Augustowsko ‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe Rocznik Augustowsko ‑Suwalski TOMTOM XVIIXIV SuwałkiSuwałki 20172014 Redaktor naczelny Andrzej Matusiewicz Recenzent tomu prof. dr hab. Norbert Kasparek Opracowanie redakcyjne Dorota Skłodowska Krzysztof Skłodowski Korekta Jolanta Kubrak Tłumaczenia streszczeń w języku angielskim Elżbieta Rzemieniewska Projekt okładki Studio OP‑ART, Stanisław J. Woś Współwydawcy Muzeum Okręgowe w Suwałkach Archiwum Państwowe w Suwałkach © Copyright by Augustowsko‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe, 2017 Publikacja ukazała się dzięki pomocy finansowej Urzędu Miejskiego w Suwałkach Zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Podlaskiego Nakład 500 egz. ISSN 1730‑9875 Spis treści MateriałY Z konFERENCJI naukowej „ALeksander POłujański (1814–1866)” Andrzej Matusiewicz, Aleksander Połujański (1814–1866) – zapomniany leśnik i krajoznawca 5 Roman Jaszczak, Lasy i leśnictwo w Królestwie Polskim oczyma Aleksandra Połujańskiego 25 Jacek łoziński, Połujański – leśnictwo dawniej czy dziś? 41 Zbigniew Fałtynowicz, Walory literackie Wędrówek po guberni augustowskiej... i innych dzieł Aleksandra Połujańskiego 55 Grzegorz Kłoczko, Uwarunkowania rynkowe, techniczne i marketingowe wznowienia dzieł Aleksandra Połujańskiego po 150 latach 65 Studia I artYKUłY Tomasz Naruszewicz, Łamanie praw mieszkańców na przykładzie miast południowej części województwa trockiego w XVII–XVIII wieku 71 KomunikatY Jarosław Schabieński, Laicyzacja w województwie suwalskim w latach 1975–1985 93 Tadeusz Radziwonowicz, Suwalszczyzna w czasie I wojny światowej w materiałach archiwalnych Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie 109 MateriałY Karol Hoffman, Wspomnienia z Suwalszczyzny (oprac. Tadeusz Budrewicz) 115 BiogramY Stanisław Cieślukowski, Podporucznik Antoni Cieślukowski ps. „Wrona” (1901–1944) i jego synowie 179 Sławomir Hordejuk, Emir Buczacki (1935–1990). Zapomniany aktor teatralny i filmowy 183 Artur Ochał, Celnik z konieczności. Biografia Edwarda Sądaga – ostatniego kierownika Urzędu Celnego w Bakałarzewie 199 3 NOTY O AUTORACH 219 KRONIKA (2016) Augustowsko‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe 223 Muzeum Okręgowe w Suwałkach 225 Archiwum Państwowe w Suwałkach 235 Skorowidz nazw osobowych 241 Skorowidz nazw geograficznych 253 4 MATERIAŁY Andrzej Matusiewicz z KONFERENCJI Aleksander Połujański NAUKOWEJ: (1814–1866). Zapomniany ALeksander POłujański leśnik i krajoznawca (1814–1866)* Czy Aleksander Połujański, leśnik i krajoznawca, jest zapomniany? Wspomnienia pośmiertne i nekrologi zamieściło wiele pism krajowych i zagranicznych1. Już wkrótce po śmierci jego biogramy znalazły się na łamach różnych opracowań i encyklopedii2. Nazwisko Połujańskiego do dzisiaj pojawia się we wszystkich opracowaniach dotyczących historii leśnictwa, a także dziejów Suwalszczyzny i innych regionów kraju3. Dotychczas pisali o nim: Zdzisław Kosiek w Polskim słowniku biograficznym4 i Antoni Żabko‑Potopowicz w „Sylwanie”5, kilkakrotnie – Stefan Maciejewski6. Szkic biograficzny znalazł się także w Biografiach suwalskich7. W 2016 roku, w związku ze 150. rocznicą śmierci Aleksandra Połujańskiego, Biblioteka Publiczna im. Marii Konopnickiej w Suwałkach przygotowała specjalne zestawienie bibliograficzne8, a Wydawnictwo Libra Olecko opublikowało reprinty najważniejszych dzieł Połujańskiego. Dzięki tym działaniom Połujański został przypomniany jako popularyzator leśnictwa i krajoznawca. Liczna grupa czytelników zapoznała się z jego twórczością. Czy to wystarczy, by można było mówić o Aleksandrze Połujańskim jako osobie znanej? Nie sadzę. Znajomość jego dorobku i osoby ogranicza się zapewne do wąskiego kręgu leśników, a przede wszystkim krajoznawców, szczególnie na Suwalszczyźnie. W dodatku żadne z dotychczasowych opra‑ * Konferencja „Aleksander Połujański (1814-1866)” została przygotowana przez Augustowsko-Suwalskie Towarzystwo Naukowe w Suwałkach we współpracy z Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych w Białymstoku, Wigierskim Parkiem Narodowym i Archiwum Państwowym w Suwałkach. Odbyła się 16 września 2017 roku w Muzeum Wigier w Starym Folwarku. Oprócz opublikowanych materiałów Jarosław Borejszo wygłosił także referat Wędrówki po guberni augustowskiej po 158 latach traktem zapuszczańskim. 1 „Kłosy” 1866, nr 49; „Dziennik Warszawski” 1866, nr 116, nr 118; „Gazeta Polska” 1866, nr 118; „Gazeta Narodowa” (Lwów) 1866, nr 127; „Tygodnik Ilustrowany” 1866, nr 354, s. 19. 2 L. Rogalski, Historya literatury polskiej, Warszawa 1871, t. 2, s. 735–736; F.L. Rieger, Slovník naučný, Praga 1867, P-Q, s. 641; Kalendarz Wydawnictwa Dzieł Tanich i Pożytecznych na rok 1867, Kraków 1866, s. 63. 3 Na przykład: Twórcy i organizatorzy leśnictwa polskiego na tle jego rozwoju, red. A. Żabko-Potopowicz, Warszawa 1974; Tenże, Zarys rozwoju wiedzy leśnej do pierwszej wojny światowej, Wrocław 1968. 4 Polski słownik biograficzny, Wrocław 1983, t. 27, s. 373–375. 5 „Sylwan” 1966, nr 5, s. 19–26. 6 S. Maciejewski, Dagerotyp barda, [w:] Szlachetni pasjonaci, Olsztyn 1978, s. 223–246; Tenże, Pierwsi odkrywcy Suwalszczyzny, [w:] Dziewięćdziesięciolecie Oddziału Suwalskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, red. Z. Fałtynowicz, M. Pawłowska, Suwałki 1997, s. 3–8; Tenże, Odkrywca guberni augustowskiej, [w:] Romans z Suwalszczyzną, Suwałki 2008, s. 92–104. 7 A. Matusiewicz, Kronikarz i fantasta, [w:] Biografie suwalskie, cz. 1, pr. zb. pod red. M. Pawłowskiej, Suwałki 1993, s. 66–67. 8 http://bpsuwalki.pl/wp-content/uploads/2013/10/ALEKSANDER-PO%C5%81UJA%C5%83SKI-.pdf [dostęp: 11.09.2017]; http://bpsuwalki.pl/wp-content/uploads/2016/03/Aleksander-Po%C5%82uja%C5%84ski-1814-1866.- Suplement.pdf [dostęp: 11.09.2017]. 5 ROCZNIK AUGUSTOWSKO-SUWALSKI 2017 TOM 17 cowań nie podaje podstawowych danych dotyczących jego biografii: nieznani są rodzice, przebieg edukacji, miejsca i czas pracy, sytuacja rodzinna i wreszcie okolicz‑ ności powstawania jego dzieł. Dotychcza‑ sowe biogramy opierają się na niektórych nekrologach i krótkich notach encyklope‑ dycznych, stąd znajomość Połujańskiego, nawet wśród leśników i krajoznawców, jest powierzchowna. Korzystając z dokumentów archiwal‑ nych, ale przede wszystkim ze współ‑ czesnej Połujańskiemu prasy, próbuję to zmienić. Przybliżając najważniejsze fakty z jego życia zawodowego, przedstawiam także jego dorobek pisarski. Nie omawiam zawartości merytorycznej poszczególnych dzieł i ich nie oceniam, pozostawiając to specjalistom od leśnictwa i literatury. Podaję tylko okoliczności ich powstania i reakcję krytyki, bardziej prasy popu‑ larnej niż specjalistycznej. Prawie zupełnie pominąłem liczne artykuły prasowe Połu‑ jańskiego oraz te zamieszczane w kalenda‑ rzach i pracach zbiorowych. Opracowanie pełnej bibliografii twórczości Aleksandra Połujańskiego to zadanie nadal czekające na wykonawcę. Wstęp do tej pracy wykonał pół wieku temu wspomniany już Antoni Żabko‑ ‑Potopowicz9. Najwięcej informacji biograficznych o Połujańskim przynoszą dwa, niewykorzy‑ stane dotychczas źródła: obszerny nekrolog zamieszczony w dwóch numerach „Gazety Warszawskiej”10 oraz „akta osobiste” wytworzone w czasie jego pracy w rządzie guber‑ nialnym w Warszawie, a przechowywane obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie11. W tym ostatnim przypadku możliwość dotarcia mogło utrudniać błędnie odczytane nazwisko: Potujański zamiast Połujański. Anonimowy autor nekrologu, zapewne przyjaciel Połujańskiego, jako jedyny podał dzienną datę jego urodzenia i przebieg edukacji. Urodził się Połujański 15 marca 1814 roku 9 A. Żabko-Potopowicz, Ważniejsze prace Połujańskiego, „Sylwan” 1966, nr 5, s. 23–25. 10 „Gazeta Warszawska” 1866, nr 118 i 123. 11 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], Komisja Województwa Mazowieckiego/Rząd Gubernialny Warszawski [1779–1814] 1815–1866 [1867–1913] [dalej: KWM], sygn. 2914. 6 Andrzej Matusiewicz: Aleksander Połujański (1814–1866). Zapomniany leśnik i krajoznawca „w guberni podówczas Wileńskiej, dziś Kowieńskiej”12. Inni autorzy jako miejsce urodzenia podają: gubernię wileńską, Żmudź albo najogólniej Litwę13. W aktach małżeństwa i zgonu jako miejsce jego urodzenia zapisano Wilno. Z tych dokumentów wiemy też, że był synem Kazimierza, obywatela i Eleonory ze Skirmontów14. „Stan służby” podaje, że pochodził „z szlachty przez Heroldię zatwierdzonej, guberni wileńskiej”15, natomiast według Seweryna Uruskiego wywodził się z rodziny pieczętującej się herbem Starykoń16. Być może bratem Aleksandra był Konstanty (ur. ok. 1801), w latach 1836–1839 sekretarz wileńskiej Izby Skar‑ bowej17. Nauki początkowe Aleksander odebrał w domu i zapewne w 1823 roku został oddany do szkoły publicznej księży bazylianów w Podubisiu w powiecie szawelskim. Ponieważ w 1825 roku Rosjanie obniżyli poziom organizacyjny szkoły do czterech klas, pojawił się problem z kontynuacją nauki. Jeśli wierzyć szkicowi Mnich‑żołnierz, zawierającemu wiele wątków autobiograficznych18, zmarł wówczas ojciec Połujańskiego, a decyzję o jego przyszłości podjął stryj ksiądz. Pod jego wpływem wstąpił do nowicjatu u dominikanów w Zabiałach vel Wołyń‑ cach w powiecie Dryssa w guberni witebskiej19. Jednak w 1832 roku opuścił nowicjat i przez krótki czas słuchał wykładów na Akademii Medyko‑chirurgicznej w Wilnie20. Wkrótce zmienił jednak plany. Przeniósł się do Moskwy, gdzie studiował jakiś czas na wydziale filo‑ logicznym miejscowego uniwersytetu. Edukację zakończył w Petersburgu. Tu kontynuował studia filologiczne rozpoczęte w Moskwie, a następnie przeniósł się do Instytutu Mierni‑ czego i Leśnego, w którym studiował „na własnym koszcie”21. Był on zorganizowany na wzór szkół wojskowych. Wszyscy uczniowie