PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY W£ODZIMIERZ KWIATKOWSKI, ALICJA BA£UK , MIROS£AW STEPANIUK G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Hajnówka (421) (z 1 fig., 2 tab. i 2 tabl.) WARSZAWA 2011 Autorzy: W³odzimierz KWIATKOWSKI1, Alicja BA£UK2 , Miros³aw STEPANIUK1 1Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce ul. J. Pi³sudskiego 8, 17-200 Hajnówka 2Pañstwowy Instytut Geologiczny–Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego prof. dr hab. Jerzy NAWROCKI ISBN 978-83-7538-825-1 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2011 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K 2 SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ..........................................9 III. Budowa geologiczna .................................................12 A. Stratygrafia.....................................................12 1. Kreda ......................................................12 2. Paleogen ....................................................13 a. Eocen + oligocen ..............................................13 3. Neogen .....................................................14 a. Miocen ...................................................14 4. Czwartorzêd ..................................................14 a. Plejstocen ..................................................14 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................15 Zlodowacenie Nidy ..........................................15 Stadia³ dolny ............................................15 Stadia³ górny ............................................16 Interglacja³ ma³opolski.........................................17 Zlodowacenie Sanu 1 .........................................18 Stadia³ dolny ............................................18 Stadia³ górny............................................19 Zlodowacenie Sanu 2 .........................................21 Interglacja³ wielki .............................................23 Interglacja³ mazowiecki ........................................23 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................23 Zlodowacenie Odry ..........................................23 3 Interglacja³ lubawski ..........................................25 Zlodowacenie Warty ..........................................27 Stadia³ dolny ............................................27 Interstadia³ .............................................29 Stadia³ œrodkowy ..........................................29 Interglacja³ eemski .............................................32 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................32 Zlodowacenie Wis³y ..........................................32 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................33 c. Holocen ...................................................34 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................35 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................37 IV. Podsumowanie ....................................................41 Literatura ......................................................42 SPIS TABLIC Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 4 I. WSTÊP Obszar arkusza Hajnówka (421) po³o¿ony jest w ca³oœci na terenie Niziny Pó³nocnopodlaskiej. Jego granice wyznaczaj¹ wspó³rzêdne: 23°30’–23°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 52°40’–52°50’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. W nawi¹zaniu do podzia³u fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002), wystêpuje w obrêbie mezoregionu Równina Bielska. Administracyjnie znajduje siê w województwie podlaskim, na terenie powiatu hajnowskiego i obejmuje gminy: Bia³o- wie¿a, Czy¿e, Dubicze Cerkiewne, Hajnówka, Narew i Narewka. Region objêty badaniami ma charakter rolniczo-leœny z du¿ym udzia³em ³¹k, pastwisk i terenów bagiennych. Ekstensywna gospodarka rolnicza utrzymuje siê na najlepszych glebach wysoczyzn gli- niastych, przylegaj¹cych do zachodniego skraju Puszczy Bia³owieskiej. Tereny z glebami ubo¿szymi, na piaskach i ¿wirach, porzucane w ca³ym okresie powojennym, zosta³y w wiêkszoœci zalesione. Do- tyczy to w szczególnoœci po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru. Najwiêksz¹, wschodni¹ czêœæ zaj- muj¹ tereny zwartego kompleksu leœnego Puszczy Bia³owieskiej. W granicach obszaru arkusza wiêkszoœæ lasów administrowana jest przez Nadleœnictwo Hajnówka, fragmenty pó³nocne nale¿¹ do Nadleœnictwa Browsk, wschodnie — do Nadleœnictwa Bia³owie¿a. Stosunkowo du¿y udzia³ krajobra- zów naturalnych i ma³o zmienionych sprzyja³ ustanowieniu licznych form ochrony przyrody. Na tere- nach leœnych znalaz³a siê znaczna czêœæ du¿ego Rezerwatu Krajobrazowego im. W³adys³awa Szafera, rezerwat archeologiczny Szczekotowo oraz nastêpuj¹ce rezerwaty przyrody: Lipiny, Dêbowy Gr¹d, G³êboki K¹t i Nieznanowo. Poza Puszcz¹ Bia³owiesk¹ istniej¹ dwa rezerwaty ornitologiczne: na pó³nocy — Wasilkowo, w pobli¿u otworu kartograficznego (otw. 1), na po³udniu — Górniañskie £¹ki. Ponadto jest tu kilkadziesi¹t u¿ytków ekologicznych i kilkaset pomników przyrody, g³ównie drzew. Walor tego terenu podnosz¹ zabytki kultury materialnej — oryginalne budownictwo drewniane i liczne stanowiska archeologiczne. Na zachodniej granicy Puszczy Bia³owieskiej po³o¿one jest miasto powiatowe Hajnówka — najwa¿niejszy oœrodek administracyjny i przemys³owy obszaru. Wzd³u¿ linii kolejowej i drogowej, wiod¹cych na pó³noc, Hajnówka ³¹czy siê z du¿ymi wsiami — Dubinami i Nowosadami. 5 Teren objêty opracowaniem pokrywaj¹ na powierzchni utwory wy³¹cznie czwartorzêdowe: zlo- dowaceñ œrodkowopolskich oraz holoceñskie. Wiêksze odkrywki, z których na potrzeby lokalne po- zyskuje siê piaski i ¿wiry, s¹ nieliczne. Na terenach leœnych wystêpuj¹ one w rejonie Czerlonki, Nieznanego Boru oraz w oddziale leœnym 181A. Ich eksploatacja ma charakter sporadyczny. Na tere- nach otwartych najwiêksza ¿wirownia znajduje siê w rejonie oczyszczalni œcieków, na po³udnie od Hajnówki; pozosta³e — w okolicy wsi £osinka, Dubiñska Ferma, Nowoberezowo, Orzeszkowo i Po- ryjewo. Ta ostatnia zosta³a przekszta³cona w gminne wysypisko œmieci. Na obszarze arkusza Hajnówka wykonano stosunkowo niewiele g³êbszych otworów, przy czym ich rozmieszczenie jest nierównomierne i koncentruje siê wokó³ Hajnówki. Mia³o to wp³yw na wy- znaczenie przebiegu linii przekroju geologicznego. Wykonanie otworu kartograficznego 33 w pobli¿u osady Budy w centrum Puszczy Bia³owieskiej, w znacznym oddaleniu od linii przekroju geologicznego A–B, mia³o na celu weryfikacjê obrazu budowy geologicznej na zachodnich rubie¿ach Puszczy i po- prawniejsz¹ ekstrapolacjê wyników badañ na wiêkszy obszar arkusza. Jest to uzasadnione stosunkowo niewielk¹ liczb¹ otworów, w których przewiercono utwory czwartorzêdu, posiadaj¹cych jednoczeœnie wiarygodne i pe³ne opisy litologiczne. Obszar pó³nocnego Podlasia nale¿y ci¹gle do terenów s³abiej rozpoznanych w zakresie budowy geologicznej i geomorfologii. Wiêkszoœæ opracowañ wczeœniejszych i badañ obejmuj¹cych tereny najbli¿ej po³o¿one, wi¹¿e siê z obszarami le¿¹cymi na pó³noc od doliny Narwi oraz w zachodniej czêœci Równiny Bielskiej (Ba³uk, 1974; Borówko-D³u¿akowa, 1974; Churski, 1973; D¹browski, 1959; Kon- dracki, Pietkiewicz, 1967; Mojski, 1969, 1972, 1985, 1995; Mojski, Nowicki, 1961; Musia³, 1992; Mycielska-Dowgia³³o i in., 1995; Nos, 1974; Pietkiewicz, 1950, 1962). Czêœæ prac ma charakter bar- dziej ogólny i dotyczy regionów Polski pó³nocno-wschodniej i Bia³orusi oraz zlodowacenia Warty (Ba³uk, 1982, 1995; Bogacki, 1976; Jugowiec-Nazarkiewicz i in., 2001; Karabanov, 2000; Krupiñski, Marks, 1993; Krutous, 1998; Marks, 2000). Pierwsze ujêcia geologiczno-kartograficzne obszaru arkusza Hajnówka znajduj¹ siê na Przegl¹do- wej mapie geologicznej Polski 1:300 000, arkusz Bia³a Podlaska (Zwierz, 1949, 1954) oraz Mapie geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Bia³ystok (Nowicki, 1971, 1973). Publikacja Bera i innych z roku 1964 poœwiêcona jest zagadnieniom czwartorzêdu w dorzeczu górnej Narwi. Najnowsze opracowania geologiczne w s¹siedztwie obszaru arkusza Hajnówka s¹ zwi¹zane ze Szczegó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Polski 1:50 000, w szczególnoœci arkuszami Narew (Kwiatkowski, Stepaniuk, 2005, 2006) oraz Orla (Brud, Boratyn, 2006, 2007). Podstawê do przeprowadzenia prac geologicznych na obszarze arkusza Hajnówka stanowi³ projekt badañ geologicznych dla opracowania arkuszy Narew i Hajnówka, wykonany przez W. Kwiatkowskiego, M. Stepaniuka i R. Popielskiego w 1995 r. Zdjêcie geologiczne, wykonane w latach 2000–2003 na po- wierzchni 309,7 km2, dokumentuje 285 sond mechanicznych o g³êbokoœci 4,0–17,0 m (1125,0 m), 550 sond 6 mn.p.m. 4 Fig. 1. Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) 1— gliny zwa³owe, 2 — ¿wiry, 3 — piaski, 4 — piaski glaukonitowe, 5 — mu³ki, 6 — i³y, 7 — margle, 8 — wykresy wspó³czynników petrograficznych, 9 — liczba pobranych próbek; pozosta³e objaœnienia jak na mapie geologicznej 7 rêcznych o g³êbokoœci 2,0–7,0 m (1638,0 m) oraz ponad 30 ods³oniêæ sztucznych. W opracowaniu wyko- rzystano tak¿e opisy otworów archiwalnych: studziennych, geologiczno-poszukiwawczych i kartograficznych