3 (13,0%), ekstremalnie wysok¹ w górnej czêœci serii (35–42%). Zespó³ minera³ów ciê¿kich sk³ada siê tam g³ównie z granatów (35–40%), amfiboli (23–29%) i epidotu (13–16%). Wœród piasków, akumulowanych w wiêkszoœci przez wody roztopowe o silnym nurcie, wystêpuj¹ miejscami cienkie przewarstwienia mu³ków i pia-

20 sków py³owatych, których obecnoœæ œwiadczy o okresowym zatamowaniu przep³ywu. Opisane osady zawieraj¹ ostrokrawêdziste okruchy ciemnych rogowców, co pozwala wi¹zaæ ca³¹ seriê z tym samym zlodowaceniem. W stropie serii znajduj¹ siê kawa³ki drewna. Piaski gliniaste ze szcz¹tkami drewna, wi¹zane ze schy³kiem zlodowacenia Sanu 1, znane s¹ te¿ z Hajnówki (otw. 26). Wystêpuj¹ tam na przemian z glinami zwa³owymi, co sugeruje zaburzenia glacitektoniczne na oko³o 34-metrowym odcinku tego profilu (oko³o 97–63 m n.p.m.).

Zlodowacenie Sanu 2

Cykl glacjalny zlodowacenia Sanu 2 rozpoczynaj¹ i ³ y , mu³ki i piaski zastoiskowe, tworz¹ce w Dubinach ci¹g³y poziom oko³o 85–95 m n.p.m. (otw. 5, 12–14). Mi¹¿szoœæ tych osadów, miejscami warwowych, jest niewielka — 3–7 m. Odpowiadaj¹ im w Nowoberezowie (otw. 6) ciemnoszare i³y o mi¹¿szoœci 9 m, po³o¿one nieco wy¿ej — 95–104 m n.p.m. Podczas zlodowacenia Sanu 2 l¹dolód pokry³ ca³y omawiany obszar, pozostawiaj¹c gliny zwa³owe, zachowane na zbli¿onej wysokoœci — oko³o 90–105 m n.p.m. W Wasilkowie (otw. 1) wyod- rêbniono je w dolnej czêœci niepodzielnej serii glin na podstawie wyników badañ petrograficznych. Frakcjê ¿wirow¹ glin z g³êbokoœci 69,5–79,0 m (93,5–103,0 m n.p.m.), charakteryzuje nieznaczna przewaga ska³ krystalicznych (31,7%) nad wapieniami paleozoicznymi (27,2%) i zmienna iloœæ dolo- mitów (9,6%). Znaczn¹ domieszkê ska³ lokalnych stanowi¹ mu³owce (15,3%). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹ 1,13–0,98–0,95. Gliny s¹ piaszczyste, ciemnobr¹zowe, a w ich sp¹gu wystêpuje warstwa i³ów (1,2 m) o takiej samej barwie. Zawieraj¹ œrednio oko³o 10%

CaCO3, w stropie zaœ s¹ odwapnione (1,3% CaCO3), co potwierdza rozdzielnoœæ serii glacjalnej. Podobne gliny wystêpuj¹ w Budach (otw. 33), w górnej czêœci mi¹¿szej serii morenowej, tj. na g³êbokoœci 85,2–91,0 m (71,0–76,8 m n.p.m.). Sk³ad frakcji ¿wirowej jest podobny, co w Wasilkowie, wyj¹tkowo podobne s¹ te¿ wspó³czynniki petrograficzne: 1,14–0,98–0,90. Nieco wiêksza jest domieszka mu³owców lokalnych (20,0%), którym towarzysz¹ piaskowce (4,0%) i pojedyncze krzemienie. Gliny s¹ silnie wapniste (oko³o 16% CaCO3), a w dolnej czêœci (g³êbokoœæ oko³o 89–90 m) zawieraj¹ porwak czarnych i³ów warwowych. Profile z Hajnówki wskazuj¹ na zaburzenia glacitektoniczne omawianego poziomu morenowego, do którego nale¿y te¿ prawdopodobnie okaza³y (oko³o 10-metrowy) porwak margli kredowych w otworze 26. W Budach (otw. 33), nad opisanymi glinami (g³êbokoœæ 68,0–85,2 m), le¿y seria mu³ków i pia- sków zastoiskowych, których akumulacja mog³a przebiegaæ pod koniec omawianego zlodowacenia. W dolnej czêœci serii (5 m) wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste z wk³adk¹ (0,2 m) piasków gruboziarnistych ze ¿wirami. Wy¿ej le¿y 2,2-metrowa warstwa szarych mu³ków z pojedynczymi drob- nymi okruchami ¿wirów oraz mu³ki i piaski drobnoziarniste, jasnoszare, smugowane zielonkawymi

21 i³ami (10 m). Osady te s¹ s³abo lub œrednio wysortowane, zawieraj¹ 6,5% CaCO3, a wœród minera³ów ciê¿kich g³ównymi sk³adnikami s¹: epidot (32,6%), amfibole (28,8%) i granaty (26,5%). Okres recesji l¹dolodu reprezentuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, wyró¿nione m.in. w Hajnówce oko³o 100–110 m n.p.m. (otw. 9, 21), gdzie s¹ prawdopodobnie zaburzone glacitektonicznie. Tê sam¹ genezê i pozycjê stratygraficzn¹ przypisano serii piasków ró¿no- i gruboziarnistych ze ¿wirami w Nieznanym Borze (otw. 38), na g³êbokoœci 73,5–105,8 m (83,0–50,7 m n.p.m.). Dolna czêœæ serii (11 m) ró¿ni siê od le¿¹cych ni¿ej utworów wodnolodowcowych zlodowacenia Sanu 1 sk³adem mineralnym, zdominowanym przez amfibole (33,7%), którym towarzysz¹ granaty (18,1%) i epidot (17,3%). Górn¹ czêœæ charakteryzuje niewielka przewaga granatów (33,1%) nad amfibolami (27,0%) i epidotem (18,3%). Piaski s¹ nieŸle przemyte, lecz na ogó³ s³abo wysortowane, zawieraj¹ du¿o

CaCO3 (6,0–16,0%), a obtoczenie ziarn kwarcu, s³abe w dolnej czêœci (R = 0,82–1,06), ku górze staje siê nieco lepsze (R = 0,60–0,88). Równowiekowe utwory piaszczyste z ma³¹ domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych wyró¿niono w Budach (otw. 33) na g³êbokoœci 58,0–68,0 m (94,0–104,0 m n.p.m.).Wystêpuj¹ tam piaski ró¿noziarniste z dominant¹ we frakcji piasków drobno- i œrednioziarnistych, dobrze przemytych, s³abo wysortowanych, wapnistych (9,4% CaCO3). Jednak¿e wœród minera³ów ciê¿kich zdecydowanie dominuj¹ granaty (41,9%) nad amfibolami (21,0%) i epidotem (15,3%), a wskaŸniki obtoczenia (R = 0,50–0,71) wskazuj¹ na lepsz¹ obróbkê materia³u, ni¿ w serii z Nieznanego Boru (otw. 38). Cechy te pozwalaj¹ braæ pod uwagê rzeczno-peryglacjalne œrodowisko sedymentacji.

Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki

Wy¿sza czêœæ profilu Budy (otw. 33; g³êbokoœæ 41,0–58,0 m; 104,0–121,0 m n.p.m.) obejmuje piaski i mu³ki rzeczne oraz rzeczno-jeziorne, akumulowane w ci¹g³oœci sedymentacyjnej z osadami rzeczno-peryglacjalnymi. Odcinek serii rzecznej z g³êbokoœci 44,0–58,0 m sk³ada siê z piasków w wiêkszoœci drobnoziarnistych, œrednio wysortowanych, z malej¹cym ku górze udzia³em frakcji py³owej. Zaznaczaj¹ siê tam 3–4 cykle sedymentacyjne, zakoñczone warstwami mu³ków z humusem, o mi¹¿szoœci 0,2–1,0 m. Piaski s¹ bardzo s³abo wapniste (2,6% CaCO3), co, obok cyklicznoœci, wskazuje na ich rzeczn¹ genezê. Sk³ad minera³ów ciê¿kich jest zmienny. W czêœci dolnej dominuj¹ granaty (47,1%) nad epidotem (22,6%) i amfibolami (10,2%), w górnej zaœ wzrasta udzia³ amfiboli (29,3%), granaty s¹ mniej liczne (22,8%), udzia³ epidotu nie zmienia siê (oko³o 22%), a w znacz¹cej iloœci wystêpuje staurolit (6,0%). W stropie serii piaszczystej (g³êbokoœæ 41,0–44,0 m) le¿¹ ciemnoszare i szaroczarne mu³ki z humusem, poziomo laminowane. Trzy próbki tych mu³ków oraz dwie próbki mu³ków z g³êbokoœci 50,0–51,0 m poddano badaniom palinologicznym (Kupryjano-

22 wicz, 2002). Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e podczas sedymentacji tych osadów panowa³y lasy borealne, przewa¿nie sosnowe (52,9–77,8%), z mniejszym udzia³em brzozy (5,4–13,5%) i œwierka (2,9–6,4%). Nie- wielk¹ domieszkê (poni¿ej 1%) mog³y stanowiæ w drzewostanach jod³a i modrzew, a w miejscach o cieplej- szym mikroklimacie — tak¿e drzewa liœciaste o wiêkszych wymaganiach termicznych, takie jak grab, d¹b, lipa i wi¹z. Wœród krzewów dominowa³a leszczyna (0,7–2,1%), a na siedliskach suchych i piaszczystych obecny by³ ja³owiec. W obni¿eniach terenu wystêpowa³y lasy lub zaroœla olszowe, byæ mo¿e z udzia³em wierzby. Zbiorowiska otwarte zajmowa³y stosunkowo niewielkie powierzchnie i ogranicza³y siê prawdopodobnie do siedlisk skrajnie suchych i piaszczystych, na których dominowa³y zespo³y roœlinne o charakterze stepowym z przewag¹ bylic. Zatorfione zag³êbienia by³y opanowane przez zbiorowiska tundrowe z widliczk¹ (do 1,1%), a byæ mo¿e te¿ z krzewiastymi wierzbami. Sedymentacja mu³ków z humusem odbywa³a siê w starorzeczach, okresowo bez przep³ywu. By³y to zimne, oligo- lub mezotroficzne zbiorniki jeziorne o obni¿aj¹cym siê poziomie wód, na co wskazuje udzia³ glonów z rodzaju Pediastrum — najwy¿szy w mu³kach ze stropu serii (P. kawraiskyi — 0,5–17,2%). Wyniki analizy py³kowej nie daj¹ podstaw do sprecyzowania wieku badanych osadów. Mog³y one powstaæ w okresie jakiegoœ interstadia³u lub podczas ch³odniejszego odcinka któregoœ z interglacja³ów. Sytuacja geologiczna, w jakiej siê znajduj¹, pozwala odnieœæ je do schy³ku interglacja³u mazowieckiego. Z tym okresem mo¿na te¿ wi¹zaæ seriê piaszczysto-mu³kow¹ z Nowoberezowa (otw. 6), le¿¹c¹ pod glinami zlodowaceñ œrodkowopolskich (oko³o 104–123 m n.p.m.), tj. w podobnym po³o¿e- niu, co osady opisane wy¿ej.

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe zpocz¹tków zlodowacenia Odry znane s¹ z wielu profili w rejonie Hajnówki, gdzie miejscami osi¹gaj¹ du¿¹, kilkudziesiêciometrow¹ mi¹¿szoœæ. I³y i mu³ki warwowe, szarobr¹zowe, podœcielone warstw¹ piasków drobnoziarnistych, wystêpuj¹ w Dubinach oko³o 96–112 m n.p.m. (m.in. otw. 5, 15). W niektórych profilach przewarstwione s¹ piaskami py³owatymi (otw. 12). Osady te tworz¹ poziom dobrze wyra¿ony, lecz silnie zaburzony glacitektonicznie. W Hajnówce, w po³udniowej czêœci miasta, wype³niaj¹ prawdopodobnie g³êbok¹ kopaln¹ formê erozyjn¹, na co wskazuj¹ profile otworów 24 i 25. W pierwszym z nich omawiany poziom reprezentuj¹ mu³ki (py³y) zwiêz³e, ciemnoszare, o mi¹¿szoœci 50 m, le¿¹ce na utworach paleogenu na wy- sokoœci oko³o 51–101 m n.p.m. Jeszcze wiêksz¹ mi¹¿szoœæ (73 m) osi¹gaj¹ osady zastoiskowe w profilu otworu 24. W analogicznym po³o¿eniu (strop na wysokoœci 102 m n.p.m.) wystêpuje tam seria z³o¿ona (od góry) z i³ów warwowych szarych i brunatnych (55 m) oraz mu³ków zwiêz³ych szarych, przewarstwionych piaskami py³owatymi, w sp¹gu ilastymi (18 m). Pod nimi le¿¹ gliny zwa³owe, wi¹zane ze zlodowaceniem Nidy.

23 W Nieznanym Borze (otw. 38), na g³êbokoœci 69,7–73,5 m (83,0–86,8 m n.p.m.), zachowa³a siê prawdopodobnie tylko dolna czêœæ osadów zastoiskowych z pocz¹tków zlodowacenia Odry. S¹ to mu³ki jasnoszarobe¿owe, w sp¹gu ilaste, z warstw¹ piasków drobnoziarnistych na g³êbokoœci 70,0–70,5 m. Na osadach zastoiskowych le¿¹ gliny zwa³owe (dolne) zlodowacenia Odry. L¹dolód, który je pozostawi³, spowodowa³ znaczne deformacje glacitektoniczne osadów swego pod³o¿a. Sp¹g glin kszta³tuje siê przewa¿nie miêdzy 100 a 110 m n.p.m., a ich mi¹¿szoœæ zmienia siê od kilku do oko³o 20 m. S¹ one miejscami zredukowane erozyjnie b¹dŸ ca³kowicie zniszczone. W Wasilkowie (otw. 1) le¿¹ na g³êbokoœci 59,0–69,5 m (103,0–113,5 m n.p.m.), na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2, od których s¹ oddzielone 0,4-metrow¹ warstw¹ piasków ze ¿wirami. Gliny zlodowacenia Odry w tym profilu maj¹ zmienn¹ barwê — szar¹, szarobr¹zowaw¹ lub br¹zowordzaw¹ i s¹ bardzo niejednorodne — piaszczyste, py³owate b¹dŸ ilaste, miejscami bardzo zasobne w ¿wiry, z wk³adkami pia- sków i mu³ków. Zawartoœæ CaCO3 te¿ jest zmienna, w czêœci przystropowej wysoka (16,8%), ni¿ej mniejsza (6,7%). Frakcjê ¿wirow¹ charakteryzuje dominacja wapieni paleozoicznych (45,3%) nad ska³ami krystalicznymi (31,6%) i dolomitami (12,5%). Ska³y lokalne reprezentowane s¹ g³ównie przez mu³owce (4,2%), które w czêœci przystropowej zanikaj¹, a ich miejsce zajmuj¹ nieliczne okruchy piaskow- ców (2,0%). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin wynosz¹ 1,8–0,58–1,66. W Budach (otw. 33) dolna czêœæ osadów zlodowacenia Odry jest reprezentowana przez cienk¹ warstwê piaszczystych glin zwa³owych, ciemnoszarych, kruchych, ubogich w ¿wiry, le¿¹cych na g³êbokoœci 38,5–41,0 m (121,0–123,5 m n.p.m.). Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej jest tam podobny do sk³adu w Wasilkowie: wapienie skandynawskie — 47,2%, ska³y krystaliczne — 27,2%, dolomity — 8,2% oraz materia³ lokalny: mu³owce — 7,9% i piaskowce — 2,7%. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 1,98–0,54–1,81. Gliny zawieraj¹ 13,0% CaCO3. Miêdzy glinami dolnymi i górnymi zlodowacenia Odry wystêpuj¹ ¿wiry i piaski lodowcowe oraz wodnolodowcowe. Ichobecnoœæ w wielu profilach na omawianym obszarze œwiadczy o krótkotrwa³ym okresie zaniku pokrywy lodowej, rangi nie wiêkszej ni¿ interfaza. S¹ to ¿wiry z otoczakami lub piaski gruboziarniste ze ¿wirami, przewa¿nie gliniaste, o niewielkiej mi¹¿szoœci (do 3–4, rzadziej 6–8 m). Le¿¹ zazwyczaj na wysokoœci 110–120 m n.p.m. (np. otw. 5, 27, 35), a miejscami nieco wy¿ej — 120–125 m n.p.m. (np. otw. 2, 9, 15). W Budach (otw. 33) warstwa tych ¿wirów wystêpuje na g³êbokoœci 36,0–38,5 m (123,5–126,0 m n.p.m.). W niektórych profilach poziom ten jest reprezentowany przez piaski drobnych frakcji, dobrze przemyte, wodnolodowcowe, o wiêk- szej, kilkunastometrowej mi¹¿szoœci (np. otw. 26). Drugi epizod glacjalny zlodowacenia Odry wyra¿ony jest przez gliny zwa³owe (górne) w ró¿nym stopniu zachowane, mi¹¿szoœci od 2–4 (otw. 2, 35) do 15–17 m (otw. 13, 14, 21). W wielu profilach, m.in. w Wasilkowie (otw. 1) i Nieznanym Borze (otw. 38), gliny te uleg³y ca³kowitemu

24 zniszczeniu. W Budach (otw. 33) zachowane s¹ na g³êbokoœci 31,4–36,0 m (126,0–130,6 m n.p.m.). Maj¹ barwê ciemnoszar¹, w górnej czêœci s¹ be¿owe i silnie ilaste, w ca³oœci zaœ ubogie we frakcjê ¿wirow¹. Wœród ¿wirów najwiêcej jest wapieni paleozoicznych (45,2%), którym towarzysz¹ w mniejszych iloœciach ska³y krystaliczne (29,2%) i dolomity (13,4%). Niewielka domieszka materia³u lokalnego sk³ada siê z pojedynczych piaskowców, wapieni i krzemieni oraz mu³owców (6,7%), które ca³kowicie zanikaj¹ w górnej czêœci glin. Uœrednione wspó³czynniki petrograficzne (2,07–0,52–1,80) wskazuj¹ na pokrewieñstwo z glinami dolnymi zlodowacenia Odry, do których te¿ upodabnia gliny górne wysoka zawartoœæ CaCO3 (15,7%). Pod koniec zlodowacenia Odry zaznaczy³a siê intensywna dzia³alnoœæ wód roztopowych. Roz- wój procesów erozyjno-akumulacyjnych w tym okresie wyrazi³ siê powstaniem g³êbokich rynien, rozcinaj¹cych starsze utwory i wype³nionych osadami piaszczystymi. O istnieniu kopalnych form tego typu œwiadcz¹ niektóre profile z Hajnówki. Nagromadzone w rynnach piaski i ¿wiry wodnolodowcowe osi¹gaj¹ kilkudziesiêciometrow¹ mi¹¿szoœæ (np. otw. 18) b¹dŸ zachowane s¹ w dolnej czêœci rynny, zape³nionej osadami zastoiskowymi. Na takie po³o¿enie osadów wodnolodowcowych zlodowacenia Odry mo¿e wskazywaæ profil otworu 19, w którym le¿¹ one na wysokoœci 60–70 m n.p.m. pod okaza³¹ seri¹ zastoiskow¹ z pocz¹tków zlodowacenia Warty. Podobne nastêpstwo analogicznych utworów, lecz raczej nie zwi¹zanych z form¹ rynnow¹, widaæ te¿ w profilu otworu 36 (Orzeszkowo). Ze schy³kiem zlodowacenia Odry mo¿na tam wi¹zaæ seriê piaszczyst¹ po³o¿on¹ miê- dzy 110 a 120 m n.p.m., a z pocz¹tkiem zlodowacenia Warty — wy¿ejleg³¹ seriê osadów zastoiskowych. W Budach (otw. 33) gliny zwa³owe zlodowaceñ Odry i Warty rozdzielone s¹ 3,8-metrow¹ warstw¹ piasków gruboziarnistych ze ¿wirami, z otoczakami w sp¹gu, o s³abo obtoczonych ziarnach kwarcu (R = 0,69), silnie wapnistych (17,6% CaCO3).

Interglacja³ lubawski

W Wasilkowie (otw. 1) nad glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry (g³êbokoœæ 56,3–59,0 m; 113,5–116,2 m n.p.m.) le¿¹ mu³ki jeziorne ilaste, ciemnoszarobe¿owe z humusem, poziomo laminowane, w sp¹gu ciemnobr¹zowe. Trzy próbki mu³ków z humusem z g³êbokoœci 57,0–58,0 m poddano analizie palinologicznej, któr¹ wykona³a Kupryjanowicz (2002). W uzyskanych spektrach py³kowych najwiêcej jest ziarn py³ku sosny i brzozy, przy czym udzia³ sosny sukcesywnie roœnie z 18,6 do 41,4%, a brzozy spada z 36,8 do 24,1%. Zapis palinologiczny wskazuje na panowanie borealnych lasów sosnowo-brzozowych z niewielkim udzia³em œwierka. Ma³o znacz¹c¹ domieszkê stanowi³y w tych lasach drzewa liœciaste o wiêkszych wymaganiach termicznych (grab, d¹b, lipa, wi¹z). Wœród krze- wów obecna by³a leszczyna i ja³owiec. Istotny udzia³ w ówczesnym krajobrazie roœlinnym mia³y prawdopodobnie zaroœla olszowe, byæ mo¿e z udzia³em wierzby. Znaczne powierzchnie zajmowa³y zbiorowiska otwarte. Na terenach suchych panowa³a roœlinnoœæ stepowa, a na torfowiskach — zbioro-

25 wiska tundrowe z brzoz¹ krzewiast¹ i wierzb¹. Obecnoœæ glonów z rodzaju Pediastrum oraz py³ku ro- œlin szuwarowych wskazuje, ¿e sedymentacja analizowanych osadów odbywa³a siê w doœæ du¿ym jeziorze z zimnymi i czystymi wodami, w warunkach klimatu ch³odnego, borealnego. Wyniki analizy py³kowej nie daj¹ podstaw do bli¿szego okreœlenia wieku mu³ków, lecz pozwalaj¹ odnieœæ je do pocz¹tków interglacja³u lubawskiego, za czym przemawia po³o¿enie tych osadów. Wy¿ej, na g³êbokoœci 51,3–56,3 m, wystêpuj¹ w Wasilkowie piaski akumulowane w ci¹g³oœci sedymentacyjnej z pakietem opisanych mu³ków. W sp¹gu s¹ to piaski py³owate, wy¿ej — piaski drobnoziarniste smugowane delikatnie mu³kami i piaskami py³owatymi, przechodz¹ce ku górze w piaski drobno- i œrednioziarniste z domieszk¹ ziarn grubszych, nadal ze smugami mu³ków i piasków py³owatych. S¹ to zapewne piaski i ¿wiry rzeczne, których sedymentacja jest rezultatem w³¹czenia zbiornika jeziornego w ówczesn¹ sieæ odp³ywu powierzchniowego. Zwiêkszaj¹ca siê ku górze œrednica ziarn œwiadczy o zwiêkszaniu si³y pr¹du i energii wód w korycie rzecznym. Utwory rzeczne wi¹zane z interglacja³em lubawskim wyró¿niono te¿ w Nieznanym Borze (otw. 38) na g³êbokoœci 25,1–69,7 m (86,8–131,4 m n.p.m.). Seria rzeczna sk³ada siê tam z dwu dobrze wyra- ¿onych cyklów sedymentacyjnych. Cykl dolny, o mi¹¿szoœci 20,2 m, obejmuje osady facji korytowej, a w stropie — pozakorytowej (starorzecza). Facjê korytow¹ reprezentuj¹ be¿owe piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i piaski ¿wirowate, przemyte, z otoczakami w sp¹gu, s³abo wyselekcjonowane. Ziarna kwarcu wykazuj¹ doœæ dobr¹ obróbkê, przy czym wartoœæ wskaŸnika obtoczenia R maleje ku stropowi od 0,67 do 0,50. Ku stropowi te¿ zmniejsza siê domieszka CaCO3 (8,5–4,4%; œrednio 6,6%). W zespo- le minera³ów ciê¿kich granaty (43,7%) dominuj¹ nad amfibolami (23,3%) i epidotem (18,8%) przy niewielkim udziale staurolitu (4,9%) i turmalinów (3,4%). Facji pozakorytowej odpowiada pakiet (5,5 m) piasków drobnoziarnistych i py³owatych z ma³¹ domieszk¹ ¿wirów i okruchami szarych i³ów, w stropie py³owatych z humusem, bardzo ciemnych. S¹ one tak¿e s³abo wysortowane, lecz gorzej obtoczone, ni¿ piaski korytowe (R = 0,83). Wœród minera³ów ciê¿kich najwiêcej jest amfiboli (37,1%), a nieco mniej granatów (30,2%), liczne s¹ epidot (13,8%) i turmaliny (10,7%). Piaski te zawieraj¹ niewielk¹ domieszkê CaCO3 — œrednio 2,1%. Górny cykl sedymentacyjny (24,4 m) rozpoczyna siê piaskami ¿wirowatymi, s³abo wyselekcjo- nowanymi, które przechodz¹ w piaski ró¿noziarniste (w stropie py³owate) o œrednim stopniu selekcji. We frakcji minera³ów ciê¿kich stwierdzono dominacjê granatów (40,5%) nad amfibolami (23,8%) i epidotem (20,7%) przy ma³ym udziale turmalinów (4,9%). Ziarna kwarcu wykazuj¹ dobr¹ obróbkê, o czym œwiadcz¹ wartoœci wskaŸnika obtoczenia R, zawieraj¹cego siê w przedziale 0,37–0,55. S¹ to typowe piaski rzeczne facji korytowej, s³abo wapniste (5,6% CaCO3), o wyraŸnie malej¹cej frakcji osadów w kierunku stropu, co œwiadczy o s³abn¹cej sile noœnej wód rzecznych. Trzy próbki piasków py³owatych (mu³ków piaszczystych) z humusem, reprezentuj¹cych facjê pozakorytow¹ (g³êbokoœæ 50,1–50,4 m), poddano analizie palinologicznej (Winter, 2002). Zarejestro-

26 wany w nich obraz py³kowy wskazuje na panowanie zbiorowisk roœlin zielnych, g³ównie trawiasto-tu- rzycowych, zwi¹zanych z ró¿norodnymi siedliskami otwartymi. Istnienie zbiorowisk krzewiastych dokumentuje py³ek Betula nana, wierzby i ja³owca z udzia³em wrzosowatych i widliczek. Brzozy mog³y w tym czasie formowaæ p³aty luŸnych zbiorowisk leœnych. Analiza flory py³kowej wskazuje na klimat umiarkowanie zimny, subarktyczny, typowy dla interfazy w obrêbie zlodowacenia, zaœ niski udzia³ sporomorf redeponowanych — na istnienie zwartej i bogatej pokrywy roœlinnej. Bli¿sze okre- œlenie wieku analizowanych osadów nie jest mo¿liwe. Ich przynale¿noœæ do serii rzecznej sprawia, ¿e mo¿na tu mówiæ tylko o uchwyceniu krótkiego epizodu okresu miêdzylodowcowego. O ile zas³uguje on na miano interglacja³u, by³ zapewne jego ch³odnym pocz¹tkiem albo koñcem.

Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe maj¹ du¿y udzia³ wœród osadów miêdzymoreno- wych, dziel¹cych poziomy glacjalne zlodowaceñ œrodkowopolskich. W okresie poprzedzaj¹cym pierwsze nasuniêcie l¹dolodu zlodowacenia Warty, w wielu miejscach w rejonie Hajnówki trwa³a sedymentacja zastoiskowa, okresowo przerywana krótkotrwa³ymi przep³ywami. W Wasilkowie (otw. 1), na g³êbokoœci 36,0–51,3 m (121,2–136,5 m n.p.m.), wystêpuj¹ osady dwu cyklów zastoiskowych, z³o¿onych z i³ów warwowych, przechodz¹cych ku górze w mu³ki ilaste, mu³ki piaszczyste i piaski. Podobne osady (mu³ki i i³y) w podobnym po³o¿eniu (oko³o 127–144 m n.p.m.) wystêpuj¹ w s¹siednim profilu, w Nowosadach (otw. 2). Odpowiadaj¹ im i³y warwowe i mu³ki, le¿¹ce w Dubinach miêdzy 140 a 125 m n.p.m. (otw. 12, 14) oraz seria i³ów z Hajnówki (otw. 25) o mi¹¿szoœci oko³o 30 m (oko³o 110–140 m n.p.m.), wype³niaj¹cych wczeœniejsz¹ rynnê lodowcow¹. Akumulacja tych i³ów odbywa³a siê prawdopodobnie w pobli¿u l¹dolodu, o czym œwiadcz¹ wtr¹cenia glin i piasków gliniastych ze ¿wirami (otw. 18, 26, 27). Osady zastoiskowe z pocz¹tków zlodowacenia Warty maj¹ du¿y zasiêg i znane s¹ m.in. z Orzesz- kowa (otw. 36), gdzie le¿¹ na wysokoœci 120–145 m n.p.m., a tak¿e ze Œwinorojów (otw. 4) w analogicznym po³o¿eniu (127–143 m n.p.m.). W obu profilach s¹ to i³y warwowe i mu³ki o barwie ciemnoszarej i szarobr¹zowej. Maksymaln¹, 64-metrow¹ mi¹¿szoœæ, omawiane osady osi¹gaj¹ we wspomnianym ju¿ profilu otworu 19 w Hajnówce (wysokoœæ stropu — 132 m n.p.m.). Zanim obszar zosta³ pokryty l¹dolodem, na jego przedpolu w wielu miejscach gromadzi³y siê osady wodnolodowcowe. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) tworz¹ ci¹g³y poziom w pó³nocnej czêœci obszaru. W Wasilkowie (otw. 1) le¿¹ one nad opisan¹ wy¿ej seri¹ zastoiskow¹, na g³êbokoœci 23,4–36,0 m (136,5–149,1 m n.p.m.). S¹ to w dolnej czêœci piaski drobno- i œrednioziarni- ste, a wy¿ej ¿wiry i piaski gruboziarniste. Poziom ten jest dobrze wyra¿ony tak¿e w Dubinach (otw. 9, 12–14), lecz ma tam niewielk¹ mi¹¿szoœæ — 3–10 m (oko³o 134–144 m n.p.m.). Mo¿na go te¿ wyró¿-

27 niæ w Hajnówce (otw. 19), gdzie le¿y oko³o 132–143 m n.p.m i jest z³o¿ony z piasków, piasków ze ¿wirami i ¿wirów w stropie. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego wystêpuj¹ na ca³ym obszarze, obni¿aj¹c siê lekko ku po³udniowi. Wysokie po³o¿enie sp¹gu glin i znaczna redukcja ich mi¹¿szoœci wi¹¿e siê z p³ytkim wy- stêpowaniem serii osadów zastoiskowych na pó³nocno-zachodnim skraju obszaru arkusza i obszarach arkuszy s¹siednich. W wielu miejscach gliny s¹ silnie zredukowane lub ca³kiem zniszczone. W Wasil- kowie (otw. 1) le¿¹ na g³êbokoœci 17,4–23,4 m, stosunkowo wysoko, tj. 149,1–155,1 m n.p.m. W dolnej czêœci s¹ piaszczyste, zwarte i maj¹ barwê szarozielonkaw¹, a w górnej s¹ szare i br¹zowawoszare, kruche, niezbyt zwiêz³e. Frakcja ¿wirowa, licznie reprezentowana zw³aszcza w czêœci dolnej, sk³ada siê z wapieni skandynawskich (40,0%), ska³ krystalicznych (37,8%) i dolomitów (12,2%), którym towarzysz¹ nieliczne okruchy ska³ lokalnych, najczêœciej piaskowców (4,0%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 1,34–0,77–1,25. Gliny zawieraj¹ œrednio 11,3% CaCO3. W Nieznanym Borze (otw. 38) i w Budach (otw. 33) gliny stadia³u dolnego s¹ zachowane szcz¹tkowo. W pierwszym z tych profili le¿¹ na g³êbokoœci 23,2–25,1 m (131,4–133,3 m n.p.m.), s¹ ciemnobr¹zowoszare, ze œladami poziomego warstwowania, z wk³adk¹ i³ów br¹zowych i przewar- stwieniem piasków. Frakcja ¿wirowa jest zasobna w wapienie skandynawskie (44,2%) obok licznych równie¿ ska³ krystalicznych (31,7%) i dolomitów (12,5%). Ska³y lokalne s¹ reprezentowane przez piaskowce (6,4%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 1,89–0,57–1,55. Gliny zawieraj¹ 13,7%

CaCO3. Bior¹c pod uwagê wartoœci wspó³czynników petrograficznych, których rola mo¿e mieæ istot- ne znaczenie w interpretacji genetycznej i stratygraficznej glin (Lisicki, 1998), nie mo¿na te¿ wyklu- czyæ, i¿ jest to porwak osadów zlodowacenia Odry. W Budach (otw. 33), podobnie jak w Nieznanym Borze (otw. 38), zachowa³a siê tylko przysp¹gowa czêœæ omawianego poziomu glacjalnego. Na g³êbokoœci 24,0–27,6 m (134,4–138,0 m n.p.m.) le¿¹ tam gliny zwiêz³e, be¿owe, z wk³adk¹ mu³ków i i³ów warwowych nad sp¹giem. We frakcji ¿wirowej najwiêcej jest wapieni pó³nocnych (46,4%), mniej ska³ krystalicznych (37,2%) i bardzo ma³o dolomitów (4,1%), tak¿e materia³ lokalny jest wyj¹tkowo nieliczny (1,0–1,5%). Wspó³czynniki petrograficzne, obliczone dla jednej próbki, wynosz¹ 1,30–0,82–1,14. Gliny te zawieraj¹ a¿ 38,1% CaCO3. Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe ods³aniaj¹ siê sporadycznie na powierzchni terenu w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Charakteryzuje je s³abe wysortowanie, znaczna zmiennoœæ litofacjalna oraz obecnoœæ przewarstwieñ gliniastych. Na zachód od terenu objêtego opracowaniem tworz¹ one nieregularne soczewy, czêsto eksploatowane do celów gospodarczych (Brud, Boratyn, 2003). Na zachód od miejscowoœci Orzeszkowo wystêpuje fragment rozleg³ej formy kemowej, zbudo- wanej z piasków i piasków ze ¿wirami kemów, która kontynuuje siê na obszarze arkusza Orla. Tam profil osadów tej formy zosta³ opisany w czynnej ¿wirowni w Koszalewie (Brud, Boratyn, 2006, 2007). Strop osadów kemowych siêga do wysokoœci 170,1 m n.p.m. W sp¹gu domi-

28 nuj¹ piaski drobnoziarniste, przechodz¹ce w piaski ze ¿wirami, a w stropie obecne s¹ piaski gliniaste. Na powierzchni formy znajduje siê du¿a iloœæ eratyków o œrednicy powy¿ej 1,5 m. Z recesj¹ l¹dolodu zwi¹zana jest akumulacja piasków i ¿wirów wodnolodowcowych (górnych), znanych zw³aszcza z Hajnówki, gdzie ich mi¹¿szoœæ wynosi od oko³o 10 do ponad 20 m. Ich strop kszta³tuje siê na wysokoœci oko³o 151–155, a lokalnie siêga do 163 m n.p.m., co mo¿e œwiadczyæ o deformacjach glacitektonicznych. S¹ to piaski z³o¿one z grubych frakcji, z du¿¹ domieszk¹ ¿wirów i z otoczakami, w sp¹gu miejscami gliniaste (otw. 18, 22, 25, 27, 28). Poziom ten jest te¿ reprezentowany w Budach przez podobne utwory, le¿¹ce na g³êbokoœci 12,2–24,0 m (138,0–149,8 m n.p.m.). Tworz¹ go piaski ró¿no- i gruboziarniste ze ¿wirami, w dolnej czêœci najgrubsze, z otoczakami w sp¹gu. S¹ s³abo wysortowane, nieŸle przemyte, wapniste (6,5% CaCO3), o ziarnach kwarcu stosunkowo dobrze obtoczonych (R = 0,61). G³ównymi sk³adnikami zespo³u minera³ów ciê¿kich s¹ granaty (41,7%), amfibole (37,8%) i epidot (7,5%). Powy¿sze cechy pozwalaj¹ uznaæ te osady za wodnolodowcowe (Fert i in., 2002).

Interstadia³

W Nieznanym Borze (otw. 38), ponad glinami zwa³owymi stadia³u dolnego zlodowacenia War- ty, le¿y 4-metrowy pakiet piasków rzecznych, których obecnoœæ przemawia za interstadialn¹ rang¹ okresu miêdzylodowcowego, w którym by³y akumulowane (interstadia³ Bugo-Narwi). W profilu tym, na g³êbokoœci 19,2–23,2 m (133,3–137,3 m n.p.m.) wystêpuj¹ szarobe¿owe piaski ró¿noziarniste, przechodz¹ce ku górze w drobnoziarniste i py³owate. Piaski zawieraj¹ niewielk¹ domieszkê ¿wirów i s¹ dobrze przemyte, choæ stopieñ selekcji materia³u okreœliæ mo¿na jako s³aby lub œredni. Sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej charakteryzuje siê prawie dwukrotn¹ przewag¹ granatów (42,1%) nad amfibolami (22,6%) i epidotem (21,4%). Obok tych g³ównych sk³adników, w znacz¹cych ilo- œciach wystêpuj¹ turmaliny (3,6%) i staurolit (3,3%). Analiza obtoczenia wykaza³a dobre obtoczenie ziarn kwarcu, o czym œwiadczy wysoka frekwencja ziarn obtoczonych (49,8%) przy bardzo ma³ym udziale ziarn kanciastych (3,0%). WskaŸnik obtoczenia R wynosi 0,36. Zawartoœæ CaCO3 utrzymuje siê na poziomie 6,3%.

Stadia³ œrodkowy

Pocz¹tek kolejnego cyklu glacjalnego zaznaczy³ siê zatamowaniem odp³ywu rzek przez zbli¿aj¹cy siê l¹dolód i akumulacj¹ piasków, i³ów i mu³ków zastoiskowych wdolinach i ró¿- nego rodzaju obni¿eniach ówczesnej powierzchni terenu. Okres ten jest wyra¿ony w Nieznanym Bo- rze (otw. 38) seri¹ i³ów warwowych, le¿¹cych na g³êbokoœci 7,8–19,2 m (137,3–148,7 m n.p.m.). S¹ to masywne, ciemnobr¹zowe i³y o mi¹¿szych warwach ilastych i bardzo cienkich, nik³ych warwach mu³kowych. W czêœci przysp¹gowej zawieraj¹ nieznaczn¹ domieszkê piasków oraz pojedyncze okruchy ¿wirów i drobne otoczaki. W górnej czêœci, na g³êbokoœci 10,5–11,3 m znajduje siê wk³adka glin zwa³owych o takiej samej, jak i³y, br¹zowej barwie i bez wyraŸnej z nimi granicy (sp³yw glin do zastoiska).

29 Seria zastoiskowa z pocz¹tków stadia³u œrodkowego stanowi ci¹g³y, dobrze wyra¿ony poziom w po³udniowej czêœci omawianego terenu, gdzie podœciela gliny tego stadia³u. Rozprzestrzenienie osadów zastoiskowych odpowiada tam rozleg³emu, nieckowatemu obni¿eniu wytopiskowemu o charakterze zag³êbienia koñcowego. Omawiane osady zastoiskowe znane s¹ te¿ z Hajnówki, gdzie maj¹ na ogó³ ma³¹, 1–4-metrow¹ mi¹¿szoœæ (otwory 14, 16, 18, 21), a tylko sporadycznie wiêksz¹, 18-metrow¹ (otw. 26). Natomiast w pó³nocnej czêœci obszaru seria ta jest dobrze rozwiniêta, udokumentowana profilem z Wasilkowa (otw. 1). Na g³êbokoœci 8,8–17,4 m (155,1–163,7 m n.p.m.) nawiercono tam br¹zowe i szarobr¹zowe i³y o cienkich warwach, w górnej czêœci zaburzone glacitektonicznie. Odpowiada im w Nowoberezowie seria i³ów br¹zowych, stwierdzonych m.in. w otworze 6, na wysokoœci oko³o 152–164 m n.p.m. Nad opisan¹ seri¹ zastoiskow¹, miejscami na osadach wodnolodowcowych ze schy³ku stadia³u dolnego, le¿¹ gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego. Wystêpuj¹ one na powierzchni terenu, a ich sp¹g w znanych profilach wystêpuje na ogó³ miêdzy 150 a 164 m n.p.m. W Wasilkowie (otw. 1) gliny te le¿¹ pod przykryciem piasków i ¿wirów lodowcowych na g³êbokoœci 6,0–8,8 m (163,7–166,5 m n.p.m.).

S¹ piaszczyste, zwiêz³e, w stropie jasnobe¿owe, a g³êbiej szare i szarobr¹zowe, wapniste (18,0% CaCO3). Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej charakteryzuje siê przewag¹ wapieni skandynawskich (46,5%) nad ska³ami krystalicznymi (33,3%) i 13,6-procentowym udzia³em dolomitów. Okruchy ska³ lokalnych, g³ównie piaskowców, s¹ nieliczne (2,7%). Wspó³czynniki petrograficzne glin (1,83–0,57–1,65) równie¿ w tym wypadku sugeruj¹ mo¿liwoœæ, i¿ jest to porwak glin zlodowacenia Odry. W Budach (otw. 33) gliny te le¿¹ na g³êbokoœci 4,0–12,2 m (149,8–158,0 m n.p.m.), maj¹ zmienn¹ barwê — w stropie intensywnie br¹zow¹, a ni¿ej jasnobe¿ow¹. S¹ piaszczyste, niejednorodne, z wtr¹ceniami piasków gliniastych i mu³ków. Frakcjê ¿wirow¹ charakteryzuje znaczna przewaga wapieni skandynawskich (44,4%) nad ska³ami krystalicznymi (31,3%) i niski udzia³ dolomitów (5,3%). Wœród ¿wirów lokalnych charakterystyczne s¹ bia³oszare wapienie (10,5%), którym towarzysz¹ nieliczne piaskowce (2,8%). Uœrednione wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 1,59–0,67–1,40. Gliny te s¹ silnie wapniste

(19,1% CaCO3), w stropie odwapnione (8,1% CaCO3), a miejscami zawieraj¹ konkrecje margliste. Opisane gliny wystêpuj¹ ci¹g³¹ pokryw¹ na powierzchni terenu, na wysoko po³o¿onej wysoczy- Ÿnie morenowej w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Mi¹¿szoœæ glin nie przekracza kilku metrów, miejscami wystêpuje p³ycej i podœcielaj¹ce je i³y zastoiskowe znajduj¹ siê na g³êbokoœci do 2 m. Mi¹¿szoœæ glin wzrasta w kierunku po³udniowym oraz w ³agodnych i rozleg³ych elewacjach, np. w rejonie wsi Czy¿yki, Nowosady i Lipiny. Bardziej mi¹¿sze pok³ady glin zwa³owych (od kilkunastu do kilkudziesiêciu metrów) wystêpuj¹ w czêœci wschodniej obszaru arkusza, szczególnie na ni¿ej po³o¿onych terenach Puszczy Bia³owieskiej w dorzeczu £utowni. W warunkach wiêkszego uwilgotnienia gliny s¹ czêœciej plastyczne i oglejone w stropie, co powoduje znaczn¹ zmiennoœæ ich barwy. W obni¿eniach wytopiskowo-zastoiskowych na po³udniu obszaru gliny wystêpuj¹ w formie p³ytkich i zredukowanych przez

30 erozjê p³atów, le¿¹cych na utworach zastoiskowych. Sposób wykszta³cenia osadów gliniastych, ich niewielka mi¹¿szoœæ oraz przewarstwienia mu³ków i i³ów sugeruj¹, ¿e gliny mog³y byæ deponowane jeszcze w œrodowisku subakwatycznym. Poza opisan¹ wy¿yn¹ morenow¹ w zachodniej czêœci, gliny zwa³owe wystêpuj¹ na wiêkszoœci obszaru arkusza pod cienkimi pokrywami piasków, ¿wirów i g³azów lodowcowych, których mi¹¿szoœæ w lokalnych elewacjach przekracza zazwyczaj kilka metrów. S¹ to przewa¿nie Ÿle wysortowane piaski ró¿noziarniste, czêsto z przewarstwieniami ¿wirów, piasków gliniastych i silnie spiaszczonych glin. W szczytach niewielkich pagórków zaznacza siê miejscami przewaga materia³u grubszych frakcji — ¿wirów i g³azików. Du¿a zmiennoœæ litologiczna osadów, obecnoœæ charakterystycznych struktur sp³ywowych oraz uskoków wskazuj¹ na ablacyjny — w przewadze — charakter tych utworów. W seriach ablacyjnych wystêpuj¹ bardzo zmienne pod wzglêdem uziarnienia, soczew- kowate pakiety osadów, wskazuj¹ce na depozycjê w formie sp³ywów b³otnych, z licznymi zaburzeniami o charakterze struktur fa³dowych i fluidalnych. Czêste s¹ deformacje zwi¹zane z niestatecznym warstwowaniem gêstoœciowym oraz struktury obci¹¿eniowe, fleksury i uskoki grawitacyjne. Intere- suj¹cym zjawiskiem jest wystêpowanie wy³¹cznie w obrêbie serii ablacyjnej bloków zlepieñców i pia- skowców czwartorzêdowych, które swoim u³o¿eniem, warstwowaniem i litologi¹ odbiegaj¹ od bezpoœredniego otoczenia. Sugeruje to, ¿e w tej postaci istnia³y one ju¿ wczeœniej i zosta³y wkompo- nowane w utwory ablacyjne, prawdopodobnie jako zamarzniête pakiety osadów. Piaski, piaski ze ¿wirami, mu³ki i gliny zwa³owe kemów tworz¹ naj- wiêksze wzgórza w rejonie wsi Czerlonka. Znaczna powierzchnia dwóch form, przekraczaj¹ca 4 km2, strome zbocza i du¿e, wklês³o-p³askie wierzchowiny, pozwalaj¹ uznaæ je za stoliwa kemowe. W budo- wie wewnêtrznej dominuj¹ warstwowane utwory piaszczyste z przewarstwieniami ¿wirów i pakietów mu³kowych. Czêœæ serii ablacyjnej kemu stanowi¹ gliny w sp³ywach oraz materia³ potoków gliniasto-g³azowych. Stwierdzone zaburzenia osadów w podstawie i po³udniowej czêœci stoliwa kemowego, widoczne w ¿wirowni ko³o Czerlonki, mog¹ byæ interpretowane zarówno jako efekt drobnych oscylacji l¹dolodu, deformuj¹cych obrze¿a wielkich przetain lub jako powsta³e na kontakcie z lodem. Grupa mniejszych kemów wystêpuje na po³udniowy wschód od Hajnówki. W odkrywkach w pobli¿u oczyszczalni œcieków w Hajnówce mo¿na przeœledziæ budowê wewnêtrzn¹ kemu. Ods³oniête s¹ tam ca³e serie drobnych uskoków dostosowawczych, powsta³ych w osadach po odsuniêciu œcian lodowych. Drobne pagórki w pó³nocnej czêœci obszaru maj¹ charakter kemów limnoglacjalnych, zbudowanych z mu³ków i pia- sków drobnoziarnistych. Czêœæ niedu¿ych pagórków, zbudowanych z osadów warstwowanych, gruboziarnistych, czêsto wyraŸnie nachylonych ku po³udniowi, uznano za piaski i ¿wiry moren martwego lodu. Budowê tych form mo¿na obserwowaæ w ¿wirowni w pobli¿u osady leœnej Sa- charewo oraz, w prawie ca³kowicie wyeksploatowanym wzgórzu, w oddziale leœnym 181A.

31 Zapiaski i ¿wiry wodnolodowcowe stadia³u œrodkowego uznano seriê piasków œrednio- i gruboziarnistych, z wk³adkami ¿wirków, tworz¹cych równiny na po³udnie od opisanych wczeœniej stoliw kemowych. Mi¹¿szoœæ tej serii, któr¹ miejscami podœcielaj¹ gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego, a przykrywaj¹ miejscami piaski eoliczne, wynosi 5–8 m. Najm³odszymi utworami zlodowacenia Warty s¹ mu³ki, i³y, piaski, ¿wiry i gliny wytopiskowe, wyœcielaj¹ce dna owalnych obni¿eñ terenu, powsta³ych w miejscu wytopie- nia bry³ martwego lodu. Osady te s¹ najczêœciej przykryte wspó³czesnymi osadami organicznymi, mineralno-organicznymi, miejscami deluwialnymi. Ich wystêpowanie na powierzchni terenu stwierdzono jedynie w rejonie jednego z wiêkszych zag³êbieñ wytopiskowych, jakie stanowi uroczysko Bagno Derlicz.

Interglacja³ eemski

Osady interglacja³u eemskiego nie wystêpuj¹ bezpoœrednio na powierzchni terenu. Ich obecnoœæ od- notowano w otworach zlokalizowanych na terenach wspó³czesnych i kopalnych dolin, pod przykryciem m³odszych utworów rzecznych i jeziorno-rzecznych (otw. 20, 30, 34). Otwory te s¹ zlokalizowane w obrê- bie g³êboko wyciêtej rynny, ³¹cz¹cej obni¿enie wytopiskowe Górniañskich £¹k (na po³udniowy zachód od Hajnówki) z dolin¹ rzeki Leœnej. Rynnê wype³niaj¹ osady rzeczne oraz jeziorno-rzeczne: torfy, namu³y, mu³ki i piaski ze ¿wirami interglacja³u eemskiego. Wiek osadów organicznych zosta³ potwierdzony ekspertyz¹ palinologiczn¹ próbek pobranych z torfowiska wysokiego w rejonie Polany Skupowskiej, w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza (Kupryjano- wicz, 2002). Wystêpuj¹ca tam seria osadów organicznych, przedzielona piaskami i poziomami gytii, dokumentuje rozwój torfowiska obejmuj¹cy okres od schy³ku zlodowaceñ œrodkowopolskich do cza- sów wspó³czesnych. Na interglacja³ eemski przypada warstwa torfów na g³êbokoœci 2–4 m, zawieraj¹ca prawie kompletny zapis regionalnych poziomów zespo³ów py³kowych tego okresu. Najm³odsze fazy interglacja³u eemskiego reprezentuj¹ te¿ prawdopodobnie przewarstwienia organiczne pod osadami jeziorno-rzecznymi na terenie Górniañskich £¹k.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Osady odpowiadaj¹ce okresowi zlodowacenia Wis³y s¹ wykszta³cone w postaci piasków, ¿wirów i mu³ków rzeczno-jeziornych. Wype³niaj¹ one obni¿enia terenu i czêœciowo maskuj¹ rozmiar erozji zwi¹zanej z interglacja³em eemskim. Utwory te wystêpuj¹ bezpoœrednio na powierzchni terenu w peryferyjnych czêœciach wiêkszych basenów wytopiskowych i zastoiskowych, w po³udniowej czêœci obszaru. S¹ to szare i szarosine piaski, piaski ze ¿wirami oraz mu³ki zawieraj¹ce prawie zawsze domieszki detrytusu organicznego, fragmenty drewna, wk³adki mu³ków organicznych i torfów. Mi¹¿szoœæ tej serii waha siê w granicach 2–10 m, gdy w pod³o¿u wystêpuj¹ osady zastoisko-

32 we. W otworze Nieznany Bór (otw. 38) osady te poddano analizie petrograficznej. Wynika z niej, ¿e s¹ to piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ frakcji ¿wirowej (do 5%), pozbawione frakcji i³owej. We frakcji minera³ów ciê¿kich granaty stanowi¹ 44,0%, amfibole — 22,0%, epidot — 14,5%. Ponadto widoczny jest zwiêkszony udzia³ minera³ów odpornych na niszczenie: staurolitu (5,0%), turmalinów (4,4%) i cyr- konu (3,1%). W sp¹gowej czêœci osadów piaski zawieraj¹ niewielk¹ iloœæ CaCO3 (1,8%), a w czêœci przypowierzchniowej s¹ bezwapniste. Opisane utwory by³y akumulowane w œrodowisku rzecznym, ale s³abe obtoczenie ziaren kwarcu œwiadczy o znacznym udziale materia³u pochodz¹cego z rozmywania osadów glacjalnych. W œrodkowych partiach obni¿eñ zastoiskowych oraz w dolinie rzeki Le- œnej wiêkszoœæ tych osadów zosta³a porozcinana i wymieciona w holocenie w trakcie erozji. Osady te zachowa³y siê g³ównie w formie listew i p³atów, zw³aszcza gdy zosta³y wczeœniej nadbudowane piaskami eolicznymi. Wiek tych osadów zosta³ potwierdzony datowaniem metod¹ radiowêglow¹ wk³adek organicznych: 30 270 — Górniañskie £¹ki (punkt dok. 3), 23 880 — Orzeszkowo (punkt dok. 7) i 21 580 lat BP — Sacharewo (punkt dok. 5) (Trzeciak, Borowiec, 2002). Wystêpowanie utwo- rów rzecznych, podobnie datowanych, stwierdzono te¿ na obszarach arkuszy s¹siednich w dolinie £oknicy i Orlanki oraz w dolinie Narwi i Narewki. Wskazuje to na bardziej z³o¿on¹ historiê organiza- cji odp³ywu wód powierzchniowych, nawet w odniesieniu do niewielkich cieków i obni¿eñ terenu.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Na terenach leœnych Puszczy Bia³owieskiej obecne s¹ piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach. S¹topiaski drobnoziarniste, czasami z domieszk¹ ziaren grubszych. Pokrywy piasków przewianych tworz¹ zwykle ³agodne elewacje terenu o mi¹¿szoœci od kilkudziesiê- ciu centymetrów do 2 m, bardzo rzadko grubsze. Wiêksz¹ mi¹¿szoœæ piaski eoliczne osi¹gaj¹ w wydmach parabolicznych i wa³ach wydmowych, których ramiona nierzadko przekraczaj¹ d³ugoœæ 1 km. Wiêkszoœæ wydm usytuowana jest w obrêbie obni¿onej wysoczyzny morenowej, któr¹ charakteryzuje wiêkszy udzia³ piasków lodowcowych. To w³aœnie one podlega³y procesom eolicznym i niwe- oeolicznym, które doprowadzi³y do powstania w warunkach klimatu peryglacjalnego, doœæ licznych na ca³ym terenie przysz³ej Puszczy Bia³owieskiej, pokryw piasków przewianych. Drugim obszarem formowania siê pokryw eolicznych by³y równiny piasków sandrowych w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru. Najwiêksze mo¿liwoœci okreœlenia wieku wydm stwarza ich po³o¿enie na utworach rzeczno-jeziornych zlodowacenia Wis³y na obszarze obni¿eñ wytopiskowo-zastoiskowych. W kilku miejscach pod piaskami eolicznymi i wydmami stwierdzono obecnoœæ utworów organicznych. W rejonie Sacharewa datowanie tych osadów wykaza³o, ¿e proces wydmotwórczy rozpocz¹³ siê nie wczeœniej ni¿ 10 300 lat BP (punkt dok. 4), a wiêc prawdopodobnie w m³odszym dryasie. Sytuacja ta nie przes¹dza o wieku pozosta³ych obszarów wydmowych, formowanych zapewne g³ównie w starszym dryasie, który na innych obszarach okaza³ siê okresem najwiêkszej „wydajnoœci depozycyjnej” (Nowaczyk, 1986).

33 Cech¹ charakterystyczn¹ wydm na terenie Puszczy Bia³owieskiej jest brak antropogenicznej fazy wy- dmotwórczej, która wi¹za³a siê z okresem œredniowiecznych wylesieñ. Pomimo odnotowania w trakcie kartowania w obrêbie wydm narzêdzi krzemiennych, skorup, palenisk i œladów po¿arów, nie stwierdzono nigdzie poziomów gleb kopalnych i innych dowodów wskazuj¹cych na wtórne przewiewanie piasków w wyniku antropopresji. Wiêkszoœæ równin moreny dennej jest us³ana cienkimi pokrywami (0,3–1,0 m) osadów eluwial- no-deluwialnych, które ze wzglêdu na nieci¹g³oœæ i ma³¹ mi¹¿szoœæ nie zosta³y przedstawione na mapie geologicznej. Osady deluwialne piaszczysto-py³owate, py³owato-gliniaste, z wk³adkami ¿wirów, miejscami ze œladami substancji organicznych, wyœcie³aj¹ dna obni¿eñ o charakterze dolinek erozyjnych oraz mniejszych zag³êbieñ wytopiskowych. Piaski, ¿wiry, mu³ki i gliny deluwialne podœcielaj¹ zazwyczaj m³odsze utwory holoceñskie. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e w okresie ostatniego pó³wiecza, w wyniku przeprowadzonych melioracji i innych dzia³añ zwi¹zanych z rolnic- twem na terenach nieleœnych, zwiêkszy³ siê istotnie udzia³ wspó³czesnych pokryw deluwialnych, szcze- gólnie wzd³u¿ cieków w zachodniej czêœci obszaru arkusza.

c. Holocen

Piaski, ¿wiry i mu³ki rzeczne tarasów zalewowych 0,0–2,0 m n.p. rzeki wystêpuj¹ g³ównie w dolinie Narwi i jej wiêkszych dop³ywów poza terenem opracowania. Je- dynie na pó³nocnym skraju obszaru arkusza stwierdzono wystêpowanie piaszczystych i ¿wirowych osadów rzecznych w górnym biegu strumienia Jab³oniówka. Wystêpowanie zapiaszczonych gytii wapiennych oraz grubodetrytusowych stwierdzono pod torfami w rejonie torfowisk ko³o Sacharewa, Czerlonki i uroczyska Dziki K¹t. Najstarsze gytie wystê- puj¹: na Bagnie Czerlon — pocz¹tek preborea³u (punkt dok. 8; 10 230 lat BP); na Polanie Skupowskiej — borea³ (punkt dok. 1; 8630 lat BP), w obni¿eniu na zachód od Czerlonki — subborea³ (punkt dok. 6; 3060 lat BP) (Trzeciak, Borowiec, 2002). W mniejszych dolinach rzecznych i nieckowatych obni¿e- niach terenu pospolite wype³nienie stanowi¹ piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz zag³êbieñ okresowo przep³ywowych. Zwykle do g³êbokoœci 2 m podœcielaj¹ je osady rzeczne, deluwialne lub inne utwory starsze. Jedynie doliny rzeczne o starszych za³o¿eniach s¹ g³êbiej wciête i mi¹¿szoœæ osadów rzecznych holoceñskich oraz starszych osi¹ga kilka me- trów. Dotyczy to w szczególnoœci takich rzek jak £utownia, Chwiszczej i Leœna. Poligeniczny charakter doliny Leœnej dobrze ilustruje profil osadów w otworze 38 w Nieznanym Borze, gdzie serie rzeczne holo- ceñskie i starsze osi¹gaj¹ ³¹cznie prawie 70 m mi¹¿szoœci. W obrêbie rzecznych piasków humusowych miejscami wystêpuj¹ dobrze wykszta³cone wk³adki torfów i namu³ów organicznych. Z pobranych próbek do badañ wieku metod¹ radiowêglow¹ jedynie w rejonie Hajnówki uzyskano pozytywny wynik, wskazuj¹cy na rozwój osadów organicznych w okresie subborea³u — oko³o 3150 lat BP (punkt dok. 2).

34 Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych stanowi¹ stropow¹ czêœæ osadów ró¿nej genezy (najczêœciej jeziorno-rzecznych, zastoiskowych i deluwialnych) wype³niaj¹cych wiêkszoœæ zag³êbieñ wytopiskowych. S¹ to mu³ki z du¿¹ zawartoœci¹ materii organicznej, w górnej czêœci maj¹ one charakter czarnych i brunatnych namu³ów organicznych z du¿¹ zawartoœci¹ frakcji i³owej. Ta sytuacja jest typowa na terenach wylesionych w zachodniej czêœci obszaru i wydaje siê mieæ zwi¹zek z wyp³ukiwaniem najdrobniejszych frakcji z glin zwa³owych do niecek. W wyniku melioracji i defo- restacji tego terenu osady torfowe i torfiaste uleg³y mineralizacji. Reliktowe p³aty torfów zachowa³y siê jedynie w lokalnych przeg³êbieniach opisanych niecek lub w szczególnych warunkach wodno- gruntowych. Wskazuje na to m.in. sytuacja Bagna Tur ko³o Orzeszkowa, które w warunkach wylesie- nia i melioracji zachowa³o pokrywê torfow¹ na skutek sta³ego zasilania przez wody gruntowe od strony rozleg³ego wzgórza kemowego, przylegaj¹cego do niecki wytopiskowej od po³udnia. Wzglêdna stabilnoœæ stosunków wodnych na terenach leœnych sprzyja powstawaniu pod- mok³ych obni¿eñ terenu i wype³niaj¹cych je torfów. S¹towprzewadze torfowiska niskie typu dolinnego, w których torfy olszynowe i turzycowo-trzcinowe rzadko przekraczaj¹ 1,5 m mi¹¿szoœci. S¹ one obecne we wszystkich dolinach rzek. Bardziej mi¹¿sze (ponad 2 m) torfy niskie stwierdzono jedynie w dolinie Chwiszczeja i Leœnej, w obrêbie niecki zastoiskowej. Torfy wysokie, rzadko osi¹gaj¹ce 1 m mi¹¿szoœci, wystêpuj¹ w nieckach deflacyjnych i zag³êbieniach miêdzywydmowych. W pod³o¿u tych torfów mo¿na czêsto stwierdziæ obecnoœæ pogrzebanych gleb bielicoziemnych i torfiastych, poprzedzaj¹cych okres zabagnienia niecek. Zdecydowanie wiêkszej mi¹¿szoœci (3–4 m) s¹ torfowiska przejœciowe i wysokie, wype³niaj¹ce zag³êbienia genezy wytopiskowej. Nale¿¹ do nich torfowiska w rejonie uroczyska Dziki K¹t i ko³o Czer- lonki, gdzie pod 2–3-metrowym pok³adem torfów olchowo-brzozowych i turzycowo-mszystych miejscami wystêpuj¹ gytie. Nowe datowania pocz¹tków formowania siê torfowisk s¹ zbli¿one do tych, jakie uzyskano w pó³nocnej czêœci Puszczy Bia³owieskiej i na jej przedpolu, chocia¿ faza sedymentacji gytii w zbiornikach jeziornych rozpoczê³a siê tam wczeœniej, bo ju¿ w schy³kowym okresie glacjalnym (Kwiatkowski, Stepaniuk, 2005). Powszechnoœæ pokryw organicznych w obni¿eniach terenu, nawet na m³odych utworach rzecznych, wskazuje na postêpuj¹ce zabagnianie terenu w ostatnich tysi¹cleciach.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Powierzchnia podczwartorzêdowa w obrêbie obszaru arkusza Hajnówka wykazuje bardzo du¿e urozmaicenie (tabl. II). Deniwelacje przekraczaj¹ 220 m (otw. 13, 38). Najwy¿sze wyniesienie utworów neogenu znajduje siê w rejonie Dubin, na pó³noc od Hajnówki (otw. 13). Zaznacza siê ono w postaci izo- lowanego wzgórza. W kierunku pó³nocnym i zachodnim od niego, powierzchnia podczwartorzêdowa jest stosunkowo wyrównana i kszta³tuje siê na wysokoœci 70–80 m n.p.m.

35 W kierunku wschodnim strop utworów podczwartorzêdowych opada ³agodnie, osi¹gaj¹c na skraju obszaru arkusza wysokoœæ nieco poni¿ej poziomu morza (otw. 33). Nale¿y tu jednak podkreœliæ, ¿e bardzo ma³a liczba otworów, w których przewiercono osady czwartorzêdu we wschodniej czêœci obszaru powoduje, ¿e przedstawiony obraz ukszta³towania pod³o¿a prawdopodobnie jest znacznie uprosz- czony w stosunku do rzeczywistego. Zupe³nie inaczej przedstawia siê ukszta³towanie pod³o¿a w czêœci po³udniowej. W otworze 29 zlokalizowanym przy po³udniowych granicach Hajnówki strop utworów neogenu nawiercony zosta³ jeszcze na wysokoœci 36,0 m n.p.m., podczas gdy w otworze 38, po³o¿onym zaledwie w odleg³oœci 5 km, nieprzewiercone osady czwartorzêdowe wystêpuj¹ jeszcze na wysokoœci 122,0 m p.p.m. Dane pochodz¹ce z otworów oraz wyniki badañ geofizycznych wskazuj¹ na du¿y gradient spadku powierzchni podczwartorzêdowej, która ma cechy morfologicznej krawêdzi o ogólnym przebiegu wschód–zachód. Wydaje siê, ¿e opisan¹ strukturê mo¿na wi¹zaæ z lini¹ uskoku tektonicznego. Po³o¿ona 120 m ni¿ej powierzchnia wyp³aszcza siê, a w osi kolejnego przeg³êbienia, raczej erozyjnego lub egzaracyjnego, znajduje siê otwór Nieznany Bór (otw. 38), w którym nieprzewiercone osady czwartorzêdu le¿¹ prawdopodobnie bezpoœrednio na utworach kredy. Bardziej na po³udnie od osi obni¿enia wystêpuje prawdopodobnie druga krawêdŸ, oskrzydlaj¹ca obni¿enie Leœnej, które ma, jak siê wydaje, charakter regionalny i kontynuuje siê w kierunku wschodnim do granicy z Bia³orusi¹. Podsumowuj¹c opisan¹ sytuacjê mo¿na stwierdziæ wystêpowanie w pod³o¿u ³agodnej elewacji o kierunku NNE–SSW, z któr¹ koresponduje wysoko po³o¿ona wy¿yna gliniasto-ilasta, a w osi tej elewacji znajduj¹ siê kulminacje terenu z nabrzmieniami glin zwa³owych. Nale¿y do nich rejon Grabnia- ka z zaburzeniami glacitektonicznymi w pod³o¿u na obszarze arkusza Orla oraz wyniesienie w okolicach Nowoberezowa i dalej na pó³noc — wyniesienie w rejonie Nowosad. Od opisanej elewacji odchodzi w kierunku wschodnim druga elewacja, opadaj¹ca ³agodnie na pó³noc i bardzo stromo w kierunku obni¿enia Leœnej. Z t¹ elewacj¹ zwi¹zany jest ci¹g wzgórz i kulminacji biegn¹cych równole¿nikowo na wschód poza granicê pañstwow¹, a z g³êbokim obni¿eniem — ci¹g zastoisk oraz wspó³czesne i kopalne doliny rzeczne. Wreszcie na przeciêciu obu osi znajduje siê „kêpa wysoczyznowa” Hajnówki, gdzie w osadach lodowcowych wystêpuj¹ liczne zaburzenia glacitektoniczne i porwaki osadów kredowych. Przedstawione zró¿nicowanie powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu znajduje potwierdzenie w przebiegu liniowych elementów strukturalnych — dotyczy to zw³aszcza przebiegu osi elewacji NNW–SSE oraz wschodniej krawêdzi tej elewacji, pokrywaj¹cej siê z przebiegiem linii kolejowej Hajnówka–Siemianówka. Elewacja o przebiegu W–E ma odzwierciedlenie w obrazie fotolineamentu na linii Hajnówka–Bia³owie¿a. Nale¿y te¿ zaznaczyæ, i¿ rejon najwiêkszych mi¹¿szoœci utworów czwartorzêdu w pó³nocno-zachodniej czêœci terenu arkusza pokrywa siê te¿ z uk³adem liniowych ele- mentów strukturalnych wyznaczonych na podstawie analizy teledetekcyjnej — strefa ta znajduje siê

36 na przeciêciu dwóch g³ównych uk³adów linii o kierunkach NNW–SSE i SW–NE (Doktór, Graniczny, 1995b, c; Wybraniec, 1999). Je¿eli opisane zwi¹zki nie s¹ przypadkowe, to wskazuj¹ one na wysoki stopieñ uzale¿nienia wspó³czesnych form morfologicznych, zwi¹zanych z morfogenez¹ glacjaln¹, od g³êboko zakorzenio- nych — czêsto jeszcze w pod³o¿u czwartorzêdowym — struktur tektonicznych i glacitektonicznych (Ber, 1999).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Morska sedymentacja wêglanowa mia³a miejsce na badanym terenie po raz ostatni w kredzie. Badaniami udokumentowano utwory santonu, a w najbli¿szym s¹siedztwie — kampanu i mastrychtu. Sedymentacja margli, wapieni marglistych, kredy pisz¹cej i gez odbywa³a siê w p³ytkich zbiornikach morskich do pocz¹tku paleogenu (tab. 2). P³ytkomorskie osady piaszczysto-glaukonitowe oraz ilaste powstawa³y jeszcze na prze³omie eocenu i oligocenu i reprezentuj¹ formacjê mosiñsk¹ doln¹. Nigdzie nie stwierdzono starszych osadów paleogenu, które równie¿ na s¹siednich obszarach uleg³y erozji; luka sedymentacyjna siêga miejscami do eocenu. W miocenie zbiorniki morskie uleg³y sp³yceniu, sedymentacja odbywa³a siê w œrodowisku laguno- wym, a nastêpnie na jeziorno-bagiennych obszarach œródl¹dowych. Œrodowiska takie panowa³y w miocenie dolnym i œrodkowym na badanym obszarze, a tak¿e bardziej na pó³noc, w okolicy miejscowoœci Narew. Powierzchnia osadów neogeñskich w œrodkowej i pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru zosta³a przeobra¿ona w wyniku procesów erozyjnych. Powsta³y szerokie obni¿enia oraz doliny erozyjne, rozdzielone wyraŸnymi garbami. We wschodniej i po³udniowej czêœci obszaru, na sk³onie paleowynie- sienia, osady miocenu zosta³y ca³kowicie usuniête, a paleogenu — silnie zredukowane. Sytuacja ta pozostaje w zwi¹zku z obni¿eniem Leœnej, które ma charakter rozleg³ej i g³êbokiej rynny egzaracyj- nej, o za³o¿eniach prawdopodobnie tektonicznych. Najstarsze osady lodowcowe nale¿¹ do zlodowaceñ po³udniowopolskich. L¹dolód wkracza³ na ten teren kilkakrotnie, pozostawiaj¹c gliny zwa³owe, zaliczone w niniejszym opracowaniu do zlodo- waceñ Nidy, Sanu 1 i Sanu 2. Najstarsze osady stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ jedynie w g³êbokim obni¿eniu Leœnej i le¿¹ prawdopodobnie bezpoœrednio na utworach kredy. Nieco m³odsze osady (stadia³u górne- go) wystêpuj¹ tak¿e w g³êbokich obni¿eniach powierzchni podczwartorzêdowej w okolicy Hajnówki. Transgresjê zlodowacenia Sanu 1 poprzedzi³a intensywna erozja w okresie interglacja³u ma³opolskiego, którego osady rzeczne spoczywaj¹ bezpoœrednio na utworach neogenu. L¹dolody zlodowacenia Sanu 1 i Sanu 2 objê³y ca³y obszar, a zwi¹zane z nimi osady wyrówna³y po raz pierwszy ca³¹ powierzchniê, podobnie jak na terenach przyleg³ych od pó³nocy.

37 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Torfy — Q th Akumulacja bagienna w obni¿eniach terenu Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q Akumulacja mineralno-organiczna w pod- nh mok³ych obni¿eniach bezodp³ywowych Piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz Akumulacja mineralna i organiczna, rzeczna, ko- zag³êbieñ okresowo przep³ywowych — Q rytowa, powodziowa oraz zbiornikowa pnh h Gytie — Q Akumulacja jeziorna organiczna i mineralna w ghy niewielkich zbiornikach wodnych Piaski, ¿wiry i mu³ki rzeczne tarasów zalewowych Holocen 0,0–2,0 m n.p. rzeki — f Q t Akumulacja rzeczna p¿m h Piaski, ¿wiry, mu³ki i gliny deluwialne — d Q Sp³ukiwanie materia³u na stokach i akumu- p¿ lacja w obni¿eniach Piaski eoliczne w wydmach — e Q w p Formowanie wydm Piaski eoliczne — e Q Akumulacja eoliczna. Przewiewanie piasków, p powstawanie pokryw eolicznych Zlodowacenia Zlodowacenie Piaski, ¿wiry i mu³ki rzeczno-jeziorne — f-li Q B Akumulacja jeziorna w obni¿eniach terenu, pó³nocnopolskie Wis³y p¿m p4 erozja, rozmywanie i akumulacja rzeczna Torfy, namu³y, mu³ki i piaski ze ¿wirami, rzeczne Sedymentacja w dolinach rzecznych oraz Interglacja³ fli - f akumulacja jeziorno-bagienna w niewiel- eemski oraz jeziorno-rzeczne — Q tn p34– kich zbiornikach wodnych Mu³ki, i³y, piaski, ¿wiry i gliny wytopiskowe b W2 Akumulacja w s¹siedztwie bry³ i p³atów martwe- — Q go lodu oraz w dnach niecek wytopiskowych mi p3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W2 Akumulacja przez wody lodowcowe miê- p¿ p3 dzy bry³ami martwego lodu

gm W2 Akumulacja grawitacyjna i przez wody lo- Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — Q 3 p¿ p dowcowe w s¹siedztwie bry³ i p³atów martwego lodu oraz w dnach niecek wytopiskowych Piaski, piaski ze ¿wirami, mu³ki i gliny zwa³owe Akumulacja w przetainach w warunkach kemów — k Q W2 pp¿ p3 deglacjacji arealnej Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe — g Q W2 Akumulacja lodowcowa subglacjalna i ingla- p¿g³ p3 cjalna oraz akumulacja ablacyjna

Stadia³ œrodkowy Gliny zwa³owe — g Q W2 Akumulacja lodowcowa — nasuniêcie l¹do- gzw p3 lodu na ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie Piaski, i³y i mu³ki zastoiskowe — b Q W2 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em pim p3 transgreduj¹cego l¹dolodu

Piaski rzeczne — f Q W1– 2 Erozja i cykliczna sedymentacja w dolinach p p3 rzecznych Inter- stadia³

fg W1 Akumulacja przez wody lodowcowe miêdzy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 p¿2 p bry³ami martwego lodu Piaski i piaski ze ¿wirami kemów — k Q W1 Akumulacja w przetainach w warunkach pp¿ p3 deglacjacji arealnej Zlodowacenie Warty g W1 Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe — Q 3 p¿g³ p Akumulacja lodowcowa — nasuniêcie l¹do- Gliny zwa³owe — g Q W1 lodu na ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie gzw p3 fg W1 Akumulacja przez wody lodowcowe przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3

Stadia³ dolny p¿1 p czo³em l¹dolodu i w rynnach b W1 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em trans- I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — Q 3 Czwartorzêd imp p greduj¹cego l¹dolodu w du¿ych zbiornikach Zlodowacenia œrodkowopolskie Plejstocen Piaski i ¿wiry rzeczne — f Q L Erozja i cykliczna sedymentacja w dolinach p¿ p3 rzecznych li L Mu³ki jeziorne — Q 3 lubawski m p Akumulacja jeziorna Interglacja³

fg O Akumulacja przez wody lodowcowe przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 Zlodowacenie p¿ p czo³em l¹dolodu i w rynnach Odry Gliny zwa³owe — g QO Akumulacja lodowcowa — nasuniêcie l¹do- gzw 2 p3 lodu na ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie

38 cd. tabeli 2

¯wiry i piaski lodowcowe oraz wodnolodowcowe Akumulacja lodowcowa subglacjalna i ingla- gfg O cjalna, akumulacja ablacyjna oraz akumulacja — Q 3 przez wody lodowcowe przed czo³em l¹dolo- ¿p p du i w rynnach

g O Akumulacja lodowcowa — nasuniêcie l¹do- Odry Gliny zwa³owe — Q gzw1 p3 lodu na ca³y obszar, egzaracja i póŸniejsze Zlodowacenia

Zlodowacenie wytopienie œrodkowopolskie I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b QO Akumulacja zastoiskowa przed czo³em imp p3 l¹dolodu Erozja i cykliczna sedymentacja w doli- Interglacja³ Interglacja³ ff -li M Piaski i mu³ki rzeczne oraz rzeczno-jeziorne — Q nach rzecznych oraz akumulacja jezior- wielki mazowiecki pm p23– no-bagienna w niewielkich zbiornikach Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz rzeczno-pery- Akumulacja przez wody lodowcowe i rzeki glacjalne — fgf-pg QG peryglacjalne p¿ p2

Mu³ki i piaski zastoiskowe — b QG Akumulacja zastoiskowa przed czo³em mp p2 l¹dolodu Akumulacja lodowcowa — nasuniêcie l¹dolo- Gliny zwa³owe — g QG du na ca³y obszar, egzaracja, zaburzenia glaci- gzw p2 tektoniczne, porwaki kredowe i póŸniejsze wytopienie l¹dolodu Zlodowacenie Sanu 2 I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b QG Akumulacja zastoiskowa przed czo³em na- imp p2 suwaj¹cego siê l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QS3 Akumulacja przez wody lodowcowe przed p¿ p2 czo³em l¹dolodu i w rynnach I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q S3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em imp p2 l¹dolodu Akumulacja lodowcowa — nasuniêcie l¹do- Gliny zwa³owe — g QS3 gzw p2 lodu na ca³y obszar, egzaracja i póŸniejsze wytopienie Stadia³ górny Mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q S3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em mp p2 l¹dolodu Piaski wodnolodowcowe — fg QS1 Akumulacja przez wody lodowcowe przed p p2 czo³em l¹dolodu i w rynnach Akumulacja lodowcowa — nasuniêcie l¹dolodu Gliny zwa³owe — g QS1 gzw p2 na ca³y obszar, egzaracja; powstanie zaburzeñ gla-

Zlodowacenie Sanu 1 citektonicznych i póŸniejsze wytopienie l¹dolodu

Stadia³ dolny I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q S1 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em imp p2 l¹dolodu Interglacja³ f K3 Piaski rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna ma³opolski p p2

Piaski wodnolodowcowe — fg QN3 Akumulacja przez wody lodowcowe przed p p2 czo³em l¹dolodu

Plejstocen Akumulacja lodowcowa — nasuniêcie l¹dolo- Gliny zwa³owe — g QN3 gzw p2 du na ca³y obszar, egzaracja, zaburzenia glacitektoniczne i póŸniejsze wytopienie l¹dolodu Zlodowacenia po³udniowopolskie Stadia³ górny b N3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em na-

Czwartorzêd Mu³ki i piaski zastoiskowe — Q mp p2 suwaj¹cego siê l¹dolodu fg N1 Piaski wodnolodowcowe — Q Akumulacja przez wody lodowcowe p p2

Mu³ki zastoiskowe — b Q N1 m p2 Akumulacja zastoiskowa Zlodowacenie Nidy g N1 Stadia³ dolny Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Akumulacja lodowcowa Margle kredowe jako kry w utworach plejstoceñskich — Q Zaburzenia glacitektoniczne Cr p

Piaski, mu³ki i i³y z wêglem brunatnym — M Akumulacja morska w p³ytkich wodach pm przybrze¿nych i w lagunach Neogen Miocen

Piaski glaukonitowe, piaski, mu³owce i i³owce Akumulacja morska w warunkach p³ytkich — pGk E +Ol wód przybrze¿nych Eocen+ Paleogen +oligocen

Margle, kreda pisz¹ca i gezy — Cr Akumulacja wêglanowa w zbiorniku me morskim Kreda

39 Akumulacja osadów rzecznych i rzeczno-jeziornych interglacja³u mazowieckiego, reprezentuj¹cych doœæ ch³odne, borealne œrodowiska, nie spowodowa³a wiêkszych zmian w rzeŸbie powierzchni terenu. W czasie zlodowacenia Odry ca³y obszar pokry³a potê¿na seria osadów, a transgresje l¹dolodu spowodowa³y zaburzenia glacitektoniczne starszych osadów. Pod koniec zlodowacenia Odry rozwój procesów erozyjno-akumulacyjnych przyczyni³ siê do powstania g³êbokich rynien, rozcinaj¹cych starsze utwory, a nastêpnie ich wype³nienia piaszczystymi osadami wodnolodowcowymi. Intensywna erozja, zachodz¹ca w interglacjale lubawskim, spowodowa³a jeszcze wiêksze zró¿- nicowanie rzeŸby terenu. W tym okresie panowa³ klimat ch³odny o charakterze borealnym, na co wskazuje ówczesna flora zimnych zbiorników jeziornych i obecnoœæ otwartych oraz luŸnych zbiorowisk leœnych z brzoz¹. Na tê dosyæ urozmaicon¹ powierzchniê dwukrotnie wkroczy³ l¹dolód zlodowacenia Warty. Kolejne transgresje poprzedza³ rozwój du¿ych zbiorników zastoiskowych, w których akumulowa³y i³y, w tym i³y warwowe. Sedymentacja zastoiskowa mia³a du¿y udzia³ wœród osadów miêdzymoreno- wych, dziel¹cych poziomy glacjalne obu zlodowaceñ œrodkowopolskich. Równie¿ osady stadia³ów dolnego i œrodkowego zlodowacenia Warty rozdziela seria i³ów zastoiskowych, powszechna na ca³ym obszarze. Szczególnie rozwiniêta jest ona w pó³nocnej czêœci terenu, gdzie 30-metrowej mi¹¿szoœci i³y z cienkim przykryciem glin tworz¹ gliniasto-ilast¹ wysoczyznê morenow¹. Rozwój zbiorników zastoiskowych poprzedzi³ jeszcze okres ocieplenia w randze interstadia³u, kiedy to mia³a miejsce akumulacja utworów rzecznych. Najm³odsze gliny zlodowacenia Warty powszechnie wystêpuj¹ na powierzchni obszaru arkusza. W czêœci wschodniej przykrywaj¹ one piaski lodowcowe. Zró¿nicowanie powierzchni terenu, zw³aszcza wypiêtrzenie starszego pod³o¿a na linii Hajnówka–Bia³owie¿a i równoleg³e do niego obni¿enie egzaracyjne Leœnej, przyczyni³o siê prawdopodobnie do powstania równole¿nikowych spêkañ i szczelin w czaszy lodowej, umo¿liwiaj¹cych rozwój systemu przetain, w których powsta³y wzgórza stoliw kemowych. Rozwojowi przetain towarzyszy³o formowanie rów- nin sandrowych przez wody roztopowe, pochodz¹ce z degradacji bry³ martwego lodu. W fazie recesji l¹dolodu powsta³y liczne zag³êbienia wytopiskowe i pagórki moren martwego lodu. U schy³ku okresu glacjalnego, w g³êbokich nieckach wytopiskowych, rozpoczê³a siê akumulacja bagienna, kontynuowana przez ca³y interglacja³ eemski. Czêœæ zabagnionych obni¿eñ i jeziorek ³¹czy³y doliny, czasami g³êbokie rynny erozyjne, w których odbywa³a siê sedymentacja utworów rzecznych, przykrytych obecnie osadami m³odszymi. Podczas zlodowacenia Wis³y ca³y obszar znalaz³ siê w warunkach klimatu mroŸnego, typowego dla strefy peryglacjalnej. W dolinach rzecznych i zastoiskach formowa³y siê tarasy rzeczne (obecnie nadzalewowe), a uboga pokrywa roœlinna i suchy klimat sprzyja³y powstawaniu wydm i pól piasków

40 przewianych. Procesy wzmo¿onej denudacji prowadzi³y do powstawania osadów stokowych, zape³nia- nia obni¿eñ terenu, ³agodzenia form pagórkowatych i peneplenizacji obszaru. Skutkiem tych procesów jest dominacja terenów równinnych we wspó³czesnym krajobrazie. Powszechne s¹ te¿ œlady œrodowi- ska mrozowego w postaci klinów mrozowych, zaburzeñ stropu wiecznej zmarzliny, poziomów ka- mienistych, piasków pokrywowych, eologliptolitów itp. W holocenie, w wyniku erozji, czêœæ dolin rzecznych zosta³a pog³êbiona i przemodelowana. Przebudowê sieci odp³ywu powierzchniowego wymusi³a lokalnie zmiana konfiguracji terenu, spowo- dowana procesami eolicznymi. W dalszej czêœci holocenu nast¹pi³ doœæ powszechny rozwój proce- sów bagiennych i wype³nienie utworami biogenicznymi i mineralno-biogenicznymi znacznej liczby nieckowatych obni¿eñ terenu, a tak¿e tarasów rzecznych. Wystêpowanie gytii pod torfami w owalnych i stosunkowo g³êbokich obni¿eniach terenowych jest dowodem obecnoœci niewielkich i nielicznych zbiorników wodnych w pocz¹tkach holocenu, które w póŸniejszym okresie przekszta³ci³y siê w torfowiska. Równiny torfowe na terenach leœnych zachowa³y siê lepiej, ni¿ na obszarach u¿ytkowanych rolniczo, gdzie odwodnienie terenu zwi¹zane z melioracj¹ doprowadzi³o do zaniku znacz¹cej liczby dawnych torfowisk. Lista przeobra¿eñ powierzchni terenu w wyniku procesów antropogenicznych jest znacznie d³u¿sza, najwa¿niejsze zwi¹zane s¹ z budow¹ nasypów i grobli oraz z pozyskiwaniem surowców mineralnych ze ¿wirowni, piaskowni i glinianek.

IV. PODSUMOWANIE

Badania geologiczno-kartograficzne, wykonane w celu opracowania arkusza Hajnówka Szcze- gó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, pozwoli³y uzyskaæ nowy, bardziej szczegó³owy obraz wydzieleñ genetyczno-litologicznych oraz ustaliæ stratygrafiê osadów czwartorzêdowych w oparciu o profile nowych otworów kartograficznych, umo¿liwiaj¹ce reinterpretacjê materia³ów archiwalnych. Badania analityczne osadów kredy oraz paleogenu i neogenu z otworów kartograficznych da³y podstawy do sprecyzowania ich wieku. Obraz pod³o¿a podczwartorzêdowego, jaki powsta³ w toku prac, wskazuje na istnienie struktur do tej pory nie wyró¿nianych, a mog¹cych mieæ znaczenie w skali regionalnej. Chodzi tu zw³aszcza o obni¿enie rzeki Leœnej. Przeprowadzone analizy palinologiczne osadów z otworów kartograficznych oraz wybranych stanowisk umo¿liwi³y wyró¿nienie interglacja³ów ma³opolskiego i lubawskiego oraz potwierdzi³y obecnoœæ osadów interglacja³ów mazowieckiego i eemskiego. Na podstawie tych badañ, a tak¿e analiz wieku przeprowadzonych metodê radiowêglow¹, potwierdzono obecnoœæ osa- dów zlodowacenia Wis³y.

41 Ze wzglêdu na niewielk¹ liczbê otworów na terenie Puszczy Bia³owieskiej, w których przewiercono osady czwartorzêdu, stopieñ rozpoznania g³êbszej budowy geologicznej wschodniej czêœci obszaru nale¿y ci¹gle traktowaæ jako wstêpny. W nawi¹zaniu do starszych opracowañ geologiczno-kartograficznych, obejmuj¹cych obszar arkusza Hajnówka (Nowicki, 1971, 1973), nale¿y stwierdziæ, ¿e w wyniku bardziej szczegó³owego rozpoznania terenu styl budowy geologicznej oraz sposób wystêpowania utworów powierzchniowych upodabniaj¹ ten obszar do Równiny Bielskiej, któr¹ charakteryzuje du¿y udzia³ glin zwa³owych i utwo- rów zastoiskowych na powierzchni terenu. W trakcie prac na obszarze arkusza Hajnówka nie stwierdzono opisywanych w literaturze ci¹gów morenowych w Puszczy Bia³owieskiej oraz dominacji utworów wodnolodowcowych, wyka- zywanych w starszych opracowaniach kartograficznych. Kluczowe znaczenie dla rozpoznania zasiê- gu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty ma zatem opracowanie geologiczne obszarów po³o¿onych dalej na po³udnie od Puszczy Bia³owieskiej.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej na Zamiejscowym Wydziale Struktur P³ytkich Zarz¹dzania Œrodowiskiem Pañstwowego Instytutu Geologicznego Politechniki Bia³ostockiej – Pañstwowego Instytutu Badawczego w Hajnówce w Warszawie

Hajnówka, 2009 r.

LITERATURA

Ba³uk A., 1974 — Zespó³ form kemowych w okolicach Kuleszy Koœcielnych na Nizinie Podlaskiej. Z badañ czwarto- rzêdu w Polsce. 15. Biul. Inst. Geol., 269. Ba³uk A., 1982 — Varying deglaciation processes on the Lower and Middle Narew River during the Middle Polish Glaciation. Biul. Inst. Geol., 343: 91–109. Ba³uk A., 1995 — The Warta cold unit — a part of the Middle Polish Glaciation in the Narew river basin (NE Poland). Acta Geogr. Lodz., 68: 11–26. B e r A . , 1999 — Glacitektonika Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego w nawi¹zaniu do neotektoniki oraz struktur tektonicznych fundamentu krystalicznego. Prz. Geol., 47, 9. Ber A., Maksiak S., Nowicki A. J., 1964 — Z zagadnieñ geologii czwartorzêdu dorzecza górnej Narwi. Prz. Geol., 12, 12. Bogacki M., 1976 — Z paleogeografii czwartorzêdu Bia³orusi. Pr. Stud. Inst. Geogr. UW, 17. Geogr. Fiz., 6. Boratyn J., Kozio³ T., Preidl M., 2007a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Witowo (460) i ark. L. Podcerkwa (461). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny]

42 Boratyn J., Kozio³ T., Preidl M., 2007b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Witowo (460). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Borówko-D³u¿akowa Z., 1974 — Eemska flora z Klewinowa na Nizinie Podlaskiej. Biul. Inst. Geol., 26: 11–22. Brud S., Boratyn J., 2006 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Orla (420). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Brud S., Boratyn J., 2007 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Orla (420). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Churski T., 1973 — Zarys geomorfologii bagiennego odcinka doliny Górnej Narwi. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 134, 1: 11–33. Czaplicka J., 1954 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³ystok, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. D¹browski M. J., 1959 — PóŸnoglacjalna i holoceñska historia lasów Puszczy Bia³owieskiej. Acta Soc. Botan. Pol., 28, 2: 197–248. Doktór S., Graniczny M., 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych 1:200 000 na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej, ark. Bia³ystok. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Faliñski J. B., 1980 — Rozmieszczenie kurhanów na tle zró¿nicowania œrodowisk leœnych Puszczy Bia³owieskiej i problem ich ochrony. Zabytek Archeolog. i Œrod., 7: 97–141. Fert Z., Makarewicz B., Zackiewicz B., 2002 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzê- dowych. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Hajnówka. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Górska I., 1976 — Badania archeologiczne w Puszczy Bia³owieskiej. Archeologia Polski, 21: 109–134. Hada³a S., Preidl M., 2006a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Narewka (382). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Hada³a S., Preidl M., 2006b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Narewka (382). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Jugowiec-Nazarkiewicz M., Olszewska B., P³onczyñski J., 2001 — Przyczynek do znajomoœci granicy kreda/trzeciorzêd w Polsce pó³nocno-wschodniej — nowe dane mikropaleontologiczne. Spraw. z Posiedz. Nauk. PIG, 57, 9: 79–80. Karabanov A. K., 2000 — Glaciotectonics of Belarus. Geol. Quart., 44, 1: 1–7. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J., Pietkiewicz S., 1967 — Czwartorzêd pó³nocno-wschodniej Polski. W: Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa. Krupiñski K. M, Marks L., 1993 — Pozycja stratygraficzna i paleogeografia zlodowacenia Warty w pó³nocno-wschodniej Polsce. Acta Geogr. Lodz., 65: 175–183. Krutous E.A., 1998 — Etapy formowania holoceñskich osadów na terenie Puszczy Bia³owieskiej. Mat. Konf.: Pol- sko-bia³oruskie seminarium „Paleogeografia górnego plejstocenu i holocenu wschodniej Polski i Bia³orusi”: 20. 5–7 paŸdziernika 1998, Kraków. Kupryjanowicz M., 2002 — Wyniki analizy py³kowej osadów pochodz¹cych z wierceñ wykonanych na ark. Haj- nówka Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kurek S., Preidl M., 2003a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Gródek (341). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny]

43 Kurek S., Preidl M., 2003b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Gródek (341). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kurek S., Preidl M., 2005a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Trzeœcianka (380). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kurek S., Preidl M., 2003b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Trzeœcianka (380). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kwiatkowski W., Stepaniuk M., 2005 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Narew (381). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kwiatkowski W., Stepaniuk M., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Narew (381). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Lisicki S., 1998 — Interpretacja wyników analizy petrograficznej frakcji ¿wirowej glin zwa³owych w nawi¹zaniu do ich genezy. Prz. Geol., 46,5. Marks L., 2000 — Zasiêgi l¹dolodu zlodowacenia Warty na Podlasiu. Mat. Konf.: Osady, struktury deformacyjne i formy warciañskiej strefy glacjomarginalnej na Nizinie Podlaskiej. Warsztaty terenowe: 44–46. Lublin–Mielnik. Matuszkiewicz A. J., 1973 — Strefa czo³owomorenowa w Puszczy Bia³owieskiej. Pr. i Stud. IG UW, 14: 81–99. Mojski J. E., 1969 — Kemy jako wskaŸnik deglacjacji obszaru pó³nocno-wschodniej Polski podczas zlodowacenia œrodkowopolskiego. Fol. Quatern., 30: 46–57. Mojski J. E., 1972 — Nizina Podlaska. W: Geomorfologia Polski. 2. PWN, Warszawa. Mojski J. E., 1985 — Geology of Poland. 1. Stratigraphy. 3b. Cainosoic, Quaternary. Inst. Geol., Warszawa. Mojski J. E., 1995 — The Warta unit in the pleistocene stratygraphy of Poland. Acta Geogr. Lodz., 68: 213–224. Mojski J. E., Nowicki A. J., 1961 — Kemy okolic Bielska Podlaskiego. Kwart. Geol., 5,4. Musia³ A., 1992 — Studium rzeŸby glacjalnej pó³nocnego Podlasia. Rozpr. UW, 403. Mycielska-Dowgia³³o E., Pêkalska A., Woronko B., 1995 — The evolution of a marginal form and kames in the region of Bielsk Podlaski. Sedimentological analysis of deposits. Quaest. Geogr. Special Issue, 4: 215–224. N o s L . , 1974 — Rola kemów w rzeŸbie wschodniej czêœci Wysoczyzny Bia³ostockiej. Kwart. Geol., 18,2. Nowaczyk B., 1986 — Wiek wydm ich cechy granulometryczne i strukturalne a schemat cyrkulacji atmosferycznej w Polsce w póŸnym vistulianie i holocenie. Wyd. Nauk UAM, Poznañ. Geografia, 28. Nowicki J., 1971a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki J., 1971b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki J., 1971c — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok. Inst. Geol., Warszawa. Okrasa T., 2000 — Dokumentacja badañ elektrooporowych dla arkusza Hajnówka (421) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. „Bipromel”, Warszawa. Okrasa T., 2001 — Dokumentacja badañ elektrooporowych dla arkusza Hajnówka (421) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. 2. Reinterpretacja przekrojów geoelektrycznych. „Bipromel”, Warszawa. Paruch-Kulczycka J., 2002 — Opracowanie mikrofaunistyczne 2 próbek pochodz¹cych z osadów kredowych z wiercenia Budy. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Hajnówka (421). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pietkiewicz S., 1950 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³ystok. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pietkiewicz S., 1962 — Podstawy fizjograficzne województwa bia³ostockiego. Inst. Geogr. PAN, Warszawa.

44 S³odkowska B., 2002 — Wyniki badañ palinologicznych osadów trzeciorzêdowych, profile Budy i Wasilkowo. Szcze- gó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Hajnówka (421). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Trzeciak P., Borowiec I., 2002 — Wyniki analiz 14C próbek z wierceñ na ark. Hajnówka (421) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H., 2002 — Orzeczenie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej 7 próbek z profili Nieznany Bór i Budy. Szcze- gó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Hajnówka (421). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wybraniec S., 1999 — Transformations and visualization of potential field data. Special Papers, 1: 1–88. Zwierz S., 1949 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1954 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.

45 23o 30’ 23o 45’ Tablica I 52o 52o Skupowo Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 50’ 50’ Ark. Hajnówka (421)

SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Trywieża

Skala 1:100 000

Nowosady Formy lodowcowe Formy rzeczne

Wysoczyzna morenowa płaska Dna dolin rzecznych

Wysoczyzna morenowa falista Dolinki w ogólności, nierozdzielone

Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) Formy denudacyjne

Formy utworzone w strefie martwego lodu Ostańce Dubiny Moreny martwego lodu Formy jeziorne

Formy wodnolodowcowe r Równiny jeziorne Nowoberezowo Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności Formy utworzone przez roślinność

Równiny zastoiskowe Równiny torfowe

HAJNÓWKA Kemy Formy antropogeniczne Budy

Formy eoliczne ŻP Żwirownie-piaskownie (ŻP)

Wydmy

r r Równiny piasków przewianych Opracowali: W. KWIATKOWSKI ŻP M. STEPANIUK Sacharewo A. BAŁUK r Poryjewo

r r r

r r Czerlonka Orzeszkowo Chwiszczej r r r r r r r r r Leśna r r 52o 52o 40’ 40’ 23o 30’ 23o 45’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2011 Tablica II h w m n.p.m. , w m n.p.m.) Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2011 A. BAŁUK M. STEPANIUK, Skala 1:100 000 Ark. Hajnówka (421) Uskoki przypuszczalne Granice geologiczne Opracowali: W. KWIATKOWSKI, Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowyc Piaski glaukonitowe, piaski, mułowce i iłowce Wybrane otwory wiertnicze z numeracją(symbol według oznacza mapy wiek: geologicznej Pg —stropu paleogen, utworów Ng starszych — od neogen; czwartorzęduw liczba lub osadach — rzędną czwartorzędowych wysokość zakończenia otworu Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Piaski, mułki i iły z węglem brunatnym B 2 20 M SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY E+Ol Ng 66,5 A Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 MIOCEN EOCEN+ OLIGOCEN NEOGEN PALEOGEN o o 52 40’ 52 50’ o o 23 45’ 23 45’

4 Budy Krynica Q<99,0 Pg -3,2 Budy

33 0 Łutownia

Skupowo 20 32

Q<87,8

3 40 39 Pg 32,0 Q<102,5 Czerlonka 40 Skupowo

20 0 -20 -40

-20 E+Ol 0

-80

Leśna

-60 B Nieznany Bór 23 Pg 61,0 Q<-122,0 38 29 Nowosady

Pg 36,3 -40 Q<150,0 Pg 60,2 30 Ng 69,9 12 27 28 Ng 73,0 Sacharewo

2 25 Pg 51,2 Ng 66,7 -120 14 Ng 78,5

Q<51,8 -60 15 13

Ng 66,5 Ng 89,0 60 26 Wasilkowo M Q<147,8

22 Ng 60,0 1 -80 012345km 5 20 80 11 Ng 83,8 35

0 9 10 Ng 68,5 Q<94,5 A 19 21

18 Dubiny -100 20 34 Ng 79,2 Ng 56,6 Ng 70,1 Q<85,8 Q<87,5 17 Q<91,9 HAJNÓWKA M Q<93,9 16 Ng 48,5 Orzeszkowo Ng 66,0 Poryjewo

36 Trywieża 80 Q<90,4

-20

-40 Łoknica Nowoberezowo -40 -20 7

-60

40 60 6 o o Ng 77,0 Ng 75,4 23 30’ 23 30’ o o 52 50’ 52 40’