_. w uı N , 0..ro ::ı ' o­ , c: tO ULUSLARARASI c:: ::ı 00 •• (!) {/) (!) USKUDARSEMPOZYUMU ..,:J VII 2-4 Kasım 2012 1352'den bugüne şehir • ClLT I EDiTÖR Süleyman Faruk GÖNCÜOGLU OSKODAR BELEDiYESi - 5 ULUSLARARASI , ÜSKÜİ>AR SEMPOZYUMU Vll Yayın Kurulu Prof. Dr. İdris BOSTAN Prof. Dr. Ahmet Emre B iLGİLİ Prof. Dr. Abdulllah UÇMAN Prof. Dr. Ahmet YÖRÜK Prof. Dr. Hamza GÜNDOGDU Prof. Dr. Orhan OKAY Doç. Dr. Ahmet ŞiMŞEK Doç. Dr. Mehmet BAYARTAN Yrd. Doç. Dr. Yahya BAŞKAN Editör Süleyman Faruk GÖNCÜOGLU Tasarım/Uygulama .. · Prfabrik Uetişim Sanatl8n, . ·· Erhan YALUR - . -- . Baskı ve·Cilt Altan Basım Tic. Ltd. Şti. ·- ·-. İstanbul2014 . ISBN 978-605-84934~ 1-4 Telif haklan Üsküdar Belediyesine aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çoğaltılamaz, kaynak gösterilmeden iktihas edilemez. ÜSKÜDAR BELEDİYESİ KÜLTÜR VE SOSYAL iŞLER MÜDÜRLÜGÜ .. Mimar Sinan Mahallesi, Hakimiyet-i Milliye Caddesi, No:35 Usküdar 1 ISTANBUL Tel: 0216 531 30 0012376- Faks: 0216~ 531 32 89 www.uskudar.bel.tr - www.uskudarsempozyumu.org 4 1352’den bugüne şehir ÜSKÜDAR’DA BAZI YER ADLARI ÜZERİNE İNCELEMELER Mehmet Akif CEYLAN ÖZET Ülkemizde milli kültür değerlerimizin yoğunlaştığı tarihi mekânlardan olan Üsküdar şehri, mahalle, semt, mevkii, cadde ve sokak bağlamında birçok özgün yer adları varlığına sahiptir. Oldukça uzun bir süreç içinde şekillenen yer adları, günlük yaşantının ayrılmaz bir parçasını ve şehrinde önemli bir kültür zenginliğini teşkil etmektedir. Bildiride, farklı kaynaklardan yararlanılarak tespit edilen çok çeşitli yer adları, coğrafi sistematiğe uygun bir şekilde sınıflandırılmış ve her gruptan seçilen örneklerin kökeni ve anlamı üzerinde durulmuştur. Konunun geniş kapsamlı olması nedeniyle örnek sayıları ve açıklamalar nispeten kısa tutulmuştur. ANAHTAR KELİMELER: Üsküdar, Cadde, Sokak, Yer Adları, Toponimi. ABSTRACT The city of Uskudar (Istanbul), one of the historical places where there are many national cultural heritages, has a wide range of original place names in the district, neighbourhood, location, street and avenue context. The place names that have been formed over a quite long period of time constitute an integral part of our daily lives and an important cultural wealth for the city. A wide variety of place names obtained from a number of different sources have been classified based on a geographical systematic, and the origins and meanings of some examples selected from each class have been studied. Because the subject is quite comprehensive, a rather small number of examples and short descriptions have been provided. KEYWORDS: Uskudar, Avenue, Street, Place Names, Toponymy. GİRİŞ Doğal ve beşeri bir mekân üzerinde gelişen şehirler, gelişmişlik düzeyine bağlı olarak birçok fonksiyon alanlarından oluşur. Bütünüyle bir şehri teşkil eden ve günlük yaşamın geçtiği bu fonksiyon alanlarının isimlendirilmesinde çeşitli kaynaklardan yararlanılır. Şehirdeki yer adları bir yönüyle şehrin fonksiyon alanlarının adlandırılması olarak ifade 439 7. ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU edilebilir. Şehirde fonksiyon alanları çeşitli ve çok sayıda olduğundan yer adları da önemli bir çeşitlilik ve zenginlik teşkil eder. Nitekim dünyada bütün coğrafi üniteler içinde yer adlarının en fazla yoğunluk kazandığı alanlar şehirlerdir. Çünkü şehirlerde her fonksiyon alanının ayrı ayrı adlandırılmasında zorunluluk bulunur. Yer adları, şehir mekânında ortak toplumsal bir hafıza ve toplumsal hâkimiyeti oluşturması ve kimliği göstermesi bakımından önemli bir işleve sahiptir. Yer adları bir nevi şehrin hafızasıdır. Şehrin tarihi boyunca şahit olduğu önemli olayları, bünyesinde yetiştirdiği kişileri, düşünceleri, ideolojileri, hâkim gücü, siyasal akımları, kültürel unsurları, göçleri, çeşitli ekonomik faaliyetleri ve benzerlerini mekâna verilen adlarla bizlere ve gelecek nesillere hatırlatır. Bu yönüyle yer adları şehrin farklı dönem ve özelliklerini yansıtan birer belge niteliği taşır. Keza yer adları, toplumsal değişmeyi en iyi yansıtsan unsurların başında gelir. Özellikle topluma hâkim olmak ve yeni bir toplum belleği oluşturmak için atılan adımların başında cadde ve sokak adlarının değiştirilmesi gelir. Günümüzde de cadde ve sokak adları başta olmak üzere çeşitli fonksiyon alanlarının isimlendirilmesinde siyasi, etnik, dini ve kültürel eğilimlerin etkileri belirgin bir şekilde görülür. Çünkü bir mekâna hâkim olmanın yolu, ilk önce mekânı temsil eden isme hâkim olmadan başlar. Yoğun bir yerleşime ve fonksiyona sahip olan Üsküdar şehrinde mahalle, semt, cadde, sokak, park, bahçe, eğitim, kültür, sağlık, ulaşım (durak, üst geçit, köprü, tünel, iskele), resmi ve özel işyerleri, cami, türbe, mezarlık, konut ve her türlü ekonomik faaliyet alanı dikkate alındığında binlerce yer adı mevcuttur. Örneğin bugün Üsküdar 33 mahallede, 2501 cadde ve sokak, 180 cami, 180 otobüs durağı ve 290’nı aşan çeşitli düzeydeki eğitim kurumlarının yanı sıra diğer kurum, kuruluş ve fonksiyon alanlarıyla birlikte sayıları binlerle ifade edilebilen oldukça çeşitli ve özgün yer adları varlığına sahiptir. Büyük çoğunluğu yerel, kısmen de ulusal ve uluslararası nitelikte olan yer adları şehrin önemli bir zenginliğini oluşturur. Bundan önceki (VI.) Üsküdar Sempozyumu’nda Üsküdar’da topografya ve akarsu adları bildiri olarak sunulmuş ve yayınlanmıştı.1 Bu bildiride ise Üsküdar şehrinde mahalle, semt, mevkii, cadde ve sokak adları ele alınmıştır. Esasında bu çalışma, konu olarak öncekinin devamı ve tamamlayıcısı niteliğindedir. YÖNTEM Çalışmada önce Üsküdar’la ilgili nispeten geniş bir literatür gözden geçirilmiş, farklı kaynaklar ve yerinde yapılan gözlemlerden çok sayıda yer adları tespit edilmiştir. Bir nevi Üsküdar’ın yer adları envanteri çıkarılmıştır. Daha sonra bu yer adları, birçok özellikleri de dikkate alınarak coğrafya sistematiğine uygun bir şekilde sınıflandırılmıştır. Oluşturulan grup ve alt grupların kapsamı ana hatlarıyla değerlendirilmiş, bunları temsilen seçilen bazı yer adlarının kökeni ve anlamı konusunda açıklayıcı nitelikte özlü bilgiler verilmiştir. Bunun yanı sıra yapılan açıklamaları pekiştirmesi bağlamında arşiv belgesi, harita ve fotoğraflar ile başta İstanbul olmak üzere ülkemizin birçok il ve ilçesinden örnekler verilmeye çalışılmıştır. Böylelikle bazı yer adlarının yerel, ulusal veya uluslararası dağılışı ve nitelikleri üzerinde de kısaca durulmuştur. MAHALLE, SEMT VE MEVKİ ADLARI Üsküdar, oldukça uzun bir tarihe ve nispeten geniş coğrafyaya sahiptir. Bunun sonucu olarak gelişim süreci içinde zamanla sayıları değişse de şehirde birçok mahalle, semt ve mevkii adları vardır. Nitekim Güneş, 1520 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu 1 Mehmet Akif Ceylan, “Üsküdar’da Bazı Yer Adları Üzerine İncelemeler (I)”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VI Bildiriler, C.I, 2009, s.459-486. 440 1352’den bugüne şehir Defterine (TT 438) göre, nefs-i Üsküdar’da İmaret-i Mehmet Paşa, Eyerci/Eberci, Hergele nam-ı diğer Salacak, Hamza Fakı, Davud Paşa, Geredelü, Bulgurlu ve Selman Ağa olmak üzere 8 mahallenin adını kaydetmiştir.2 Cumhuriyet döneminde 2008 yılına kadar mahalle sayısı artarak 54’e ulaşmıştır. Bu yıldan itibaren bazı mahallelerin birleştirilmesi ve 2009 yerel seçimleri öncesi Örnek, Esatpaşa ve Fetih mahallelerinin yeni teşkil edilen Ataşehir ilçesine bağlanmasıyla birlikte sayı 33’e gerilemiştir. Üsküdar’daki mahalleleri kuruluş dönemi ve mekânsal gelişim süreci bakımından üç kısma ayırmak mümkündür. Birinci grubu, şehrin tarihi çekirdeği içinde yer alan mahalleler teşkil etmektedir. Bunlar; Aziz Mahmud Hüdayi, Ahmediye, Salacak, Mimar Sinan, Selimiye, Sultantepe, Zeynep Kamil, Validei Atik, Murat Reis, Selamiali, İcadiye ve Barbaros mahalleleridir. Üsküdar’da mahallelerin birleştirilmesi; özellikle bu gruptaki mahalle sayısının azalmasına neden olmuştur. İkinci grubu, eski nüvesi genellikle bir köy veya mahalle yerleşmesini temsil eden, fakat şehrin yatay yönde gelişmesiyle birlikte semt mahallesi statüsü alarak şehirle bütünleşen yerleşmeler meydana getirmektedir. Kuleli, Kuzguncuk, Beylerbeyi, Çengelköy, Kandilli, Küçüksu, Küplüce, Burhaniye, Kısıklı ve Bulgurlu örnek verilebilir. Adı geçen yerleşmeler, farklı dönemlerde Üsküdar’dan nispeten uzakta köy veya mahalle şeklinde kurulmuşlardır. 20. yüzyılın ortalarına doğru iç göçlerin artışıyla birlikte Üsküdar’ın hızlı bir şekilde mekânsal gelişimine paralel olarak şehrin yerleşim sahasına dâhil olmuşlardır. Yine Altunizade, Acıbadem ve Küçük Çamlıca da bu dönemde genellikle bahçeli evler şeklinde gelişen ve şehirle bütünleşen mahallelerdir. Üçüncü grupta ise, 20. yüzyılın 3. çeyreği ile birlikte artan iç göçler sonucu Üsküdar’a doğu ve kuzey taraftan eklenen yeni mahalleler yer alır. Bahçelievler, Güzeltepe, Kirazlıtepe, Mehmet Akif Ersoy, Yavuztürk, Ferah, Cumhuriyet ve Ünalan mahalleleri son dönemde gelişmiştir. Mahallelerin gelişim dönemleri, onların adına da büyük ölçüde yansımıştır. Örneğin Validei Atik, Murat Reis, Ahmediye, İcadiye vb özellikle Osmanlı dönemini, buna karşılık Cumhuriyet, Ferah, Güzeltepe ve Mehmet Akif Ersoy gibi adlar da yakın dönemi temsil etmektedir. Günümüzde Üsküdar’ı oluşturan 33 mahallenin yaklaşık 1/3’i adını önemli tarihi şahsiyetlerden almıştır. Bunlar daha çok şehrin tarihi nüvesi içindedir. Mahallelerin önemli bir kısmının da çeşitli coğrafi unsurlarla (Küçüksu, Sultantepe, Güzeltepe, Kirazlıtepe, Küçük Çamlıca, Acıbadem, Kuzguncuk, Kısıklı gibi) adlandırıldığı görülür. Diğer mahallelerin adları ise çok farklı kaynaklarla ilgilidir. Örneğin bu grupta bulunan mahallelerin bir kısmı (Beylerbeyi, Kuleli, Kandilli ve Selimiye) bir yapı veya tesis, bir kısmı da farklı kavram ve deyimlerden