Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1 : 50 000

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000

Arkusz ZBORÓW (1054)

Warszawa 2004 Autorzy: Barbara Radwanek-Bąk**, Józef Lis**, Paweł Marciniec**, Rafał Pająk*, Anna Pasieczna**, Andrzej Paulo*, Krystyna Śmiłek*, Hanna Tomassi-Morawiec**

Główny Koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk** Redaktor tekstu: Iwona Walentek**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. Kraków **- Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2004 Spis treści I Wstęp (B. Radwanek – Bąk) ...... 4 II Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (B. Radwanek – Bąk) ...... 4 III Budowa geologiczna (B. Radwanek – Bąk)...... 7 IV Złoża kopalin (B. Radwanek – Bąk) ...... 10 V Górnictwo i przetwórstwo kopalin (B. Radwanek – Bąk) ...... 10 VI Perspektywy i prognozy występowania kopalin (B. Radwanek – Bąk)...... 10 VII Warunki wodne (K. Śmiłek)...... 11 1 Wody powierzchniowe...... 11 2 Wody podziemne...... 12 VIII Geochemia środowiska...... 14 1 Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 14 2 Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 17 IX Składowanie odpadów (R. Pająk)...... 19 X Warunki podłoża budowlanego (B. Radwanek – Bąk) ...... 20 XI Ochrona przyrody i krajobrazu (P. Marciniec) ...... 21 XII Zabytki kultury (K. Śmiłek) ...... 27 XIII Podsumowanie (B. Radwanek – Bąk)...... 27 XIV Literatura...... 29

I Wstęp

Arkusz Zborów Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został wykonany w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego w 2003 r. Przy jego opraco- waniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym przez Marię Preidl i Krystynę Śmiłek z Przedsiębiorstwa Geologicznego w Krakowie w 1999 r. Mapę wykonano zgodnie z Instrukcją (2002) oraz niepublikowanym aneksem do Instrukcji, dotyczącym wy- konania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Materiały do opracowania mapy zebrane zostały w urzędach i instytucjach w Krakowie, Nowym Sączu, Krośnie, Jaśle, w Nadleśnictwach Gorlice i Łosie oraz w Dyrekcji Magur- skiego Parku Narodowego. Wykorzystane zostały materiały archiwalne i publikacje oraz dane z obserwacji terenowych.

II Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Zborów ograniczają współrzędne geograficzne: 21o15’ i 21o30’ długości geograficznej wschodniej oraz 49o20’ i 49o30’ szerokości geograficznej północnej. W granicach Polski znajduje się około 40 % powierzchni arkusza (Fig. 1), zaś jego południo- wa część należy do Słowacji. Obszar mieszczący się w granicach arkusza według J. Kondrackiego (2000) położony jest w prowincji Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem, w podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie. Tereny objęte arkuszem należą do makroregionu Beskidów Środkowych, mezore- gionu Beskidu Niskiego (Fig. 1). Charakterystyczną cechą Beskidu Niskiego jest niższa jego średnia wysokość w stosunku do pozostałych pasm beskidzkich. Rzeźba Beskidu Niskiego na omawianym obszarze jest rzeźbą o charakterze inwersyjnym. Grzbiety górskie zbudowane z odpornych na wietrzenie kompleksów piaskowców magurskich, rozciągają się od południowego wschodu w kierunku północno-zachodnim, nawią- zując do przebiegu głównych struktur fałdowych. Na obszarze arkusza przeważają grzbiety szerokie, zaokrąglone. W przebiegu linii grzbietowych zaznaczają się wierzchowiny i roz-

4 dzielające je przełęcze. Stoki grzbietów są najczęściej wypukło-wklęsłe, o nachyleniach od 10o do 30o, niekiedy do 35o.

Fig. 1 Położenie arkusza Zborów na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki , 2000) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – granica państwa Mezoregiony Pogórza Środkowobeskidzkiego: 513.62 – Pogórze Ciężkowickie, 513.66 – Obniżenie Gorlic- kie,513.67 – Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, 513.68 – Pogórze Jasielskie, 513.69 – Pogórze Bukowskie Mezore- gion Beskidów Środkowych: 513.71 – Beskid Niski Na obszarze arkusza znajdują się dwa pasma Beskidu Niskiego. Tereny leżące na zachód od doliny potoku Zdynianka należą do pasma Gór Hańczowskich, z najwyższym tu wzniesieniem Jaworzyną Konieczańską (881,2 m n.p.m.). Dolina potoku Zdynianka, pły- nącego z południowego wschodu na północny zachód, o notowanych wysokościach 540– 520 m n.p.m. oddziela pasmo Hańczowskie od pasma Magury Małastowskiej, w obrębie któ- rego leży pozostała część omawianego obszaru. Na obszarze arkusza Zborów wzniesienia w paśmie Magury Małastowskiej nie przekra- czają wysokości 800 m n.p.m. Najwyższe z nich to: Kamienny Wierch (710,2 m n.p.m.), Cyr- la (694,7 m n.p.m.), Góra Sucha (687,1 m n.p.m.), Góra Żydówka (665,8 m n.p.m.) i Dębi

5 Wierch (663,9 m n.p.m.). Grzbiety górskie wykazują tu typową dla Beskidu Niskiego rozcią- głość, z południowego wschodu na północny zachód. Przecinają je liczne doliny rzeczne, z których największymi są dolina Wisłoki i jej prawobrzeżnego dopływu potoku Ryjak. Doli- ny obydwu tych rzek odcinkami mają charakter przełomowy, płynąc z południa na północ, a niekiedy z południowego zachodu na północny wschód (odcinek Wisłoki między Czarnem a Nieznajową). Rzeki zasilane są wodami licznych dopływów. Wszystkie doliny w górnych swych odcinkach są wąskie i głęboko wcięte. Często tworzą malownicze przełomy. Z biegiem, doliny ulegają stopniowemu rozszerzeniu. Notowane wysokości w górnych odcinkach dolin wynoszą 520–620 m n.p.m., a na północy omawianego obszaru poniżej 500 m n.p.m. Przy ujściach dolinek bocznych, o dużym spadku, występują niekiedy stożki napływowe. W miejscach, gdzie zbiega się kilka potoków tworzą się obniżenia śródgórskie. W obrębie dolin wyróżnia się dwa poziomy tarasowe: taras zalewowy o wysokości 0,5– 2,0 m n.p. rzeki i nadzalewowy o wysokości 2–4 m n.p. rzeki. Tarasy zalewowe pokrywają kamieńce i nieużytki, tarasy nadzalewowe wykorzystywane są rolniczo i pod zabudowę. Tereny objęte arkuszem Zborów położone są w strefie klimatu górskiego. Cechą cha- rakterystyczną jest tu duża zmienność pogody, w zależności od wysokości terenu, ekspozycji stoków, rzeźby terenu. Dla charakterystyki klimatu wykorzystano dane z lat 1957-1960 ze stacji meteorologicznej w Wysowej, położonej na zachód od granic omawianego obszaru. Według tych danych średnia temperatura roczna wynosi tu 5,7oC, okres wegetacyjny trwa 183 dni, średnie roczne sumy opadów oscylują około 900 mm. Zima na omawianym obszarze charakteryzuje się niewielką ilością opadów i dość długo zalegającą pokrywą śnieżną (120 i więcej dni). Pierwsze śniegi spadają w połowie listopada i utrzymują się do połowy kwiet- nia. Dni z mrozem bywa przeciętnie 70–75. Przeważają wiatry zachodnie i północno- zachodnie (Raport, 2002). Pod względem administracyjnym obszar arkusza Zborów leży na terenie dwóch woje- wództw. Część środkowa i zachodnia należy do województwa małopolskiego, powiatu Gorli- ce (gminy: Sękowa i Uście Gorlickie), część wschodnia do województwa podkarpackiego, powiatu Jasło (gmina Krempna). Na omawianym obszarze dominującym typem gospodarki jest gospodarka leśna, w mniejszym stopniu rolnictwo i hodowla. Tereny leśne zajmują około 70 % powierzchni obszaru. Są to lasy mieszane, będące po- zostałością dawnych puszcz karpackich. Lasy, w przeważającej części państwowe, admini- strowane są przez Nadleśnictwa Gorlice i Łosie oraz Dyrekcję Magurskiego Parku Narodo- wego. Lasy państwowe należące do Nadleśnictw Gorlice i Łosie uznane zostały za ochronne.

6 Na obszarze arkusza użytki rolne zajmują około 20 % powierzchni. Występują tu wy- łącznie gleby niskich klas bonitacyjnych. W strukturze upraw przeważa żyto i jęczmień oraz ziemniaki. Większe powierzchnie wśród użytków rolnych zajmują łąki i pastwiska. Niektóre z nich występują na glebach organicznych. Obszar arkusza Zborów należy do bardzo słabo zaludnionych. Wzdłuż dolin potoków rozciąga się zabudowa najstarszych wsi łemkowskich: Zdynia, Wyszowatka, Konieczna. Po- zostałe nieliczne wioski: Czarne, Radocyna, Rozstajne, Nieznajowa, Żydowskie, Ożenna, liczące przed II wojną światową 30 do 60 gospodarstw obecnie są bezludne. Walory krajobrazu i naturalnej przyrody powodują rozwój turystyki i usług wypoczyn- kowych. Rozwinięta tu jest baza noclegowa. Hotele, schroniska, pola biwakowe znajdują się w Zdyni, Radocynie i Grabiu. Omawiany obszar położony jest poza głównymi szlakami komunikacyjnymi. Pod tym względem należy on do słabo rozwiniętych. Główną arterią komunikacyjną jest szosa asfal- towa wiodąca z Gorlic przez Zdynię do Koniecznej, gdzie znajduje się lokalne przejście gra- niczne, uruchomione w 2002 roku. Poza tym występują tu tylko drogi lokalne, bite i polne, najczęściej w bardzo złym stanie. Najbliższa linia kolejowa przebiega w odległości około 20 km od północnej granicy omawianego obszaru.

III Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Zborów została przedstawiona na podstawie Ma- py geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Jasło (Nescieruk i in., 1996) oraz Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Zborów (Koszarski, Tokarski, 1967). W budowie geologicznej obszaru udział biorą dwa piętra strukturalne: dominujące tu utwory fliszowe kredy i trzeciorzędu, o budowie fałdowej oraz podrzędnie występujące osady czwartorzędu. Obszar arkusza Zborów znajduje się w obrębie Zewnętrznych Karpat fliszowych, w tak zwanej strefie raczańskiej (gorlickiej), należącej do jednostki magurskiej (Fig. 2). Wydzielane tu są dwie podjednostki tektoniczno-facjalne: − w części środkowej i wschodniej podjednostka raczańska północna, zwana również strefą Siar (Bromowicz, 1992; Kopciowski i in., 1997 a, b; Koszarski i in 1974; Ne- scieruk i in. 1996); − w części zachodniej podjednostka raczańska południowa (Bromowicz, 1992; Kop- ciowski i in., 1997 a, b; Koszarski i in., 1974; Nescieruk i in. 1996).

7 Granice między tymi jednostkami są granicami tektonicznymi. Większą część omawianego obszaru zajmuje podjednostka raczańska północna tzw. strefa Siar. Występujące tu struktury fałdowe – synkliny i antykliny o generalnym przebiegu północny zachód – południowy wschód są silnie złuskowcone i zdyslokowane. Dyslokacje są nieciągłe, poprzeczne, o kierunkach południowy zachód – północny wschód. Pod względem litostratygraficznym w obrębie strefy Siar wyróżnia się następujące ogniwa (Kopciowski i in., 1997 a, b; Koszarski, Tokarski, 1967; Nescieruk i in. 1996): − piaskowce cienko, średnio- i gruboławicowe, łupki i margle fukoidowe – warstw ropianieckich (inoceramowych), wieku kreda górna – paleocen. Odsłaniają się one na powierzchni w północno-wschodniej części obszaru, na stokach góry Cyrla, − łupki z wkładkami piaskowców oraz piaskowce glaukonitowe – należące do warstw magurskich wieku eocen - oligocen. Utwory te tworzą najbardziej rozległe wychodnie na grzbietach górskich w środkowej i wschodniej części omawianego obszaru. Mniejsze rozprzestrzenienie mają na tym terenie gruboławicowe magurskie piaskowce muskowitowe, − łupki pstre – czerwone i zielone z nielicznymi wkładkami cienkoławicowych pia- skowców glaukonitowych (paleocen-eocen). Tworzą one pasma wychodni o kierunku północny zachód – południowy, największe z nich występują na stokach doliny potoku Ryjak, − cienkoławicowe piaskowce, łupki zielonoszare i brunatne, niekiedy mułowcowe i margliste – eoceńskich warstw hieroglifowych, których wychodnie występują na stokach dolin potoków o kierunku północny zachód – południowy wschód. Podjednostka raczańska południowa, obejmująca mały fragment obszaru arkusza Zbo- rów w jego części południowo-zachodniej jest fragmentem antyklinalnym, zbudowanym głównie z gruboławicowych piaskowców mikowych i łupków reprezentujących warstwy magurskie (eocen), które na omawianym obszarze budują grzbiety pasma Gór Hańczowskich, także najwyższej góry Jaworzyny Konieczańskiej.

Fig. 2 Położenie arkusza Zborów na tle szkicu geologicznego odkrytego regionu (Żytko, 1988) Utwory kredy i trzeciorzędu ogólnie: 1 – jednostka śląska; strefa przeddukielska, 2 – jednostka dukielska, 3 – jednostka grybowska, 4 – jednostka magurska raczańska, 5 – jednostka magurska bystrzycka,6 – jednostka magurska krynicka, 7 – obszar dolnobadeńskiej se- dymentacji morskiej i litoralnej, 8 – nasunięcia pierwszego rzędu, 9 – nasunięcia drugiego rzędu, 10 – uskoki i inne ważne granice tektoniczne, 11 – granica państwa

Mniejszy zasięg przestrzenny mają: − eoceńskie, cienkoławicowe piaskowce i łupki warstw hieroglifowych; które odsła- niają się w zboczach doliny Zdynianki w strefie wychodni rozciągającej się od granicy państwa do wsi Zdynia, − łupki pstre z nielicznymi wkładkami cienkoławicowych piaskowców glaukonitowych, które tworzą niewielką strefę wychodni w dolinie potoku Zdynianka w pół- nocno-zachodniej części obszaru arkusza, − piaskowce cienko- i średnioławicowe z wkładkami piaskowców gruboławicowych, łupków, i margli fukoidowych należące do warstw ropianieckich (inoceramowych),

9 które występują one tylko fragmentarycznie na północno-zachodnim skraju omawianego obszaru, Utwory piętra czwartorzędowego na obszarze arkusza Zborów zajmują niewielkie powierzchnie w dnach dolin oraz w dolnych partiach zboczy, wyjątkowo na stokach. Osady te powstały od przełomu plejstocenu i holocenu po holocen (Rühle, 1986). Dna dolin wypełniają aluwialne mułki, piaski i żwiry rzeczne, Tworzą one przybrzeżne łachy tarasu zalewowego (kamieńce) i tarasy niskie. Udział piasków i mułków zwiększa się wraz z odległością od źró- deł Na stokach dominują iły, piaski gliny z rumoszami. W dolnych partiach stoków mają one charakter deluwialny a ich wykształcenie zależy od skał podłoża oraz miejsca na stoku doliny. Niewielkie fragmenty powierzchni, w okolicach Zdyni, Rozstajnego oraz stoki doliny potoku Krempna) zajmują osady koluwialne – iły, gliny z rumoszem skalnym, głazy.

IV Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Zborów nie zostały udokumentowane złoża kopalin (Przeniosło, 2003). Wpłynęły na to głównie walory przyrodnicze terenu, w większej części objęte ochroną prawną w granicach Magurskiego Parku Narodowego i jego otuliny oraz występowanie kom- pleksów lasów naturalnych, ochronnych.

V Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Zborów nie jest prowadzona żadna działalność wydobywcza ani przetwórcza. Oprócz przyczyn opisanych w rozdziale IV, brak miejsc eksploatacji nawet dla potrzeb lokalnych wynika również z bardzo słabego zaludnienia tego obszaru. W terenie zachowały się stare, prawdopodobnie jeszcze sprzed II wojny światowej nieliczne kamieniołomy/wyrobiska piaskowców, z których pozyskiwano kopalinę dla potrzeb lokalnych. Znajdują się one w Nieznajowej, Czarnem, Lipnej (Bajorek, 1994; Czaja-Jarznik 1994; Łągiewka, 1994). Na południowy zachód od Zdyni zachowała się glinianka, w której wydobywano gliny deluwialne dla potrzeb lokalnych.

VI Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Zborów brak prognoz i perspektyw złożowych. Jest to obszar obję- ty ochroną prawną (park narodowy, otulina, projektowany park krajobrazowy, lasy ochronne) co wyklucza wyznaczanie perspektyw złożowych.

10 Największe rozprzestrzenienie mają piaskowce warstw magurskich, które na obszarach sąsiednich arkuszy mają znaczenie surowcowe Na omawianym obszarze ich wykształcenie facjalne powoduje, że nie przedstawiają one większej wartości surowcowej, głównie z uwagi na duży udział przerostów łupkowych w serii złożowej. Przekracza on nawet 50 %. Same piaskowce są średnio- i gruboławicowe, o spoiwie ilasto-węglanowym. Cechy litologiczne piaskowców powodują, że odznaczają się one również niekorzystnymi parametrami jako- ściowymi (wysoka nasiąkliwość, stosunkowo niska wytrzymałość na ściskanie) (Bromowicz, 1993; Peszat, 1974/75). Podrzędnie występujące na obszarze arkusza utwory czwartorzędowe, o zmiennym wy- kształceniu litologicznym i niewielkim rozprzestrzenieniu, również nie mają znaczenia su- rowcowego.

VII Warunki wodne

1 Wody powierzchniowe Obszar arkusza Zborów znajduje się w obrębie zlewni Wisły. Wzdłuż granicy państwa, przez kulminacje terenu przebiega europejski dział wodny, wyznaczający południowy zasięg tej zlewni. Główną rzeką na omawianym obszarze jest rzeka Wisłoka. Jej obszar źródłowy tworzą potoki spod granicznego wyniesienia Beskidu (695 m n.p.m.) i Dębiego Wierchu (663,9 m n.p.m.) w pobliżu europejskiego wododziału. Wisłoka w górnym biegu płynie z południowego wschodu na północny zachód, w okolicy Radocyni przyjmuje kierunek pół- nocny, by koło Nieznajowej skręcić na wschód. Wody Wisłoki na omawianym obszarze zasilane są przez liczne dopływy, z których największym jest jej prawobrzeżny dopływ – potok Ryjak. Przez skrajnie północno-wschodnią część obszaru przepływa również prawobrzeżny dopływ Wisłoki – potok Krempna. Większym lewobrzeżnym dopływem jest potok Lipna. Przez zachodnią część obszaru arkusza przepływa potok Zdynianka, prawobrzeżny do- pływ Ropy płynącej i wpadającej do Wisłoki poza granicami omawianego terenu. Źródła Zdynianki znajdują się u podnóży Góry Wilusia, w pobliżu europejskiego działu wodnego. Dział wodny III rzędu, rozdzielający zlewnię lewobrzeżnych dopływów górnego odcinka Wi- słoki od zlewni rzeki Ropy, przebiega z południowego wschodu ku północnemu zachodowi szczytami wzniesień pasma Magury Małastowskiej. Omawiany obszar odwadniany jest generalnie z południa na północ. Wszystkie rzeki i potoki są typowymi rzekami górskimi, o zasilaniu deszczowo-gruntowo-śnieżnym. Górne

11 odcinki rzek charakteryzują znaczne spadki, wąskie koryta wycięte w skalnym podłożu, z niewielkimi odsypami kamieńca. Z biegiem koryta stają się szersze, występują w nich niskie stopnie tarasowe. Spływ jednostkowy rzek na omawianym obszarze określono na 1,5 – 10 dm3/s/km2 (Kowalski i in., 1990). Stany wód uzależnione są od wielkości opadów. Stan czystości wód powierzchniowych na obszarze arkusza nie jest systematycznie kon- trolowany. Tylko wody Wisłoki objęte są monitoringiem regionalnym. Według danych Wo- jewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska (Stan środowiska, 1997) wody Wisłoki już od źródeł odpowiadają tylko III klasie czystości. Wody te nie spełniają wymagań bakteriologicz- nych. Przypuszczalnie wody pozostałych niebadanych cieków powierzchniowych są również zanieczyszczone. Na zanieczyszczenie wód na tym obszarze wpływają ścieki hodowlane, rozwinięte procesy gnilne na terenach leśnych pokrywających pasma górskie. W pewnym stopniu mimo słabego zaludnienia także ścieki komunalne. Zły stan wód obniża znacznie walory środowiska naturalnego omawianego obszaru. Na omawianym obszarze nie ma punktu monitoringowego czystości wód powierzchniowych.

2 Wody podziemne Wody podziemne na obszarze arkusza Zborów związane są przede wszystkim z fliszo- wymi utworami trzeciorzędu. Podrzędne znaczenie jako poziom wodonośny mają osady czwartorzędowe (Paczyński (red.) 1995). Poziom wód czwartorzędowych występuje w utworach rzecznych, częściowo w osa- dach deluwialnych. Warstwę wodonośną tworzą piaski i żwiry o zmiennych miąższościach i zróżnicowanym składzie ziarnowym. Zbiornik wód czwartorzędowych, o charakterze porowym, jest zbiornikiem otwartym, reagującym na wielkość opadów atmosferycznych i stan wód w ciekach powierzchniowych. Zwierciadło wody w poziomie czwartorzędowym jest swobodne, występuje na głębokości od 0,9 do 2,5 m.(Chowaniec, 2002). W poziomie trzeciorzędowym warstwami wodonośnymi są piaskowce i zlepieńce. Zbiornik wód trzeciorzędowych w strefach wychodni zasilany jest opadami atmosferycznymi, lokalnie również wodami poziomu czwartorzędowego. Strefa wymiany wód sięga niekiedy głębokości 80–100 m i zależy od stopnia zwietrzenia, wykształcenia litologicznego oraz za- angażowania tektonicznego warstw (Kowalski i in., 1990). Zbiornik ma charakter szczelino- wy i szczelinowo-porowy. Występują w nim wody słodkie, dwujonowe, wodorowęglanowo- wapniowe, o ogólnej mineralizacji od kilkudziesięciu do około 600 mg/dm3, zmiennej twar- dości, zwykle obojętne lub słabo zasadowe. Zawartości siarczanów, chlorków, związków że- laza i manganu nie przekraczają norm dla wód pitnych.

Fig. 3 Położenie arkusza Zborów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagających szczególnej ochrony wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 3 – obszar najwyższej ochrony (ONO) dla występowania wód słodkich i mineralnych w strefie przypowierzchniowej Masywu Karpackiego; 4 – granica GZWP w ośrodku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 433 - Dolina rzeki Wisłoka, czwartorzęd (Q); 5 – granica państwa Spływ wód poziomu trzeciorzędowego jest zgodny z morfologią terenu. Występowanie głębokich wcięć erozyjnych rzek i potoków powoduje silny drenaż zbiornika, co przejawia się występowaniem na obszarze arkusza licznych źródeł (ponad 130). Pomierzone wydajności w większości źródeł wynosiły 0,18–1,0 m3/h, część wykazała wydajności większe - docho- dzące do 3,6 m3/h. Tylko te zostały wniesione na mapę. Na omawianym obszarze poziomami użytkowymi są obydwa opisane poziomy wodo- nośne. Zaopatrzenie w wodę odbywa się za pomocą studni kopanych i trzech studni głębino- wych, zlokalizowanych w Zdyni, Wyszowatce i Koniecznej. Wydajności studni wynoszą od 0,4 do 4,5 m3/h.

13 Według podziału regionalnego głównych zbiorników wód podziemnych A. S. Klecz- kowskiego (1990) omawiany obszar znajduje się w prowincji hydrogeologicznej górsko- wyżynnej, w jednostce Masyw Karpacki. nie występuje tu żaden z głównych zbiorników wód podziemnych. Zbiornik o nazwie Dolina rzeki Wisłoka (433) znajduje się w środkowym biegu tej rzeki, poza granicami obszaru arkusza. Jest to zbiornik czwartorzędowy, wymagający najwyższej ochrony (ONO). Natomiast dolina górnego biegu Wisłoki znajdująca się w obrę- bie omawianego obszaru zaliczona została do obszarów wysokiej ochrony (OWO) (Fig. 3). Ochrona wód doliny Wisłoki jest całkowicie uzasadniona biorąc pod uwagę fakt, że rzeka od źródeł prowadzi wody III klasy czystości. Zbiornik ten nie posiada wykonanej dokumentacji hydrogeologicznej.

VIII Geochemia środowiska

1 Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 1054-Zborów zamieszczono w tabeli 1. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma

14 Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka prze- wyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 1). Przeciętne zawartości badanych pierwiastków w glebach arkusza są kilkakrotnie wyższe niż wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Porówny- walne są tylko zawartości arsenu. Wyższe koncentracje metali w glebach arkusza związane są z podwyższonym tłem geochemicznym tych pierwiastków w glebach Karpat i ich przedpola w stosunku do obszaru Niżu Polskiego. Pod względem zawartości metali 2 spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie gleb. Do grupy B zaliczono tylko próbkę gleby w punkcie 2, wzbogaconą w nikiel.

15 Tabela 1 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości w Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych (median) glebach na arkuszu (median) w glebach na w glebach obszarów niezabudo- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 1054-Zborów arkuszu 1054-Zborów wanych Polski N=3 N=3 Metale N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 56-83 73 27 Cr Chrom 50 150 500 8-21 11 4 Zn Cynk 100 300 1000 41-72 59 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-0,8 0,6 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 8-15 13 2 Cu Miedź 30 150 600 7-17 12 4 Ni Nikiel 35 100 300 10-40 16 3 Pb Ołów 50 100 600 26-27 26 12

16 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,07-0,08 0,07 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 1054-Zborów w poszczególnych grupach zanie- 1) czyszczeń grupa A As Arsen 3 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na Ba Bar 3 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 3 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Zn Cynk 3 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standar- Cd Kadm 3 dy wynikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 3 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod Cu Miedź 3 stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Ni Nikiel 2 1 nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów Pb Ołów 3 przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 3 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 1054-Zborów do poszcze- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 gólnych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 2 1

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygna- łem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szcze- gółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawarto- ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2 Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż obu profili: profilu zachodniego i profilu wschodniego wahają się w przedziale od około 40 do około 55 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 45 nGy/h i jest nieco wyższa od średniej dla obszaru Polski wyno- szącej 34,2 nGy/h.

17 1054W PROFIL ZACHODNI 1054E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5484973 5484709 5483892

m m 5483095 5482156 5483751 5480667 5479753

0 102030405060 0 102030405060 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5484973 5484709 5483892

m m 5483095 5482156 5483751 5480667 5479753

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

18 Pomierzone dawki promieniowania gamma wykazują bardzo niewielkie zróżnicowanie co wynika prawdopodobnie z monotonnej budowy geologicznej omawianego obszaru. Polska część obszaru arkusza Zborów zbudowana jest głównie z trzeciorzędowych piaskowców i łupków warstw magurskich. Podrzędnie występują piaskowce i łupki warstw hieroglifowych i beloweskich, łupki pstre oraz piaszczyste utwory czwartorzędowe. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale do około 0,5 do około 3 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 1 do około 3,5 kBq/m2.

IX Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możli- wością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Tworzenie analizowanej warstwy tematycznej odbywa się na drodze etapowej delimita- cji przestrzennej obszarów i ograniczeń, prowadzącej w pierwszej kolejności do ustalenia terenów bezwzględnie wyłączonych z dalszej analizy z uwagi na wymogi ochrony litosfery, hydrosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. W wybranych przypadkach, etap ten prowadzi do wyłączenia całej powierzchni arkusza z dalszych rozważań. W budowie geologicznej obszaru arkusza Zborów (1054) uczestniczą paleogeńskie łup- ki pstre (paleocen-eocen), strefy facjalnej raczańskiej o kilkudziesięciometrowych miąższo- ściach (Kopciowski, 2001), które spełniają przyjęte kryteria izolacyjności. Utwory te znajdują się w północnej i północno – wschodniej części arkusza, a ich występowanie ogranicza się do terenów położonych na obszarze Magurskiego Parku Narodowego, a więc na obszarach wy- kluczonych z dalszej analizy. Zwierciadło wód czwartorzędowych występuje na głębokości 0,9 – 2,5 m p.p.t. Znaczną część obszaru mapy (ok. 70%) pokrywają zwarte kompleksy leśne, a zachodnia część arkusza położona jest na terenie Magurskiego Parku Narodowego. Na pozostałym terenie występują użytki rolne, a część z nich zajmują łąki na glebach pochodzenia organicznego.

19 Tłem dla przedstawianych informacji na planszy B jest stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, zaczerpnięty z arkusza Zborów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (MPH) (Chowaniec, 2002). Na mapach hydrogeologicznych wyznaczono obszary dla pięciu stopni zagrożenia wód podziemnych, przedstawianych na arkuszu odpowiednim kolorem: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego (a, ab), niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego (a, ab) wód podziemnych − stopień średni – obszar o niskiej odporności (a, ab) ale ograniczonej dostępności* (parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne) poziomu głównego (b) z ogniskami za- nieczyszczeń − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego (b) bez ognisk za- nieczyszczeń − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego (c) lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X Warunki podłoża budowlanego

Waloryzacją warunków podłoża budowlanego w obrębie arkusza Zborów objęto tylko niewielkie fragmenty terenu położone poza granicami Magurskiego Parku Narodowego, zwartymi kompleksami leśnymi, w większości o charakterze lasów ochronnych, a także łą- kami na glebach organicznych. Pozostałe tereny odznaczają się w większości warunkami niekorzystnymi. Tereny, o warunkach korzystnych dla zabudowy występują: w dolinie potoku Zdynian- ka, w dolinie górnego biegu Wisłoki, w dolinie potoku Ryjak, od granic arkusza do jego uj-

* „dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od roku 2000 r.

20 ścia do Wisłoki oraz w dolinie prawobrzeżnego dopływu Wisłoki między Czarnem a północ- ną granicą obszaru. Obejmują one fragmenty dolin poza zasięgiem niskich tarasów rzecznych, gdzie panują warunki niekorzystne ze względu na płytkie (mniej niż na 2 m głębokości) poło- żenie zwierciadła wód gruntowych oraz charakter osadów (grunty niespoiste, w stanie luźnym - żwiry i piaski). Niekorzystne warunki dla zabudowy spowodowane są głównie występowaniem dużych spadków terenu (powyżej 20o) oraz budową geologiczną sprzyjająca powstawaniu osuwisk. Liczba zinwentaryzowanych osuwisk na omawianym obszarze nie jest jednak duża (Bober, 1977; Chowaniec i in., 1975). Występują one w jego północnej części, w okolicy Zdyni, Kamiennego Wierchu, Rozstajnego i na stokach doliny potoku Krempna. Najczęściej pojawiają się na zalesionych stokach górskich. Powierzchniowo osuwiska nie osiągają dużych rozmiarów, największe w okolicy Rozstajnego zajmuje około 7 ha. Są to osuwiska płytkie, zwietrzelinowe, o charakterze zsuwów wzdłuż kontaktu zwietrzelina-skała. Występują także spływy (osuwiska w Zdyni) lub obrywy (na stokach doliny potoku Krempna).

XI Ochrona przyrody i krajobrazu

W podziale geobotanicznym Polski (Szafer, 1977) obszar arkusza Zborów leży w dziale Karpat Zachodnich, okręg Beskidy, który cechuje się stałą obecnością typowych gatunków podgórskich, z ciepłolubnymi i kserotermicznymi gatunkami z południa. Na omawianym obszarze znaczne powierzchnie (około 70%) zajmują zwarte kompleksy leśne. Są to lasy naturalne, dominującym gatunkiem jest buk i jodła. Wiek drzewostanów wynosi 20–80 lat, chociaż występują też gdzieniegdzie starodrzewy ponad 100-u letnie. Lasy Beskidu Niskiego ulegają uszkodzeniom polegającym na obumieraniu wierzchołków i gałęzi, karłowaceniu i wcześniejszemu opadaniu liści, co powoduje zamieranie drzew. Dotyczy to zwłaszcza buków liczących ponad 40 lat. Na obszarze arkusza lasy pozostające w administra- cji państwowej zakwalifikowane zostały decyzją Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa do lasów ochronnych, spełniających funkcje bioklimatyczne. Gleby na omawianym obszarze zajmują niewielkie powierzchnie (około 20%). Wystę- pują one w obniżeniach śródgórskich oraz wzdłuż dolin rzek i potoków, pasem o szerokości 0,3 do 2,5 km. Występujące tu gleby rozwinęły się na zwietrzelinie skał fliszowych, pokry- wach deluwialnych i aluwiach. Są to gleby typu: szkieletowego, brunatne i bielicowe, należą- ce do klas bonitacyjnych IVb–VI gruntów rolnych, III–VI użytków zielonych. Gleby są kwa- śne lub lekko kwaśne, ubogie w wapń i fosfor, o podwyższonej zawartości żelaza, manganu, magnezu i wanadu. Zawartości metali ciężkich nie przekraczają wartości normatywnych.

21 Główne kompleksy w obrębie gruntów rolnych to kompleksy: owsiano-ziemniaczany górski i owsiano-pastewny górski. Użytki zielone należą do średnich i słabych. Część łąk występuje na glebach pochodzenia organicznego. Zachodnia część obszaru arkusza objęta jest najwyższą ochroną prawną przyrody. W 1995 r. utworzono Magurski Park Narodowy wraz ze strefą ochronną (otuliną), osłaniającą park od szkodliwego oddziaływania czynników zewnętrznych (Rozporządzenie Rady Mini- strów z dnia 24.11.1994 r.). Magurski Park Narodowy zajmuje powierzchnię 19 962 ha, na omawianym obszarze znajduje się tylko jego południowo-zachodni fragment oraz pas otuliny. Po 2000 roku nastąpiły zmiany granic parku narodowego oraz jego otuliny. Utworzono 2 en- klawy parku, położone w obrębie otuliny: w okolicach Krempnej i koło Ożennej. Magurski Park Narodowy wyróżnia się cennymi walorami przyrodniczymi. Występują tu dwa piętra roślinne. Piętro pogórza (do wysokości 530 m n.p.m.) zachowało fragmenty naturalnych leśnych zbiorowisk grądu, olszynki karpackiej i olszynki bagiennej. W piętrze regla dolnego (powyżej 530 m n.p.m.) przeważa buczyna karpacka. W obydwu piętrach znaczne powierzchnie zajmują lasy jodłowe i jodłowo-świerkowe oraz sztuczne (zalesienia powojenne) drzewostany z dominującą sosną i brzozą. Najcenniejsze w Magurskim Parku Narodowym są 20–80-letnie buczyny, chociaż występują także starodrzewy liczące ponad 100 lat. Świat flory zdominowany jest przez rośliny leśne, z licznymi gatunkami reglowymi. Wśród roślin górskich występują dwa gatunki subalpejskie oraz osobliwość florystyczna – kozłek trójlistkowy. O wartości florystycznej parku świadczy pokaźna liczba roślin rzadkich, w tym 40 gatunków prawnie chronionych. Obszar parku jest bogatą ostoją fauny leśnej dolnoreglowej i podgórskiej. Żyje tu 35 ga- tunków ssaków, wśród nich ssaki drapieżne (niedźwiedzie, rysie, wilki, lisy, jenoty) oraz ko- pytne (jeleń europejski, sarna, dzik). W źródłowych odcinkach Wisłoki i potoku Ryjak wy- stępuje wydra, a także introdukowane bobry. W parku jest 137 gatunków ptaków, wśród nich gatunki zagrożone, takie jak: orlik krzykliwy czy puchacz. Fragment Magurskiego Parku Narodowego znajdujący się na obszarze arkusza Zborów objęty jest ochroną częściową, polegającą na stosowaniu określonych zabiegów dla utrzyma- nia właściwości przyrodniczych. Występujące w obrębie Magurskiego Parku Narodowego śródgórskie obniżenia, na których występują grunty rolne, pastwiska, sady i stare zabudowania, (byłe wsie: Nieznaj- owa, Rozstajne, Żydowskie) chronione są jako naturalne ekosystemy, w nieznacznym stopniu przekształcone przez człowieka.

22 Park otoczony jest otuliną, którą z kolei otacza Park Krajobrazowy Beskidu Niskiego. Pozostała część obszaru arkusza znajduje się w obrębie obszarów chronionego krajobrazu: Województwa Nowosądeckiego i Beskidu Niskiego (Adamczyk., Gerlach, 1983). Poza tere- nem parku narodowego projektuje się utworzenie trzech nowych, rozległych rezerwatów le- śno-krajobrazowych: „Jasionka”, „Nieznajowa” i „Lipna”, a także 38 pomników przyrody (Tabela 2). Na omawianym terenie nie ma chronionych pomników przyrody nieożywionej, brak także stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej. Analiza materiałów i stanowisk wykonana podczas opracowywania mapy, wykazała, że nie występują tu miejsca o szczególnej wartości dydaktycznej lub naukowej, a wysoka ochrona prawna obszaru zabez- piecza zachowanie naturalnego środowiska przyrodniczego. Tabela 2 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 5 R Czarna, Krzywa, Wo- Sękowa 1992 LK, „Jasionka” łowiec gorlicki (ok. 535) Czarna, Nieznajowa, Sękowa LK, „Nieznajowa” 6 R * Wołowiec gorlicki (ok. 340) Sękowa, Uście Czarne, Radocyna, LK – „Lipna” 7 R Gorlickie * Konieczna (412,20) gorlicki Uście Gorlickie 1 P Zdynia przy kościele 1954 Pż – lipa gorlicki Zdynia Uście Gorlickie 2 P 300 m od szosy Gorlice 1954 Pż – lipa – Kamienna gorlicki Leśnictwo Regetów Uście Gorlickie 3 P Nadleśnictwo Łosie stok 1994 Pż – lilie złotogłów(0,25) Jaworzyny Konieczań- skiej gorlicki Krempna 4 P Krempna 1992 Pż – klon-jawor jasielski Uście Gorlickie 8 P Zdynia * Pż – lipa drobnolistna gorlicki Uście Gorlickie 9 P Zdynia * Pż – jodła wyniosła gorlicki Uście Gorlickie 10 P Zdynia * Pż – jodła wyniosła gorlicki Uście Gorlickie 11 P Zdynia * Pż – jawor gorlicki Uście Gorlickie 12 P Zdynia * Pż – lipa szerokolistna gorlicki Uście Gorlickie 13 P Zdynia * Pż – jawor, jodła wyniosła gorlicki

23 Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Uście Gorlickie 14 P Zdynia * Pż – jodła wyniosła gorlicki Uście Gorlickie 15 P Zdynia * Pż - jawor gorlicki Uście Gorlickie 16 P Zdynia * Pż - jesion wyniosły gorlicki Uście Gorlickie 17 P Zdynia * Pż – jawor gorlicki Uście Gorlickie 18 P Zdynia * Pż – jawor gorlicki Uście Gorlickie Pż – grupa 2 drzew jesion wynio- 19 P Zdynia * gorlicki sły, jawor Uście Gorlickie 20 P Zdynia * Pż – jesion wyniosły gorlicki Uście Gorlickie 21 P Zdynia * Pż – lipa drobnolistna gorlicki Uście Gorlickie 22 p Zdynia * Pż – klon gorlicki Uście Gorlickie 23 P Zdynia * Pż – jawor gorlicki Uście Gorlickie 24 P Zdynia * Pż – jesion wyniosły gorlicki Uście Gorlickie 25 P Zdynia * Pż - 3 jesiony wyniosłe gorlicki Uście Gorlickie 26 P Konieczna * Pż – jawor gorlicki Uście Gorlickie 27 P Konieczna * Pż – 2 jawory gorlicki Uście Gorlickie 28 P Konieczna * Pż – jawor gorlicki Uście Gorlickie 29 P Konieczna * Pż – jawor gorlicki Uście Gorlickie 30 P Konieczna * Pż –2 jawory, klon gorlicki Uście Gorlickie 31 P Konieczna * Pż – lipa szerokolistna gorlicki Uście Gorlickie 32 P Konieczna * Pż – jawor gorlicki Uście Gorlickie 33 P Konieczna * Pż – jawor gorlicki Sękowa 34 P Krzywa * Pż – jawor gorlicki

24 Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Sękowa 35 P Czarne * Pż – buk gorlicki Sękowa 36 P Czarne * Pż - lipa drobnolistna gorlicki Sękowa 37 P Czarne * Pż – olsza gorlicki Sękowa 38 P Czarne * Pż – klon gorlicki Sękowa 39 P Czarne * Pż - lipa szerokolistna gorlicki Sękowa 40 P Czarne * Pż - wiąz górski gorlicki Sękowa 41 P Czarne * Pż - wiąz górski gorlicki Sękowa 42 P Radocyna * Pż – kasztanowiec gorlicki Sękowa 43 P Radocyna * Pż – jawor gorlicki Sękowa 44 P Radocyna * Pż – klon gorlicki Sękowa 45 p Radocyna * Pż -jesion wyniosły gorlicki Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, Rubryka 5 – * – obiekt projektowany Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy, L – leśny, – rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej,

Tabela 3 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000 Numer Powierzchnia Motyw NATURA 2000 Nazwa ostoi Typ Status ostoi (Fig. 5) (ha) wyboru Gatunki Ilość sztuk 1 2 3 4 5 6 7 8 L, R, M, Sd, Fa, Bk, Pł, Gd, 617 Beskid Niski 121 457 PNp >16 W Gm, Kr Pt, Ss Sd, Fa, Bk, Pł, Gd, 617 b Magura 21 677 L, M PN 6 - 15 Gm, Kr Pt, Ss Rubryka 1: numeracja wg. (Dyduch-Falniowska i in, 1999) Rubryka 4: L – lasy, M – murawy i łąki, R – tereny rolnicze, W – wody śródlądowe Rubryka 5 i 7: Sd – siedlisko, Bk – bezkręgowce, Pł – płazy, Gd – gady, Pt – ptaki, Ss – ssaki,, Fa – fauna, Gm – geomorfologia, Kr – krajobraz, Rubryka 6: PN – park narodowy, PNp – park narodowy stanowi część ostoi

Tereny objęte arkuszem Zborów według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECO- NET (Liro, 1998) leżą w obrębie obszaru węzłowego o znaczeniu europejskim, o nazwie Be-

25 skid Niski (Fig. 5). Obszar ten charakteryzuje się różnorodnością gatunków oraz form krajobrazowych i siedliskowych. Cały obszar uznany został jako biocentrum i strefa buforowa, w których znajdują się największe nagromadzenia walorów przyrodniczych. Według systemu CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999) cały omawiany obszar zaj- mują obszarowe ostoje przyrody o znaczeniu europejskim (Fig. 5, Tabela 3). Wschodnią część obszaru stanowi ostoja Magura, pozostałą ostoja Beskid Niski.

Fig. 5 Położenie arkusza Zborów na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dyduch- Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 - biocentra i strefy buforowe, 2 - granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 43M - Obszar Sądecki, 44M - Obszar Beskidu Niskiego System CORINE Ostoja przyrody: 3 - o powierzchni większej niż 100 ha: 617 - Beskid Niski, 617b - Magura, 617c - Doli- na Jasiołki, 636 - Góry Czerchowskie, 4 - o powierzchni mniejszej niż 100 ha; 617a – Kornuty; 5 - granica państwa

26 XII Zabytki kultury

Wartości kulturowe na obszarze arkusza Zborów związane są z kulturą Łemków, którzy przybywali tu od XV wieku w kilku fazach osadnictwa rusko-wołoskiego i z czasem stali się w dolinie Wisłoki ludnością dominującą. Ozdobą krajobrazu są łemkowskie cerkwie, wysokiej wartości dzieła ludowego budownictwa, głównie drewniane, trójdzielne, typu zachodniołemkowskiego. Niektóre z nich uległy zniszczeniu (w Nieznajowej, Radocyni, Długiem), pozostały po nich kępy starych drzew i zniszczone przycerkiewne cmentarze. Na starych cmentarzach w Żydowskiem, Grabiu, Ko- niecznej, Zdyni można spotkać kamienne nagrobki i krzyże z drugiej połowy XIX wieku i po- czątku XX wieku. Cerkiew pod wezwaniem św. Wasylego w Koniecznej z początków XX wieku oraz cerkiew w Zdyni z XVIII wieku znajdują się w rejestrze zabytków. Zabytkowa cerkiew z Czarnego została przewieziona do skansenu w Nowym Sączu. W Nieznajowej, Radocynie, Czarnem, Grabiu znajdują się przydrożne kapliczki i kamienne krzyże z postacią Chrystusa. W niektórych wsiach zachowały się resztki tradycyjnego budownictwa mieszkalnego, długie łemkowskie „chyże”, z grubych bali świerkowych lub sosnowych, łączone na zrąb, mieszczące pod wspólnym dachem część mieszkalną i gospodarczą. Jednobudynkowa zagro- da z 1902 r. w Czarnem znajduje się w rejestrze zabytków. Na omawianym terenie na uwagę zasługują zapomniane i niszczejące cmentarze z I wojny światowej (Frodyma, 1989). Znajdują się one w Ożennej, Grabiu, Długiem, Czar- nem, Koniecznej i Zdyni. Kilka z nich zostało objętych opieką konserwatora zabytków. Obszar arkusza Zborów jako mało obiecujący archeologicznie nie był objęty badaniami. W miejscowości Zdynia co roku w lipcu odbywa się festiwal kultury łemkowskiej Łemkowska Watra.

XIII Podsumowanie

Obszar arkusza Zborów należy do terenów bardzo mało zaludnionych i słabo zagospo- darowanych. Przeważa tu gospodarka leśna, podrzędnie występuje typ gospodarki rolno – hodowlanej. Rozwija się działalność usługowa dla turystyki i wypoczynku. Na omawianym obszarze nie ma udokumentowanych złóż kopalin. Występowanie roz- ległych powierzchni pokrytych lasem ochronnym (około 70 %) i ochrona prawna, w tym naj- wyższa w ramach Magurskiego Parku Narodowego, powoduje, że nie wyznaczono żadnych

27 perspektyw złożowych. Ponadto kompleksy skalne tu występujące nie rokują ich surowcowe- go wykorzystania. Cały obszar leży w obrębie zlewni Wisły. Głównym ciekiem powierzchniowym jest tu Wisłoka i jej liczne dopływy, odwadniające teren z południa ku północy. Kulminacjami terenu, wzdłuż granicy państwa przebiega europejski dział wodny. Problemem do rozwiązania jest jakość wód powierzchniowych. Wisłoka już od źródeł prowadzi wody odpowiadające III klasie czystości. Zanieczyszczone są prawdopodobnie także wody pozostałych, niebadanych rzek i potoków (Zdynianka, Ryjak). W otoczeniu o wybitnych walorach przyrodniczych powinny występować wody czyste (przynajmniej II klasy). Dodać należy, że dolina Wisłoki uznawana jest za wymagającą wysokiej ochrony (OWO). Poziomami użytkowymi na tym obszarze są poziomy wodonośne: czwartorzędowy i trzeciorzędowy. Z tego ostatniego otrzymuje się maksymalnie wydajność 4,5 m3/h. Na terenie arkusza Zborów nie wyznaczono obszarów, które kwalifikują się pod prefe- rowane miejsca składowania odpadów. Obszary występowania utworów ilastych, które mogą spełniać kryteria izolacyjności znajdują się w obrębie Magurskiego Parku Narodowego. Gęsta sieć hydrograficzna, i strome nachylenie stoków dodatkowo nie sprzyjają wytypowaniu tych obszarów. Powszechnie występują tutaj głębokie osuwiska obejmujące całe stoki i sięgające do podstawy erozyjnej jaką jest potok lub dno doliny. Mała gęstość zaludnienia, brak obsza- rów silnie przekształconych przez człowieka, rzadka sieć dróg i niski stopień gospodarczego wykorzystania środowiska składa się na bardzo słabą infrastrukturę. Teren arkusza Zborów to ostoja środowiska naturalnego o perspektywach rozwoju wyłącznie sektora turystycznego. Cały obszar arkusza Zborów objęty jest ochroną prawną jako wielkopowierzchniowy obszar chroniony w Karpatach. Część zachodnią obejmuje ochroną Magurski Park Narodowy ze strefą ochronną, część wschodnia obecnie stanowi obszar chronionego krajobrazu Beskidu Niskiego, którego status ma się zmienić według opracowanego projektu na Park Krajobrazo- wy Beskidu Niskiego. Rozwój terenów arkusza Zborów powinien zapewniać w jak najwyższym stopniu zachowanie stanu środowiska przyrodniczego. Ewentualna zwiększona działalność usługowa dla turystyki i wypoczynku musi uwzględniać ten warunek. Konieczne jest podjęcie działań dla poprawy stanu czystości wód powierzchniowych.

28 XIV Literatura

ADAMCZYK B., GERLACH T., 1983 – Charakterystyka warunków przyrodniczych Beski- du Niskiego. Problemy Zagosp. Ziem Górskich. PAN z.23 Kraków. BAJOREK J., 1994 – Inwentaryzacja złóż kopalin stałych do lokalnej produkcji materiałów budowlanych – gmina Sękowa. Przeds. Geol. Kraków. BOBER L., 1977 – Osuwiska województwa krośnieńskiego. W: Przewodnik XLIX Zjazdu PTG, Krosno. Inst. Geol. Warszawa. BROMOWICZ J., 1992 – Basen sedymentacyjny i obszary źródłowe piaskowców magurskich. Zeszyty Naukowe AGH. Geologia 54. BROMOWICZ J., 1993 – Prognozy poszukiwawcze piaskowców magurskich na podstawie znajomości ich zbiornika sedymentacyjnego. Gospodarka Surowcami Mineralnymi Nr 9. CZAJA-JARZNIK J., 1994 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Krempna. GEOTRAMP sc., Lublin. CHOWANIEC J., KOLASA K., NAWROCKA D. i inni, 1975 – Katalog osuwisk – woje- wództwo rzeszowskie. IG Oddział Karpacki , Kraków. FRODYMA R., 1989 – Cmentarze wojskowe z okresu I wojny światowej w rejonie Beskidu Niskiego i Pogórza. Warszawa. DYDUCH- FALNIOWSKA A. i in., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce Instytut Ochrony Przy- rody PAN. Kraków INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOPCIOWSKI R. i inni, 1997 a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000 – arkusz Gorlice (1037) z objaśnieniami (rękopis w archiwum PIG Oddział Karpacki Kra- ków). KOPCIOWSKI R. i in, 1997 b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000 – arkusz Osiek (1038) z objaśnieniami (rękopis w archiwum PIG Oddział Karpacki Kraków).

29 KOSZARSKI L., TOKARSKI A., 1967 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 (bez utworów czwartorzędu) – Region Karpat i Przedgórza – arkusz Zbo- rów. Wyd. Geol., Warszawa. KOSZARSKI L., SIKORA S., WDOWIARZ S., 1974 – Tectonics of the Carpathian Balkan Region. Bratysława. KOWALSKI J., SZCZEGIELNIAK W., WALCZAK K., 1990 – Dokumentacja hydrogeolo- giczna zasobów wód podziemnych rozpoznanych w kategorii C w rejonie dorzecza Białej i Wisłoki. Przeds. Geol. Kraków . LIRO A [red], 1998 – Strategia wdrażania Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska, Wyd. Fundacji IUCN – Poland. Warszawa LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ŁĄGIEWKA R., 1994 – Inwentaryzacja złóż kopalin stałych do lokalnej produkcji materia- łów budowlanych – gmina Uście Gorlickie. Przeds. Geol., Kraków. NESCIERUK P., PAUL Z., RĄCZKOWSKI W., SZYMAKOWSKA F., WÓJCIK A., 1996 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 – arkusz Jasło, z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PESZAT CZ. (praca zbiorowa), 1974/75 – Surowce skalne Karpat w skali 1:100 000. I. Ka- mienie drogowe i budowlane oraz surowce węglanowe. Instytut Geologii i Surow- ców Mineralnych AGH, Kraków. PREIDL M., ŚMIŁEK K., 1999 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1: 50 000. Arkusz Zborów. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa PRZENIOSŁO S. (red) 2003 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych Polski, stan na 31. 12 2002 Państ. Inst. Geol. Warszawa RAPORT o stanie środowiska w województwie nowosądeckim w 1997 r., 1998 – PIOŚ – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Nowym Sączu. Bibl. Monit. Środ. RAPORT o stanie środowiska w województwie krośnieńskim, 1997 – PIOŚ – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Jaśle. RAPORT o stanie środowiska w województwie małopolskim w roku 2002. Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Krakowie.

30 ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359.

RÜHLE E., 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa. SZAFER W., 1977 – Podstawy geobotanicznego podziału Polski. W: Szata roślinna Polski. T.2. PWN, Warszawa. ŻYTKO K. i inni, 1988 – Map of the tectonic elements of the Western Outer Carpathians and their Foreland. 1:500 000. W: Geological atlas of the Western Outer Carpathians and their Foreland. Red. D. Poprawa, J. Nemcok. Państw. Inst. Geol. 1988 - 1989, War- szawa.