Festa Madonna ta’ Loreto 2006 1

DAÓLA

Fil-˙ar©a ta’ dan il-ktieb, l-ewwel wa˙da li ˙ar©et ta˙t dan il-Kumitat, forsi hu l-iktar wie˙ed Ωag˙ug˙ li qatt kellha l-G˙aqda MuΩikali tag˙na “San ÌuΩepp”, hi m˙awwra Ma˙ru© mill- b’tant artikli interessanti u differenti, li jistg˙u jolqtu l-gosti G˙aqda MuΩikali ta’ kul˙add. ‘San ÌuΩepp’ G˙ajnsielem F’dan il-librett il-qarrejja g˙andhom isibu artikli li jirrigwardjaw lill-istess Soçjeta’ tag˙na, kif difatti qeg˙din Festa Madonna ta’ Loreto issa wkoll issibu fin-news sheet, li perjodikament bdiet 2006 to˙ro© is-Soçjetà tag˙na, imma mag˙hom jistg˙u jinqraw Bord Editorjali: o˙rajn ukoll konnessi mal-Belt ta’ Loreto u ta˙lita ta’ kitbiet Kevin Cauchi o˙ra sbie˙ u informattivi. Elvin Tabone Da˙la: Óajr, g˙alhekk imur lil dawk kollha, G˙ajnselmiΩi jew le, Lelio Spiteri li taw sehemhom biex seta’ ji©i stampat dan il-ktieb u qabel Cover Design: Kevin Cauchi kul˙add lil dawk li offrewlna l-kitbiet tag˙hom u li Elvin Tabone kkori©ew l-ortografija, lil dawk li ttajpjaw il-kitba, lil dawk Layout: li offrew riklami jew flus u fl-a˙˙ar, iΩda mhux l-inqas lil Sammy Portelli dawk li b’sagrifiççju jmorru jqassmu bieb bieb dawn il- Typing: libretti. Grazzi kbir ng˙idu g˙alhekk, sabiex ma ninsew Dun Karm Cassar Charlie Azzopardi lil ˙add, lill-kollabaraturi kollha. Elvin Tabone Kevin Cauchi Il-Festa t-tajba lil G˙ajnselmiΩi kollha u speçjalment lill- Proof Reading: morda, lill-anzjani, lill-emigranti u lil kull min jing˙aqad Joseph Cauchi mag˙na fil-festa sabi˙a li a˙na nag˙mlu lill-Padruna Dessie Falzon Joe Rapa tag˙na, il-Madonna ta’ Loreto. Ritratt tal-Qoxra: Norbert Cauchi Viva l-Madonna ta’ Loreto. Ritratti Ta’ Çewwa: Id-Direzzjoni. Joseph Sultana

Ìbir tar-Reklami Ìino Cauchi Elvin Tabone Spiridione Cauchi Michael Grech Paul Azzopardi Kevin Cauchi Issettjat u Mitbug˙: Portelli Print - Nadur

G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Pjazza Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem Te l / Fax: 21564600 Tel (Bar): 21563592 Mons. ÌuΩeppi De Piro, fundatur Website: www.ghajnsielem.com/stjoesph tal-G˙aqda MuΩikali SanÌuΩepp, Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l kontributuri tal-artikli li qed ji©u ippublikati m’ b˙alissa g˙addej mill-proçess tal- humiex neçessarjament dawk tal-awtur Beatifkazzjoni tieg˙u. Dan huwa Óajr lil kull min ikkontribwixxa u ta’ unur kbir g˙as-Soçjetà MuΩikali irreklama f’ din il-publikazzjoni. In˙e©©u lil kul˙add biex jinqeda b’ tag˙na u g˙ar-ra˙al ta’ G˙ajsielem. dawn is-servizzi GRAZZI 2 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

KUMITAT BANDA 2006 President Onorarju Dun Karm Cassar President EΩekuttiv Gino Cauchi Segretarju Kevin Cauchi Kaxxier Elvin Tabone Viçi-President Michael Grech Viçi-Segretarju Marvic Cardona Assistent Kaxxier Paul Xuereb PRO Charlie Cordina Direttur tal-KaΩin Paul Azzopardi Fund Raising Amabile Xuereb Membru Spiridione Cauchi Delegat tal-Banda u Arkivista Loreto Galea Direttur Spiritwali Father Joe Cardona Konsulent Legali Dr. Josepha E. Xuereb Direttur tal-Banda Mro. Sunny Galea Assistent Direttur tal-Banda Mro. Frankie Debono Nhar il-Óadd 5 ta’ Marzu saret il-Laqg˙a Ìenerali Annwali fejn ©ie elett il-Kumitat il-©did g˙as- sena 2006. Dan jinkludi bosta wçu˙ ©odda kif ukoll o˙rajn li g˙andhom snin twal ta’ esperjenza relatata mat-tmexxija ta’ din l-G˙aqda. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 3

mill-President is-Sur Ìino Cauchi

Il-Festa!!! X’fer˙ tqanqal fina n-nies t’G˙ajnsielem, u hekk kif jibda Awwissu, is-su©©ett ewlieni fir-ra˙al tag˙na jkun iddominat mill-festa, u tibda tara l-emigranti ©ejjin minn pajjiΩi differenti biex igawdu l-festa flimkien mal-qraba tag˙hom, f’G˙ajnsielem, it-toroq jie˙du xejra o˙ra bit- tiΩjin sabi˙ li g˙andna, il-Knisja ssir çentru t’attività biex meta tasal il-©urnata tant mistennija kollox ikun preparat, biex ng˙atu tislima xierqa lill-padruna tag˙na, l-Madonna ta’ Loreto, li bit- tbissima tag˙ha ssa˙˙ar lil kull min jitfa’ g˙ajnejh fuqHa u tbierek it-toroq tas-sabi˙ ra˙al tag˙na.

Il-banda sintendi b˙al daΩ-Ωmien tkun fl-aqwa tag˙ha, u wara ©img˙at s˙a˙ ta’ preparamenti, l-kunçerti u laqg˙at kollox jitlesta biex g˙all-©img˙a tal-festa jing˙ata servizz kif jixraq lill-padruna u lir-ra˙al tag˙na. Irridu niftakru hawn fis-sagrifiççju li kull min involut fis-soçjetà tag˙na jag˙ti, mill-membri tal-kumitat, surmast, bandisti, aljievi u membri li waqt li kull˙add ikun jiççelebra dawn ikunu qed jag˙tu servizz mill-aqwa biex kollox jimxi sew. Hawnhekk nappella g˙al koperazzjoni ta’ kull˙add speçjalment waqt marçi li fihom jkun hemm folol kbar ta’ nies biex ma nostakolawx l-banda u ntellfu l-bandisti mis-servizz siewi li jkunu qed jag˙tu.

Qabel nag˙laq nixtieq nirringrazzja lil s˙abi kollha tal-Kumitat EΩekuttiv g˙all-˙e©©a u l- koperazzjoni li qed nuru flimkien, u lis-Surmast Mro. Sammy Galea u l-Assistent Surmast Frankie Debono, lill-Kummissjoni Banda u Bandisti, Kumitat tan-Nisa, membri u l-partitarji tal-G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp.

Nag˙laq dan l-ewwel messa©© tieg˙i b˙ala president ta’ din is-soçjetà tant g˙aΩiΩa g˙ar- ra˙al tag˙na billi minn qalbi nawgura l-Festa t-Tajba lil kul˙add g˙ax Ωgur ser ikollna festa mill- aqwa kif nafu nag˙mlu biss a˙na n-nies t’G˙ajnsielem.

VIVA L-MADONNA TA’ LORETO. VIVA X-XEMX. 4 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Festa Madonna ta’ Loreto 2006 5

mis-Segretarju Kevin Cauchi

G˙alfejn din il-Publikazzjoni? Dan l-ktejjeb g˙andu Ωew© g˙anijiet. L-ewwel wie˙ed hu dak li nuΩaw din il-publikazzjoni biex nwasslu l-messa©© tal-G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp. L-g˙an l-ie˙or huwa dak li nag˙tu spazju lit- talent G˙ajnselmiΩ. Fil-fatt, ˙afna kienu dawk li ddeçidew li jiktbu artiklu li b’xi mod jew ie˙or g˙andu konnessjoni mar-ra˙al ta’ G˙ajnsielem. Dawn l-artikli Ωgur li m’intix ser ssib taqrahom f’ publikazzjoni o˙ra u g˙alhekk ninsab çert li dan il-ktejjeb ser joffri ˙afna features interessanti li ser jolqtu l-gosti ta kul˙add. Nixtieq hawnekk nie˙u l-opportunità biex nirringrazzja lil Dun Karm Cassar li kellu sehem ewlieni biex din il-publikazzjoni tkun suççess. Kien hu li minn bosta xhur ilu beda j˙e©©e© lil diversi persuni biex jag˙mlu l-kontribut tag˙hom. Grazzi ta’ kollox Dun Karm!

Il-˙idma tal-Kumitat Wa˙da mill-akbar prioritajiet ta’ dan il-Kumitat kienet li ntejbu u nsa˙˙u l-komunikazzjoni bejn l- G˙aqda tag˙na u l-poplu G˙ajnselmiΩ. Biex nwettqu dan il-g˙an bdejna billi nvestejna f’ fuljett li j©ib l-isem “G˙ajn tas-Sliem”. Din il-publikazzjoni bdiet ti©i ppubblikata darba kull tlett xhur u titqassam b’ xejn fid-djar kollha t’ G˙ajnsielem. Tajna wkoll dehra ©dida lil website tal-G˙aqda fejn Ωidna sezzjonijiet ©odda b˙al-a˙barijiet, audio streaming (g˙al dawk li jixtiequ jisimg˙u l-marci fuq l-Internet) kif ukoll sezzjoni ta’ online gallery li tinkludi bosta ritratti antiki ta’ nostal©ija. Iddeçidejna wkoll li nag˙mlu Ωew© noticeboards ©odda g˙al dawk kollha li ta’ sikwit iΩuru l-kaΩin tag˙na.

Ìita Suççess Ûgur li ˙afna minnkom smajtu bil-©ita li organizzajna ftit taΩ-Ωmien ilu lejn Sqallija. Bosta kienu dawk li ˙adu l-opportunita biex ji©u ©urnata shopping bi prezz ferm vanta©©juΩ. Mir-rispons li kellna jidher li hemm ˙afna li lesti jipparteçipaw f’dawn it-tip ta ˙ar©iet. G˙alhekk l-Kumitat qed jippjana biex g˙as-sena d-die˙la ssir ©ita kbira. Din tista’ wkoll ssir bil-kollaborazzjoni ta’ g˙aqdiet o˙ra b˙al-Kunsill, tal-Football, kif ukoll il-Knisja. Sadanittant, g˙all-bqija tas-sajf, il-Kumitat ser jorganizza diversi ˙ar©iet lejn Malta fosthom ©urnata l-iSplash and Fun g˙all-Aljievi u Ω-Ωg˙aΩag˙.

L-G˙ajnuna Tieg˙ek L-G˙aqda MuΩkali San ÌuΩepp hija l-akbar organizzazzjoni kulturali fir-ra˙al tag˙na. G˙andha snin twal ta’ esperjenza fejn tid˙ol l-muΩika, kultura u attivitajiet. IΩda din l-G˙aqda hija mag˙mula minn kull wie˙ed u wa˙da minna. A˙na biss nistg˙u nag˙mlu l-G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp suççess. G˙alhekk in˙e©©e© lil kul˙add biex jag˙ti s-sehem tieg˙u. Dan jista jsir billi sempliçement tipparteçipa fl-attivitajiet li ji©u organizzati, jew billi tag˙ti s-support lill- bandisti tag˙na jew billi tg˙in finazjarjament. L-aktar ˙a©a importanti hu li tie˙u interess f’ din l-G˙aqda. F’ idejk! 6 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Festa Madonna ta’ Loreto 2006 7

mill-Kaxxier Elvin Tabone

“Tarax dak li PajjiΩek jista’ jag˙mel g˙alik, iΩda ara int x’tista’ tag˙mel g˙al PajjiΩek” Probabilment din hija l-aktar kwotazjoni famuΩa ta’ l-ex President ta’ l-Istati Uniti John F. Kennedy. Kien messa©© li tista’ tg˙id iddomina s-snin sittin u li çertament g˙adu jg˙odd illum, aktar minn erbg˙in sena wara. G˙aΩilt li nibda dan l-ewwel messa©© tieg˙i b’din il-kwotazzjoni g˙aliex narah li jaqbel ˙afna mal- missjoni tag˙na fi ˙dan is-Soçjetà MuΩikali ‘San ÌuΩepp’. Soçjetajiet b˙al tag˙na f’Malta u G˙awdex ja˙dmu b’mod volontarju u fuq baΩi ta’ providenza. Hija xi ˙a©a li l-barranin ma jifmuhiex, ma jafux x’ji©ifieri g˙aliex ma humiex Maltin. Ma g˙andhomx fihom il-kultura tag˙na l-Maltin li nag˙tu ming˙ajr ma nippretendu xejn lura. Ma g˙andhomx fihom il-kultura li ta˙dem minkejja kull sagrifiçju sabiex tara s-Soçjeta tieg˙ek miexja l-quddiem. Ma g˙andhomx fihom il-kultura tal-g˙ajnuna li a˙na l-Maltin tant a˙na mag˙rufin g˙aliha anke fil-Kotba Mqaddsa. Huwa dan is-sigriet g˙aliex f’Malta qeg˙din ngawdu min dan il-frott, frott muΩikali, artistiku, pirotekniku, soçjali u kulturali li jisplodi fl-aqwa tieg˙u fil- jiem s˙an tas-sajf u li jag˙mel sajf Malti wie˙ed uniku fid-dinja. Il-lum il-©urnata iΩda jidher li d-dinja sfrenata u kummerçjali qed jirnexilha tnaqqar ftit minn kollox anke l-kultura tal-festi tag˙na. Tnaqqir li ftit ftit qieg˙ed iça˙˙adna minn persuni importanti li jistg˙u jag˙tu kontribut lis-Soçjetajiet tag˙na. Hawnhekk jid˙ol l-appell li kien g˙amel l-ex President Kennedy. Wie˙ed ma g˙andux jara xi d˙ul jew presti©ju ser ikollu meta jag˙ti s-servizzi tieg˙u lis-Soçjetajiet tag˙na, iΩda g˙andna nag˙mlu sforz kollettiv sabiex dak li a˙na irçevejna ming˙and missirijietna nsa˙˙uh. Prattikament din kienet l-ewwel sena ta’ ˙idma g˙alina fi ˙dan is-Soçjetà MuΩikali ‘San ÌuΩepp’ . Sena li kienet ta’ pedament sabiex fuqha nibnu l-˙idma,i l-viΩjoni li a˙na g˙andna sabiex naraw lis- Soçjetà tag˙na miexja ‘l quddiem. F’dan il-kuntest ninsab çert li l-poplu G˙ajnselmiΩ ser jibqa’ jag˙ti l- appo©© kontinwu tieg˙u. Hemm numru ta’ pro©etti illi g˙alkemm huma ambizjuΩi, huma me˙tie©a sabiex inΩidu l-kwalita’ ta’ servizz li a˙na noffru. Pro©etti li jvarjaw minn dawk li jirrigwardja l-alljievi u t-tag˙lim, g˙al assistenza denja lill- bandisti meta dawn jo˙or©u jdoqqu, sa anke pro©etti infrasturali fis- sede tag˙na. Il-kaΩin li g˙andna kien inbena fis-snin sebg˙in, fl-istess Ωmien li kienet qeg˙da tinbena l- Knisja l-©dida, u g˙alhekk illum jinsab fi stat fejn irridu nag˙mlu fih rinovazzjoni sabiex ikollna kaΩin li jixraq g˙aΩ-Ωminijiet tag˙na. Ninsab fiduçjuΩ li bil-g˙ajnuna ta’ kul˙add, na˙dmu sabiex din l-qabΩa ta’ kwalità li tant nixtieq lis-Soçjetà tag˙na verament isse˙˙. Qabel nikkonkludi dan l-messa©©, nixtieq ng˙id grazzi lil s˙abi tal-Kumitat EΩekuttiv, lis-Soçji u l- Membri ta’ l-appo©©, kif ukoll lis-Surmast, l-Assistent tieg˙u flimkien mal-Bandisti tas-servizzi li offrew lis-Soçjetà tag˙na matul din is-sena. Grazzi wkoll lis-sotto kumitat tan-nisa g˙all- impenn tag˙hom sabiex jiggarantixxu d˙ul finanzjarju lis-Soçjetà tag˙na. A˙na lkoll waqt din il-festa ser ingawdu l-frott tal- ˙idma tag˙hom. Fl-a˙˙arnett nirringrazzja lil kul˙add, lil kull min ta’ sehmu fil-preparazzjoni sabiex g˙al darb’ o˙ra niççelebraw Festa o˙ra xierqa lil Ommna Marija Lawretana. Fil-bidu ta’ din is-sena a˙na ˙tarna lir-Rev. Dun Karm Cassar President Onorarju tas-Soçjetà tag˙na, u bir-ra©un. Kien hu l-mo˙˙ wara diversi kotba u programmi li s-Soçjetà MuΩikali tag˙na ˙ar©et f’dawn l-a˙˙ar snin u g˙alhekk nirringrazzjah f’ismi u f’isem is-Soçjetà g˙as-servizzi tieg˙u. 8 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Festa Madonna ta’ Loreto 2006 9

mis-Surmast Mro. Sunny Galea

Il-festa tar-ra˙al re©g˙et waslet – festa tant mistennija mill-poplu kollu G˙ajnselmiΩ. B˙al ma tafu, il-banda tag˙na hija attiva s-sena kollha. Il-bosta servizzi li qdejna matul is-sena li g˙addiet, d˙alna g˙alihom bl-akbar sens ta’ responsabiltà. Hawn nixtieq inrodd ˙ajr lill-kumitat u lill- bandisti li b’˙afna sagrifiççji personali qdew sewwa dan id-dmir tag˙hom. Wie˙ed mill-a˙˙ar avvenimenti tal-banda kien il-Kunçert ta’ MuΩika Sagra li ©ie esegwit fil-Knisja l-Qadima u li ntlaqa’ tajjeb ˙afna mis-semmieg˙a preΩenti. F’dan il-programm, spikka ˙afna s-solista Emmanuel Saliba (Flicorno Tenore) li ta esekuzzjoni impekkabli ta’ “Recordare Domine” ta’ Mro. P.P.Bugeja. F’dan il-kunçert, iddedikajt Marçia Funebri minn tieg˙i lill-mibki se˙ibna Frankie Xuereb (Corno Primo), li ˙alliena ˙abta u sabta. Kien bniedem dedikat u tassew eΩemplari f’kull kamp li kien involut fih, b’mod speçjali fi ˙dan il-banda tag˙na. It-telfa tieg˙u in˙asset bil-bosta, però t-tifkira ta’ Frankie hi dejjiema u Ωgur li ser tibqa’ ˙ajja f’qalbna. Din is-sena g˙amilna r-recording tal-Marçi BrijuΩi, li fih il-Banda “San ÌuΩepp” ˙ar©et bl-akbar unuri. In˙ossni kburi ˙afna bil-livell ta’ din is-CD, li b˙al ta’ qabilha sejra sservi ta’ l-ikbar çertifikat li l-Banda t˙addan fil-kamp muΩikali. Ilqajt bil-fer˙ l-istedina mill-Kunsill Lokali t’G˙ajnsielem sabiex nikkomponi l-muΩika g˙all-“Innu lil G˙ajnsielem” li l-versi tieg˙u ©ew miktuba mis-Sindku tar-ra˙al is-Sur Francis Cauchi. Dan iΩΩanΩan fis-serata “Ìie˙ G˙ajnselmiΩ” u ©ie wkoll inkluΩ fis-CD il-©dida. Impenn ie˙or importanti g˙all-Banda, huwa l-Programm Annwali li jsir fil-©img˙a tal-festa. Dan il- kunçert ser ikun imΩewwaq b’siltiet klassiçi u operistiçi kif ukoll b’muΩika kontemporanja b˙al ma hi “Tom Jones in Concert” fost l-o˙rajn. Fil-programm inkludejt silta muΩikali minn tieg˙i bl-isem “Sarabanda”. Nie˙u din l-okkaΩjoni sabiex nawgura lill-klarinett solista Joe Galea li se jinterpreta t-Tieni Moviment tal- “Clarinet Concerto in A” ta’ W.A.Mozart. Kmieni din is-sena, l-Assistent Surmast Frankie Debono ©ie ma˙tur surmast tal-Banda “Ite ad Joseph” tal-Qala. Jiena, flimkien ma’ s˙abi nifir˙ulu minn qalbna, u nixtiqulu futur mimli suççessi. Nifra˙ ukoll lill-President tas-Soçjetà s-Sur Ìino Cauchi u lill-membri s˙abu fi ˙dan il-kumitat il-©did, li qeg˙din juru ˙e©©a kbira, sens ta’ responsabiltà u interess ©enwin fix-xog˙ol fejjiedi tag˙hom. Minn qalbi nirringrazzja lill-membri tal-Kummissjoni Banda g˙all-˙idma siewja tag˙hom. Hawn, ta’ min isemmi lill-˙abrieki Arkivista Loreto Galea li huwa ferm iddedikat g˙all-˙ti©ijiet tal-Banda. Irrid nuri wkoll sens ta’ stima lejn il-kollegi tieg˙i Frankie Debono, Joe Galea u Anton Galea g˙all- ˙idma kontinwa tag˙hom fost l-aljievi. In˙ossni fid-dmir li nuri l-apprezzament tieg˙i lejn dawk il-bandisti li b’sagrifiççju kbir, imiddu g˙onqhom g˙all-˙ti©ijiet tal-Banda. B˙al fis-snin ta’ qabel ner©a’ ntenni l- appell tieg˙i sabiex iΩjed ©enituri jit˙ajru jibag˙tu lil uliedhom g˙at-tag˙lim tal-muΩika fi ˙dan is-Soçjeta’ tag˙na. Intemm dan il-messa©© billi nrodd ˙ajr lill-membri kollha fi ˙dan l-G˙aqda MuΩikali “San ÌuΩepp” tas-sehem u kontribut kbir li qeg˙din joffru sabiex jg˙ollu ’l fuq il-presti©ju u l-unur tal-Banda tag˙na. Minn qalbi nawgura l-festa t-tajba lil kul˙add. 10 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Festa Madonna ta’ Loreto 2006 11

mill-Arçipriet Kan. ÌuΩeppi Zerafa

G˙al darba o˙ra l-Kumitat tal-G˙aqda MuΩikali tag˙na San ÌuΩepp talabni nag˙ti l-messa©© tieg˙i g˙al fuq din ir-Rivista annwali tal-Banda.

Wara li g˙addiet it-Tazza tad-Dinja u warrabna l-paroli u argument s˙an li ©©ib mag˙ha din l-attività sportiva mondjali, kemm fost iΩ-Ωg˙ar u anke fost il-kbar, bdejna nitfg˙u l-attenzjoni tag˙na fuq l-avveniment annwali tar-ra˙al tag˙na: Il-Festa tal-Padruna tag˙na, il-Madonna ta’ Loreto.

Dan l-avveniment jitlob ˙afna xog˙ol, sagrifiççji u ˙idma mill-kumitati kollha nvoluti biex il-festa tkun organiΩΩata tajjeb. Huwa ta sodisfazzjon li l-g˙aqdiet kollha kemm dawk reli©juΩi kif ukoll dawk soçjali jing˙aqdu flimkien g˙aldan l-avveniment bl-iskop li niççelebraw festa xierqa u sabi˙a lill-Padruna tag˙na; Il-Madonna ta’ Loreto. Tajjeb li ninsistu li din l-g˙aqda m’g˙andhiex tkun g˙all-jiem tal-Festa biss iΩda nkomplu nsa˙˙uha matul is-sena kollha f’ diversi attivitajiet li jkollna.

Is-sena l-o˙ra g˙amilna festi speçjali biex nfakkru l-150 sena mit-twaqqif tal-parroçça tag˙na. Il-festa ta’ din is-sena wkoll g˙andha tifsira speçjali g˙ax qed infakkru avveniment importanti ie˙or. F’ Ottubru tas-sena 1866 kienet waslet fostna l-Istatwa artistika u devota tal-Madonna ta’ Loreto (140 sena ilu). Din kienet saret b’weg˙da biex ir-ra˙al tag˙na ta’ G˙ajnsielem ji©i me˙lus mill-marda tal-Kolera li kienet ˙akmet lill-GΩejjer Maltin. Il-weg˙da bl-interçessjoni tal-Madonna konna qlajniha g˙ax ir-ra˙al tag˙na biss ma ntlaqatx minn dik l-epidemija. G˙alhekk il-festa ta’ din is-sena g˙andha tifsira speçjali.

Din is-sena ta˙bat ukoll il-100 sena mit-twelid tas-surmast, il-Ma©©ur Anthony Aquilina li kien surmast onorarju tal-Banda San ÌuΩepp. Kien dan is-surmast li fil-perijodu tieg˙u b˙ala Surmast Direttur tal-Banda Duke of Cannought ta’ Birkirkara, Malta rregalalna Ω-Ωew© marçi immortali “Ta’ Gerrew” u “Viva x-Xemx”, Ωew© marçi brijuΩi u ferrie˙a li kabbru il-festa tag˙na.

Nag˙laq dan il-messa©© tieg˙i billi nirringrazzja lill- banda tag˙na San ÌuΩepp tal-kontribut kbir li tag˙ti fil-festa tag˙na u nawguralha iktar ˙idma fejjieda u suççessi g˙al li ©ej.

Filwaqt li nselli g˙al kul˙add, nawguralkom il-Festa t-tajba 12 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Nienu Grima (tal-Ìiegu) Construction

“Tal-Ìiegu” G˙ajnsielem Street, G˙ajnsielem Tel: 2155 5576

Ringrazzjament lil Nienu Grima u l- familja talli g˙o©obhom joffru l-©ebel kollhu tal-ma˙Ωen il-©did tal-G˙aqda ta’ l-Armar b’xejn – Lm 1027 Festa Madonna ta’ Loreto 2006 13

mis-Sindku is-Sur Francis Cauchi

Il-festa tag˙na tifforma parti integrali fil-˙ajja tas-soçjetà tag˙na. Kull G˙ajnselmiΩ b’mod naturali j˙oss li b˙al dawn iΩ-Ωmenijiet tas-sena meta tkun qed toqrob il-festa jibda jahseb biex joganizza l-festa biex tkun a˙jar minn tas-sena ta’ qabel.

Difatti d-devozzjoni lejn il-padruna tag˙na l-Madonna ta’ Loreto, dejjem baqg˙et soda u tikber. RiΩultat ta’ dan wie˙ed jista’ jarah fuq il-website G˙ajnsielem.com. Fil-guest book rari li ma ssibx il-kliem ‘Viva x-Xemx u Viva l-Madonna ta’ Loreto. Dawn il-messa©©i ji©u minn kull settur matul is-sena kollha b’mod partikolari miΩ- Ωg˙aΩag˙ u l-emigranti.

Il-Kunsill japprezza ˙afna il-˙idma tal-˙addiema kollha fis-sezzjonijiet differenti li jorganizzaw il-festa, b’mod partikolari lil dawk il-volontiera li j˙abirku matul is-sena biex itejbu l-armar, ji©bru l-flus biex ila˙˙qu ma’ l-ispejjeΩ u ˙afna affarijiet o˙ra.

Ringrazzjament kbir imur g˙all- grupp ta’ l-armar fejn barra li tkompla x-xog˙ol fuq l-armar irnexxielu jid˙ol g˙al biçça xog˙ol kbira dik ta’ bini ta’ mahΩen fejn jintrefa l- armar.Dan minkejja l-problemi speçjalment ta’ finanzi rnexxielu fi ftit xhur ilestih grazzi g˙all-voluntiera u benefatturi.

Din is-sena l-Kunsill kompla jwettaq ix-xog˙ol li kien wieg˙ed li jag˙mel fil-programm tieg˙u. Wa˙da mill-akbar problema li l-Kunsill dejjem iltaqa’ mag˙ha issa ©iet kwaΩi solvuta. Qed nirreferi g˙at-toroq bit-tarmac. Fir-ra˙al il-lum il-©urnata g˙andna t-toroq kollha bit-tarmac u dan grazzi g˙all-Kunsill Lokali u l-Ministeru g˙al G˙awdex. Kull ma fadal Ωewg toroq li jaqg˙u ta˙t ir-responsabilità tal-Gvern Çentrali. It-tender ©iet ma˙ru©a u anke ing˙alqet. Appena tigi mog˙tija lill-kuntrattur ix-xog˙ol ikun jista’ jinbeda fuqhom sa ftit granet o˙ra. Pro©ett ie˙or komplut u dak ta’l-embellishment ta’ Pjazza Indipendenza u triq Perellos kif ukoll il-konkos li ing˙ata fit- triq li tie˙u g˙al bajja tax-Xatt l-A˙mar. L-ambjent, il-Kultura u l-Edukazzjoni kienu ukoll fil-prijorità tal-Kunsill u l-hidma hawnhekk ma waqfet xejn. Il-˙idma li twettqet bejn il-Kunsill u l-iskola primarja kienet fattur importanti u r-riΩultat ta’ dan qeg˙din narawh. Il-Kunsill ser ikompli bil-˙idma tieg˙u mal-g˙aqdiet kollha tar-ra˙al.

Qed nikteb fuq dan il-magazzin li l-G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp to˙rog kull sena g˙all-festa tag˙na. Nixtieq minn hawn nirringrazzja lill-kumitat tal-opportunità li jtini biex inwassal il-messa©© tieg˙i f’isem il- Kunsill. Nag˙ti prosit lill-kumitat uxxenti tax-xog˙ol siewi li wettaq matul dawn l-a˙˙ar sentejn b’mod partikolari fuq l-istruttura tal-bini. Il-kumitat preΩenti g˙alkemm g˙adu fil-bidu tax-xog˙ol tieg˙u di©à wera li huwa kumitat ˙abrieki ˙afna. Fil-fatt l-ewwel ˙a©a li g˙amel kienet li jiltaqa’ mal-Kunsill Lokali tag˙na. F’din il-laqg˙a tressqu diversi proposti konkreti minn dan il-kumitat u nista’ ng˙id li w˙ud minn dawn il-proposti di©à ©ew imwettqa. L-iskop ewlieni ta’ dan il-kumitat hu li jo˙loq attivitajiet fejn anke irnexxielu jag˙mel ©ita g˙al Katanja, u jkompli jkabbar il-gie˙ ta’ din is-socjeta billi j˙e©©eg allievi ©odda. Is-sagrifiççji li jag˙mlu l-bandisti flimkien mas-surmast u l-kumitat hu ferm apprezzat.

Nag˙laq dan il-messa©© billi nawgura l-festa t-tajba lill-G˙ajnselmiΩi kollha kemm dawk tar-ra˙al kif ukoll dawk li marru joqog˙du f’xi lokalita ohra u lil ˙utna emigranti.Grazzi mill-qalb ta’ l-appo©© u ng˙idu dejjem Viva l-Madonna ta’ Loreto. 14 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

casa funghi Festa Madonna ta’ Loreto 2006 15

mid-Direttur Spiritwali Fr. Joe Cardona

Gerbu x-xhur, il-©img˙at u l-©ranet u llum ninsabu fil-jiem sbie˙ tal-festa. A˙na l-poplu ta’ G˙ajnsielem li qeg˙din niççelebraw din il-festa ad-unur ta’ Marija Lawretana; x’tifsira g˙andha g˙alina l-festa? Jien çert li fost it-twe©ibiet li nistg˙u nag˙tu jkun hemm din it-twe©iba: “nifir˙u b’çertu sens nisrani”. Qeg˙din nag˙mlu festa g˙aliex Ommna Marija qeg˙da flimkien ma’ binha Ìesù tg˙inna, tberikna u t˙arisna kull mument ta’ ˙ajjitna.

Ejjew b˙ala kommunità li g˙andna lill-Padruna tag˙na Marija Lawretana nirriflettu ftit fuq il- ˙afna preparazzjonijiet li a˙na g˙amilna jew li qeg˙din nag˙mlu ˙alli dan kollu li nag˙mlu j˙alli fina lkoll xi frott spiritwali. Jixraq ukoll li l-ewwel u qabel kollox nirriflettu ftit fuq ˙ajjet Marija. Óbieb nkunu sejrin Ωball jekk a˙na na˙sbu li l-qima u l-im˙abba tag˙na lejn Marija nuruha / nesprimuha biss bil-˙afna attivitajiet (festa ta’ barra) li a˙na norganizzaw f’dawn il-jiem tal-festa.

Ve ru li biex tiççelebra festa jrid ikun hemm çertu sens ta’ tbatija, ça˙da, sagrifiççju eçç. b˙alma fil- kaΩ tag˙na jag˙mel l-Kumitat, Surmast u l-Bandisti tal-G˙aqda MuΩikali “San ÌuΩepp“ flimkien ma’ nies o˙ra li huma involuti fil-festa.

Minn na˙a l-o˙ra dan ma jfissirx li a˙na rigward festa esterna ma nag˙mlu xejn. Imma jekk ikun hemm çertu motivazzjoni f’dak li a˙na qeg˙din nag˙mlu g˙all- festa; Ωgur li tkun festa b’differenza g˙aliex po©©ejna dak li huwa sagru l-ewwel u qabel kollox fil-festa. Però iΩda je˙tie© ukoll li a˙na nimitaw lil Ommna Marija, fil-˙ajja tag˙na u mhux biss nag˙mlulha Festa.

G˙alhekk:

• Jixraq li a˙na nag˙mlu festa verament Nisranija • Jixraq ukoll li nie˙du sehem attiv u nipparteçipaw fil-funzjonijiet li jsiru ©ewwa l-Knisja. • Jixraq ukoll li a˙na; kumitat u bandisti nkomplu na˙dmu id f’id g˙all-festa • Jixraq li a˙na wkoll noffru l-g˙ajnuna tag˙na lil min ikollu bΩonn kif ukoll lil min je˙tie© l- g˙ajnuna.

Iva ejjew b˙ala familja G˙ajnselmiΩa nifir˙u bil-festa; però nippruvaw nifir˙u aktar b’dak li hu spiritwali. U fuq kollox ejjew nimitaw lill-Familja ta’ NaΩaret dik il-familja li kellha b˙ala Omm lil Marija Lawretana.

Il-Festa t-Tajba lil Kul˙add 16 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

Loreta Azzopardi tawgura il-Festa t-Tajba lil G˙ajnselmiΩi Kollha Festa Madonna ta’ Loreto 2006 17

mill-Kumitat tan-Nisa Assunta Grech - Chairperson Ismelia Sciberras - Segretarja

Din hija l-ewwel opportunità g˙alina n-nisa fi ˙dan l-G˙aqda MuΩikali ‘San ÌuΩepp’ sabiex nwasslu dan il-messa©© fl-okkaΩjoni tal-festa ad-unur l-Padruna tag˙na l-Madonna ta’ Loreto.

Kienet sena impenjattiva ˙afna g˙alina, fejn flimkien ˙dimna sabiex norganizzaw diversi attivitajiet matul is-sena. Xi ˙aga ©dida g˙ar-ra˙al tag˙na hi li g˙all-ewwel darba l-fondi mi©bura minn dawn l-attivitajiet qeg˙din imorru b’risq Ωew© g˙aqdiet li ja˙dmu g˙all-festa ji©ifieri l-G˙aqda MuΩikali ‘San ÌuΩepp’ u l- G˙aqda ta’ l-Armar. Naturalment komplejna bl-attivitajiet marbutin dirett mal-banda, fejn minbarra s- soltu coffee mornings u tombla ta’ kull nhar ta’ Sibt, ˙sibna g˙al attivitajiet o˙ra fosthom Treasure Hunt nhar Óadd il-G˙id.

Din is-sena kien je˙tieg li l-G˙aqda MuΩikali tag˙mel Bandiera Titulari ©dida kif ukoll jinxtraw numru ta’ strumenti li huma me˙tiega kemm mill- alljievi kif ukoll minn bandisti eΩistenti. Dawn huma ftit mill-pro©etti li beda ja˙dem fuqhom il-Kumitat EΩekuttiv. Aktar pro©etti jinkludu Plançier ©did kif ukoll Arkivju MuΩikali. Dawn huma pro©etti li jinvolvu spejjeΩ kbar, iΩda bil- kura©© u l-appo©© ta’ ˙utna l- G˙ajnselmiΩi, ninsabu fiduçjuΩi li nkomplu na˙dmu sabiex immexxu l- G˙aqda MuΩikali ‘l quddiem.

Minn qalbna nixtiequ nirringrazzjaw lill-Kumitat EΩekuttiv g˙all- fiduçija li wera fina, kif ukoll lil dawk kollha li matul is-sena attendew g˙al xi w˙ud mill-attivitajiet li a˙na organizzajna, kemm dawk mir-ra˙al tag˙na kif ukoll dawk li ma humiex.

Fl-a˙˙arnett nawguraw il-Festa t-tajba lill-G˙ajnselmiΩi kollha u n˙e©©ukom sabiex tkomplu tag˙tu s-sapport me˙tieg tag˙kom. 18 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

Triq Ramon Perellos G˙ajnsielem

Dan is-sett ta’ Marçi jinsabu g˙all-bejg˙ kemm fuq CD u kemm Cassette Tape mill-KaΩin tal-Banda “San ÌuΩepp” (Mob: 9955 2462) u mill-˙wienet ewlenin f’G˙ajnsielem Festa Madonna ta’ Loreto 2006 19 L-Iskola tal-MuΩika

Jikteb Joe Galea G˙alliem Sezzjoni Woodwind / Bandist

Ma nistax nieqaf hawn u ma nirringrazzjax lis- Re©a’ wasal iΩ-Ωmien li wara sena o˙ra ta’ ˙idma, Surmast Sunny Galea g˙ad-direzzjoni g˙aqlija inΩommkom a©©ornati b’dak li hu g˙addej fit- tieg˙u u l-muΩika brillanti li kapaçi jikkomponi. tag˙lim lill-alljievi. U xi ng˙idu g˙all-assistent tieg˙u Mro Frank Debono li flimkien qed imexxu l-banda fit-triq it- Matul l-ista©un Settembru 2005 sa’ Awissu 2006 ser tajba. Ûewg muΩiçisti li qed ji©bdu ˙abel wie˙ed inkunu g˙amilna disg˙in sessjoni. Il-lezzjonijiet g˙all-©id tal-banda tag˙na. Nixtieq minn hawn isiru kull nhar ta’ Erbg˙a u kull nhar ta’ Sibt nie˙u l-okkaΩjoni biex nifra˙ lil Mro Frankie b’intervalli qosra fil-Milied, fl-G˙id u fil-festa tar- Debono li dan l-a˙˙ar ©ie ma˙tur b˙ala Surmast ra˙al. Direttur tal-Banda ‘Ite Ad Joseph’ tal-Qala.

It-tag˙lim qed jitqassam kif ©ej: Mro Frank Debono B˙alissa fil-lista g˙andna 26 student. Dawn huma qed jg˙allem l-istrumenti tar-ram, jiena nie˙u ˙sieb mqassma kif ©ej: 5 bandisti aspiranti (bdew idoqqu it-tag˙lim ta’ l-istrumenti bil-qasba u l-flawt filwaqt mal-banda fl-a˙˙ar sena jew tnejn), 2 bandisti li Anthony Galea qed jg˙allem it-teorija. aspiranti ©odda u 19 il-alljiev. Minn dawn l-alljievi, 15 qeg˙din jipprattikaw strument filwaqt li 4 G˙andi pjaçir ninfurmakom li g˙all-festa ta’ din qeg˙din jitg˙allmu t-teorija tal-muΩika. is-sena ser nintroduçu g˙all-ewwel darba b˙ala bandisti aspiranti ©odda lil Amy Vella fuq is- Kif dejjem tennejna, l-appell tag˙na l-g˙alliema Saxophone Alto u lil Julia Vella fuq il-Klarinett. Dan huwa lill-©enituri biex i˙ajjru aktar tfal ji©u huwa l-g˙an tag˙na, li mmexxu lill-alljievi ’l jitg˙allmu xi strument muΩikali. X’hemm isba˙ li quddiem fl-istudji muΩikali tag˙hom biex tiltaqa’ xi grupp ta’ bandisti u toqg˙od iddoqq xi jing˙aqdu mal-banda u riΩultat ta’ dan inkomplu bçejjeç muΩikali, ‘il bog˙od minn kull periklu jew nkabbru n-numru sabi˙ ta’ bandisti Ωg˙aΩag˙ li l- vizzju. banda tag˙na hija miΩewda bihom. . Il-festa t-tajba lil kul˙add.

Bandisti Ìodda 2006

Mill-lemin: Julia Vella ( Clarinet), is-Sur Anthony Galea (Ghalliem tat-Teorija), Mro Frank Debono (Assistant Direttur u Ghalliem tal- Brass), is-Sur Joe Galea (Ghalliem tal-Woodwind) u Amy Vella (Saxophone Alto)

AWGURI 20 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Kelmtejn mill-Assistent Surmast

Qeg˙din f’Awissu u l-banda qieg˙da tag˙mel l-a˙˙ar preparamenti g˙all-festa. Fadal ftit kunçerti g˙all-programm tal-festa. Dan il- programm jirrikjedi impenn kbir mill-bandisti, g˙alhekk nixtieq nirrngrazzja lill-s˙abi l-bandisti kollha g˙as-sagriffiççji li jag˙mlu biex jattendu g˙al dawn l-istess kunçerti.

Nixtieq ukoll li kul˙add iΩomm il-kalma u nikkoperaw mad-direttivi li jag˙ti l-kumitat speçjalment fil-jiem tal-festa.

Hawhnekk nixtieq nie˙u l-opportunità biex in˙e©©e© lit-tfal kollha u l-adulti biex jing˙aqdu mal-Banda tag˙na. Infakkar biex nitolbu g˙ar-ru˙ Frankie Xuereb li ˙alliena aktar kmieni din is- sena. Nirrigrazzja lill-kumitat, helpers, bandisti, g˙alliema u lis-surmast u nawgura l-festa t-tajba lil kul˙add. Frankie Debono Assistent Surmast

Il-Bandisti Tag˙na L-G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp g˙andha ‘l fuq minn 60 Bandist mir-ra˙al t’G˙ajnsielem Flute: Galea Candice Grima Maria Cornets: Azzopardi Charlie Quartino: Joseph Xuereb Azzopardi Joseph Clarino 1mo: Cauchi Spiridione Azzopardi Joseph Ciangura Laurence Buttigieg Justin Galea Joseph Calleja Miriam Galea Neville Galea Loreto Rapa Joseph Rapa Frankie Scicluna Anthony Scicluna Alfred Scicluna Loreto Clarino 2do: Azzopardi Mario Xuereb Loreto Azzopardi Rubert Trombones: Saliba Carmel Bajada Marlon Vella Mario Buttigieg A. Josef Buttigieg Larry Basso: Cauchi Carmel Buttigieg Vella Lorry Galea Tony Camilleri Paul Vassallo Louis Ciantar Joe Zerafa Joseph Mifsud Joe Zerafa Loreto Rapa Paul Percussion: Debattista Clifford Va ssallo Joanne Debattista Loreto Vassallo Mattea Grech Tony Ve lla Brenton Haber Kalang Corni: Haber Nathaniel Portelli Ivan Xuereb Charlie Euphonium: Cauchi Joseph Va s s a llo Loreto Cutajar Frankie Saxophones: Debono Joseph Debono Frankie Galea Savior Althorns: Grima Louis Grima Charlon Grima Robert Rapa Renato Saliba Leli Saliba John Xuereb Tony Festa Madonna ta’ Loreto 2006 21

Programm MuΩikali

Nhar it-Tlieta 22 ta’ Awissu, 2006 Pjazza Madonna ta’ Loreto fid-9.00 pm

Innu lil G˙ajnsielem Sunny Galea

Innu Març ‘Lill-Madonna ta’ Loreto’ Sunny Galea

Those were the Days Gene Raskin

Clarinet Conc. 2nd Movement Solista: Joe Galea W.A. Mozart

Medley Phantom of the Opera: Andrew Lloyd Webber

Theme from ‘James Bond 007 ‘For Your Eyes Only’ Bill Conti

Selection Tom Jones in Concert Arr. H. Kolasch Solista: Frankie Debono (Flicorno Baritono)

Fantasia – La Traviata Solisti: Loreto Galea (Coronetta) Giuseppe Verdi Emanuel Saliba ( Flicorno Tenore) Frankie Debono (Flicorno Baritono)

Sarabanda Fl-OkkaΩjoni tas-Sebg˙in Anniversarju mit-twaqqif Sunny Galea ta’ G˙ajnsielem Football Club 1936 – 2006

Innu tal-Banda Joseph Farrugia

Innu lil G˙awdex Joseph Vella

Innu Nazzjonali Robert Sammut

Surmast Direttur: Mro. Sunny Galea A.L.C.M. Assistent Surmast: Mro. Frankie Debono Compere: Lelio Spiteri 22 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Minn Wara l-Kwinti tal-Banda… Ieqaf, A˙seb u Apprezza!

Óafna huma Il-membri tal- dawk li jitg˙axqu kummissjoni banda jisimg˙u u jiΩfnu mal- jridu jçemplu lill- març tal-Banda waqt il- bandisti kollha biex Festa tal-Madonna ta’ ifakkruhom bil-Hin u Loreto. IΩda Ωgur li ma jg˙addix minn post fejn Ha jiltaqg˙u mo˙˙hom il-˙idma bla qabel kull març li jsir. waqfien u s-sagrifiççji li U jekk xi bandist ma l-bandisti jag˙mlu biex jkunx jista jigi’, l- kollox imur ˙arir waqt kummissjoni trid tara dak l-imbierek març. min fejn ser takkwista bandist ie˙or. Ibda mill- bandisti. Imma©ina Is-sotto-Kumitat kif waqt l-festa f’ dik s-s˙ana kbira tas-sajf il- tan-nisa hu responsabbli mill-©bir tal-flus. Ta’ bandist ikun qed idoqq l-istrument tieg˙u kull ©img˙a dan l-kumitat irid jara x’ ser g˙al-sag˙tejn s˙a˙ biex inti tiehu pjaçir u biex jorganizza biex jattira lin-nies. Barra minn jag˙ti servizz lil ra˙al twelidu. Apparti l- hekk, iridu jinxtraw ir-rigali g˙al-waqt it- marçijiet tal-festi, l-bandisti jridu jattendu ta’ tombla kif ukoll iridu ja˙sbu g˙all-ikel u xorb kull ©img˙a g˙all-kunçerti biex jipprattikaw biex iΩommu lin-nies fer˙ana. u j˙arr©u lilhom infushom. Id-Direttur tal-KaΩin irid jie˙u ˙sieb t- Imbag˙ad hemm il-membri tal-Kumitat tindif ta’ kuljum kif ukoll jag˙mel xi EΩekuttiv li wara gurnata twila ta’ xog˙ol maintenance li jkun hemm bΩonn. Kull meta jiltaqg˙u fl-uffiççju tal-KaΩin biex jaraw x’ ikun ser jsir funeral f’ G˙ajnsielem, id-direttur korrispondenzi hemm, x’attivitajiet ˙a ji©u irid imur l-kaΩin biex iniΩΩel il-bandiera mezzu organizzati, kif inhuma mexjin il-finanzi kif lasta. ukoll kif ser jsolvu çertu problemi li jinqalg˙u minn Ωmien g˙al Ωmien. L-Assistent Surmast flimkien ma membri o˙ra tal-Kummissjoni Banda jiltaqg˙u mill- Is-Surmast g˙andu r-responsabilta tal- anqas darbtejn fil-gimg˙a biex j˙arr©u lill- Bandisti kollha. Minn barra li jrid j˙arre© u aljievi u jippreparawhom g˙al meta jil˙qu jg˙in lill- Bandisti waqt l-kunçerti li jsiru ta’ kull bandisti. Dan jinvolvi sig˙at twal ta’ xog˙ol, gimg˙a, s-Surmat irid wkoll jahseb fuq l- ˙in u dedikazzjoni kif ukoll flus sabiex jinxtraw kompoΩizzjoni ta’ marcijiet u innijiet ©odda kif l-istrumenti ©odda. ukoll irid jara kif ser isolvi l-problemi li ©ieli jinqalg˙u bejn l-bandisti! G˙alhekk din is-sena waqt li l-Banda San ÌuΩepp tkun g˙adejja minn quddiemek ieqaf Imbag˙ad hemm il-kummissjoni Banda ftit, a˙seb u apprezza x-xog˙ol li jkun g˙addej li trid tie˙u ˙sieb l-attivitajiet esterni minn wara l-kwinti biex waqt dawk l-ftit sig˙at speçjalment meta l-Banda tag˙na tkun ta’ març kollox jimxi ˙arir! mistiedna biex ddoqq f’xi ra˙al ie˙or. Dan jinvolvi ˙afna xog˙ol ta’ karti, telefonati u ˙in. Kevin Cauchi Segretarju Festa Madonna ta’ Loreto 2006 23 Quo Vadis? AnaliΩi Ωg˙ira ta’ bniedem fis-Soçjetà...

Is-soçjetà ta’ madwarna, li kollha kemm a˙na u kul˙add jifra˙lek b’dan il-mument ta’ prosperità. niffurmaw parti integrali minnha, tista’ ti©i Meta jaslu mumenti koroh u iebsin il-˙biberija ti©i mxebb˙a ma’ ©isem, fejn kollox ja˙dem fl-analiΩi tag˙ha... Diffiçli tkun taf min hu l-˙abib b’sinkronija. Il-©isem g˙andu ˙afna organi, li kull veru u min hu l-parassita, imma bniedem tg˙arfu wie˙ed minnhom ja˙dem id f’id ma’ l-ie˙or...u jekk minn g˙emilu, malajr taqbdu lil dak li jixtieqlek ji©u separati jmutu fil-pront. Hekk ukoll is-soçjetà, id-deni g˙ax il-mibeg˙da ta’ qalbu tittradih! mag˙mula min ˙afna individwi, li jekk dawn L-g˙aΩliet li nag˙mlu jiddeçiedu t-triq jinqatg˙u g˙alihom iwassal g˙ad-disperazzjoni u tag˙na fil-mixja tal-˙ajja...dak li ˙a nkunu aktar g˙all-falliment reçiproku. milli dak li nixtiequ nkunu. Dak li nag˙mlu Dan juri biç-çar li kull wie˙ed minna g˙andu jinfluwenza l-˙ajja ta’ dawk ta’ madwarna, bΩonn lill ˙add ie˙or biex ig˙ix ˙ajja mimlija. Li poΩittivament jew b’mod anqas poΩitivament. tkun parti minn xi ˙a©a ikbar minnek, li tinvolvik G˙aΩliet diffiçli u mpenjattivi g˙andhom ji©u u taraha tiΩviluppa u tikber quddiemek tag˙tik me˙uda b’mod g˙aqli u bl-g˙ajnuna ta’ xi parir sodisfazzjonijiet kbar. Meta l-attività tinvolvi siewi ming˙and xi ˙add li navdaw fih. Jekk l- ammont ta’ nies (eΩempju: g˙aqda muΩikali, team g˙aΩla tibqa’ problema, wie˙ed g˙andu j˙ares tal-football, kumpanija teatrali...) fejn kull persuna ©ewwa fih u ‘j˙oss’ ir- risposta. Óafna drabi r- tag˙ti s-sehem tag˙ha g˙all-gid komuni, il-frott risposta tkun mag˙luqa ©ewwa fina, il-parti diffiçli finali ta’ din l-attività ikollu tog˙ma vera tajba. L- hi biex tkun kapaçi ssibha. g˙aqda bejn nies tal-lokal tag˙ti spinta g˙all- Biex nag˙laq nixtieq ng˙id grazzi lill- iΩvilupp soçjali u kulturi tal-post, u jag˙mel lil lokal komunità ta’ G˙ajnsielem ta’ l-appo©© li tag˙ti lill- eΩempju g˙all-postijiet o˙ra li jixtiequ jtejbu is- kaΩin u tal-preΩenza kontinwa fl-attivitajiet tag˙na. sitwazzjoni tag˙hom. Grazzi mill-qalb. L-isba˙ ˙aga li bniedem jista’ jkollu hu ˙abib veru u sinçier li jg˙inu jiΩviluppa l-kapaçitajiet tieg˙u u li jiprovdilu spalla ta’ appo©© meta l- Marvic Cardona affarijiet ma jkunux marru kif mixtieq. F’mumenti Assistent Segretarju sbie˙, fejn kollox ikun ward u Ωahar, kul˙add ˙abib

Salvu Zammit & Sons Ltd. BUNKERING Anthony Zammit (Director)

Bunkering Lic. Nº: 3 Tel: 2155 6829 16 Shore Street, Fax: 2155 2549 Mgarr Harbout GSM 104 Mob: 9949 6465 Island of Gozo, Malta. Residence Tel: 2155 5618 24 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp 10 Snin ta’ Óidma Jikteb Rudolph Cauchi nag˙tukom lura armar li ser nibqg˙u ngawdu sena wara o˙ra. Li konna ng˙idu 10 snin ilu fuq l-armar, dan g˙alina sar kollu passat. Illum qed nibnu t-tieni ma˙Ωen tag˙na. Hu ta’ unur kbir g˙alina li wasalna s’hawn. Il-˙sieb tag˙na hu li ninawgurawah fil-festa ta’ l-10 ta’ Diçembru. Il-kura©© li sibna minn g˙andkom il- benefatturi kien kbir u minkejja l-ispejjeΩ kbar li sibna, dawn qed ng˙elbuhom bil-mod il-mod. Min-na˙a l- o˙ra dan fisser g˙alina nuqqas ta’ opri ©odda g˙al din is-sena. Min hawn ma nistax ma nirringrazzjax lill:

i. Sunta Grech u Esmelia Sciberras tal-fund raising li jie˙du ˙sieb jorganizzaw matul is-sena u ©abrulna s-somma sabi˙a ta’ Lm1155 ii. Lil-arçipriet talli ˙alsilna d-differenza tal-planki “Sliem g˙alik mimlija bil-grazza l-Mulej peress li fuqhom ser jinbena uffiççju parrokkjali u mieg˙ek”; hekk sejja˙lek l-an©lu Gabriel ©ewwa d-dar dar ta’ l-Arçipriet. çkejkna tieg˙ek u hekk er©ajna sejja˙nielek a˙na ©ewwa iii. Lill-˙addiema kollha volontarja li ji©u wara l-˙in l-pjazza tag˙na. tag˙hom sabiex inbena l-ma˙Ωen. Lil bosta dawk li Il-˙sieb kien ilu hemm. Il-festa ta’ l-2005 ©ejna bΩonn ix-xog˙ol tag˙hom fejn u˙ud tawna iççelebrajna l-150 anniversarju tal-paroçça tag˙na. G˙al kollox b’xejn u o˙rajn bi prezz tajjeb. (Tajjeb li ng˙idu din l-okkaΩjoni kien ilna nippreparaw minn snin qabel sabiex sa l-2005 ikollna l-parti l-kbira ta’ l-armar tal- pjazza kwaΩi lest. Sodisfatti ng˙idu li rrnexxielna nwettqu dan il-pro©ett. G˙alkemm dan kollu sarraf f’˙afna sagrifiççji u çça˙dna minn ˙afna mistrie˙ li jkollna wara l-˙in tax-xog˙ol tag˙na, tajjeb li napprezzaw li dan l-armar ser inkomplu ngawduh g˙al snin twal. Il-qofol tag˙na il˙aqnih nhar Santa Marija, fil-15 ta’ Awwissu 2005 meta wara sena s˙i˙a ta’ ˙idma ©ewwa l-ma˙Ωen, armanja l-ark trijonfali ©ewwa l- pjazza tag˙na. Ix-xog˙ol fuqu beda propjament ˙dax - il xahar qabel, sewwa sew fil-14 ta’ Settembru 2004. Ng˙id g˙alija kien pro©ett enormi g˙ax min˙abba li jil˙aq l-g˙oli ta’ 40 pied spazju biΩΩejjed fejn na˙dmu ma kellniex u kollox sar bi ˙sieb tajjeb tant li meta ©ejna biex narmawh rajna quddiemna isse˙˙ il-˙olma tag˙na ming˙ajr problemi ta’ xejn. EΩattament fit-tmienja ta’ filg˙odu l-ark sab postu hemm; jiddomina ©ewwa l- pjazza tag˙na, fil-˙in meta a˙na nsellmu lil-Madonna bit-talba ta’ l-Angelus. EΩattament bl-istess kliem li ng˙idu f’din l-istess talba. Din is-sena qed niççelbraw l-g˙axar snin ta’ kemm ilha mwaqqfa l-g˙aqda tag˙na. Min jiftakar sew il-festa tag˙na minn dejjem kienet festa brijuΩa u dejjem ©ibdet ˙afna nies imma kbira mill-armar ma kienitx. Na˙seb li g˙amilna l-mirakli. Ìo ftit snin biss l-festa tag˙na ˙adet isem tajjeb u ©ibdet aktar dilettanti sabiex jammiraw aktar opri ta’ l-arti mag˙mula minn diversi artisti G˙awdxin u anke Maltin. Dan hu s-sabi˙ ta’ l-armar. A˙na no˙olmu bil- pro©etti, in˙abbtu l-bibien tag˙kom sabiex tg˙inuna finanzjarment u wara li na˙dmu x-xog˙ol ta’ kull sena, Festa Madonna ta’ Loreto 2006 25

li tistg˙u ssibu kollox miktub fil-noticebord tal-kaΩin o˙rajn b˙al dawn it-tnejn fil-˙ajja l-o˙ra jg˙ix a˙jar tal-banda u ç-çentru parrokjali). ma’ ˙afna aktar. Frankie kien wie˙ed minna, il- iv. Lill-poplu kollu t’ G˙ajnsielem talli meta g˙amilna propju patrijott. Ir-ra˙al t’G˙ajnsielem kien kollox s-soltu ©abra tag˙na mar-ra˙al tajtuna s-somma ta’ g˙alih u fil-perjodu tas-sajf, Ωmien il-festa kien Lm1216. dejjem mag˙na u kburi bina. In-nuqqas tieg˙u ser v. Lil bosta dawk aktar li ji©u minn rajhom bid- in˙ossu˙ ˙afna imma niftakru fih nimtlew b’aktar donazzjonijiet tag˙hom. kura©© u na˙dmu aktar g˙ax hu Ωgur li hekk irid vi. Lill-emigranti li g˙alkemm matul is-sena jkunu l- jarana. L-istess ma’ MaryRose. Ir-ra˙al kien g˙aΩiΩ bog˙od minnha, meta ji©u juruna biç-çar li qalbhom ukoll g˙aliha u mag˙na dejjem kienet ta’ quddiem tkun s-sena kollha hawn mag˙na. bid-donazzjonijiet tag˙ha. Ûgur li MaryRose kienet vii.Lil Rita Bugeja talli ipprovditilna ma˙Ωen s˙i˙ g˙al taf xi jfisser torganizza festa g˙aliex Ωew©ha Charlie matul din is-sena sabiex inΩommu l-armar ©ewwa fih. hu wie˙ed mill-organizzaturi tal-festa ©arâ tag˙na viii.Lil Philip ta’ ÓaΩ-Ûebbu© li ta’ kull sena i©ibilna tax-Xewkija. Lil dawn it-tnejn il-Madonna ta’ Loreto ©enerejtor b’xejn sabiex jekk imur id-dawl ikollna ridithom fejna fl-a˙jar ta’ ˙ajjithom. Forsi sabiex biex nixelg˙u l-pjazza. iservu ta’ mudelli g˙alina u meta jasal iΩ-Ωmien ix. Lil Azzopardi Mini Market – Ideal Store – Pen & tag˙na naslu ˙dejhom a˙na ukoll. Tajjeb li f’din il- Pencil – M & M Butcher – Serafina Store – DeBono festa meta nitfg˙u ˙arsitna fuq il-Madonna niftakru Bakery – Il-KaΩin tal-Banda u tal-Futbol flimkien mal- fihom u fil-familji tag˙hom fit-talb tag˙na. barman’s tag˙hom u diversi ˙wienet u negozjanti o˙ra li dejjem g˙inuna ni©bru l-flus g˙al-ispejjeΩ. Nawgura il-Festa t-tajjeb lil kul˙add u nilqg˙u kull x. U fl-a˙˙ar u mhux l-anqas lill-Kbira Omm Alla li su©©eriment minn g˙andkom. qatt ma ne˙˙iet il-˙arsa tag˙ha minn fuqna, ipprote©ietna u wasslitna s’hawn. Ûgur li f’dawn l- Il-Kumitat EΩekuttiv tal-G˙aqda MuΩikali a˙˙ar kelmtejn ma nistax ma niftakarx f’˙una San ÌuΩepp jawguraw lil G˙aqda tal- Frankie u o˙tna MaryRose li marru jiltaqg˙u mall- Armar fl-okkaΩjoni tal-10 Anniversarju Hallieq. M’g˙andhomx ikunu mumenti ta’ dieqa mit-twaqqif tag˙hom u fl-okkaΩjoni tal- meta niftakru fihom g˙ax minn g˙ex ˙ajtu g˙all- ftu˙ uffiçjali tal-ma˙Ωen il-©did. 26 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Ìanni Vella 1909 – 1990

Is-sena l-o˙ra nsibu dawk imexxija minn Mro Pawlu Lanzon, Mro f’dan il-ktejjeb- ÌuΩeppi Giardini Vella, Mro ÌuΩeppi Farru©ia, progrmm tajt il- Mons Kan. Dun ÌuΩepp Debrincat, Mons. Kan. Dun bijografija tas- Martin Portelli u naturalment ma dik li jmexxi ibnu surmast Anton l-Prof. Joseph Vella. Muscat Kien fis-sena 1932 li Ganni Vella ing˙aqad Azzopardi li b˙ala vjolinista mal-membri tal-muΩika tal- kellu konnesjoni Kappella tal-Katidral f’G˙awdex. Dak in-nhar din mal-banda ‘San kienet imexxija mis-Surmast Mro Pawlu Lanzon. ÌuΩepp’ IΩda kien g˙all-a˙˙ar tas-snin erbg˙in li huwa ˙a mwaqqfa f’dan f’idej˙ l-orkestra li kellu Mro Pawlu Lanzon u biha ir-ra˙al. Din is-sena se nag˙ti tag˙rif bijografiku s-surmast Vella kompla jie˙u sehem fil-festi dwar surmast ie˙or li kellu x’jaqsam mal-banda ççelebrati f’diversi parroççi ta’ G˙awdex. ‘San ÌuΩepp’ ta’ G˙ajnsielem ji©ifieri dwar Mro. G˙all-a˙˙ar tas-snin tletin fi ˙dan l-Azzjoni Ìanni Vella. Kattolika fix-Xag˙ra G˙awdex, Ganni Vella kien Is-Surmast Ìanni Vella twieled f’Birkirkara, waqaf orkestra bl-isem ta’ ‘San Gwann Bosco’ biex Malta nhar l-20 ta’ Ìunju 1909, bin Mikiel u Helen biha jie˙u sehem fil-festi iççelebrati f’dan ir-ra˙al. mwielda Paçe. Huwa trabba u g˙ex fil-gΩira G˙awdxija. Kien ukoll g˙all-a˙˙ar tas-snin erbg˙in li fin-Nadur Ta’ eta Ωg˙ira t˙arre© fl-arti muΩikali u ta’ tnax kienet qed titwaqqaf orkestra g˙all-istess skop ta˙t –il sena ng˙aqad b˙ala bandist mal-banda ‘La is-surmast Giardini Vella. Hawn ukoll nsibu lil Stella’. Is-surmast Vella t˙arreg ta˙t Anton Mejlak, Ganni Vella j˙arreg lil dawn il-muΩiçisti, iΩda din l- ÌuΩeppi Attard, ÌuΩeppi Stivala u ÌuΩeppi orkestra ma twaqqfitx g˙ax f’qasir Ωmien g˙addiet Ìiardini Vella. Meta f’nofs is-snin g˙oxrin Mro. minn bosta taqlib. ÌuΩeppi Stivala kien surmast direttur tal-banda ‘La Matul ˙ajtu Ìanni Vella ˙arreg g˙add kbir ta’ Stella’ g˙araf il-kapaçita u l-˙ila ta’ Ìanni Vella tant Ωg˙aΩag˙ u tfajliet kemm fit-teorija kif ukoll fil- li afdalu r-responsabilita ta’ klarinett solista. Tant prattika muΩikali. Fil-fatt bosta huma dawk li kellu ˙e©©a g˙at-tag˙lim tal-muΩika li t˙arreg ukoll t˙arrgu g˙andu fil-vjolin. Ìanni Vella ta’ sehem tajjeb fil-vjolin, vjolincell u anke fil-pjanu. ukoll fl-operetti f’G˙awdex. Kien hu li g˙amel l- Bejn l-1951 u l-1956 Mro Ìanni Vella kien operetta ‘La Piccola Olandese’ fl-1955 u fl-1956, fl- jokkupa l-kariga ta’ surmast direttur tal-banda ‘La iskola Primarja u fl-Oratorju Don Bosco Stella’, waqt li wara l-˙atra ta’ ibnu il-Prof. Joseph rispettivament. F’operetti o˙ra sehmu kien li Vella fl-1970 b˙ala surmast direttur tal-banda ‘La jikkunççerta u jirran©a l-muΩika. Stella’, huwa baqa jservi l-banda b˙ala assistent Is-surmast Ìanni Vella kkompona wkoll direttur sas-sena 1981. bçejjeç muΩikali li llum huma arkivjati fl-arkivju Barra l-banda ‘La Stella’, Ìanni Vella g˙andu muΩikali tas-surmast Colin Attard. Fost dawn wkoll konnesjoni kemm mal-banda ‘San ÌuΩepp’ ta’ insibu: Tantum Ergo u Confitebor. Hawn kiteb ukoll G˙ajnsielem u kemm mal-banda’Prekursur” tax- l-innu tat-Tridu f’©ie˙ l-Assunta li j©ib l-isem ta’ ‘O Xewkija. Fill-fatt nafu li wara li spiççat it-tieni gwerra Prima Virgo Prodita’. Dan l-innu kien ©ie rregalat dinjija huwa prova g˙al xi snin jer©a’ jqajjem fuq lill-Knisja Kattidrali ta’ G˙awdex. saqajha lil banda ‘San ÌuΩepp’ li dik in-nhar kienet Mro Ìanni Vella kien miΩΩewwe© lil g˙adha fi ˙dan l-istitut ta’ San ÌuΩepp mnejn ˙adet Annunzjata mwielda Attard. Miet nhar il-11 ta’ isimha. Nafu wkoll li fl-1930 g˙al xi Ωmien kien ukoll Novembru 1990 u fil-funeral tieg˙u ˙adet sehem in˙atar surmast direttur tal-banda ‘Prekursur” flok il-banda ‘La Stella’ billi daqqet marçi funebri. Mro. Indri Bor©. Is-Surmast Ganni Vella kien ukoll wie˙ed mit-tlett diretturi ma˙tura sabiex jidderi©u Grazio Grech l-orkestra fil-British Institute fis-snin erbg˙in. B˙ala vjolinista, Ganni Vella kien jie˙u sehem Akkwista kopja tal-ktieb: mal-membri tal-orkestra li kien jie˙du sehem fil- MuΩiçisti, KompoΩituri G˙awdxin, Maltin u Barranin festi f’G˙awdex. Fost dawn l-orkestri jew muΩika Li g˙adu kif ippublika Grazio Grech Ikteb: ‘Gawferh, Triq is-Salib, Xewkija, Gozo Festa Madonna ta’ Loreto 2006 27 40 Sena mir-Rinovazzjoni

Wara l-perjodu ikrah tat-Tieni Gwerra Fi Ωmien is-Surmast ÌuΩeppi Farrugia l- Dinjija, il-Banda sfat fi kriΩi min˙abba nuqqas ta’ banda g˙amlet qabΩa kbira, tant li minbarra s- bandisti u g˙amlet Ωmien wieqfa. IΩda bosta servizzi, kienet ti©i mistiedna wkoll ittella Ωg˙aΩag˙, f’nofs is-snin sittin re©g˙u bdew juru programmi muΩikali f’bosta festi. Wara li s- interess fil-muΩika. Id-direttur ta’ l-Istitut ta’ San surmast Farrugia miet ˙esrem fl-1992, il-banda ÌuΩepp Mons. Galea Rapa re©a ©abar numru ta’ g˙addiet f’idejn is-Joseph N. Sammut. Dan is- bandisti miΩ-Ωmien ta’ qabel l-gwerra u beda t- surmast mexxa b’g˙aqal g˙al-g˙axar snin u ta ta˙rig muΩikali. kontribut kbir lill-banda ‘San ÌuΩepp’. Fid-9 ta’ Mejju 1966 ta˙t is-Surmast Ωag˙Ωug˙ Tifkira li ma tintesiex malajr hija meta l- ÌuΩeppi Farrugia beda t-tag˙lim tal-muΩika u fis- banda laqg˙et lill-Papa Ìwanni Pawlu ll fil-port 7 ta’ Mejju 1967 sar març fl-okkaΩjoni tar- ta’ l-Im©arr fi-9 ta’ Mejju 1992 meta Ωar il-gΩira Rinovazzjoni tal-banda. Il-bandisti bdew jiΩdiedu tag˙na. u l-banda bidet ti©i mistiedna fl-ir˙ula G˙awdxin FiΩ-Ωmien il-President Loreto Spiteri il- u bdiet tie˙u sehem estensiv fil-festa tal-Madonna Banda ‘San ÌuΩepp’ kellha pa©na o˙ra glorjuΩa ta’ Loreto f’G˙ajnsielem. meta ˙ar©et iddoqq g˙all-ewwel darba barra minn Fi Ωmien li ÌuΩeppi Cauchi kien President xtutna. Din l-okkaΩΩjoni kienet meta ©ie ``elebrat saret talba lid-Direttur ta’ l-istitut biex bil-permess is-700 anniversarju tas-Santwarju Lauretan ta’ l-Isqof, il-banda to˙ro© mill-istitut ta’ San f’Loreto. Jakkumpanjaw il-banda kien hemm ÌuΩepp. Fit-12 ta’ Diçembru 1969, il-banda bdiet kontin©ent ta’ 180 persuna fosthom l-Eççelenza tuΩa post fi Triq Perelles. Fl-1 ta’ Jannar 1973, Tieg˙u Nikol Cauchi, dak inhar isqof t’G˙awdex. f’Laqg˙a Ìenerali ©ie deçiΩ li jinbena kaΩin ©did. Minbarra f’Loreto, il-banda daqqet fil-Belt ta’ Fis-17 ta’ Diçembru 1973 ta˙t il-presidenza tas-Sur Fiuggi, qrib Ruma u f’Pompei. Amabile Cauchi, l-kumitat akkwista biçça art biex L-anniversarju ta’ 75 sena j©ib mieg˙u surmast jinbena l-kaΩin. Dan kien bil-˙e©©a u l-˙idma sfieqa ©did, Mro Sunny Galea, mill-Belt Victoria. Mal-ewwel tas-Sur ÌuΩeppi Attard u bosta bandisti. Fil-15 ta’ dehret l-esperjenza vasta tieg˙u li l-banda ser tag˙mel Frar 1974 beda x-xog˙ol tal-bini u fi ftit xhur tlesta qabΩa o˙ra l-quddiem. G˙al din l-okkaΩjoni saret s-sular t’isfel. Fis-17 ta’ Novembru 1975 il-kaΩin wirja fil-KaΩin u Akkademja muΩikali Letterarja ta˙t infeta˙ g˙all-pubbliku biex il-banda jkollha l-post il-Patroçinju ta’ Prof Giudo De Marco, dakinhar tag˙ha u hekk it-tag˙lim u l-kunçerti marru ’l President ta’ Malta fis-Santwarju tal-Madonna ta’ quddiem kif ukoll setg˙u jsiru diversi attivitajiet Loreto, ©ewwa G˙ajnsielem. Il-President, is-Sur Paul o˙ra. Scicluna g˙amel diskors ta’ l-okkaΩjoni fejn irrakkonta 28 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp l-istorja tas-soçjeta’ mis-sena 1928 sas-sena 2003. Il- Cauchi. Xi ˙a©a ta’ unur g˙as-Soçjeta’ tag˙na hi li l- President Paul Scicluna, f’sena li dam President mexxa assistent Surmast Frankie Debono n˙atar b˙ala s-soçjeta’ l-quddiem b˙all-presidenti ta’ qablu u hawn Surmast Direttur tal-banda “Ite ad Josef” tal-Qala. il-kumitat ˙a ˙sieb jkompli jirrinnova t-tkomplija ta’ F’dawn l-erbg˙in sena kienu bosta s-suççessi quddiem il-kaΩin. tal-banda. Il-banda pparteçipat f’diversi Ix-xog˙ol tar-Rinovazzjoni ta’ quddiem il-kaΩin okkaΩΩjonijiet u avvenimenti kemm f’G˙awdex kif inbeda mill-President Anton Agius pero’ dan il- ukoll f’Malta. Minbarra s-servizzi, l-banda rrekordjat President ma rahx lest g˙ax f’April 2005 ˙alla dan il- diveri settijiet ta’ marçi brijuΩi kif ukoll funebri. Dawn Wied tad-dmug˙. Is-soçjeta’ sfat bla president. Hawn huma t-timbru li l-banda se t˙alli b˙ala tifkira. Irrid in˙atar Spiridione Cauchi b˙ala A©ent President fejn inrodd ˙ajr lil kull min ta s-sehem tieg˙u matul dawn kompla l-pro©ett ta’ quddiem il-kaΩin. Is-Surmast l-erbg˙in sena mir-Rinovazzjoni. Óajr speçjali jmur Sunny Galea rregala lis-soçjeta’ xi marçi brijuΩi minn lill-presidenti, surmastijiet, membri tal-Kumitat, kif tieg˙u. Il-Kumitat iddeçida li jag˙mel CD ta’ numru ukoll lill-bandisti u membri li tull dawn is-snin ta l- kbir mill-marçijiet brijuΩi tas-Surmast Galea. ener©ija, s-sehem u l-kontribut tag˙hom biex l-G˙aqda Is-sena 2006 ©abet mag˙ha kumitat ©did u aktar MuΩikali seg˙tet timxi l-quddiem. Ωg˙aΩug˙. Imexxi dan il-kumitat insibu l-President Gino Cauchi, iben l-ex President tas-Soçjeta’ Joseph Loreto Galea Arkivista u Delegat

Servizzi mill-Banda ‘San ÌuΩepp’ A.D. 1928 2005-2006

6 ta’ Novembru, 2005 Jum it-Tifkira ‘Fanfarra’ G˙ajnsielem 10 ta’ Dicembru, 2005 Marc Festa Liturgika Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 26 ta’ Dicembru, 2005 Manifestazzjoni bil-Bambin tal-Milied G˙ajnsielem 3 t’April, 2006 Funeral ta’ l-Ex Bandist Frankie Xuereb G˙ajnsielem 7 t’April, 2006 Purcissjoni tad-Duluri G˙ajnsielem 12 t’April, 2006 Kuncert ta’ MuΩika Sagra G˙ajnsielem 14 t’April, 2006 Gimg˙a l-Kbira – Purcissjoni Nadur 28 t’April, 2006 Recording tal-Marci l-Godda G˙ajnsielem 7 ta’ Mejju, 2006 Purcissjoni – San ÌuΩepp G˙ajnsielem 10 ta’ Gunju, 2006 Marc Festa Sant’Antnin G˙ajnsielem 11 ta’ Gunju, 2006 Purcissjoni Sant’Antnin (Kancellata) G˙ajnsielem 24 ta’ Gunju, 2006 Marc Festa San Gwann il-Battista Xewkija 27 ta’ Gunju, 2006 Marc u Programm Strumentali Nadur 1 ta’ Lulju, 2006 Marc Festa Santa EliΩabetta G˙arb 14 ta’ Lulju, 2006 Marc u Programm Strumentali San Gorg Rabat 22 ta’ Lulju, 2006 Marc Festa Santa Margerita Sannat 29 ta’ Lulju, 2006 Marc u Programm Festa San Lawrenz San Lawrenz 5 t’Awwissu, 2006 Marc Festa San ÌuΩepp Qala 15 t’Awwissu, 2006 Marc u Programm Strumentali Festa Santa Marija Rabat 21 t’Awwissu, 2006 Hrug ta’ l-istatwa Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 22 t’Awwissu, 2006 Marc u Programm Strumentali G˙ajnsielem 24 t’Awwissu, 2006 Marc Festa Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 25 t’Awwissu, 2006 Dimostrazzjoni Festa Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 26 t’Awwissu, 2006 Marc tat-Translazzjoni Festa Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 26 t’Awwissu, 2006 Marc ta’ Lejliet il-Festa- Festa Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 27 t’Awwissu, 2006 Marc ta’ Qabel il-Purcissjoni – Festa Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 27 t’Awwissu, 2006 Purcissjoni Festa Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 27 t’Awwissu, 2006 Marc ta’ l-G˙eluq Festa Madonna ta’ Loreto G˙ajnsielem 7 ta’ Settembru, 2006 Marc ta’ Lejliet il-Festa Marija Bambina Xag˙ra 28 t’Ottubru, 2006 Purcissjoni Sant’Antnin G˙ajnsielem Festa Madonna ta’ Loreto 2006 29 100 SENA MIT-TBERIK TAL-KNISJA TA’ SANT’ANTNIN – GÓAJNSIELEM waqg˙et fuq Sant’Antnin f’G˙ajnsielem. Dan qed ng˙iduh, biex wie˙ed jifhem minn hiex wie˙ed ikollu jg˙addi jekk irid jag˙mel xi ˙a©a ©dida, u b’kemm taqtieg˙ ta’ qalb P. Cesal iggranfa mar-rieda t’Alla, u j˙allih jag˙mel hu. U a˙na llum, mitt sena wara, qeg˙din inroddu ˙ajr lil Alla ta’ dan il-miraklu ˙aj ta’ Sant’Antnin u li g˙adu sejjer.

Illum… Biex jibqa‘ mfakkar dan il-jum tal-mitt sena mit-tberik tal-knisja, matul is-sena 2005-2006 saru diversi çelebrazzjonijiet. Nhar it-28 t’Ottubru 2005 saret quddies kkonçelebrata mmexxiha minn P. Albert Micallef fl-okkaΩjoni G˙addew mitt sena mit-28 t’Ottubru 1906, minn tal-ftu˙ tas-sena çentinarja. Bi preparazzjoni g˙al festa tat- mindu ta’ qabilna kienu g˙all-ftu˙ tal-knisja u t-tberik tag˙ha Tawmaturgu Sant’Antnin ta’ Padova, it-Tlettax it-Tlieta ©ew li sar mill-Isqof ta’ G˙awdex Mons. Giovanni Maria Camilleri. preparati b’mod aktar solenni fejn ©ew mistiedna diversi Il-wasla tieg˙u fl-4.00pm, ©iet milqug˙a bid-daqq tal-qniepen kategoriji ta’ nies differenti b˙al koppji, tfal, Ωg˙aΩag˙, persuni u l-fer˙ tan-nies li minn kmieni n©emg˙u fuq iz-zuntier tal- b’diΩabilita‘ u ommijiet fejn ppreΩentaw it-trabi lil Sant’Antnin. Knisja l-©dida. Kien hemm jistennewh il-Kustodju Provinçjal, Il-©img˙a tal-Festa kienet organiΩΩata b’mod aktar solenni P. Lwigi Attard, P. Anton M. Cesal, P. Serafin Scerri li kien il- fejn fiha ma naqsux li l-©img˙a tal-Festa kienet organiΩΩata Gwardjan flimkien ma’ ˙ames patrijiet o˙ra tal-Fraternita’ ta’ b’mod aktar solenni fejn fiha ma naqsux li jag˙tu sehem l- G˙awdex, seba’ studenti u l-erba’ Frajiet. Il-knisja ©iet imbierka abbatini Fran©iskani u Kor Sant’Antnin ta˙t id-direzzjoni ta’ mill-Isqof minn barra u minn ©ewwa u wara nfet˙et g˙all- Tony Galea flimkien ma’ l-orkestra ta˙t id-direzzjoni tal-Mro. pubbliku. Sar il-kant ta’ l-g˙asar u diskors ta’ l-okkaΩjoni minn Frankie Debono flimkien mat-tliet Baned ta’ G˙ajnsielem, Qala P. Feliç Grima. Wara, l-Kustodju Provinçjali, meg˙jun minn u Nadur. Sfortunatament, t-temp ma ppermettiex li ssir il- xi Ministri, kanta t-Te Deum quddiem Ìesù Ewkaristija. Purçissjoni. B’konsegwenza ta’ dan, ©ie deçiΩ li ssir f’Ottubru Dakinhar anke s-sema ng˙aqad fiç-çerimonja tat-tberik… fl-okkaΩjoni ta’ g˙eluq il-mitt sena mit-tberik. Il-Programm kienet ix-xita! Il-Knisja u l-kunvent nbnew bit-t˙abbrik ta’ Patri dettaljat jit˙abbar ‘il quddiem. Biss, minn hawn nistiednukom Anton Maria Cesal, imma fuq kollox bil-g˙ajnuna t’Alla, tal- ting˙aqdu mag˙na biex infakkru din il-©rajja b’ittri tad-deheb. benefattur Dun Ìwann Borg Kanonku tal-Kolle©©jata ta’ San Pawl Nawfragu tal-Belt Valletta li ta l-art g˙all-bini, tal- benefattur speçjali s-Sur ÌuΩeppi Sultana negozjant minn Fra Lorry Zerafa ofn Nadur, ta’ missirijietna, u xejn anqas tag˙na, li bis-sa˙˙a ta’ kul˙add din il-©awhra ta’ knisja hija kif qed narawha llum. Dakinhar tal-ftu˙ tal-Knisja, Patri Ìor© Xerri, li kien preΩenti lema˙ lil Patri Anton Maria Cesal jibki bil-fer˙. Tabil˙aqq malli l-Provinçjal intona t-Te Deum , flimkien mall-fwie˙a ta’ l-inçens b’ringrazzjament lil Alla, t˙allat mieg˙u d-dmug˙ ta’ fer˙ ta’ dawk ta’ qabilna. Dakinhar kien se˙˙ il-miraklu ta’ Sant’Antnin, li l-pro©ett li kien beda bla sold, kien lest. Il-Mulej jaf jag˙Ωel hu lil dawk li jridhom iwettqu l- pro©etti tieg˙u. Patri Anton Maria Cesal, kien bniedem li kellu fiduçja g˙amja f’Alla; bniedem li jaf xi jrid, jaf jaqra s-sinjali taΩ-Ωminijiet, jitqabad mall-kuntrarju, konvint minn dak li jag˙mel, u g˙alhekk kien ig˙addas rasu fix-xog˙ol, u f’isem Alla jibqa’ miexi. Minkejja d-diffikultajiet li sab ma’ wiççu, minn min ma tistenniex, ˙a f’idejh il-Knisja, illum parroçça tas-Sacro Cuor f’tas-Sliema, u fl-istess Ωmien tefa’ ˙arstu fuq G˙awdex. Meta l-ewwel patrijiet ©ew f’Ta’ Gliex, lanqas biss kellu minfejn i˙allas tmien liri kera, ˙are© jittallabhom, a˙seb u ara kemm kellu f’idu biex jibni knisja u kunvent! X’ma jibkix P. Cesal meta ra lesta l-knisja, bla sold dejn: jekk mhux ma’ Sant’Antnin. Ma niΩbaljawx jekk ng˙idu li Sant’Antnin ried din l-unika knisja f’ismu hawn ©ewwa G˙awdex. Kemm ˙abbat wiççu ma’ nkwiet P. Cesal, meta kellu jag˙Ωel bejn hawn jew San Pawl il-Ba˙ar. Ma kienx bniedem li jaqta’ qalbu: kieku riedhom it-tnejn, imma kellu jbaxxi rasu g˙ar-rieda tas- superjuri ©odda, li ma kienux ta’ l-istess fibra tieg˙u, u l-g˙aΩla 30 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

zzopardi GRI MA Autoec nrt KIOSK

you can find:

Pastizzi Qassatat Carmel Azzopardi Pizza Director Burgers Hot Dogs Rolls Soft Drinks Wine Spirits 107, Triq l-Ewropa, Ice Cream etc Victoria, VCT111, Gozo, Tel: 2156 4110 Tel/Fax: 2155 3715 Mgarr Harbour Tel: 2155 3072 Mob: 7970 6279

Blue MARIO Anchor REFALO Bar

Raymond Caruana Street, Pjazza tad-Dehra G˙ajnsilem G˙ajnsielem Tel: 2155 3190 Festa Madonna ta’ Loreto 2006 31 SEHEM IL-KAÛINI TAL-BANED (Editorjal li kien deher fil-ÌENS fit-12-6-04 li jidhrilna li g˙adu jg˙odd g˙al lum)

Il-festi huma mumenti sbie˙ fil-˙ajja tag˙na. istatistika, numru mdaqqas ta’ persuni l-aktar tfal Kul˙add jistennihom u jipparteçipa fihom. Jag˙tu u Ωg˙aΩag˙ biex jitg˙allmu l-istrumenti bandistika dimensjoni sabi˙a u ˙ajja lis-sajf s˙un Malti. Dan u jkabbru fihom l-g˙oΩΩa g˙all-muΩika, kemm barra li huma attrazzjoni g˙all-eluf ta’ turisti li bandistika kif ukoll klassika. jΩuruna fix-xhur tas-sajf. Madankollu, jidhrilna li f’dan il-qasam Fost quddiem nett fl-organizzazzjoni tal- je˙tieg’ li jid˙ol sens akbar ta’ professjonaliΩmu. festi, insibu l-kaΩini tal-baned li bis-sehem attiv Hija sfortuna, li ˙afna drabi l-livel muΩikali huwa tag˙hom, jikkontribwixxu g˙al spettaklu wie˙ed baxx. Jie˙tieg li l-baned ja˙dmu aktar muΩikali u kulturali fl-ibliet u l-ir˙ula tag˙na. flimkien biex jinqalg˙u mid-dilettantiΩmu u jtejbu l-kwalita’ tal-prodott tag˙hom. Minkejja li l-kaΩini tal-baned huma istituzzjonijiet li ilhom snin twal li twaqqfu, xorta Matul dawn l-a˙˙ar snin, il-Knisja ˙adet wa˙da g˙adhom jattiraw numru kbir ta’ membri g˙add ta’ inizjattivi, flimkien mal-kappillani u l- u ammiraturi.. L-statistika turi li matul is-sena l- Assoçjazzjoni tal-KaΩini tal-Baned biex fil-festi o˙ra n-numru ta’ bandisti Ωdied g˙al 4,099 mit- tag˙ha jkun hemm aktar kontrolli, ma’ jsirux 3,758 fis-sena ta’ qabel. Kif Ωdied ukoll in-numru affarijiet li jmorru kontra l-ispirtu tal-festa Maltija, tal-membri tag˙hom li tela’ g˙al kwaΩi 26,000 u aktar importanti, jidhrilna, biex il-festi jibqg˙u persuna. L-istess statistika turi li d-d˙ul tal-kaΩini verament festi Insara. tal-baned fis-sena 2003 kien ta’ Lm854,966 . Meta tqis li l-kaΩini g˙amlu qlig˙ biss ta’ Lm29,500, Minkejja l-isforzi kollha li saru, g˙ad hemm jidher çar li d-d˙ul kwaΩi kollu qed ikun fl- lok g˙at-titjib biex l-affarijiet isiru a˙jar. Il-kaΩini attivitajjiet li huma jwettqu, b’mod partikulari fil- jistg˙u jag˙tu kontribut kbir biex tonqos il-pika bla jiem tal-festi. bΩonn. Ma nistg˙ux nifhmu kif, per eΩempju, saret ‘’moda’’(f’G˙awdex almenu biss f’çerti lokalitajiet) Il-baned in˙olqu mhux biss biex ikabbru l- li jindaqqu çerti marçi bil-partitarji festi ta’ l-ibliet u l-ir˙ula imma fuq kollox biex jakkompanjawhom bi kliem insulenti u tg˙ajjir lill- ikattru l-kultura muΩikali fost il-poplu tag˙na. Dan kaΩini jew festi rivali. Possibbli li dan jg˙in biex hu kontribut li matul is-snin huma qdew tant tajjeb. titkabbar l-g˙aqda fost il-parruççani u tikber il- kultura muΩikali ? Huma kienu u g˙adhom jattiraw lejhom, kif turi l-

Pro©etti Ìodda

•Bandiera tas-Soçjetà ©dida ma˙duma minn Nienu Cutajar tal-Mellie˙a

• Ûew© notice boards ©odda fid- da˙la tal-KaΩin ma˙duma minn Frans Vella

•Tmintax il-Falldrappa g˙at- twieqi tal-KaΩin ma˙duma minn Kelina Ciantar (ritratt)

•Computer system ©dida fl- uffiçju tal-Kumitat 32 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp FRANKIE XUEREB G˙addew kwaΩi ˙ames xhur mill- a˙bar tra©ika tal- mewt ta’ Frankie iΩda l-memorji tieg˙u g˙adhom u jibqg˙u friski f’mo˙˙na.

B˙al ma kont ktibt qabel, Frankie da˙al idoqq g˙all- ewwel darba mal- Banda fil-festa tar- ra˙al tal-1969. Minn dak-in-nhar sal-©urnata ta’ mewtu qatt ma ˙ares lura u baqa jag˙ti sehmu regolarment lill- banda li tant kellu g˙al qalbu. G˙ajr forsi g˙al xi perjodi qosra meta kien ikun imsiefer, l-attendenza tieg˙u kienet dejjem kontinwa. Fit- pedament sod li fuqu kienet u g˙adha mibnija l- tlajja u l-inΩul li g˙addiet minnhom l-banda, lil banda. Illum il-parti tieg˙u qed idoqqha Loreto Frankie kont tarah minn ta’ quddiem biex jag˙ti Vassallo u minn hawn nixtieq nawguralu biex jimxi dik id-daqqa t’id sabiex jara is-soçjeta timxi g˙all- fuq il-passi tieg˙u. Nixtieq ukoll nie˙u l-okkaΩjoni ahjar. biex f’isem s-soçjeta nirringrazzja lil ˙uh Charlie li g˙alkemm ©arrab din it-telfa, xorta baqa’ jag˙ti Frankie kellu livell tajjeb ˙afna fil-muΩika u is-sehem tieg˙u b˙ala bandist. Kien att sabi˙ meta speçjalment fid-daqq tal-Corno. Narawh dejjem l-kumitat irregala l-istrument ta’ Frankie lil ˙uh idoqq il-parti prima fil-programmi u f’impenji Charlie li fil-fatt qieg˙ed juΩah illum. muΩikali o˙ra li jkolla l-banda. Kien ukoll element importanti ˙afna fl-G˙ajnsielem Ensemble diretta Ma naqasx is-Surmast preΩenti Sunny Galea li mill-Maestro Frankie Debono. Kien ukoll ji©i jiddedika març funebri “In Memoria di Frankie msejja˙ biex idoqq ma’ baned o˙ra G˙awdxin. Dan Xuereb” li ndaqq g˙all-ewwel darba fil-programm kollu jixhed x’mankanza muΩikali ˙alla fis-Socjeta funebri li sar fil-knisja l-qadima nhar l-Erbg˙a, 12 MuΩikali tag˙na. t’April 2006.

G˙al numru ta’ snin ta sehmu b˙ala player ma’ Frankie, il-funeral kbir u sabi˙ li kellek juri biç-çar G˙ajnsielem F.C. kif ukoll kont issibu minn ta’ x’rispett kont tgawdi mill-G˙ajnselmiΩi. Il- quddiem biex jg˙in lir-ra˙al twelidu li tant kien memorji sbie˙ tieg˙ek jibqg˙u mag˙na g˙al i˙obb. Serva ukoll g˙al xi snin b˙ala membru fil- dejjem. Kunsill Lokali t’G˙ajnsielem.

F’kull attivita li jkollha l-banda, ˙arsti dejjem taqa’ fuq il-post fejn kien joqg˙od Frankie. Illum post Joe Galea vojt iΩda nitfarra© meta na˙seb x’ta lill-banda u lil Bandist ra˙al twelidu. Kien bandist eΩemplari, serju u Festa Madonna ta’ Loreto 2006 33 34 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp GÓAJNSIELEM FI ÛMIEN IL-GWERRA minn Charles Bezzina

ta’ sagrifiççju, ta’ ©u˙ u ta’ tbatija. Hija ©rajja li se˙˙et mhux tant ’il bog˙od u li g˙all-grazzja t’Alla g˙adha miftakra minn g˙add ta’ anzjani. Dawn ilkoll g˙andhom xi esperjenza x’jirrakkuntaw dwar il-gwerra, dwar il-kerfju, dwar il-blekawt, il-blekmarkit, is-sirena, dwar ir- razzjon u dwar l-g˙aks li ˙akimhom. Illum ˙siebi jmur lura u nhewden kemm fiΩ-Ωmien ikra˙ tal-gwerra l-G˙awdxin g˙arfu jissagrifikaw ru˙hom biex pajjiΩna jkun ˙ieles, u biex il-©enerazzjoni tal-©ejjieni tkun libera mill- jasar tan-NaΩiΩmu u biex is-sisien tad- demokrazija ma ji©©arrfux ta˙t it-toqol ta’ l- egoiΩmu u d-dittatura.

U hawn ni©i g˙al G˙ajnsielem. G˙ajnsielem fil- gwerra kellu wkoll is-sehem tieg˙u fil-gΩira G˙awdxija. Tajjeb insemmi li l-Iskola Primarja fi Triq Óamri, kienet fil-gwerra maqsuma f’Ωew© sulari, g˙all-bniet u g˙as-subien. Fit-30 ta’ Jannar 1941, is-sular ta’ fuq tas-subien ittie˙ed mir- refu©jati Maltin, li dik il-˙abta invadew lil G˙awdex. Dawn damu hemm sat-18 ta’ Novembru 1941, meta mbag˙ad ©ew trasferiti fl-Iskola Primarja ta’ Kerçem. It-tfal g˙alhekk kienu jitg˙allmu erba’ sig˙at kuljum inkluΩi s- Sibtijiet. Is-subien kienu jitg˙allmu filg˙odu jew IΩ-Ωmien jg˙addi, jeqred u jtemm. Óafna ©rajjiet filg˙axija. Fit-8 ta’ April 1942, fi Triq Simirat u fi ta’ l-img˙oddi huma litanija twila ta’ avvenimenti Triq Marina, inkrew Ωew© kmamar biex imorru li ©raw tul is-sekli. Óafna stejjer ta’ l-img˙oddi jitg˙allmu xi tfal. F’din l-iskola kienet ukoll ntilfu mal-medda taΩ-Ωminijiet filwaqt li o˙rajn tinΩamm l-iskola ta’ bil-lejl. idda˙˙lu f’kotba kbar biex jibqg˙u tifkira dejjiema. B˙al ˙oloq f’katina tissawwar l-istorja Fuq kollox G˙ajnsielem kellu jduq mill-qilla u b˙al ©ebla fuq o˙ra jinbena l-˙ajt tal-©rajjiet sfrenata tal-g˙adu. Nhar il-Óamis 29 ta’ Jannar imka˙˙al bl-istejjer sbie˙ jew koroh, ta’ fer˙ jew 1942, sar ˙bit mill-ajru. Ajruplan Junker 88 tefa’ ta’ diq li minnhom g˙addew missirijietna. sitt bombi f’G˙ajnsielem, u wa˙da minnhom B’hekk jinkiteb il-ktieb ta’ artna, ktieb li b˙ala waqg˙et direttament fuq id-dar bin-numru 112 ma˙Ωen ta’ g˙arfien, jg˙addi l-fatti ta’ lbiera˙ fi Triq Óamri. Din kienet tas-Surmast Wenzu b’çerta elokwenza, biex min jaqra jkun jaf, Grech ta’ 53 sena, u li kien il-kap ta’ l-iskola ta’ l- jitg˙allem u jsir jaf minn xiex g˙addiet il- istess ra˙al. Il-˙in kien bejn fis-7.15 ta’ filg˙odu. ©enerazzjoni ta’ qabel. B’hekk xi ©rajjiet ta’ l- Il-˙ames bombi l-o˙ra waqg˙u bejn wie˙ed u img˙oddi baqg˙u miftakra, img˙ollija g˙all-©ie˙ ie˙or mhux tant ’il bog˙od minn dik li waqg˙et fuq l-altar tal-patrija tag˙na u mΩejna b’kuruna fuq id-dar tal-familja Grech. Xi djar minn Triq ta’ rand li ma tinxef qatt. Óamri ©arrbu ˙sarat. Óames persuni minn familja wa˙da mietu u o˙rajn sfaw feruti. Dan Imma llum ˙siebi se jmur lejn ©rajja wa˙da kien ˙bit fejn f’G˙awdex ˙alla ˙ames persuni kiebja, ©rajja kbira ta’ qirda u mewt, ta’ hemm u mejtin minn familja wa˙da. L-ebda attakk mill- Festa Madonna ta’ Loreto 2006 35 ajru li kien ©ara qabel f’G˙awdex ma kellu G˙all-ewwel iΩ-Ωg˙ar po©©ewhom fil-Casa Madre daqshekk vittmi. Kienet g˙alhekk g˙alina l- tag˙na - Triq Palma, Victoria, u l-kbar qag˙du G˙awdxin ©rajja tabil˙aqq kerha u drammatika, g˙al ftit is-Seminarju ta’ G˙awdex. Wara xi dehxa g˙al gΩira tant kwieta. xhur, il-kbar ˙aduhom f’Ωew©t idjar l-Im©arr, ma’ ©enb il-Kunvent tal-Patrijiet ta’ ÌieΩu u Ω-Ωg˙ar Id-dar bin-numru 112 fi Triq Óamri, i©©arrfet f’dar fi Strada t-Telg˙a, il-Qala.2 Fir-Rebbieg˙a g˙al kollox. Fiha kienet tg˙ix il-familja Grech. 1945 it-tfal u s-sorijiet bdew jaqsmu lura lejn Carmela Grech mart Wenzu, ta’ 49 sena flimkien Malta ftit ftit, u sas-6 ta’ Mejju 1945 kollha ma’ erba’ wliedha John Grech ta’ 14-il sena, re©g˙u lura fl-Istitut ta’ Fra Diegu. An©ela Grech ta’ 7 snin, Agnes (Ines) Grech ta’ 16-il sena u Amalia Grech ta’ 17-il sena (li Fil-knisja ta’ ÌieΩu dawn kienu kull filg˙odu nstabet feruta serjament ˙dejn il-bieb ta’ barra u jisimg˙u l-quddies … u tant kellhom tfajliet li mietet ftit minuti wara li ˙aduha l-Isptar mag˙hom li kienu jimlew l-ewwel postijiet. Victoria), kollha ntradmu u sfaw vittmi ta˙t id- G˙all-˙ti©ijiet spiritwali tag˙hom kienu jinqdew dar tag˙hom stess. O˙thom, Rita Grech ta’ bil-patrijiet tal-kunvent. Dawn kienu l-a˙˙ar madwar 23 sena, korriet gravi u ttie˙det l-Isptar sorijiet trasferiti li telqu minn G˙awdex wara li Victoria fejn damet 37 jum. Korrew ukoll f’din ntemmet il-gwerra. Xi sorijiet o˙ra Fran©iskani id-dar Theresa Grech1 ta’ 21 sena u Joe Grech ta’ minn postijiet o˙ra f’Malta kienu wkoll ©ew 12-il sena. Wenzu Grech, li kien il-quddies fil- trasferiti f’G˙awdex u g˙al Ωmien tqieg˙du fid- parroçça tar-ra˙al, ma ©ralu xejn iΩda dda˙˙al l- dar tal-ville©©jatura li s-Sorijiet Fran©iskani tal- Isptar Victoria u nΩamm madwar 19-il jum Karità g˙andhom il-Qbajjar ta’ G˙awdex. min˙abba l-qatg˙a li ˙a. Id-dar bin-numru 113 ta’ Vincent Galea ta’ 84 sena, id-dar bin-numru Ma jistax jonqos li f’G˙ajnsielem fil-Gwerra kien 102 ta’ Dun ÌuΩepp Galea, id-dar bin-numru 110 hemm g˙add ta’ xeltrijiet. Fosthom fi Triq Óamri, ta’ ÌuΩeppa Rapa ta’ 60 sena, armla ta’ Mikiel Triq Fawwara, Pjazza tal-Knisja, Triq il-Ìnien, (Ta’ Peppina), id-dar bin-numru 89 ta’ Wenzu Triq G˙ajnsielem, tnejn fi Triq l-Im©arr, Triq Refalo ta’ 60 sena, u d-dar bin-numru 90 ta’ Simirat, Triq in-Nadur u xi o˙rajn. F’dawn ix- Joseph Cauchi (Ta’ Ûeppu Kamra) ta’ 36 sena, xeltrijiet bosta nies minn G˙ajnsielem kellhom ilkoll sfaw bi ˙sarat kbar kawΩa tal-bombi. jg˙addu sig˙at twal, iljieli s˙a˙ bi tbatija fil-kes˙a u l-umdità, jitolbu u jg˙idu r-RuΩarju. It-tfal ta’ Insemmi wkoll li G˙ajnsielem fil-gwerra laqa’ l-iskola, min-na˙a l-o˙ra, kemm -il darba wkoll is-Sorijiet Fran©iskani fi Triq Sant’ Antnin. kellhom jitwaqqfu mil-lezzjoni biex waqt ˙bit Dawn kienu ©ew trasferiti G˙awdex min˙abba imorru fix-xelter u ma jitg˙allmu xejn. l-qilla sfrenata tal-g˙adu fuq Malta. Proprju l- ewwel sorijiet trasferiti f’G˙awdex kienu s- Fil-Victory Kitchens f’G˙ajnsielem kien hemm Sorijiet Fran©iskani ta’ l-Orfanatrofju ta’ Fra madwar 400 irre©istrati. Din g˙all-ewwel kienet Diegu ta’ Villambrosa, il-Óamrun. Dawn kienu f’Nadur Road imbag˙ad ©iet trasferita f’numru ©ew f’G˙awdex kmieni fil-gwerra u kienu 121 Triq Óamri. F’dawn il-kçejjen kien jitqassam tpo©©ew f’diversi postijiet. Aktar tard marru fil- l-ikel … iΩda ikel mill-ifqar bil-kemm jittiekel. post mag˙ruf b˙ala “Ta’ Gliex”, qrib sewwa l- IΩda jekk tkun bil-©u˙ u m’g˙andekx minfejn knisja u l-kunvent ta’ ÌieΩu tal-patrijiet, fi Triq i©©ib, x’tag˙mel! Ma’ dawn lanqas nista’ ninsa Sant’ Antnin, G˙ajnsielem, fejn fil-11 ta’ Mejju l-Uffiççju ta’ l-Informazzjoni u l-Propaganda li 1941, min˙abba l-bombi, kien in©ab il-kurçifiss kien infeta˙ f’G˙ajnsielem minn Ìor© Pisani u mirakoluΩ ta’ ÌieΩu mill-belt Valletta. Mit-tag˙rif George Ransley, il-kummissarju g˙al G˙awdex, img˙oddi u mislut mill-Kronaka ta’ l-Istitut ta’ f’Nru 42 Triq Simirat, nhar il-Óadd 4 ta’ April Villambrosa nixtieq nikkwota: 1943 u tbierek mill-Kappillan Dun Fran©isk Mizzi. It-tfal flimkien mas-sorijiet telqu lejn G˙awdex fid-19 ta’ Ìunju 1940 bil-kunsens u l-bontà ta’ l- Fl-a˙˙arnett insemmi lil dawn l-G˙awdxin minn Isqof Mons. Mikiel Gonzi, li dak iΩ-Ωmien kien G˙ajnsielem li fil-gwerra tilfu ˙ajjithom. Billi Isqof ta’ G˙awdex. Peress li n-numru tat-tfal G˙ajnsielem jinsab qrib l-Im©arr, bosta kien kbir, allura ©ew imqassmin fi bnadi differenti. G˙ajnsielmin ittantaw xortihom fuq il-ba˙ar. 36 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

Malli kienu jispiççaw l-iskola bosta Ωg˙aΩag˙ tunnellata, fid-19 ta’ Awwissu 1946 fil-11 pm.7 kienu jinga©©aw mad-dg˙ajjes tal-pass bejn Dan il-vapur, ta˙t il-kaptan Raymond Powell, u G˙awdex u Malta. O˙rajn li kienu aktar li kien sejjer Ravenna fl-Adrijatiku, laqat mina u avventuruΩi kienu jinbarkaw ma’ vapuri g˙ereq wara li kien g˙adu kif telaq minn Venezja. merkantili u jba˙˙ru l-ib˙ra u l-oçeani. Huwa Mieg˙u mietu wkoll: ÌuΩepp Grima, Carmelo min˙abba dan il-fatt li bosta vittmi tal-gwerra Rapa, Anton Scicluna u Joseph Scicluna - kollha minn G˙ajnsielem mietu mg˙arrqa fil-ba˙ar minn G˙ajnsielem. mal-vapuri merkantili jew mad-dg˙ajjes tal-pass. Hawn ta˙t se nag˙ti lista dettaljata ˙afna tal- Cauchi ÌuΩepp (Ta’ Çella) ta’ 17-il sena, bin vittmi G˙ajnsielmin li mietu tul l-a˙˙ar gwerra. Ìanni u Marija Galea, li kien joqg˙od f’Nru 6 Din il-lista tinsab fil-ktieb li g˙adni kemm ˙ri©t Triq il-Ìnejna. Fis-27 ta’ Lulju 1943 huwa sab “IL-VITTMI GÓAWDXIN TAT-TIENI jew ˙a bomba mill-kampijiet ta’ l-Amerikani li GWERRA”. kienu fejn illum hemm il-Gozo Press, u fil-Pjazza ta’ G˙ajnsielem qag˙ad jilg˙ab biha sa ma Abela Mikiel (Ta’ ÌewΩa) ta’ 20 sena, bin An©elo splodiet u ˙allietu gravi. Ittie˙ed l-Isptar Victoria u ÌuΩeppa Xuereb minn Triq Simirat. Twieled b’ambulanza Amerikana, fejn miet l-g˙ada ta’ l- G˙ajnsielem fl-20 ta’ Jannar 19223 u g˙ereq b˙ala inçident, it-28 ta’ Lulju 1943 fil-5.00 ta’ filg˙odu.8 Fireman fuq il-vapur merkantili Aliakmon fl-14 ta’ Mejju 1942.4 Costa Carmelo (Fixkel) ta’ 35 sena, bin Girgor u Loreta Costa, li kien joqg˙od f’Nru 83 Triq Azzopardi Pawlu (Il-Qattus) ta’ 53 sena, bin Óamri. Hu miet fuq id-dg˙ajsa Stella Maris (G38) Joseph u Marija Galea, Ωew© Marija Attard, li imlaqqma “Tal-Biççerin” meta kienet ©ejja lejn kien joqg˙od f’Nru 15 Triq Fawwara. Huwa miet G˙awdex fil-15 ta’ Marzu 1941. Ódejn ix-Xatt ta’ fid-29 ta’ Diçembru 1941 meta kien ©ej mill-Port Pinto (Pinto Wharf) din ˙abtet ma’ mina u il-Kbir lejn G˙awdex ma’ l-iskuna Marie g˙erqet.9 Ma’ Costa mietu wkoll Salvu Grech Georgette.5 Fuq l-iskuna kien hemm madwar 20 minn G˙ajnsielem, Emanuel Borg mix-Xewkija persuna. Fil-vja©© tag˙ha lejn G˙awdex, tard u Salvu Rapa min-Nadur. wara nofsinhar, l-iskuna Marie Georgette waqt li kienet quddiem Pembroke viçin id-Dragunara, Grech An©ela (Tas-Surmast) ta’ 7 snin, bint ©iet attakkata minn Ωew© ajruplani ÌermaniΩi u Wenzu u Carmela Agius, li kienet toqg˙od f’Nru ˙adet in-nar g˙ax fuqha kellha xi tankijiet tal- 112 Triq Óamri. Hija mietet mirduma ta˙t ir- petrol. Fuq l-iskuna korrew diversi persuni u rovini tad-dar (flimkien ma’ ommha u tlieta o˙ra ma’ Azzopardi mietu wkoll (a) Feliç Bigeni (b) minn ˙utha) meta bomba waqg˙et fuq id-dar. il-Kaptan Marçell Theuma u (ç) ÌuΩepp Muscat Dan ©ara fid-29 ta’ Jannar 1942 ˙abta tas-7.15 ta’ li kien minn Ta’ Sannat. filg˙odu.10 Missierha Wenzu, ma ©ralu xejn g˙ax kien il-quddies, iΩda nΩamm l-isptar min˙abba Bigeni Feliç (Ta’ Portondu) ta’ 32 sena, bin l-qatg˙a. Tlieta o˙ra minn ˙utha korrew. Fran©isk u Marija Grima. Huwa twieled in- Dakinhar madwar sitt bombi ntefg˙u minn Nadur fl-10 ta’ Settembru 1909 u kien joqg˙od fi ajruplan ÌermaniΩ. B’konsegwenza tal-˙bit xi Triq Xandriku, in-Nadur. Meta kiber iΩΩewwe© o˙rajn li kienu joqog˙du viçin indarbu. lil M’Anna Scicluna minn G˙ajnsielem u kien joqg˙od fid-dar numru 55 fi Triq Óamri, Grech Carmela (Tas-Surmast) ta’ 49 sena, bint G˙ajnsielem. Dan in-negozjant miet fid-29 ta’ Antonio Agius u An©ela Grech, mart Wenzu, li Diçembru 19416 fuq l-iskuna Marie Georgette meta kienet toqg˙od f’Nru 112 Triq Óamri. Hija mietet kien ©ej lejn G˙awdex mill-Port il-Kbir. L-iskuna mirduma ma’ erbg˙a minn uliedha fid-dar ©iet attakkata minn ajruplani ÌermaniΩi. tag˙ha stess. Dan ©ara fid-29 ta’ Jannar 1942, Mieg˙u mietu (a) Pawlu Azzopardi (b) Marçell kawΩa ta’ bomba li waqg˙et fuq darha.11 Theuma u (ç) ÌuΩepp Muscat minn Ta’ Sannat. Grech Emilja jew Amalia (Tas-Surmast) ta’ 17- Bugeja Emanuel (Taç-Çinçellana) ta’ 24 sena, bin il sena, bint Wenzu u Carmela Agius, li kienet Mikiel u Marija Mercieca, minn Triq Sant’ Indrija. toqg˙od f’Nru 112 Triq Óamri. Hija mietet ftit Huwa g˙ereq b˙ala Deck Boy wara li spiççat il- minuti wara li ttie˙det l-Isptar Victoria, ˙abta tat- gwerra mal-vapur merkantili Skipjack ta’ 1000 8.15 ta’ filg˙odu, kawΩa tal-©rie˙i gravi li ©arrbet Festa Madonna ta’ Loreto 2006 37 ftit tal-˙in qabel, fid-29 ta’ Jannar 1942, meta Mifsud Anton (Ta’ Sofina) Gunner 20243, 11th waqg˙et bomba fuq id-dar, ˙abta tas-7.15 ta’ Regiment, Royal Malta Artillery, ta’ 38 sena, bin filg˙odu.12 Ìamri u Orsla Grima, Ωew© Loreta Grima, minn Triq Óamri. Huwa miet ÓaΩ-Ûabbar jaqdi dmiru Grech Ines jew Agnes (Tas-Surmast) ta’ 16-il sena, b˙ala kanunier fl-1 ta’ April 1942.17 bint Wenzu u Carmela Agius, li kienet toqg˙od f’Nru 112 Triq Óamri. Hija ntradmet u mietet Rapa Carmelo (Ta’ l-Istambozz) ta’ 41 sena, bin ma’ ˙utha u ommha fid-29 ta’ Jannar 1942.13 Ìanni u Karmena Azzopardi, Ωew© Pawla Spiteri. Huwa miet b˙ala Able Seaman fuq il- Grech John (Tas-Surmast) ta’ 14-il sena, bin vapur Skipjack ta’ 1000 tunnellata fid-19 ta’ We nzu u Carmela Agius, li kien joqg˙od f’Nru Awwissu 194618 fil-11 ta’ bil-lejl, meta dan il- 112 Triq Óamri. Huwa miet mirdum mal-familja vapur laqat mina u g˙ereq mil bog˙od minn tieg˙u fid-29 ta’ Jannar 1942, wara li bomba Ravenna fl-Adrijatiku. Jinsab midfun fiç- waqg˙et fuq id-dar.14 çimiterju tal-gwerra f’Bologna. Mieg˙u mietu Emanuel Bugeja, ÌuΩepp Grima, Anton Scicluna u Joseph Scicluna; kollha minn G˙ajnsielem.

Scicluna Anton (Ta’ Pupull) ta’ 39 sena, bin ÌuΩepp u Vinçenza Xuereb, Ωew© Loreta Bugeja, minn Triq il-Ìnien. Huwa miet img˙arraq b˙ala Boatswain mal-vapur Skipjack ta’ 1000 tunnellata, li ˙abat ma’ mina qrib Ravenna fl-Adrijatiku, fid- 19 ta’ Awwissu 194619 fil-11 ta’ bil-lejl. Mieg˙u mietu wkoll Emanuel Bugeja, ÌuΩepp Grima, Carmelo Rapa u Joseph Scicluna; kollha minn G˙ajnsielem. Jinsab midfun fiç-çimiterju tal- gwerra ta’ Bologna.

Grech Salvu (BarΩnakk) ta’ 50 sena, bin Alfonso u Francesca Ciantar, Ωew© Karmena, li kien joqg˙od f’Nru 12 Triq Sant’ Indrija. Huwa miet fil-15 ta’ Marzu 194115 ma’ Carmelo Costa minn G˙ajnsielem, Emanuel Borg mix-Xewkija u Salvu Rapa min-Nadur, meta d-dg˙ajsa Stella Maris (G38), imlaqqma “Tal-Biççerin” g˙ax kienet i©©orr il-la˙am, ˙abtet ma’ mina ˙dejn ix-Xatt ta’ Pinto u g˙erqet, hi u sejra lejn G˙awdex.

Grima ÌuΩepp (Ta’ Nozzi) ta’ 43 sena, bin Emanuel u Carmela Manueli, minn Triq is- Santwarju. Huwa g˙ereq mal-vapur Skipjack ta’ 1000 tunnellata li fuqu kien b˙ala Able Seaman, fid-19 ta’ Awwissu 194616 fil-11 ta’ bil-lejl, meta l- vapur laqat mina u g˙ereq qrib Ravenna fil-ba˙ar Adrijatiku. Mieg˙u mietu wkoll Emanuel Bugeja, Carmelo Rapa, Anton Scicluna u Joseph Scicluna; kollha minn G˙ajnsielem. 38 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

Scicluna Emanuel (Ta’ Marija ta’ RoΩina) ta’ 27 joqg˙od G˙ajnsielem. Huwa kien il-Kaptan sena, bin Mikiel u Marija Debono, li kien joqg˙od qalbieni ta’ l-iskuna G˙awdxija Marie Georgette f’Nru 32 Triq G˙ajnsielem.20 Huwa g˙ereq mal- li ©iet attakkata minn ajruplani ÌermaniΩi fid- vapur SS Zouave, ta’ 4256 tunnellata, li fuqu kien 29 ta’ Diçembru 194123 waqt il-vja©© tag˙ha lejn b˙ala Able Seaman fis-17 ta’ Marzu 1943. Il-vapur, G˙awdex wara nofsinhar. B’kura©© kbir u ferut, li kien qieg˙ed jag˙mel parti minn konvoj SC122, Theuma rnexxielu jwassal f’ba˙ar imqalleb l- tniΩΩel minn U. 305. PoΩizzjoni ta’ l-g˙arqa: 52 iskuna taqbad bit-tankijiet tal-petrol fuqha, qrib 25N 30 15W. San Ìor© f’San Ìiljan. Huwa ttie˙ed l-Isptar Militari ta’ Saint Patrick fejn miet ftit tal-˙in wara. Scicluna Joseph (Tal-Molla) ta’ 35 sena, bin Mieg˙u mietu wkoll Pawlu Azzopardi u Feliç Fran©isk u Çetta Scicluna, Ωew© Karmena Bigeni minn G˙ajnsielem u ÌuΩepp Muscat Cutajar. Huwa g˙ereq ma’ s˙abu l-o˙ra minn minn Ta’ Sannat. Fost il-madwar g˙oxrin G˙ajnsielem meta l-vapur Skipjack ta’ 1000 persuna fuq l-iskuna, korrew u˙ud. tunnellata ˙abat ma’ mina u g˙ereq qrib Ravenna fil-ba˙ar Adrijatiku fid-19 ta’ Awwissu 1946 21 fil- (Footnotes) 11 ta’ bil-lejl wara li telaq minn Venezja. Scicluna 1 Ibid., Kaú Nru. 26. Theresa Grech damet 22 jum l-Isptar Victoria. 2 Ìanna Buttigieg mill-Qala, li dakinhar kellha 16-il sena, tiftakar li kien iservi b˙ala Able Seaman fuq il-vapur. Jinsab mhux l-ewwel darba marret g˙and dawn is-sorijiet fi Triq it- midfun fiç-çimiterju tal-gwerra f’Bologna. Telg˙a, biex tag˙tihom b’karità xi ©idra, qara’ twila u l-bqija milli missierha kien ikabbar fir-raba’. It-tfal Ωg˙ar orfni f’dal-post kienu jmorru l-iskola tas-sorijiet fi Triq il-KunçiΩΩjoni (Tag˙rif mog˙ti Sultana ÌuΩepp (Ta’ RoΩina) ta’ 36 sena, bin minn Ìanna Buttigieg lil Charles Bezzina - 6 ta’ Ìunju 2001). Fran©isk u Marija Theuma, Ωew© Pawla Debono, 3 PRG, Twelid, 1922/89. 4 APG˙s, Liber Def, Vol III, 95. li kien joqg˙od f’Nru 30 Triq Fuq il-G˙ajn. Huwa 5 PRM, Mewt, 1942/531. Ara APG˙s, Liber Defunctorum, Vol II, 387. g˙ereq mal-vapur merkantili SS Lancastrian 6 APG˙s, Liber Def., Vol II, 387. Prince, ta’ 3400 tunnellata, li fuqu kien b˙ala Able 7 Ibid., Liber Def. Vol III, 136. 8 PRG, Mewt, 1943/628. Ara wkoll APG˙s, Liber Def., Vol III, 93. 22 Seaman fil-11 ta’ April 1943. Il-vapur, li kien 9 PRM, Mewt, 1941/1247. Ara wkoll APG˙s, Liber Def., Vol II, 369. qieg˙ed jag˙mel parti minn konvoj ON176, 10 PRG, Mewt, 1942/84. 11 Ibid., Mewt, 1942/81. tniΩΩel minn U.404. Mieg˙u g˙erqu Carmelo 12 Ibid., Mewt, 1942/90. Ara wkoll NAG, 1/PD255, Okk. Nru. 2635. Debono mix-Xewkija u Ìanni Grima min-Nadur. 13 PRG, Mewt, 1942/82. 14 Ibid., Mewt, 1942/83. PoΩizzjoni tal-g˙arqa: 50 18N 42 48W. 15 PRM, Mewt,1941/1280. Ara wkoll APG˙s, Liber Def., Vol II, 369. 16 APG˙s, Liber Def., III, 136. 17 Ibid., 14. Theuma Marçell (Il-Kaptan) ta’ 50 sena, bin 18 Ibid., 135. ÌuΩepp u Karmena Grech, Ωew© Karmena 19 APG˙s, Liber Def., Vol III, 135. Calleja, minn Triq in-Nadur, illum Triq Sant’ 20 APG˙s, Liber Bapt., Vol III, 82. 21 APG˙s, Liber Def., Vol III, 135. Antnin, G˙ajnsielem. Twieled ix-Xewkija fl-1 ta’ 22 APG˙s, Liber Matrim., Vol II, 88. Mejju 1891 u meta kiber iΩΩewwe© u mar 23 PRG, Twelid, 1891/294. PRM, Mewt, 1942/310. Ara wkoll APG˙s, Liber Def., Vol II, 388. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 39 L-EÇÇELLENZA TIEGÓU MONS. MARIO GRECH JCD.LUJ

Wara li Mons. Isqof Nikol Ì. Cauchi kien Ìudizzjali ta’ G˙awdex u M˙allef fit-Tribunal ippreΩenta r-riΩenja tieg˙u mill-kariga ta’ Isqof ta’ Metrapolitan ta’ Malta filwaqt li kien involut ukoll G˙awdex, min˙abba ra©uni ta’ età, il-Q.T, il-Papa f’diversi kummissjonijiet o˙ra. Sena qabel ma’ ©ie Benedittu XVI g˙o©bu ja˙tar lil Mons. Mario Grech elett Isqof g˙ad-Djoçesi ta’ G˙awdex f’ Novembru b˙ala t-tmien Isqof ta’ G˙awdex. 2004 Mons. Isqof Nikol Cauchi ˙atru Kappillan tal-Parroçça ta’ Kerçem. L-E.T. Mons Mario Grech twieled fil-Qala fl-20 ta’ Frar 1957. Beda l-istudji tieg˙u fl-iskola ta’ Kerçem Il-Konsagrazzjoni, li ssir minn tliet Isqfijiet, saret u minn hemm g˙adda g˙at-tag˙lim sekondarju tal- nhar il-Óadd, fil-Katidral ta’ G˙awdex nhar it-22 iskola sekondarja fil-liçeo tal-Belt Vittorja u g˙al ta’ Jannar 2006 mill-Eççellenza tieg˙u Mons Nikol formazzjoni saçerdotali tieg˙u da˙al fis-Seminarju Ì. Cauchi, li kien il-Prim Konsagrant assistit mill- Ma©©uri tal-Qalb ta’ Ìesù u kien ordnat saçerdot E.T. Mons. Bianco Prieto, Nunzju Apostoliku ta’ fis-26 ta’Mejju 1984. Malta u E .T. Mons. Giuseppe Mercieca, Arçisqof Metropolitan ta’ Malta. Wara l-ordinazzjoni saçerdotali Mons. Mario Grech kompla bl-istudji superjuri tieg˙u fl- InΩidu hawn ir-ringrazzjamenti tag˙na lill- Mons Università tal-Lateran f‘Ruma minn fejn kiseb il- Isqof Nikol Ì, Cauchi g˙all-kontribut kbir li g˙al liçenzja Utroque Jure. Kompla studji mbag˙ad iktar 38 sena ta’Episkopat hu ta, l-aktar bil-kelma g˙oljin fl-Università Pontificia ta’ San Tomas minn g˙aqlija tieg˙u, lid-Djoçesi ta’ G˙awdex u li fejn kiseb id-dottorat fid-Drittu Kanoniku. nistg˙u ng˙idu, permezz tax-Xandir, lin-Nazzjon Malti kollu tant li anke r-Repubblika ta’ Malta F’Ruma huwa wettaq ukoll ˙idma pastorali fil- Ωejnitu bl-akbar gie˙ Malti dak tal-GIEÓ tar- Parroçça ta’ Santa Marija u meta rritorna G˙awdex REPUBBLIKA. huwa wettaq ˙idma pastorali f’diversi oqsma tal- ˙ajja ekklesjali, ©ie mag˙Ωul wie˙ed mill-Vigarji Il-Kummissjoni Banda 40 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Ûjara Pastorali f’G˙ajnsielem

Ftit ©img˙at biss wara l-˙atra tieg˙u b˙ala Isqof g˙al G˙awdex, Mons.Isqof Mario Grech g˙amel viΩta fraterna ta’ tlett ijiem fir-ra˙al tag˙na. G˙alkemm din iΩ-Ωjara kienet ta’ natura pastorali ma naqasx ukoll l- aspett soçjali u kulturali.

Din iΩ-Ωjara bdiet fl-20 ta’ Frar. Bosta kienu dawk li fer˙u lil Mons Grech billi dakinhar inzerta ukoll g˙eluq snienu. Fost l-g˙aqdiet li Ωar kien hemm l-Museum, Arka Foundation, G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp, G˙ajnsielem F.C. u l-G˙aqda ta’ l-Armar. Ma naqasx ukoll li jiltaqa u jitkellem ma’ bosta familiji kif ukoll ma diversi anzjani u morda.

Hawn ta˙t qed nippublikaw l- messa©© li nqara waqt l-okkaΩjoni tal- ViΩta Fraterna li g˙amel lill-G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp fil-21 ta’ Frar 2006. Dan il-messa©© nqara mis-Sur Spiru Cauchi

Mer˙ba lilek Eççellenza Reverendissima. Iva mer˙ba kbira u mill-qalb tag˙tik illum, fl-ewwel Ωjara tieg˙ek fostna, l-G˙aqda MuΩikali “San ÌuΩepp” li g˙andi l-unur li ng˙idlek, li ©iet imwaqqfa mill- Qaddej ta’ Alla Mons. Ìiuseppe DePiro fl-Istitut ta’ San ÌuΩepp f’G˙ajnsielem fis-sena 1928. Il-Kumitat, is-Surmast Direttur, il-Bandisti u l Allievi flimkien mal- Membri kollha tal-G˙aqda tag˙na isellmulek mill-qalb u jittamaw li din iΩ-Ωjara fraterna tieg˙ek fostna mhix sa tkun l-a˙˙ar wa˙da g˙alina. Bi pjaçir tieg˙i ng˙idlek li l- KaΩin tag˙na dejjem mexa f’g˙aqda mal-kleru tal-parroçça u Ωguri li inti, Eççellenza, tie˙u gost li tkun taf, li bis- sehem li kien ta l-predeçissur tieg˙ek, Festa Madonna ta’ Loreto 2006 41

Jalla Marija Lawretana, il- Padruna glorjuΩa tal-parroçça tag˙na, u San ÌuΩepp, il-Padrun tal-G˙aqda MuΩikali tag˙na jmexxuk minn idejk biex tag˙mel, speçjalment l-ewwel passi ta’ l- episkopat tieg˙ek fuq din l-art ˙elwa tag˙na li tag˙ha l-Papa Benedittu XVI g˙aΩlek rag˙aj spiritwali tag˙ha, kif darba l- Providenza Divina kienet g˙aΩlet lil Marija u ÌuΩeppi biex b’idejhom g˙enu lit-tfajjel Ìesù jag˙mel l-ewwel passi tiag˙u fost il-˙itan tad-Dar ta’ NaΩaret, li llum hija d-Dar ta’ Loreto. Nafu li Ωmien li illum g˙andek fostna hu limitat ˙afna min˙abba Mons. Emeritus Isqof Nikol G.Cauchi li a˙na l-impenji tieg˙ek u g˙alhekk ng˙idlek mill- stajna nakkwistaw l-art li fuqha ©ie mibni l- ©did li mill-qalb insellmulek u fil-waqt li KaΩin tag˙na u li din l-istess g˙aqda nitolbu fuqna u fuq il-familji tag˙na l-Barka filarmonika tag˙na kienet li laqg˙et lill-mikbi Pastorali Tieg˙ek, b˙ala turija ta’ sentimenti Papa Ìwanni Pawlu II meta rifes fuq art profondi tag˙na lejk, umilment nitolbuk twelidna. taççetta ma’dan il-bukkett ward, rigal çkejken Sa mill-bidu tal-Veskovat tieg˙ek deher b’tifkira ta’ dan il-jum storiku g˙alina u g˙alik. li inti sraqt qalb kul˙add. Il-qalb taΩ-Ωg˙ar u l-qalb tal-kbar, anzi nΩid ng˙idlek li irba˙t il- Grazzi Eççellenza. Grazzi. qlub tal-G˙awdxin u l-Maltin kollha. 42 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp GRAZZI LILL-EÇÇELLENZA TIEGÓU MONS. ISQOF NIKOL Ì. CAUCHI

Il-Bord Editorjali, fil-waqt li jifra˙ lill-Eççellenza Tieg˙u Mons. Mario Grech g˙all-g˙aΩla tieg˙u g˙as-Sede Ve skovili tad-Djoçesi G˙awdxija, i˙ossu fid-dmir li jrodd ˙ajr kbir lill-Eççellenza Tieg˙u Mons. Isqof Emeritus Nikol Ì . Cauchi g˙as-sehem kbir li kellu biex instabet art tajba u çentrali fejn seta’ jinbena l-kaΩin tal-G˙aqda MuΩikali tag˙na “San ÌuΩepp”.

Mons. Isqof Nikol Cauchi ta kontribut kbir lid-Djoçesi ta’ G˙awdex kemm bil-kelma, kemm bir-riformi li wettaq konformi mad-digrieti tal-Konçilju Vatikan II, bil-kitbiet u t-trasmissjonijiet tieg˙u u fuq kollox bl-eΩempju tieg˙u.

Bosta drabi kien il-mistieden fil-KaΩin tal-Banda tag˙na g˙al diversi okkaΩjonijiet u g˙alhekk g˙ad jibqa’ dejjem imfakkar b’qima fl-istorja tal-G˙aqda MuΩikali tar-ra˙al tag˙na.

Bord Editorjali

Is-sena li g˙addiet, kienet l-a˙˙ar sena li fiha Mons. Nikol Ì. Cauchi mexxa l-Pontifikal Solenni tal-festa titulari tag˙na. F’din l-okkaΩjoni s- Santwarju tag˙na ©ie rregalat b’relikwija prezzjuΩa minn Mons. Gianni Danzi Arçisqof ta’ Loreto. Din ir-relikwija tikkonsisti f’©ebla ˙amranija maqtug˙a mid-dar tal-Madonna ©ewwa Loreto. F’dan ir-ritratt qeg˙din naraw lis- Sur Roberto Stefanelli jippreΩenta f’isem l- Arçisqof ta’ Loreto din ir-relikwija lil Mons. Cauchi. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 43 MESSAÌÌ LIL-ISPORTIVI MILL-ARÇISQOF TA’ LORETO MONS. GIANNI DANZI G˙eΩieΩ Ωg˙aΩag˙, B’dawn il kwalitajiet u prospettivi l-isport jista’ isir Il-Papa Ìwanni Pawlu ukoll mezz privile©©jat biex bih wie˙ed jkun jista’ II, fl-okkaΩjoni tal- jistqarr il-fidi tieg˙u li tissarraf f’tama ta’“sema ©dida Ìublew ta’ l-isportivi u art ©dida” tas-sena 1984, kellem San Pietru fl-ewwel Ittra tieg˙u kiteb hekk: “ liΩ-Ωg˙aΩag˙ dwar il- Kunu dejjem im˙ejjijin biex twie©bu lil kull min filosofija ta’ l-isport: jistaqsikom il-g˙ala tat-tama li g˙andkom fikom”(3,15) qalilhom li l-prinçipju– L-attivita’ sportiva tista’ ssir tassew nixxieg˙a ta’ tama fundamentali (pincipio-chiave) mhux l-isport g˙all- g˙at-twaqqif ta’ soçjieta’ iktar umana, g˙aç-çivilta’ ta’ isport, jew g˙al xi g˙aniijet o˙rajn, li la huma d-dinjita’, m˙abba u twe©iba lill-misterju ta’ dak il-bniedem li la l-liberta’ jew l-iΩvilupp s˙i˙ tal-bniedem!’’ jsib il-veru dawl fil-misteru tal-Verb inkarnat, ji©ifieri Il-kliem tal-Papa, li bih uriena liema hija l- f’Ìesu’ Kristu. motivazzjoni profonda ta’ l-isport, qanqal li mhux biss Ippermettuli npo©©i, l-ewwel lili u mbag˙ad biex nie˙u sehem f’˙afna wirjiet sportivi, li jsiru fit- lilkom din ir-rifflessjoni, sabiex ‘’il-˙ajja tkun ˙ajja fil- territorju tag˙na iΩda wkoll, biex nag˙ti sehmi ˙a veru sens tal-kelma’’ jin˙olqu strutturi a˙jar g˙all-iΩvilupp ta’l-isport. Iva, Ωg˙aΩag˙ l-aktar ma˙bubin, b’dan il- L-isport, kif jixhed Ìwanni Pawlu II, jo˙loq messa©© tieg˙i nixtieq insa˙˙a˙ fikom l-g˙arfien ta‘ spazju biex ting˙ata vera rikreazzjoni lil kul˙add u ˙tie©a mpenjattiva sabiex l-isport jg˙in biex fis-soçjeta b’mod partikulari lilkom iΩ-Ωg˙aΩag˙; hawn jien qed tid˙ol ‘’l- m˙abba reçiproka, il-fraternita’ sinçiera u solidarjieta’ awtentika’’ Ng˙id li rrid ner©a’ ntenni, li l-isport jista’ jag˙ti kontribut g˙all-˙ajja pa`ifika flimkien, kemm dik tal-bnedmin kif ukoll dik tal-popli u ’l hinn u ‘l fuq minn kull diskriminazzjoni ta’ razza, ilsien jew nazzjon, g˙ax l-isport g˙andu ˙ila jikkollabora g˙all-a˙jar ftehim u ˙biberija. Il-laqg˙at tag˙kom jistg˙u jkunu meΩΩ ta’ era ©dida li fiha l-popli: ‘’ ma jerfg˙ux ©ens g˙all-©ens is- sejf’’ (Is.2,4) Jiena na˙seb li tkun ˙a©a tassew poΩittiva u wkoll sabi˙a, jekk l-istituzzjonijiet kollha politiçi, soçjali, ekonomiçi, reli©juΩi u kulturali jistg˙u fl-oqsma nirreferi g˙al dik ir-rikreazzjoni li tag˙ti Ωvilupp s˙i˙ sportivi kollha, fuq kollox f’dawk favur iΩ-Ωg˙aΩag˙, lill-pesuna g˙all-valuri ta’ lealta’, ta’ fraternita’, ta’. u li l-isponors li jing˙ataw lid-dinja sportiva ma rIspett reçiproku, u ta’ diversi valuri o˙ra.. jkolhomx biss g˙an kummerçjali, li g˙alkemm dan ikun L-istess “Manifesto degli sportive”, li d-dinja ta’l- le©ittimu, irid ikun ukoll edukattiv biex jin˙olqu Sport ˙abbret fl-okkaΩjoni ta’l-insemmi Ìublew, kundizzjonijiet sabiex l-isport isir vera skola g˙all-˙ajja. iddikjarat solennement li “l-isport hu g˙all-qadi tal- A˙na, b’mod speçjali ta’ Loreto, in˙ossuna bniedem u mhux il-bniedem hu g˙all-qadi ta’ l-isport, msej˙a biex nifmhu iktar fil-fond din ir-realta’ u g˙alhekk id-dinjita’ tal-persuna umana min˙abba l-presenza tad-Dar Imqaddsa, li kif sej˙ilha tikkonstitwixxi l-g˙an u l-valur tal-©udizzju ta’ kull l-Papa Ìwanni Pawlu II ‘ relikwija u jkona tad-Dar ta’ attivita’sportiva….. “ NaΩaret ’ fejn Alla beda l-avventura umana u l-bniedem L-isport hu taqbida leali u ©eneruΩa, mezz l-avventura divina. ta’laqg˙at, rabta ta’ g˙aqda u ta’ ˙biberija …..L-isport Permezz ta’ din il-laqg˙a li fiha l-liberta’ t’ Alla jista’jservi b˙ala kultura awtentika meta l-ambjient li tiltaqa’ mal-liberta’ tal-bniedem a˙na nitg˙allmu fih ikun qed ji©i pprattikat u l-esperjienza li bih tinkiseb, nkunu strumenti ta’ paçi u ta’ m˙abba biex nag˙mlu ikunu miftu˙a u sensibbli g˙all-valuri umani u mill-isport skola ˙ajja. universali u g˙all-iΩvilupp ekwilibrat tal-bniedem fid- Nawguralkom li l-isport isir mixja bla waqfien dimensjonijiet kollha tieg˙u. g˙at- tkixxif tas-sbu˙ija tal-˙ajja. Meta l-isport ikollu dawn il-kwalitajiet u prospettivi jsir tassew ˙in ta’ rikreazzjoni kemm g˙all- individwu kif ukoll g˙as-soçjieta’. Min˙abba d- +Ganni Danzi dimensjoni universali tieg˙u, l-isport g˙andu jkun Arçisqof-Delegat Pontifiçju ta’ Loreto mezz ta’ fratenita’ u strument ta’ ˙biberija u ta’ paçi 44 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Eku taç-Çelebrazzjonijiet li saru b’tifkira tal-150 sena mit-twaqqif tal-Parroçça tag˙na. Jikteb mill-Belt ta’ Loreto Patri Marcello Montanari

Din il-knisja, kwaΩi riçentement mibnija u miftu˙a g˙al kult fl-1978 u mbag˙ad ikkonsagrata fl-1989 tinsab ftit metri ’l bog˙od minn dik l-o˙ra Ωg˙ira,li llum hi çkejkna wisq g˙all- popolazzjoni attwali tal-parroçça. Din il-knisja tinstab mibnija qrib minn fejn jing˙ad li l-Madonna dehret lir-rag˙aj Anglu Grech u li wrietu x-xewqa li f’dak il-lok ti©i mwaqqfa niçça g˙ad unur tag˙ha ta˙t it-titlu tal-Madonna ta’ Loreto. Ilum fuq il-lok tad-dehra fejn dari kien hemm g˙ajn ta’ ilma gieri wie˙ed jista’ jara funtana sabi˙a bi statwa tal- Madonna kif dehret lil Anglu Grech. Minn dik il-g˙ajn tnissel l-isem Festi solenni rajt f’G˙ajnsielem, ra˙al G˙ajnsielem li jfisser g˙ajn tas-Sliem. grazzjuΩ fil-GΩira ta’ G˙awdex, fl-okkaΩjoni tal-150 Imma g˙alfejn illum din r-riferenΩa speçjali? sena mit-twaqqif tal-parroçça, iddedikata lill- Hu Ωgur li l-Madonna tixtieq li l-Maltin jitg˙allmu Ver©ni Lawretana. G˙andi s-sodisfazzjon li kelli jg˙ixu l-messa©© mag˙qud mas-santwarju u mad- nkun f’dik il-Parroçça, b˙ala delegat ta’ l-Arçisqof Dar ta’ Loreto allura dik ta’ NaΩaret. Hemm l- ta’ Loreto, Mons Ganni Danzi, li kien il-persuna©© poplu laqa’ b’fidi dak li fdadtlu l-Madonna. U llum mistieden f’dik iç-çirkostanΩa u li min˙abba mpenji anka hawn jidher li qed jitwettaq dak li ji©i mitlub o˙ra kien g˙alih impossibli li jkun preΩenti. fit-talba li tig˙ad kull filg˙odu fid-Dar Imqaddsa Flimkien ma’ Roberto Stefanelli, impjegat ta’ Loreto: ‘’Ag˙amel o Marija, li kull dar tkun id- mal-Congregazzione della Santa Casa g˙addejt f’ Dar Imqaddsa u li kull familja tkun Familja G˙ajnsielem erbat ijiem, li jien Ωgur qatt ma’ ninsa, Mqaddsa’’ ma’ hutna Maltin fil-jiem ta’ l-eg˙luq, ji©ifieri, mill- Dan jien hemm rajtu çar anke matul dawk 25 sat-28 ta’ Awissu 2005. il-granet festivi ta’ Awissu, ©ranet li ji©©eddu ta’ kull F’G˙ajnsielem ˙assejtni li kont qieg˙ed sena. IΩda fis-sena 2005 sara çelebrazzjonijiet li Loreto g˙ax dan ir-ra˙al kollu jkellmek fuq Loreto, jfakkru l-150 sena mit-twaqqif tal-parroçça u allura fuq id-Dar Imqaddsa u dwar il-Vergni Lauretana, l-festa kienet iktar solenni mis-soltu. tant li sa ma’ l-istess bibien tad-djar tista’ tara x- In˙oss li g˙andi nrodd ˙ajr lil Mulej li kont xbihat tal-Madonna ta’ Loreto jew tal-Familja hemm u xhud okolari tal-fidi m˙e©©a u ta’ l- Mqaddsa u f’xi w˙ud minnhom anke wie˙ed jista’ im˙abba li l-poplu Malti g˙andu lejn il-Madonna jara miktub “Casa di Loreto”. ta’ Loreto. Il-Knisja l-©dida tal-parroçça, li tispikka fuq Minn Loreto ©ibt mieg˙i messa©© ming˙and daqsxejn ta’ g˙olja, tiddomina l-port ta’ G˙awdex fejn l-Arçisqof ta’ Loreto Mons. Danzi li fih ©abar fil- jintrakkaw l-opri tal-ba˙ar li fuqhom jin©arru l- qosor it-tag˙lim li jo˙ro© mid-Dar Imqaddsa u mill- passi©©ieri li jg˙addu minn Malta g˙al G˙awdex, hi Familja NaΩaretana u li hu fakkru lill-parroççjani veru innu lill-Madonna ta’ Loreto. Hi mibnija fuq ta’ G˙ajnsielem. Dan il-messa©© kien moqri bit- stil gotiku, armonjuΩa u mdawwla g˙all-a˙˙ar, taljan mill-Isqof ta’ G˙awdex, Mons.Nikol Ì. tintaraf mill-bog˙od mill-kampnar Ωnellu mislut lejn Cauchi, u li mbag˙ad inqara bil-Malti mill-Arçipriet is-sema ka˙lani b˙al ma hu ka˙lani l-ba˙ar Malti. ta’ G˙ajnsielem Dun ÌuΩepp Zerafa. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 45

Il-poplu laqa’ bil-fer˙ u b’applaws kbir dan tal-Madonna ta’ Loreto (bajda mhux sewda) li il-messa©© u bih Ωgur li ˙ass f’qalbu t-tifkira ta’ dak tirrapreΩenta l-vara titulari ma˙duma f’Marsilja fis- il-messa©©, li Ωmien ilu ˙afna, il-Madonna kienet sena 1865, u b’kitba bil-Malti “Sabi˙a b˙ax-xemx” g˙addiet lil An©lu Grech. Biex ti©i msa˙˙a r-rabta (Bella come il sole) antika li teΩisti bejn il-parroçça ta’ G˙ajnsielem u s- Wara beda n-nar artifiçjali u wkoll wirja Santwarju ta’ Loreto, f’din l-istess çelebrazzjoni ©iet kurjuΩa ta’ karattru aeronautico ad unur lill- ikkonsenjata f’idejn l-isqof ta’ G˙awdex relikwija Madonna ta’ Loreto, patruna ta’ l-ivja©©ar bl-ajru. prezzjuΩa tad-Dar Imqaddsa li tikkonsist f’biçça Dehru wkoll mudelli varji ta’ opri ta’ l-ajru mdendla brikk tal-˙ajt ‘’recanatese’’ li darba kien jirfed il- fl-g˙oli u jimxu bil-qawwa tan-nar artifiçjali ˙itan tad-Dar ta’ Loreto. mixg˙ula bin-niçeç u jtiru b’ ˙effa b˙al vle©©e© fl- Dawn il-festi damu sejrin xi tnax il-jum u ajru minn na˙˙a g˙all-o˙ra tal-pjazza u ng˙alqu bi tridu solenni, b’kant, talb, purçissjoni jisserpe©©jaw fuq ix-xbieha tal-Madonna. u b’diversi manifestazzjonijiet. Karatteristika ˙afna Imbag˙ad is-Sibt u l-Óadd tal-festa mill-©did kien kienet dik id-dimostrazzjoni ta’ filg˙axija tas-26 ta’ hemm waqtiet o˙rajn kommoventi u ntensi ˙er©in Aw issu, bis-sehem tal-poplu kollu u ta’ dawk l- mill-qalb kbira tal-G˙ajnselmiΩi . G˙awdxin u Maltin li ©ew minn irkejjen o˙ra. Radd ta’ ˙ajr sinçier inwassal lill-Arçipriet Hemm rajt is-sehem li taw tant Ωg˙aΩag˙ bil-kant Dun ÌuΩepp Zerafa u lill-komunita’ kollha u Ω-Ωfin u xbieha sabi˙a tal-Madonna ta’ Loreto G˙ajnselmiΩa g˙all-wirja ta’ fidi u m˙abba li lkoll fuq id-dar, (riproduzzjoni tradizzjonali tad-Dar g˙andhom lejn il-Madonnna ta’ Loreto ! Imqaddsa ta’ Loreto) Grazzi wkoll fuq kollox g˙ax din il-festa Din il-purçissjoni bdiet minn na˙a perifika sabi˙a ta’ G˙ajnsielem kull sena tqajjem interess tal-parroçça u spiççat fil-misra˙ wiesa’ tal-parroçça kbir f’Malta kollha u li g˙aliha tant fidili jmorru fejn imbag˙ad il-Madonna ta’ fuq id-Dar ©iet mill-gΩira kollha u b’hekk qed tibqa’ tinΩamm ˙ajja imtellg˙a fuq pedestal g˙oli filwaqt li l-fidili bdew t-tifkira u l-qima lejn il-Ver©ni Lawretana. ikantawlha innu lawretan u f’idejhom kellhom fjakkli mixg˙ula. Bi skantament u qisu b’xi ˙a©a ma©ika, imbag˙ad infeta˙ roΩun bi xbieha sabi˙a Padre Marcello Montanari

Jekk g˙andkom bΩonn tordnaw xi bukkett jew arran©ament ta’ fjuri friski jew artifiçjali, post wie˙ed g˙andkom iΩΩuru, The Garden Spot, f’G˙ajnsielem. Issa ukoll tistg˙u ssibu g˙aΩla kbira ta’ ˙ut tropikali u ˙ut tal-©ibja. U xi ng˙idu g˙al dawk li j˙obbu l-klieb? Issa, g˙and the Garden Spot tista ssib The Pet Fashion Corner, fejn hemm g˙aΩla vasta ta’ ©gieget, tops, ilbiesi u anke gearijiet tat- team tal-futball prefert tieg˙ek. G˙alhekk ejja ha tlibbes il kelb tieg˙ek bi ˙wejje© kuluriti u li jΩommuhom s˙an g˙ax-xhur tax- xitwa. U dan mhux kollox g˙aliex ma kull Lm 10 li tonfqu ting˙ataw rigal b’xejn

Pjazza Madonna ta’ Loreto, g˙ajnsielem, G˙awdex Tel: 2155 5353 • Mob: 7920 8899 Website: www.propertyorbit.com 46 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp L-Esperjenza ta’ G˙ajnselmiΩ Ìewwa Loreto tag˙na, lejn Loreto. Konna ilna nisimg˙u l-esperjenzi ta’ ˙afna dwar kemm hu specjali li ΩΩur Loreto. Kollha iΩda kienu jg˙idulek li trid tmur hemm biex tkun taf x’jigifieri din l-esperjenza. Min-na˙a tag˙na konna ©a stabbilixajna kuntatt tajjeb ˙afna ma’ Loreto. Loreto u G˙ajnsielem ilhom igawdu minn kuntatti mill-qrib g˙al g˙exieren ta’ snin. Fostna g˙al dawn l-Festi tas- sena li g˙addiet kien hawn rappreΩentanza ta’ L- Arçisqof u tad-Delegazjoni Pontifiçja tal-BaΩilika ta’ Loreto. Kif jixhed l-artiklu ta’ Padre Montanari, huma kellhom esperjenza mill-aqwa tal-Festa tag˙na, u g˙alhekk stidnuna sabiex matul s-sena nirreciprokaw Ω-Ωjara tag˙hom billi a˙na nΩuru Loreto. Konna group ta’ erbg˙a u kellu jkun Frar x- xahar li fih a˙na kellna nag˙mlu dan l-vja©©. Ósiebna sabiex mag˙na nie˙du ˙afna tifkiriet mill- parroçça tag˙na. Kif jikteb fl-artiklu tieg˙u, Padre Montanari qal li dak li ra f’G˙ajnsielem ma kien ra˙ imkien aktar, u l-im˙abba kbira tag˙na l- G˙ajnselmiΩi lejn Ommna Marija Lawretana hija verament wa˙da speçjali. Min˙abba nuqqas ta’ transport dirett bejn Malta u r-re©jun ta’ Marche fl- Italja, kellna noqg˙odu Ruma u nΩuru Loreto g˙al jumejn il-vja©© bejn Ruma u Ancona (Loreto jag˙mel parti mill-provinçja ta’ Ancona) kien wie˙ed twil ˙afna, iΩda kien wie˙ed pjaçevoli. Óadd minna ma Hija l-akbar xewqa ta’ kull wie˙ed minna. L- kien g˙amel dan l-vja©© qabel u g˙alhekk matul l- akbar xewqa ta’ miljuni ta’ Insara madwar id-dinja. vja©© ˙add minna ma kellu idea fejn konna qeg˙din. Sa˙ansitra hija x-xewqa anke ta’ dawk li ma j˙addnux IΩda donnu l-Italja g˙andhom xi sistema tal-mobile l-fidi Nisranija. Hija x-xewqa tag˙na ilkoll, tag˙na l- phone g˙al kull re©jun jew belt, u g˙alhekk fuq l- G˙ajnselmiΩi b’mod speçjali, illi f’xi mument matul mobile phone tag˙na kellna imarkat l-belt fejn konna l-˙ajja tag˙na, nitilqu f’pellegrinag ‘il fuq minn art ninsabu. Kien dalam u g˙alhekk kien diffiçli tarah l- twelidna, ‘l fuq mill-Belt Eterna ta’ Ruma, nitilg˙u ’l ambjent ta’ barra. Fl-a˙˙ar iΩda tfaççat l-kelma fuq, fuq l-G˙olja taΩ-Ωejt u Ω-Ωebbu©, l-G˙olja ta’ ‘Ancona’ fuq l-mobiles tag˙na u g˙alhekk konna nafu Loreto, u hemm nid˙lu fid-Dar ta’ Ommna Marija, li wasalna, u Loreto jinsab fil-qrib. fid-Dar ta’ Sidna Ìesu Kristu, fid-Dar fejn se˙˙ l- Meta wasalna l-istazzjon sibna lil Padre akbar mument fl-istorja umana, l-aktar mument Montanari jistenniena u meta ltqajna mieg˙u kien importanti fl-istorja tal-Knisja Kattolika, l-akbar jidher sodisfatt ˙afna li rnexxielna nirreçiprokaw iΩ- mument fl-Istorja tas-Salvazzjoni, l-mument ta’ l- Ωjara li hu g˙amel ©ewwa r-ra˙al tag˙na. Kien Inkarnazjoni, Alla li sar bniedem b˙alna, hemm jonqosna vja©© ie˙or qasir bil-karrozza. Waqt li konna ©ewwa id-Dar ta’ NaΩaret li llum hija d-Dar ta’ Loreto. g˙addejjin, quddiemna tfaççat g˙olja kbira. G˙all Dawn huma l-kliem li a˙na l-G˙ajnselmiΩi, bidu ma ndunajniex. Konna g˙ajjenin ˙afna u ter©a sena wara sena nisimg˙u u ma nixbg˙u qatt dik l-lejla kien hemm ˙afna çpar. Imbag˙ad Padre nisimg˙u, waqt l-Festa Titulari tag˙na fil-funzjonijiet Montanari g˙amlilna sinjali u wriena b’subg˙ajh u u waqt l-Pontifikal Solenni ta’ nhar l-Festa. Huma f’daqqa wa˙da hemm quddiema, b˙al meta konnha kliem li kont ilni nisma’ minn mindu kont g˙adni narawha fil-˙olm tag˙na, minn ©oç-çpar tfaççat l-Belt daqsxejn ta’ tfajjel u allura mhix xi kumbinazzjoni ta’ Loreto, bil-Koppla MajestuΩa u l-Kampnar illi kull G˙ajnselmiΩ titwieled fi˙ xewqa kbira li xi Monumentali tag˙ha. Imma tg˙id vera? Dak li konna darba matul ˙ajtu jmur hemm, f’dan il-post Qaddis nisimg˙u fil-Festi tag˙na sa minn meta konna tfal, u jarah b’g˙ajnej˙ u jmiss b’idejh dak li tkun vera jinsab quddiemna? Dak li a˙na ng˙idu u g˙allmitna Omma l-Knisja. niççelebraw b˙ala l-Padruna tag˙na u tar-ra˙al L-Festi Speçjali tas-sena li g˙addiet, fl- tag˙na, vera qeg˙din narawha quddiemna? G˙al dan okkaΩΩjoni tal-150 Sena mit-twaqqif tal-Parroçça kienet qeg˙dha tirreferi dik ‘is-Sinjura liebsa l-Abjad’ tag˙na, kienu g˙adhom kemm jintemmu. Fuq fid-dehra tag˙ha lil missierna An©lu Grech? G˙al su©©eriment ta’ s˙abi, dehrilna li dan kien l-a˙jar mument tintilef f’dawn l-˙afna ˙sibijiet u ˙add mument sabiex nag˙mlu dan l-vja©© lejn it-Titular Festa Madonna ta’ Loreto 2006 47

talbuna n©ibulhom xi tifkira minn Loreto. Iddeçidejna li l-ewwel nid˙lu fil-BaΩilika u fid-Dar tal-Madonna. G˙alhekk tlabna lil Montanari sabiex jehodna fil-BaΩilika. Mat-triq fil-kuridur iltqajna ma’ Padre Guiseppe Santarelli fejn dan malli semma li konna minn G˙ajnsielem mal-ewwel sema’ l-festi kbar li a˙na nag˙mlu ad unur il-Madonna ta’ Loreto. D˙alna fil-BaΩilika, u hemm tiddomina ta˙t l- Koppla kien hemm id-Dar tal-Madonna, miksija bl- ifjen ir˙am u dehbijiet, b’iskultura Rinaxximentali mill-aqwa f’g˙amla ta’ palazz majestuΩ. Montanari b˙al induna li jekk nid˙lu ©ewwa fiha ma konniex ˙a no˙or©u. G˙alhekk l-ewwel dawwrna mal- BaΩilika, fejn spjegalna kull dettal, u kull opra ta’ l- arti. F’BaΩilika daqshekk importanti fid-dinja u li ilha ti©bed pellegrini g˙al aktar minn seba mitt sena, tixraq li tkun mΩejjna b’arti ta’ l-aqwa artisti ta’ kull Ωmien. Il-BaΩilika kienet l-ewwel Santwarju Internazzjonali Marjan. Xiehda ta’ dan huma n- minna ma qall kelma. Kellu jer©a jkun Montanari li numru ta’ artali u kappelli li nsibu madwar l-BaΩilika kiser s-skiet li waqa’ fil-karrozza, sabiex jikonferma u li kollha j©ibu xi pajjiΩ jew ie˙or. Dorna kull li verament ninsabu hemm, fuq l-G˙olja taΩ-Ωejt u kappella u kull artal, anka dak ma©©ur, u fl-a˙˙ar taΩ-Ωebu©, ninsabu hemm fuq l-G˙olja ta’ Loreto. kien wassal l-mument li nid˙lu fid-Dar. Qabel iΩda Il-BaΩilika kienet issa maluqa g˙ax kien tard dorna mad-Dar fejn rajna fid-dettal l-iskultura fl- ˙afna. Il-Belt kienet rieqda g˙ajr g˙al lukanda li ir˙am li juru diversi episodji li minnhom g˙addiet konna sejrin noqog˙du fija. Hemm huma laqg˙una din id-Dar fosthom iΩ-Ωwie© bejn Sant Anna u San tajjeb ˙afna u sa˙ansitra ˙ejjew ikla g˙alina, avolja Gwakkin, it-Twelid tal-Madonna, it-Thabbira ta’ l- kien tard. L-G˙ajnselmiΩi huma speçjali ˙afna An©lu, id-dehra ta’ l-An©lu fil-˙olm lil San ÌuΩepp, g˙alihom. G˙adhom jiftakru l-mumenti meta l- iΩ-Ωwie© bejn San ÌuΩepp u l-Madonna, r-ritorn mill- Banda tar-Ra˙al tag˙na flimkien ma’ group sabi˙ E©ittu, il-mewt ta’ San ÌuΩepp, l-Assunta u t- kienu g˙amlu Ωjara ©ewwa Loreto aktar minn g˙axar Translazzjoni ta’ l-istess Dar minn NaΩaret g˙al snin ilu. Min jaf kemm marru miljuni ta’ nies f’dawn Loreto. L-iskultura hija fina ˙afna, b˙al li kieku l-a˙˙ar g˙axar snin, kif g˙adhom jiftakru l-Banda qeg˙da tispjegalek f’ liema dar inti bi ˙siebek tid˙ol. tag˙na u n-nies ta’ G˙ajnsielem? Wara l-ikla tlajna Jispikkaw fl-art huma l-famuΩi Ωew© kanali illi fuq sabiex nistriehu g˙ax kien g˙oddu nofs il-lejl. Il- t˙affru biΩ-Ωmien tant kemm imxew nies kamra kienet eΩatt wara l-BaΩilika u g˙alhekk fta˙na g˙arkubtejhom madwarha. Id-Dar fiha erba’ bibien, t-tieqa sabiex nammiraw dan it-Tempju majestuΩ. parti minn çumnija u tieqa. Interesanti huwa l-fatt li Er©ajna bdejna nsaqsu lil xulxin jekk dan hux vera din it-tieqa hija l-istess tieqa li fiha deher l-An©lu jew le…u kwaΩi rqadna bit-tieqa miftu˙a. meta dan ˙abbar lil Marija. Fil-fatt l-iskultura fl-irham Is-soltu nbatu ftit biex inqumu. Lanqas irqadna bil-lejl a˙seb u ara filg˙odu. Óadna l-kollazzjon, u malajr ˙rigna nduru fil-Belt sabi˙a tag˙na. Tag˙na daqs kemm G˙ajnsielem huwa r-Ra˙al tag˙na. U l- istess b˙alma tara G˙ajnsielem, tarah fl- Loreto, bl-ima©ini tal-Madonna Nera jew tas-Santa Casa fuq kull bieb ta’ kull dar. Il- ˙ajja hemmhekk hija aktar trankwila, aktar kajmana minn tag˙na u g˙alhekk dlonk inti tistrieh u tag˙millek il-©urnata pjaçevoli. Morna nfittxu lil Montanari sabiex ikun hu li jdawwarna mal-BaΩilika. Sibnih fil-˙anut tas-souvenirs biswit l-BaΩilika. D˙alna ©ol- ˙anut u sibna dak li xtaqna. Kull ˙aga li tista timmagina isibha hemm bl-Imagini ta’ Ommna Marija Lawretana fuq kull o©©ett. Ovjament ma g˙andniex xi ng˙idu. Kienu ˙afna mill-familjari u ˙bieb tag˙na li 48 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp erbg˙a xtrajna ˙a©a min kull ˙a©a li kien hemm. Ma na˙sibx li xi darba qatt kien hemm min xtara daqshekk minn hemmhekk. Minn Ωjut u nbejjed sa kuruni tar- RuΩarju, key chains, biros, kotba u statwi u ˙afna affarijiet o˙ra. Wara li lestejna u konna qeg˙din nieklu, ftakart li kien g˙ad fadali xi affarijiet x’nixtri. G˙alhekk ˙allejt lil s˙abi u mort, iΩda dak l-˙anut kien g˙alaq. Kelli nsib ˙anut ie˙or, li ma tantx kienet xi problema g˙ax hemmhekk hemm ˙afna ˙wienet tas-souvenirs. Malli d˙alt, tal-˙anut induna li kont barrani u staqsieni minn fejn kont. Qatlu li jien Malti, u x’˙in sema li jien Malti ma tag˙nix chance inkompli g˙ax mill-ewwel induna li jien minn G˙ajnsielem. Beda jsemmili l-Festa kbira li a˙na nag˙mlu ta’ kull sena lil Madonna ta’ Loreto, u li kienet xewqa kbira tieg˙u li xi darba ji©i g˙al festa tag˙na u li qatt ma kellu l-opportunita li turi it-T˙abbira tinsab fuq l-faççatta fejn hemm din min˙abba l-˙afna xog˙ol li jkun hemm f’Loreto matul it-tieqa, u li ti©i fuq it-tabernaklu ta’ l-artal ma©©ur. iΩ-Ωmien li a˙na niççelebraw l-Festa. Weg˙dni iΩda li D˙alna ©ewwa. Kien hemm kwiet u serenita xi darba ji©i. kbira. Nies kien hemm iΩda bla ma trid ma tag˙tix Kien issa wara nofs in-nhar u fil-˙amsa kellna kaΩ. Tiffissa biss fuq l-istatwa grazjuΩa tal-Madonna nkunu fi triqtna lura lejn Ruma. Konna ©a lestejna l- Nera li tinsab fuq l-artal. Bdejna mmellsu l-˙itan ta’ affarijiet minn filg˙odu, g˙alhekk malli re©a ©ie lewn ˙amrani. G˙al kuntrarju ta’ barra, ©ewwa huwa Montanari g˙alina, konna ©a lesti. Montanari kellu sempliçi ˙afna. Il-Lawretani ˙allew id-Dar fi stat jwassalna lura lejn l-istazzjon. Waqt li konna fil- ori©inali tag˙ha sa minn meta l-Appostli, wara tlug˙ karrozza, kif xieraq daqqejna l-Viva x-Xemx. Bqajna is-sema ta’ Marija, ikkonvertew id-Dar tag˙ha fi n˙arsu lura lejn Loreto sakemm tatna l-viΩta, sakemm Knisja. Fi skiet tlabna g˙all-familji, ˙bieb u g˙ar-ra˙al inΩilna min fuq l-G˙olja g˙al gol-wied, sakemm il- tag˙na. Po©©ejna fuq l-artal, ta˙t il-Madonna Nera, BaΩilika n˙biet wara ç-çpar u ma rajnihiex aktar. U inkwadru ta’ l-istatwa titulari tag˙na. In-Nies b˙al wara esperjenza b˙al din, huma l-memorji li jibqg˙u. ©iethom l-kurΩita u ©ew jaraw x’a˙na nag˙mlu. U dak li kienu jg˙idu lilna, ng˙idu lilkom: trid tkun Indunaw iΩda li din kienet xbieha o˙ra ta’ l-Omm hemm biex tkun taf x’jigifieri din l-esperjenza. tag˙na u flimkien komplejna nitolbu. Kien hemm G˙ajnselmiΩ f’Loreto huwa G˙ajnselmiΩ numru ta’ morda u xi tfal li ma marrux hemm biex f’PajjiΩu, fil-Belt tieg˙u, fid-Dar tieg˙u. G˙andna d- jaraw biss, iΩda sabiex jaqilg˙u xi grazzja partikolari. dmir b˙ala kommunita illi nsa˙˙u r-rabtiet tajba illi Din hija l-akbar Relikwija Marjana u g˙alhekk mhux ©a g˙andna ma din l-Belt Qaddisa. Huwa dmir tag˙na ta’ b’ xejn li ti©bed ˙afna nies minn madwar id-dinja. li nΩuru din l-Belt, nintrabtu mag˙ha. Din hija l-Belt F’dak l-kwiet ma tindunax li jkunu g˙addew l- li tatna l-identita tag˙na, li weldet lir-Ra˙al tag˙na. isba˙ sag˙tejn, u hekk ©ara lilna. Il-˙in kien kontra G˙ajnselmiΩ g˙andu d-dmir issib l-opportunita tag˙na u g˙alhekk bdejna na˙sbu biex nitilqu. U ©ejna sabiex iΩΩur lil din l-Belt, iΩur l-BaΩilika u jid˙ol fid- minn daqshekk bog˙od, ©a wasal l-˙in li no˙or©u? U Dar, fix-Xemx kif ilkoll nsejjhulha. J’alla l-esperjenza t˙oss b˙al kalamita li ter©a ti©bdek ˙alli tag˙ti dik l- tag˙na lkoll li Ωorna lil din l-Belt tkun ta’ eΩempju a˙˙ar titwila lejn id-Dar fejn g˙exet l-Familja Sagra. sabiex inkomplu nintrabtu spiritwalment u b’mod Min jaf ner©ax narah? Min jaf ikollix ix-xorti ner©a’ kommunitarju ma’ Loreto, il-Belt tag˙na ilkoll. nkun hemm? U ter©a taqbdek it-tentazzjoni sabiex ter©a tid˙ol. Ma nafx kemm -il darba d˙alt u er©ajt ˙ri©t. Fl-a˙˙ar kelli verament no˙ro© u dik l-a˙˙ar Elvin Tabone darba li rajt dawk l-˙itan huwa l-aqwa mument ta’ ˙ajti. Wara li attendejna g˙al quddiesa fl-artal ma©©ur, ˙ri©na mill-BaΩilika.Kellna suppost laqg˙a ma’ l- Arçisqof ta’ Loreto Mons. Danzi, illi iΩda kellhom je˙duh l-isptar g˙al xi testijiet. Minflok iltqajna ma’ l- assitent tieg˙u fejn dan irringrazjana talli konna ospitajna d-delegazjoni ta’ Loreto fil-festa li g˙addiet. Huwa rregalana b’midalja ta’ tifkira li l-Arçisqof kien ˙ejja g˙alina. A˙na min na˙a tag˙na offrejnielu bizzilla tradizzjonali Maltija, nkawdru tal-Madonna ta’ Loreto meqjum fil-parroçça tag˙na, kif ukoll diversi CDs tal-Banda tag˙na u xi affarijiet o˙ra. Órigna u b’©irja morna fil-˙anut tas-souvenirs. Bejnietna l- Festa Madonna ta’ Loreto 2006 49 50 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Festa Madonna ta’ Loreto 2006 51 52 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Festa Madonna ta’ Loreto 2006 53

Talb u Tif˙ir Lil Sidtna Marija Ver©ni Omm Alla u Ommna Meqjuma fid-Dar tag˙ha ©ewwa Loreto

B’fidi mqaddsa u b’qalbna t˙e©©e© Resqu l-An©li qtajja qtajja, Biex nist˙ajlu li ©a wasalna Fer˙anin lilek iΩuru Hemm f’ Loreto u fl-eg˙ΩeΩ Dar A˙na mag˙hom img˙axqin Bl-ikbar qima diga’ d˙alna. Minn ta’ qalbna l-hena nuru

Biex i˙ollu l-weg˙diet tag˙hom Omm int t’Alla, ˙anina Ommna… G˙alkemm jag˙mlu tbatijiet Hawn l-Insara kull waqt ji©u Hawn l-Arkan©lu Gabrieli Sa mill-ibg˙ad artijiet. Lilek deher u ©ab il-bxara Li mill-Iben tal-kbir Alla Omm int t’Alla, ˙anina Ommna Biex tkun Ommu ©ejt mo˙tara. Ìewwa Darek Marija ilqg˙ana B˙al uliedek mieg˙ek Ωommna Fik inkarna l-Iben t’Alla Uri l-˙lewwa tieg˙ek mag˙na. Il-kunsens mall’ inti tajt: Hekk sirt Omm ta’ l-akbar g˙a©eb A˙na n©arbu l-akbar g˙axqa Xebba kont u xebba bqajt. Fid-Dar tieg˙ek o Marija G˙ax hawn kollox ifakkarna Omm int t’Alla, ˙anina Ommna… Kemm ©ejt mn’Alla img˙ollija. Ma’ l-g˙arus tieg˙ek ÌuΩeppi, G˙ax din hija dik d-Dar Flimkien m’Ibnek Ìesù Sidna Fejn ©a se˙˙u l-g˙e©ubijiet F’din id-Dar g˙ammart Marija Minn ta’ l-akbar ˙niena ta’ Alla Fiha kollu n©abar ©idna. Meta jifdi lilna ried. Dawl ix-Xemx u dawl l-Qamar, Omm int t’Alla, ˙anina Ommna… Lil din id-Dar imlew bid-dija Dar b˙al din fejn insibu Iva d-Dar dina kienet Bil-©miel g˙anja tal-qdusija? Fejn Ìwakkinu kien ig˙ix m’Anna Oh xi ©miel minn ta’ qdusija Omm int t’Alla, ˙anina Ommna… Fiha mmela nsibu g˙andna! Minn ©o NaΩaret g˙al Dalmazja Ûew©t iqlub kienu, iΩda qalb wa˙da Minn Dalmazja bl-g˙e©ubijiet M’Alla dejjem marbutin; Fuq il-©wiena˙ minn ta’ l-An©li Fuq din l-mera jekk ing˙ixu Din id-Dar f’Loreto ©iet. G˙andna nsiru qaddisin L-g˙e©ubijiet mhux biss tal-Óniena, Omm int t’Alla, ˙anina Ommna… IΩda wkoll tas-setg˙a tieg˙u Hawn deher il-kbir g˙a©eb Hawn fisser il-Kbir Alla Meta mnissla ©ejt, Marija Sabiex qalbna norbtu mieg˙u. U ma˙luqa kollok safja Omm int t’Alla, ˙anina Ommna… Minn ta’ Adam ˙ielsa mill-˙tija G˙ajn tas-Sliem nfet˙et Hawn bil-qalb mieg˙ek nifir˙u Saret xmara, ba˙ar ta’ kull ©id G˙al dal-©miel l’hu tieg˙ek biss Kull min fiha ji©i jitlob B˙al ma˙tura Omm minn t’Alla Xieraq kien lilek imiss. Jaqla minn Alla kull ma jrid. Hekk immela nqawwu l-fidi Omm int t’Alla, ˙anina Ommna… Bl-akbar ˙rara minn tal-qalb Fid-Dar tag˙ha l-Ommna nitolbu Minn hawn fe©© dak il-ferh G˙ax mismug˙a hawn ji©i t-talb. Illi henna s-sema u l-art Fit-twelid tieg˙ek, Marija Omm int t’Alla, hanina Ommna… G˙ax is-sa˙˙a bih ˙abbart. 54 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp IT-TÓABBIRA TA’ MARIJA MUDELL TA’ KULL SEJÓA

Fl-ewwel misteru tal-Fer˙ in©ibu quddiem Irridu no˙olqu spirtu ta’ talb fejn ma n˙allux il- g˙ajnejna lill-An©lu Gabriel i˙abbar lil Marija li monotonija u l-˙sejjes tal-˙ajja jaljenawna minn kellha ssir Omm Alla. Minn din il-©rajja nistg˙u Alla. nisiltu xi tag˙lim fuq is-sej˙a tal-bniedem. 7. Hemm bΩonn ta’ dixxerniment: Mhux kull ma jitwebbel bih il-bniedem huwa ©ej minn Alla. 1. Alla jsejja˙ lil kull bniedem: Kull darba li Jista’ jkun ©ej min-natura jew mix-xitan. titwieled tarbija din hija grazzja ta’ Alla. La darba G˙alhekk hemm bΩonn li l-bniedem jag˙Ωel din il-persuna tkun ©iet fid-dinja Alla g˙andu b’çerta responsabbiltà filwaqt li jg˙arbel sewwa pjan partikulari g˙aliha. Din tissejja˙ vokazzjoni. xi jrid minnu Alla. Li wie˙ed jistaqsi ma jfissirx Infatti kull bniedem huwa msejja˙ biex jaqdi lill- dubju, lanqas irresponsabiltà. Dan narawh ˙allieq permezz ta’ l-istat tal-˙ajja li Alla jkun f’Marija. Meta l-an©lu qalilha li kienet ser tnissel sejja˙lu g˙alih. Huwa Alla li jsejja˙ u l-bniedem iben ming˙ajr ind˙il ta’ ra©el Marija qaltlu: “Kif li jwie©eb. Infatti Marija ma kelliex f’mo˙˙ha li jista’ jkun dan, la jien ma nag˙rafx ra©el” (Lq 1, xi darba g˙ad issir Omm Alla iΩda Alla sej˙ilha 34). It-tradizzjoni nisranija ma tarax dubju f’li g˙al dan l-istat hekk g˙oli. wie˙ed jistaqsi anzi g˙aqal. 2. Alla jag˙ti l-mezzi: Kull darba li Alla jsejja˙ lil 8. Kull sej˙a titlob fidi: Marija meta l-“iva’ tag˙ha xi ˙add g˙al xi biçça xog˙ol jag˙tih l-g˙ajnuna lill-an©lu, g˙amlet dan bi spirtu ta’ fidi. Ma me˙tie©a. Óadd ma jista’ jirra©una li Alla jridu qag˙ditx ittella’ u tniΩΩel iΩda emmnet li dak li jag˙mel xi biçça xog˙ol jekk dan ma jkunx jista’ sej˙ilha kien ser jag˙tiha l-g˙ajnuna me˙tie©a jag˙milha. Mit-t˙abbira ta’ l-an©lu naraw li Alla biex taqdi d-doveri li kienet die˙la g˙alihom. kien di©a’ ˙ejjiha tant li sej˙ilha: “Sliem g˙alik, 9. Is-sej˙a titlob umiltà: Marija kienet umli u ja mimlija bil-grazzja” (Lq 1, 28). malajr qalet “Iva”. Mill-banda l-o˙ra jekk il- 3. Alla jrid li l-bniedem jobdi: Infatti meta bniedem ikun supperv, mo˙˙u huwa li jissodisfa Alla bag˙at lill-an©lu Gabriel ried l-‘Iva’ ta’ lilu nnifsu u jwettaq il-pjanijiet ta’ mo˙˙u. Marija. Santu Wistin jg˙idilna li: “Alla li ˙alqek 10. Li l-aqwa ©id li jista’ jag˙mel il-bniedem ming˙ajrek ma jsalvakx ming˙ajrek. Marija meta huwa li jwie©eb g˙as-sej˙a ta’ Alla: Meta l- semg˙et l-istedina ta’ l-an©lu obdiet filwaqt li bniedem iwettaq il-missjoni tieg˙u skond il-pjan qalet: “Hawn hi l-qaddejja tal-Mulej; ikunli ta’ Alla, ikun qieg˙ed jag˙mel ©id daqs l-aqwa skond kelmtek” (Lq 1, 38). qaddisin. Ma huwiex importanti kemm i˙alli 4. L-istat tal-˙ajja ma huwiex xi ˙a©a tal- riΩultati tan©ibbli jew kemm huwa popolari. L- bniedem: Liema stat ta’ ˙ajja j˙addan il-bniedem importanti li wie˙ed jaqdi l-pjan ta’ Alla. Dan ma hijiex xi deçiΩjoni tieg˙u biss. Huwa Alla li narawh çar mill-˙ajja tal-Ver©ni Marija. G˙exet jag˙Ωilulu u huwa jwie©eb. Qatt ma g˙andna ˙ajja mo˙bija imma g˙ax g˙amlet ir-rieda ta’ na˙sbu li l-bniedem meta jiddeçiedi x’ser Alla, ˙are© l-aqwa ©id possibbli; ji©ifieri li ©ie jag˙mel b’˙ajtu jkun qisu f’supermarket u jixtri Ìesù fid-dinja, miet u rxoxta. dak li jkun jidhirlu huwa. Il-bniedem biex ikun 11. Nirrikorru g˙and Marija: Biex l-g˙aΩliet li fit-triq it-tajba jrid jara x’irid minnu Alla. nag˙mlu jkunu skond ix-xewqa ta’ Alla hemm 5. Mhux kull ˙a©a tajba li jo˙lom biha l- bΩonn li nitolbu. Nirrikorru g˙and Marija li hija bniedem hija l-itjeb: Infatti Marija wieg˙det xempju ta’ kull sej˙a u g˙aΩla. U kif hija nda˙let lil Alla li tg˙ix il-˙ajja ta’ Ver©inità iΩda l-pjan ta’ fit-tie© ta’ Kana tinda˙al g˙alina quddiem Alla Alla kien li tag˙ti lil Ìesù lid-dinja permezz ta’ sabiex l-g˙aΩliet tag˙na jkunu i) skond il-qalb l-Ispirtu s-Santu. Dan kien jitlob sagrifiççju. ta’ Alla; ii) g˙all-©id tag˙na nfusna u tal- G˙alkemm kienet xi ˙a©a mill-aktar nobbli proxxmu; iii) ˙ielsa minn kull egoiΩmu. madankollu ma kienx skond il-pjanijiet tag˙ha. 12. Nitolbuha l-perseveranza: Huwa importanti 6. Il-bniedem irid ikun disponibbli biex jisma’ li nibdew xi ˙a©a tajba iΩda rridu nipperseveraw lil Alla: Fit-t˙abbira ta’ l-an©lu naraw kemm fiha. Marija obdiet is-sej˙a ta’ Alla permezz ta’ l- Marija kienet pronta biex tisma’ lill-an©lu. an©lu u baqg˙et timmatura fil-fidi sakemm Tkellmet mieg˙u, uriet it-t˙assib tag˙ha u tatu waslet biex tati b˙ala sagrifiççju g˙ad-dnub tad- l-‘Iva’ tag˙ha. L-istess irridu nag˙mlu a˙na. dinja, lill-istess Ìesù fuq il-Kalvarju. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 55 L-EQDEM TALBA LILL-MADONNA Siltiet imsejsa fuq artiklu ta’ Dun Mario Saliba

li huma ma jsawrux diversi talb ta’ tif˙ir lil Omm Alla, Marija Santissima. Minn fost tant talbiet li nkitbu maΩ-Ωminijiet lil Marija Santissima is-‘’Sub tuum praesidium’’ li bil-malti ng˙idu ‘’ta˙t il-˙arsien tieg˙ek’’ l-antifona “ Sub tuum praesidium” hija kkunsidrata sal-lum b˙ala l-eqdem talba marjana. U t-talba hija din: Ta˙t il-˙arsien tieg˙ek niskennu Omm qaddisa ta’ Alla La twarrabx minn quddiemek it-talb Li nag˙mlulek fi ˙ti©ijietna E˙lisna dejjem minn kull ti©rib O Ver©ni glorjuΩa u mbierka.

Din l-antifonali waslet sa Ωminijietna, instabet fl-E©ittu fl-1917 u fl-istorja tal-marjolo©ija, din it-talba g˙andha valur u importanza fondamentali min˙abba r-rikkezza kbira tal- kontenut teolo©iku tag˙ha .

Biex nag˙laq dan l-artikulett sa ninqeda bl- istess kliem ta’ l-awtur Dun Mario Saliba, fuq imsemmi “It-talba Sub tuum praesidium it- twemmin fil-kobor, fil-qdusija, u fl- interçessjoni ta’ Marija kien preΩenti fil-Knisja sa mill-ewwel Ωminijiet tag˙ha. Sa mill-ewwel Ωmien tal-KristjaneΩmu, l-insara resqu lejn Sa miΩ-Ωminijiet l-iktar bikrija tal-KristjaneΩmu Marija biex ifa˙˙ruha g˙al dak kollu li g˙amel jidher çar li l-insara dejjem ˙abbew lil Marija u mag˙ha l-Mulej. tawha qima u talbu ˙erqana l-protezzjoni tag˙ha. Xhieda ta’ dan huma l-kitbiet ta’ awturi Fuq kollox, din it-talba tindika wkoll biç-çar li kristjani sa mit-tieni seklu W.K., (mis-sena 100 lejha resqu l-insara sa mill-ewwel Ωminijiet biex sas-sena 200), dan juri li l-kult nisrani lejn jitolbu s-sokkors tag˙ha fiΩ-Ωminijiet Marija kien ©a jeΩisti fl-ewwel 100 sena wara l- imwieg˙ra ta’ ti©rib g˙alihom u g˙all-fidi mewt ta’ San Ìwann l-Evan©elista li kien l- tag˙hom”. a˙˙ar Apostlu li miet. Fuq l-eΩempju u t-twemmin tag˙hom Xhieda kbira ta’ dan li qed ng˙idu jag˙atuhilna inkomplu nag˙mlu a˙na wkoll b˙alhom ˙alli l-kitbiet ta’ Sant‘Injazju, Isqof martri ta’ nissa˙˙u fil-fidi, fl-im˙abba u fit-tama, biex bil- Antijokja (+107) li jikkonsistu f’ittri li huwa protezzjoni tal-Ver©ni Marija, il-G˙ajnuna ta’ bag˙at lil diversi nsara u miktuba wara l-mewt l-insara, a˙na wkoll no˙or©u rebbie˙a fuq l- ta’ l-Evan©elista San Ìwann. g˙edewwa ta’ ru˙na. Marija Lawretana itlob g˙alina. Billi l-insara jemmnu bis-s˙i˙ fil-Protezzjoni D.K.C. tal-Ver©ni u Mbierka Marija ma setg˙ax jonqos 56 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp The House at Loreto: God’s Resting Place? “I have consecrated this temple. . . I confer After building the temple in Jerusalem God my name upon it for ever, and my eyes and my did no longer dwell in a tent, but in a permanent heart shall be there always.” (The New American house of stone and wood lavishly decorated with Bible 1 Kings 9:3) gold and meticulously maintained by the priests and Levites. All this was a great symbol of God’s These words were spoken by God to faithfulness and closeness to His people. There Solomon in a dream after the building and were no other people whose God was so near to dedication of the temple in Jerusalem. King David them, protecting and guiding them. desired to build a temple for God, the Lord of Israel, in God’s thanksgiving for nearness to His his great successes people took in war and for another turn establishing his after the vast kingdom. Yet, destruction of God told David the temple built by Solomon. that it would be God did not give his son Solomon up His who would fulfIll faithfulness. his wish. Neither did God The relinquish His building of the love for His people. God still temple in wanted to be Jerusalem was a close to His milestone in the people. God history of the decided to dwell Jewish people. among them no The temple in longer living in a Jerusalem tent or a temple, symbolized the but in a human fulfillment of body just like our own. “And the Word became God’s promise to give the Promise Land to His flesh and made his dwelling among us” (In 1:14). people. God had talked to Abraham and promised that God would create a people for Himself For us Christians the incarnation of our Lord through his descendants. Through Moses God Jesus Christ is the ultimate and absolute expression made a covenant with Abraham’s descendants that of God’s wish to dwell among us. There is no better they would be His people and that He would be way to express one’s love for others, than to their only God. As a sign of this covenant God accompany them on the journey of life: to be there ordered Moses to build a tent where He could for them in good and bad times; to share with them dwell amongst His people. God wanted to be the laughs and tears of life; to empathise and argue involved and in touch with his people, guiding, with them; to show them and walk with them the sustaining, loving and protecting them. The tent path that leads to true happiness. Jesus did this and was the sacred place where the Jewish people could much more. He gave His life for us accepting death, meet God, praise Him, offer Him sacrifices and ask death on the cross. Yet, God raised Him up on the for His assistance. After many years wandering in third day and seated Him on God’s right hand. the desert they entered the Promise Land. Under To maintain His intimacy with us Jesus sent their king David they established a vast kingdom us the Holy Spirit. In baptism we received the Holy taking into their possession the land that God has Spirit who unites us with Jesus Christ and through promised them through Abraham. Him with God the Father. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 57

Through the Holy Spirit God adopts us as His own sons and daughters and forms us into the mystical body of Christ, the Church. We are in communion with God and consequently with one another. Hence, God dwells in our Christian community as well as in each and every one of us who were baptised in Christ. God does no longer dwell in a tent, temple or a human body. God now dwells in us and amongst us. The words God had spoken to Solomon apply to us. For through the Holy Spirit God has consecrated us for Himself and made us holy. He conferred His name upon us for ever and His eyes and heart shall always be upon us. The feast of Our Lady of Loreto wants to alert us to this powerful bond that exists between God and us. God does not dwell only in heaven, but also here on earth. He dwelt amongst us and remains with us forever. He is always at our side accompanying us throughout our journey of life. Our Lady of Loreto wants us to have the pleasure of knowing that Our God wants to be involved and in touch with us, guiding, sustaining, loving and protecting us always. Our Lady of Loreto, pray for us. Rev. Emanuel Magro 58 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Il-Bidu u Storja ta’ 140 Sena. Jikteb Rudolph Cauchi

u g˙amel weg˙da lill-Madonna li jekk jin˙elsu minn din il- marda, kienu ser jag˙mlu statwa biex isservi ta’ titular lej il- Madonna talli waqfet mag˙hom. U hekk kien. Il-marda la˙qet 554 minn madwar G˙awdex u 256 mietu. F’G˙ajnsielem biss ma ntlaqat ˙add u minnufih ©iet ordnata statwa ming˙and id-ditta Gallard & Fils ta’ Marsilja u f’anqas minn sena fl-14 ta’ Ottubru, 1866 din l-istatwa (exvoto) ©iet imbierka hawn fostna minn Dun Gejtanu Bondi, kanonku tal-Katidral ta’ G˙awdex u l-kappilan t’G˙ajnsielm Dun Mikielan© Refalo. Tajjeb li ng˙idu li l-istatwa kient xi ftit anqas rikka minn kif nafuha llum. G˙alkemm minn dejjem kient kulur id-deheb, il-libsa kienet lixxa, l-an©li kienu xi ftit l-isfel u s˙aba ta˙t ri©lejja ma kellhiex. Kien fl-1920, ta˙t idejn il-Kappillan Mizzi li b’g˙aqal kbir ©ie ikkuntatjat Wistin Camilleri, Ωag˙Ωug˙ ta’ 35 sena li b’seng˙a kbira biddel l-istatwa tal-Madonna ta’ Loreto g˙al dik li nafuha llum. B’g˙aqal kbir Wistin sgraffja f’ basso rilievo l-libsa tal-Madonna, tal-Bambin u ta’ l-an©li b’disinni rikki, g˙olliha fuq s˙aba, biddlilha l-kuruna ta’ rasha u taha dik id- Li G˙ajnsielem hu ddedikat lil Ommna Marija ta’ dehra ta’ maesta kollha li jixirqilha. Ûejjinha bl-aqwa arti l- l- aqwa artist kapaçi jo˙loq, g˙olliha fuq id-dinjita kollha tag˙ha Loreto m’huwiex sempliciment xi kumbinazzjoni. L-istorja u tana statwa li m’hemmx kelma o˙ra li to˙ro© minn fomm ˙elwa li nsibu fil- “Miscellenea Notitiarum Pro Archivio Parlis kull min i˙ares lejha ˙lief ‘kemm hi sabi˙a!’ Ecclesion Pogi Hain Salem Subanno 1856”, miktub mill- Statwa ta’ mara liebsa x-xemx bil-©miel kollu fuqha, ewwel Kappillan Dun Anton Cauchi, insibu li f’dawn iΩ- re©ina nkurunata u mg˙onija b’deheb leqqien. Omm id-dinja Ωminijiet, çertu An©lu Grech waqt li kien qed jisqi l-bhejjem tieg˙u mill-g˙ajn li kien hawn f’dawn l-in˙awi kellu dehra kollha ΩΩomm lil binha Ìesù f’idejha x-xellugija u fl-o˙ra majestuΩa ta’ Mara tiddi x-xemx u talbitu jwaqqfilha statwa iΩΩomm ix-xettru li jixirqilha kull re©ina b˙ala patruna ta’ kul˙add. Ìesù tarbija b’idu l-leminija jurina lil Ommu u bl- tag˙ha ta˙t it-titlu ta’ Loreto. Hekk fer˙anin b’din il-©rajja, o˙ra qed jag˙tihielna b˙al ma g˙amel fl-a˙˙ar mumenti ta’ An©lu u n-nies tal-madwar ordnaw statwa u f’qasir Ωmien ˙ajtu fuq is-salib. U fuq kull na˙a tal-Madonna nsibu Ωew©t qeg˙duha fil-post indikat mill-Madonna. an©li bil-©miel kollu mag˙hom, wie˙ed iΩomm simboli tad- Dan kien kollox. Ìara mijiet ta’ snin ilu, g˙al habta dar çkejkna ta’ Marija u l-ie˙or iΩomm parçmina bil-pjanta ta tal-bidu tas-seklu 18. L-Istatwa li g˙adha teΩisti sal-lum kif inhi mqassma d-dar. f’kundizzjoni tajba ˙afna ©ewwa l-knisja l-©dida fuq l-artal B˙al kull statwa o˙ra l-Madonna maΩ-Ωminijiet kellha tal-lemin hija x-xhieda ta dan kollu. MaΩ-Ωmien flok in-niçça bΩonn il-manutenzjoni tag˙ha u fl-2004 ©iet irrestawrata mill- nbniet knisja u g˙al wa˙da nbniet anke t-tieni knisja. Kollox iddedikat lill-Madonna ta’ Loreto. Din hi x-xhieda ta’ kemm ©did minn ulied Wistin, fejn re©g˙u tawna dak li g˙amel il-poplu t’G˙ajnsielem minn dejjem ˙abba lill Madonna, ta’ missierhom mag˙na. Illum 2006, qed infakkru l-140 sena ta’ kemm ilha kemm dak li g˙amel, g˙amlu mill-qalb lejn il-Madonna, tall fostna l-istatwa ta-Madonna ta’ Loreto. Matul dawn is-snin r-ra˙al li bena iddedikah kollu kemm hu lejn il-Madonna. kollha kienu bosta dawk li bkew f’ri©lejn il-Madonna u Ringrazzjament lejn il-Madonna g˙aliex g˙aΩlet dawn l- qalg˙u grazzji kbar minn g˙andha. F’dawn il-140 sena l- in˙awi sabiex jitfakkar dan it-titlu, g˙aliex riedet lilna u a˙na poplu kollu t’G˙ajnsielem irringrazzja lill-Madonna ta’ kemm obdejnieha. g˙amlet mag˙na, ta’ kemm ˙elset ir-ra˙al minn gwaj b˙al IΩda l-Madonna riedet aktar. Fl-1865 g˙al darba o˙ra dak inhar ta’ gwerra u b˙ala weg˙da ˙adha ©ol-knisja tal- re©g˙et faqqet f’G˙awdex l-marda tal-kolera. G˙ajnsielem, kunçizzjoni ©ewwa l-Qala. Talab quddiemha u minn l-ewwel ra˙al li ssib ta’ din il-gΩira hekk kif taqbad il-port ta’ l-Im©arr ig˙addi l-kummerç kollu tal-gΩira minn ©o fih. Barra sempliçiment niçça l-poplu t’G˙ajnsielem g˙amel monument minn hekk kienu bosta dawk mir-ra˙al li kienu ja˙dmu ©ox- ˙aj lil Marija Re©ina ta˙t it-titlu glorjuΩ ta’ Loreto fejn tinsab ivverenata g˙all-qima tal-fidili kollha tag˙ha. xatt biex jaqilg˙u l-g˙ixien ta’ kuljum. Il-marda tferxet sewwa Grazzi Madonna, grazzi ta‘ kemm te˙lisna minn mal-gΩira kollha u l-Isqof Butti©ie© ordna sabiex statwi ta’ disgrazzji u ta’ kemm il darba ˙assejna b’qawwa kbira l- devozzjoni ji©u esposti g˙all-qima ta’ kul˙add sabiex presenza tieg˙ek fostna. Ta’ kemm -il darba pprote©©ejt lilna G˙awdex je˙les minn dan il-gwaj. wliedek minn dak kollu li we©©ag˙na u a˙na sibna s-sabar G˙ajnsielem kien ilu biss 10 snin iservi b˙ala Parroçça u peress li statwa titulari ma kienx g˙ad hawn il-poplu talab kollu tag˙na fik. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 59

Debono Bakery & Pizzeria

Tel: 2155 2520 Mob: 9982 3695 99229091 TA MIEMA The Discount Super Market

since 1927 — Still going strong

Lowest Prices For Your Daily Needs

Mgarr Gozo

portelli print p r i n t Jawguraw il-Festa t-Tajba lil G˙ajnselmiΩi kollha

40, riqT ta Said, ,Nadur Gœawdex Tel/Fax: 2155 8232 e-mail: [email protected] 60 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp G˙ajnsielem fl-img˙oddi u llum

Ta˙thom kien jg˙addi l-ilma tal- wied. It-tfal kienu jin©abru jilg˙abu ta˙t dawn is-si©ar. Dawk li kienu l-aktar avventuruΩi kienu jixxabtu sa fuq nett, filwaqt li dawk li kienu jibqg˙u ta˙t, kienu jg˙ajjtu “ix˙etli tuta”. Fuq na˙a minnhom kien hemm b˙al ˙awt jew banju kbir tond tal-©ebel. Minn barra kien im˙affer iΩda minn ©ewwa kien lixx u jiΩloq. Aktarx dan kien jintuΩa jew biex in-nisa ja˙slu l-˙wejje© ©o fih jew biex jisqu l-animali. Min jaf, forsi An©lu Grech kien ji©i jisqi l- Li kieku kellhom jer©g˙u ji©u dawk l- animali minn ©o fih. Ftit ’il bog˙od minn dan G˙ajnselmiΩi li fl-img˙oddi kienu jg˙ixu f’dan il-˙awt, kien hemm g˙ajn ta’ l-ilma ©ieri. L-ilma ir-ra˙al sabi˙ tag˙na u jer©©˙u jserrpu mat- kien jinqasam f’Ωewg na˙at, na˙a g˙al ©o ˙awt toroq tag˙na, Ωgur li kienu j˙ossuhom qishom tal-blat u l-o˙ra g˙al ©o kanal li jag˙ti g˙al ©o qeg˙din f’post ©did. Dan g˙aliex, b˙alma ji©ri l-G˙ajn tal-Óasselin. Din l-G˙ajn kienet kullimkien matul iΩ-Ωmien kollox jinbidel u hekk ©ara wkoll f’G˙ajnsielem. Infet˙u toroq ©odda, twaqqg˙u djar qodma u tela’ ˙afna bini ©did. Ir-ra˙al tag˙na huwa sabi˙ kif inhu llum imma b’daqshekk ma nistg˙ux ng˙idu li fl- img˙oddi ma kellux is-seher tieg˙u ukoll.

Nistg˙u ng˙idu li fost l-akbar bidliet li saru matul iΩ-Ωmien kienu propju fil-qalba tar-ra˙al fejn nibtu l-erg˙uq ta’ l-istorja ta’ G˙ajnsielem. Dan il-post huwa wied ir-Rajjes li jg˙addi minn nofs ir-ra˙al tag˙na. Illum fuq dan il-wied hemm triq kbira u wiesa b’bini ©did fuq iΩ- Ωewg na˙at. Hemm ukoll il-Pjazza tad-Dehra, pjazza mill-isba˙, b’monument u Fontana li ji©bdu l-attenzjoni tat-turisti li jg˙addu minn hemm. Hemm ukoll ‘playing-field’, fejn ˙afna tfal isibu il-gost tag˙hom. IΩda daqs ˙amsin sena ilu, dan il-post kien totalment differenti. Flok dik it-triq wiesg˙a li hemm illum, kien hemm wied b’si©ar kbar taç-çawsli u tat-tut, im˙awlin ringiela wa˙da ˙dejn l-o˙ra fuq iΩ- Ωewg na˙at. Dawn is-si©ar kellhom kull zokk o˙xon li ma kontx t˙addnu b’dirg˙ajk it-tnejn. Il-frieg˙i tag˙hom kienu kbar ˙afna u kienu jag˙qdu ©o xulxin minn na˙a g˙all-o˙ra. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 61

mag˙mula minn lo©o© li minnhom ’il ©ewwa ja˙slu l-˙wejje© jew is-suf tan-nag˙a©. kien hemm kamra bil-˙awt b’ilma ©ej il-˙in kollu minn ©ol-kanal tal-g˙ajn. F’dan il-˙awt, Hekk kienet id-dehra ta’ dawn l-in˙awi sa in-nisa kienu ji©u ja˙slu l-˙wejjeg, waqt li t- madwar ˙amsin sena ilu. Dnub li l-G˙ajn tal- tfal kienu joqog˙du jilag˙bu fuq il-bejt ta’ dawn Óasselin spiççat u tne˙˙iet g˙ax din kienet il-lo©o©. In-nisa kienu jistennew wara xulxin parti mill-wirt kulturali u storiku ta’ biex ja˙slu l-˙wejje©. Minn jaf kemm stejjer G˙ajnsielem. semg˙et l-g˙ajn matul iΩ-Ωminijiet.

Skond il-le©©enda, An©lu Grech kien ji©i jisqi l- Dessie Falzon bhejjem tieg˙u minn din l- G˙ajn u propju hawnhekk kienet kellmitu l-Madonna u wrietu fejn xtaqet li tinbena knisja ta˙t it-titlu tal-Madonna ta’ Loreto. Aktar l-isfel fil-wied, fejn sal-lum g˙adu ˙iereg ilma ©ieri minn ©ol-blat, kien hemm arkata kbira tal-©ebel li kienet taqsam il-wied minn na˙a g˙all-o˙ra. Sa ftit snin ilu din l-arkata, li kienet sabi˙a ˙afna, kienet g˙adha wieqfa. Din illum i©©arrfet u ˙asra li ˙add ma ta kasha. Anke f’din in- nixxieg˙a, in-nisa kienu ji©u 62 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Vty¢ Roses Garden Wx Centre Flower Jawgura i|Ä{xÇt l-Festa t-Tajba Arrangements lill-G˙ajnselmiΩi for all occasions Kollha

Manuel De ilhenaV ,Str Triq Manoel De Vilhena Triq l-Im©arr M©arr - Gozo M'arr - Gozo Tel: 2156 3588 G˙ajnsielem Tel: 2156 0444

SALVU CASSAR AUTO PARTS Commercial Sales Engines and Parts

Kull tip ta’ magni tal-Ìappun u ta’ l-Ingilterra

N.B. Triq Fortunato Mizzi 50 Triq l-Im©arr Victoria G˙ajnsielem Tel: 2155 2922 Tel: 2155 6674 Mob: 7971 0384 Mob: 9947 5746 Festa Madonna ta’ Loreto 2006 63 IL-KAPPILLAN FRANÌISK MIZZI Il-Kappillan ta’ Tfuliti u ta’ Ûog˙Ωiti (1909-1948) Isqof Mons Giov. Maria Camilleri O.E.S.A. Fis-17 ta’ April,1909, l-Isqof Giov. Marija Camilleri O.SA nieda konkors g˙all- parrokat tal-Parroçça ta’ G˙ajnsielem, meta Dun Mawrizu Cauchi ©ie trasferit g˙all-Kolle©©jata tax-Xag˙ra. Minkejja li l-favorit deher li kien Dun Martin Camilleri min-Nadur, iΩda min˙abba ra©unijiet prattiçi u ra©unevoli, il- g˙aΩla waqg˙et fuq Dun Fran©isk Mizzi mir- ra˙al tal-G˙arb, wara li hu kien ©ia g˙amel sena b˙ala Viçi-Parroku fir-ra˙al ta’ Kerçem, u b’hekk Dun Fran©isk Mizzi g˙adda b˙ala s- seba’ Kappillan ta’ G˙ajnsielem, fejn dam b˙ala kappillan, g˙al 39 sena, ji©ifieri, mill-5 ta’ Settembru 1909, sal-mewt tieg˙u li ©rat fil- 11 ta’ Ìunju 1948, wara li kien tah attakk apopletiku, waqt li kien jippriedka t-trediçina ta’ Sant’ Antnin fil-parroçça. Kien dan il-kappillan li g˙ammidni, fi Ωmienu jiena g˙amilt l-Ewwel Tqarbina, is- Sagrament tal-GriΩma ta’ l-Isqof, servejt b˙ala abbati u fi Ωmienu wkoll kien li bdejt il-mixja tieg˙i g˙as-Saçerdozju, meta f’ Ottubru tas-sena 1942 d˙alt fis-Seminarju Ma©©uri fejn bdejt l- istudju tal-filosofija. Lill-Kappillan Mizzi nafu dejjem dak is- Fran©isk Mizzi, iben ta’ ÌuΩeppi u ta’ saçerdot puntwali g˙all-qadi ta’ dmiru, Katarina nee’ Caruana twieled fir-ra˙al tal- bniedem serju g˙all-a˙˙ar u li j©iblek G˙arb, G˙awdex fit-3 ta’ Marzu, 1878 u su©©estjoni. Kellu nteress kbir g˙at-tag˙lim mg˙ammed fl-4 ta’ istess xahar u fl-istess sena tad-Duttrina nisranija, tant li kont tarah kuljum mill-Kan. Mikelan© Micallef. Il-parrinijiet tal- idur il-klassijiet tad-duttrina u g˙ax mhux mag˙mudija tieg˙u kienu l-Kan. Mikelan© dejjem kien ikollu personel biΩΩejjed biex Micallef u Rosanna Farrugia, u ng˙atalu l- jg˙allmu d-Duttrina, bi ftehim mal-patrijiet ismijiet ta’ Fran©isk, Filippu u Lui©i. fran©iskani, li g˙andna fil-parroçça tag˙na, Nassumi li fi tfulitu kien imur l-iskola ©iet imwaqqfa klassi tad-duttrina fil-kunvent primarja ta’ ra˙al twelidu,minn fejn g˙adda tag˙hom, immexxija minn xi patri u lil dan il- biex isir qassis, g˙al dik sekondarja u mbag˙ad kappillan kont tarah iserrep it-toroq biex jara terzjarja tas-Seminarju tal-Qalb ta’ Ìesù, fil-Belt jkunx hemm xi tfal ji©ru barra u anke jasal sal- Vittorja, G˙awdex. kunvent biex jkun jaf jekk it-tfal ikunux jiskartaw jew jattendux g˙at-tag˙lim g˙and il- Dun Fran©isk ©ie ordnat qassis fil-21 ta’ patrijiet. Diçembru 1901 fil-Katidral ta’ G˙awdex, mill- 64 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Dawk ta’ l-eta’ tieg˙i jew forsi xi ftit iΩg˙ar Ωgur pjazza biex jara jkunx g˙ad fadal xi nies barra, li g˙adhom jiftakruh b’liema mod g˙al xi nofs biex ida˙˙alhom u darba wa˙da meta sar jaf li sieg˙a, kif kien ifisser fil-quddies tal-Ódud il- qrib il-knisja kien hemm xi w˙ud jilag˙bu l- Van©elu u mbag˙ad ukoll wara nofsinhar, kif boççi mar fejnhom u waddbilhom il-boççi ©o kien jispjega g˙al xi sieg˙a jew iktar il- g˙alqa fil-qribu naturalment huma ma KatekiΩmu . Mur Ωomm in-nies tal-lum g˙al ssograwx jag˙mlu dan iΩjed. Mur fi Ωmienu tant tul fil-knisja biex jisimg˙u l-Kelma t’ Alla ! Ωomm il-˙wienet miftu˙a waqt l-eΩerçizzi. Fi Ωmien it-Tieni Gwerra dinjija g˙amru Il-kappillani dak iΩ-Ωmien kienu eΩenti fostna ˙afna maltin refu©jati, li kienu jissa˙˙ru minn l-ispjega tal-KatekiΩmu f’Santa Marija, jisimg˙u lill-kappillan Mizzi jispjega t-tag˙lim fil-Milied u fil-G˙id il-Kbir, pero’ hu, anke f’xi tal-KatekiΩmu fil-Ódud u fil-festi kmandati, kif w˙ud minn dawn il-festi kien ikompli jispjega semmejna ‘l fuq wara nofsinhar. Refu©jat t-tag˙lim tad-duttrina u meta min˙abba f ‘xi Ûabbari darba quddiemi beda jfa˙˙ar lil dan okkaΩjonijiet ma kienx jippriedka hu kont tarah il-kappillan, g˙al mod tajjeb li bih kien ifisser fuq il-presbiterju fuq si©©u ˙dejn l-abbatini, li it-KatekiΩmu u jiena qbiΩt g˙idtlu li huma f’ dejjem kien waqt il-priedki jo˙ro©hom fuq il- ÓaΩ-Ûabbar b˙ala kappillan kellhom lil presbiterju, u minn hemm kien joqg˙od jisma’ Monsinjur Catania, saçerdot, imsemmi ˙afna l-priedki biex ikun ta, eΩempju tajjeb g˙all- g˙all-predikazzjoni. Dan it-tali, Toni Xerri parroççjani tieg˙u, u biex ikollu iktar g˙arfien (jidhirli li kien jismu) wie©ibni hekk: “Il- tal-poplu afdat f’idejh, meta ma kienx ikun hu Kappillan Catania kien g˙al ˙a©a u l-kappillan l-predikatur, kien ikun hu li jo˙ro© ji©bor, dik tag˙kom hu tajjeb g˙al ˙a©a o˙ra” li a˙na ng˙idulha, il-ferta u b’hekk kien ikollu Fil-gwerra xi qassisin fostna Maltin kellna aktar g˙arfien ta’ min ji©i jew le l-knisja. wkoll u fosthom, it-tant mag˙ruf Dun Salvino Virtù kateristika tieg˙u kienet ukoll il- Bartoli Galea . Dun Salvin, meta kien ikollu xi karità tieg˙u lejn il-fqar u dan konna narawh priedka x’imkien f’ G˙awdex u forsi wkoll a˙na l-abbatini, li konna no˙or©u mieg˙u g˙at- meta kien ikun qed ilesti xi artiklu g˙all-Le˙en tberik tad-djar fil-G˙id, g˙ax lill-parroççjani is-Sewwa, kien i˙obb ji©i fil-parroçça biex fqar li kienu (kif kienet id-drawwa dak iΩ- joqg˙od jisma’ minn ©ol-kor lill-Kappillan Ωmien) joffrulu l-˙asi fil-G˙id, hu lill-foqra kien Mizzi jispje©a il-KatekiΩmu u mbag˙ad jibni iroddulhom lura b’mod prudenti, billi kien minn fuq dak li kien ikun sama’ fil-priedka tal- jo˙ro© mill-but tas-suttana xi ˙a©a tal-flus, kappillan Mizzi l-artiklu jew il-priedka li kien imkebba ©o karta u jag˙tihielhom. ikun qed ilesti g˙al x’imkien. Saçerdot ie˙or, li kien ukoll iservi f’ÓaΩ-Ûabbar u li kien fostna g˙al xi Ωmien darba g˙amel mistoqsija lill-kappillan Fran©isk Mizzi li biha ˙aseb, li forsi seta’ jimbarazzah xi ftit, iΩda baqa’ mistg˙a©eb bit- twe©iba tajba li tah il-kappillan Mizzi tant li wara, dan il-qassis Malti, stqarr kemm il-kappillan tag˙na kien im˙arre© sew fit- tag˙lim nisrani. Il-kappillan Mizzi kien tant strett g˙all-ispje©a tal- KatekiΩmu tal-Ódud, li qabel ma kien jitla’ jippriedka, kien jo˙ro© jag˙mel dawra mal- Festa Madonna ta’ Loreto 2006 65

Dun Fran©isk kien i˙obb, anzi ng˙id kien o˙rajn qallu hekk: “Kappillan, jiena hu li jaf sew il-kant gregorjan, tant li darba, meta n˙ossni obbligat lejk, u mhux inti lejja” Mons Isqof Gonzi li kien g˙adu Isqof ta’ G˙awdex u f’ xi okkaΩΩjoni kien f’G˙ajnsielem Lejn Ìesù Ewkaristiku Mizzi kellu x˙in sama’ lill-kappillan Dun Fran©isk Mizzi devozzjoni speçjali. Sa mill-bidu tal-parrokat jkanta l-Ve ni Creator Spiritus, l-Isqof Gonzi tieg˙u, allura fit-3 ta’ Ottubru 1909, hu waqqaf qal lil ta’ madwaru: “Qeg˙din tisimg˙u kif il-Kongregazzjoni tas-Sieg˙a ta’ l-Adorazzjoni, g˙andu jitkanta dan l-Innu”. G˙all-Festa ta’ l- il-Kwaranturi li fihom kienet issir EspoΩizzjoni Epifanija, li a˙na nsej˙ulha wkoll it-Tre Re Solenni bi nhar u bil-lejl, kien i˙obb ig˙id il- konna, b˙ala abbatini narawh ˙iere© ikanta Brevjar jew minn ©ol-Kor filg˙odu, jew wara In-Noveritis, ji©ifieri t-t˙abbir tal-festi nofsinhar ˙dejn il-bieb il-kbir. G˙all- prinçipali tas-sena, imlibbes il-kappa tal-lama espoΩizzjoni solenni tal-Korpus u tal- safra u ma’ Ωew© abbatini b’imponenza jmur Kwaranturi kien ordna ©ilandra mill-isba˙ li lejn il-le©iju u b’ tant eΩattezza u ©abra kien a˙na g˙adna ngawduha sal-lum fl-istess festi ikanta t-t˙abbir ta’ dawn il-festi u xi w˙ud mill- Kull tielet Óadd tax-xahar, filg˙odu kienet issir parroççani, kif la˙aq qaluli huma stess, kienu il-purçissjoni Ωg˙ira tas-S.S. Sagrament imsej˙a jmorru g˙all-quddiesa kantata apposta biex tat-Terza u wara nofsinhar imbag˙ad kien jitla’ joqog˙du jisimg˙uh ikanta. Jiena niftakru fuq il-pulptu liebes il-mozzetta u stola u jinse© wkoll fil-festa tal-Corpus Domini jitla’ fuq il- sieg˙a solenni predikata minflok l-ispjega tal- orgni u ma’ ˙abibu Fran©isk Grima kienu KatekiΩmu. Nistg˙u nΩidu ng˙idu li hu jkantaw is-Sekwenza (innu twil) flimkien fil- nkoruna ˙idmietu b˙ala kappillan billi ftit qabel Quddiesa kantata, kif g˙idna tal-Korpus u ma ˙alla din id-dinja, ˙allas minn butu t- wkoll f’ Sibt il-G˙id kien jag˙milha ta’ djaknu Tabernaklu tal-fidda li jinsab fil-knisja l-qadima. biex ikun jista’ jkanta l-Exultet. Na˙seb li l-ikbar inizzjattiva li kien da˙al Il-virtù tal-prudenza wkoll kienet g˙aliha dan il-kappillan kienet il-˙olma li tispikka fih. Niftakar fiΩ-Ωmien il-gwerra, li tinbena knisja ©dida u kbira u g˙alhekk hu ma’ meta darba hu ˙ass il-˙tie©a li lil wa˙da sinjura l-Ark. In©inier il-Perit Ugo Mallia marru fil-Belt refu©jata jag˙mlilha xi osservazzjoni, din l- ta’ Loreto biex lil din il-knisja jag˙tuha bixra istess sinjura fa˙˙ritu ˙afna g˙all-prudenza li ta’ dik famuΩa li tinsab f’Loreto. Fi Ωmienu biha mexa mag˙ha. allura saret il-pjanta, tpo©©iet l-ewwel ©ebla u saru l-pedamenti tag˙ha, u jidhirli, li wkoll, fi Dejjem wera qima lejn is-superjuri tieg˙u, Ωmienu ssaqqaf il-kor. tant li darba Mons Isqof Gonzi indikah b˙ala mudell lil s˙abu l-kappillani. Mons Isqof Ni©u issa g˙all-funeral tieg˙u, li tmexxa Gonzi, anke meta kien g˙adu Isqof ta’ G˙awdex mill-Arçipriet tan-Nadur, Dun ÌuΩepp Cassar kellu wkoll l-g˙edewwa tieg˙u, u meta Gonzi mar-Reverendu Kapitlu tieg˙u u l-orazzjoni ©ie ma˙tur g˙all- Arçiveskovat ta’ Malta, funebri saret minn Mons. Mikiel Cefai. G˙al g˙adni n˙oss qisu nisma’ f’widnejja dak li qal dan il-funeral G˙ajnsielem kollu in©abar bi dwaru l-Kappillan Mizzi fl-ewwel okkaΩjoni ˙©aru u tant bkewh il-parroççjani tieg˙u, li li kellu: “Rajtu, issa, kif iΩ-Ωejt tela’ fil-wiçç”. barra mir-ra˙al tag˙na ˙ar©et ix-xnieha falza, li n©abu l-bekkejja. Tant ˙assu g˙alih il- F’okkaΩjoni ta’ xi Ìublew tieg˙u, li hu parroççani li rajt jibkuh waqt il-funeral tieg˙u kien qed ifakkar fil-festa titulari tag˙na, wara anke dawk li ma kienux jaqblu ma’ l-ideat li Patri Alipio OSA g˙alaq il-pane©ierku tal- politiçi tieg˙u. Madonna ta’ Loreto, li ovvjament fih kien g˙amel referenza g˙al dan il-Ìublew Minn dak iΩ-Ωmien ’l hawn ©a g˙addew Saçerdotali tal-Kappillan Mizzi x˙in spiçça, 58 sena (11-6-1948) u g˙alhekk ilu issa jistrie˙ Patri Alipio, qam Mons Gonzi, li kien qed fi ˙dan il-Mulej fejn qieg˙ed igawdi l-frott tal- jassisti minn fuq it-tron u kwaΩi g˙amel ˙idma tieg˙u. pane©ierku ie˙or lill-kappillan Mizzi u, li fost Dun Karm Cassar 66 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Festa Madonna ta’ Loreto 2006 67 TAGÓRIF QASIR DWAR X’INHI L-PARROÇÇA

Wara li s-sena l-o˙ra kienu inkitbu paroikia li fil-Knisja bikrija kienet tfisser pilgrim diversi artikli, kemm fil-Perjodiku people, li l-vera arthom u ç-çittadinanza ‘’G˙ajnsielem’’ u fil-Librett annwali li tag˙hom hija s-sema(ara C.Riege) G˙al madwar to˙ro© il-G˙aqda MuΩikali tag˙na ’ San l-ewwel erba’mitt sena parroçça u djoçesi kienu ÌuΩepp’ u wkoll f’diversi gazzetti lokali coextensive, meta mbag˙ad g˙addew il- li fakkru l-150 sena mit-twaqqif tal- persekuzzjonijiet u l-fidi nisranija bdiet tinfirex Parroçça ta’ G˙ajnsielem, illum sa nfissru b’ritmu stabbli kien sar me˙tie© li jitwaqqfu f’mod konciΩ ˙afna x’inhi t-tifsira tal- outposts fit-territorji li biex imexxuhom l- isqfijiet g˙amlu l-kleru tal-Katedral . kelma parroçça skond id-Drittu Kanoniku. Sas-seklu ˙dax is-sistemi fewdali medjevali nflwenzaw l-istruttura tal-parroçça. Il-g˙an ta’ Il-Parroçça hija komunita’ definita ta’ fidili l-imperatur Carlo Magno kien li jkollu knisja nsara mwaqqfa fuq baΩi stabbli f’xi Knisja f’kull ra˙al u belt bil-kappillan tag˙ha. partikulari. Il-kura pastorali tal-parroçça hija m˙ollija f’ idejn saçerdot b˙ala r-rag˙aj tag˙ha Min˙abba s-sistema fewdali l-kleru g˙all- ta˙t l-awtorita’ ta’ l-isqof djoçesan .(Kan.515)1. g˙axjien tieg˙u kien jiddependi mis-sid ta’ l- art allura l-awtorita’ ta’ l-isqof bdiet tmajna. L-isqof djoçesan biss g˙andu d-dritt li jwaqqaf, Dan pero’ ©ie sospiΩ matul ir-riforma jissospendi jew ibiddel parroççi, u hu ma Gregorjana minn Girgor VII li rrestawra l- g˙andux iwaqqaf, jissospendi jew ibiddilhom parroçça minn dak il-mod, u li sa llum fis- notevolment ming˙ajr ma jisma’ l-parir tal- sustanza baqg˙et l-istess. Kunsill Pastorali. Il-Konçilju Vatikan II (S.C. 42.AA 20 )biddel il- Parroçça li tkun ©uridikamemt imwaqqfa kunçett tal-parroçça minn dik organizzattiva minnha nfisha jkollha personalita’ ©uridika. jew istituzzjonali g˙al dik ta’ komunita’’.

Il-kelma ‘’Parroçça’’ ©ejja mill-kelma griega D.K.C. 68 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Osservazzjonijiet

Daqshekk hi redikola din l-affari li a˙na nivvutaw Malta.

G˙ajnsielem...... Tal-©ebel biss? Ilkoll nafu li G˙ajnsielem tag˙na hu mΩejjen biç-çentru tieg˙u, fejn jispikkaw is- santwarju maestuΩ imdawwar b’wa˙da mill- isba˙ pjazez li g˙andna fil-gΩejjer Maltin, fejn meta tarah mill-ajru mdawwar bis-si©ar u ©nien mill-isba˙ warajh Ωgur hi xena li tibqa’ tiftakar. EΩattament ma’ ©enb il-misra˙ issib l-kaΩin tal Banda, b’©nien ie˙or ta˙tu b’veduti mill-isba˙, u terrazzin li j©ib l-g˙ira ta’ kul˙add, li kif nafu kemm qed jitgawda min- nies tag˙na speçjalment fis-sajf g˙aΩ-Ωiffa G˙ajnsielem...... Ballun? ˙elwa ta’ fl-g˙axija. EΩatt biswit il-kaΩin tal- Dan l-a˙˙ar G˙ajnsielem kien kwaΩi banda nsibu l-kaΩin tal-football, bil-ground ta’ kuljum fuq l-a˙barijiet, ma kontx tifta˙ uniku ma’ ©enbu biex jitgawda mit-tfal u radju, jew taqra gazzetta u ma kienx jissemma Ωg˙aΩag˙ tag˙na, ma nistg˙ux ninsew iç- r-ra˙al tag˙na. Ra©uni g˙al dan kienet il- çentru parrokkjali, l-muΩew u dalwaqt l- kwistjoni li G˙ajnsielem ser jing˙aqad mal- ma˙Ωen ta’ l-armar. Irridu nsemmu d-diversi Mellie˙a fid-distretti elettorali ©odda. Din id- çentri nazzjonali li lqajna fir-ra˙al tag˙na, u diskrepanza se˙˙et g˙al ra©uni mag˙rufa min dan hu xhieda ta’ mer˙ba li nafu nag˙tu a˙na kul˙add, g˙aliex ˙afna Maltin qalbu l-I.D. n-nies t’G˙ajnsielem. U hawnhekk li rrid tag˙hom fuq G˙awdex biex ikunu jistg˙u inwassal il-punt tieg˙i. jivvja©©aw bejn il-gΩejjer b’tariffa anqas. Kemm a˙na b˙ala poplu qed nirrikorru Sfortunatament g˙alkemm din il- biex ikunu mmexxija dawn l-g˙aqdiet li kwistjoni tolqotna direttament lilna n-nies semmejt aktar ‘l fuq? Kieku ma’ kienux g˙al t’G˙ajnsielem, u kif g˙edt aktar ‘l fuq kont tara ftit nies li tg˙oddhom fuq l-g˙axart iswaba, u ittri u opinjonijiet dwar dan, ftit semmejna kwaΩi dejjem l-istess nies kieku tista’ tg˙id li le˙inna a˙na l-G˙ajnselmiΩi, dan u ˙aΩin dawn jispiççaw ming˙ajr tmexxija. Staqsi lil g˙aliex fil-waqt li l-ma©©oranza assoluta ta’ kull min imexxi xi g˙aqda u dawn ilkoll nies hi kontra li dan ise˙˙, a˙na forsi noqog˙du jg˙idulek li ftit jit˙ajru biex ig˙inu fit-tmexxija. ngergru bejnietna fid-djar u pjazez tag˙na u Hawn iΩda ma nistax ma nawgurax il-kumitat ma nurux l-opinjoni tag˙na fuq skala ©did tal-g˙aqda San ÌuΩepp, niftakru kemm nazzjonali. damet l-g˙aqda b’kumitat proviΩorju. Hawn ma rridux nid˙lu f’polemiçi Irridu niftakru li dawn it-talin jag˙mlu politiçi, biss ir-rimedju g˙al din l-kriΩi hu dan ix-xog˙ol kollu fuq baΩi ta’ volontarjat, u sempliçi, ˙allu lil G˙ajnsielem kif inhu b˙alissa g˙alhekk jissagrifikaw l-ftit tal-˙in tal-mistrie˙ fil-waqt lil-Maltin li g˙andhom propjetà hawn tag˙hom li minflok jg˙adduh mal-familji G˙awdex xorta ttihom is-sussidju g˙al rispettivi tag˙hom, jg˙adduh f’laqg˙at u transport iΩda dawn jibqg˙u jivvutaw Malta. organizzazzjoni. U hawn jid˙ol punt ie˙or Nie˙du eΩempju ˙elu ta’ dan kollu. kruçjali li forsi qed ibieg˙ed in-nies mit- Familja tkun tg˙ix ©o darha, u din tistieden tmexxija tal-g˙aqdiet, il-kritika xi kultant familja Maltija f’darha, wara ftit taΩ-Ωmien din in©usta li a˙na nies li dejjem gallerija, li ma’ l-familja ti©i mitluba biex hi tmur toqg˙od kull forsi xi ntopp jew Ωball anke wie˙ed Ωg˙ir Malta u familja Maltija toqg˙od G˙awdex!!!! arana nift˙u l-kanuni tag˙na u nikkritikaw bl- Festa Madonna ta’ Loreto 2006 69 addoçç lil min ikun qed imexxi. Ûgur li kritika attivitajiet li ji©u organizzati, tag˙lim siewi li kostruttiva ©id tag˙mel, iΩda kritika distruttiva Ωgur jiswa g˙all-futur, ta˙ri© fiΩiku, ©iti g˙al isimha mag˙ha ˙lief deni ma tag˙milx. Malta, xi ©urnata fejn l-ba˙ar u ma nistax ninsa Ifhmuni ma rridx ni©©eraliΩΩa, iΩda kul˙add l-fuljett ˙elu li jin˙are© kull xahar. Min hawn jifhimni x’qed ng˙id. nixtieq nirringrazzja lil kull min imexxi dan iç- G˙alhekk nappella lil kul˙add, biex flok çentru u qed tag˙mlu ˙afna ©id biex tbieg˙du noqog˙du ng˙idu x’g˙andu jsir, nag˙tu daqqa liΩ-Ωg˙aΩag˙ futuri tag˙na l-bog˙od mill-vizzji t’id kif nistg˙u u nie˙du sehem fl- mis˙uta speçjalment tad-droga. oganizzazjoni li minn Ωmien g˙al Ωmien dawn l-g˙aqdiet jorgannizzaw. Nemmen li G˙ajnsielem...... Festa f’G˙ajnsielem hawn ˙afna talent mo˙bi u jekk kull˙add isib l-ispazju li jixtieq, Ωgur li Fil-guest book tal-website tar-ra˙al tag˙na G˙ajnsielem isir isba˙ mhux biss bil-palazzi li dan l-a˙˙ar ©ie su©©erit g˙aliex ma jsirx il- g˙andu iΩda bit-talent tan-nies tieg˙u. març ta’ filg˙odu, jien ma naqbel xejn ma’ dan l-març. A˙na g˙andna l-març tal-Ìimg˙a u s- G˙ajnsielem...... Futur? Sibt li huma l-g˙ira ta’ kul˙add g˙all-briju u Dan l-a˙˙ar snin fuq l-fuljett li to˙ro© il- folol kbar ta’ nies li ji©bdu g˙all-festa tag˙na. parroçça tag˙na, bdejt ninnota d-diversi Barra minhekk kul˙add jaqbel li l-attendenza Ωg˙aΩag˙ li bil-kapaçità tag˙hom jigradwaw fil-knisja fiΩ-Ωmien tal-festa hi wa˙da tajba, fl-Università ta’ Malta. Irridu nammettu li kien anke ta’ Ωg˙aΩag˙. Il-quddiesa tal-pane©ierku hawn xi Ωmien li G˙ajnsielem nqata’ lura meta hi xhieda ta dan fejn jkun hemm knisja mimlija tqablu ma’ r˙ula o˙ra ta’ nies li gradwaw. daqs bajda. Anke l-awtoritajiet ekkleΩjastiçi Hawn ti©i l-mistoqsija wa˙edha. X’inhi r- ˙ar©u stqarrija biex kemm jista’ jkun il-marçi ra©uni g˙al dan. Jien niftakar g˙ax kienu ta’ filg˙odu jispiççaw kmieni g˙ax qed jitilfu jg˙idu li t’G˙ajnsielem g˙ax g˙andna x-xatt s- sens tal-festa. Imma©ina wara març b˙al dak qrib tag˙na dan kien iservi ta’ xi ftit sfrattu g˙ax tas-Sibt li nafu nag˙mlu a˙na t’G˙ajnsielem, iΩ-Ωag˙Ωag˙ tag˙na kienu jibdew imorru u wara l-quddiesa tal-pane©ierku, jibdielek il- ja˙dmu kmieni u jitilqu l-iskola t’età Ωg˙ira. març fil-˙dax, biex imbg˙ad nispiççaw li waqt Illum dan ma g˙adux il-kaΩ, g˙andna kull il-˙ru© tal-vara tas-sabi˙a Ta’ Loreto jkollna l- mezz posibbli biex wie˙ed jitg˙allem, internet, pjazza vojta g˙ax kul˙add ikun rieqed kif ji©ri skola ta l-arti li tinsab fir-ra˙al tag˙na, skola f’ir˙ula o˙ra. terzjarja g˙al min irid jkompli bl-istudji, nsomma kull mezz possibli biex wie˙ed jitg˙allem. Nies kapaçi g˙andna, u xhieda ta’ A.C. dan huma nies professjonali li llum g˙andna f’G˙ajnsielem, g˙alliema, nutara, periti, bankiera, l-qasam tal kummerç, qasam turistiku, G˙alhekk minn hawn nappellaw lit- tfal u Ωg˙aΩag˙ tag˙na biex nie˙du l-iskola bl- akbar serjetà, g˙ax l-futur tag˙na fuq hekk jiddependi, u livell g˙oli t’edukazzjoni garanzija hu g˙al impjieg a˙jar.

G˙ajnsielem...... Rikreazzjoni Aktar ‘il quddiem semmejt l-˙idma volontarja tar-ra˙al tag˙na.Hawnhekk ˙allejt barra x-xog˙ol siewi li l-g˙aqdiet tal-muΩew tag˙na, jag˙mlu fost it-tfal u Ωg˙aΩag˙ tag˙na u dan g˙amiltu g˙ax dawn jixirqilhom artiklu g˙alihom. Tara l-Qasam dejjem g˙addej bl- 70 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp IL-MUSEUM F’GÓAJNSIELEM JAGÓLAQ 90 SENA Tikteb is-Superjura Pauline Grech

Din is-sena qeg˙din infakkru d-disg˙in G˙andna wkoll f’idejna manuskritt ta’ Rakela sena mit-Twaqqif tas-Soçjeta’ tal-Museum fil- fejn hija stess tirrakkonta t-twaqqif tal-Museum parroçça ta’ G˙ajnsielem. Din l-g˙aqda kienet ©ewwa G˙ajnsielem. Nisimg˙u lilha stess: l-ewwel g˙aqda tal-Lajçi li twaqqfet fil- parroçça. Interessanti ˙afna li kienet is- Il-kappillan tar-ra˙al, fil-15 ta’ Settembru 1915 Sezzjoni tal-Bniet u mhux dik tas-Subien li ta l-permess li jinfeta˙ Qasam fil-parroçça tieg˙u. bdiet tiffunzjona kemm f’G˙awdex u anke Il-Kappillan kien is-Saç. Dun Francesco Mizzi. f’G˙ajnsielem. Ma ninsewx li disg˙in sena ilu Il-Qasam infeta˙ g˙all-ewwel darba fl-1 ta’ l-mara kienet g˙adha ma kisbitx id-drittijiet li Ottubru 1915. Loreta Vella minn G˙ajnsielem g˙andha llum, la fis-soçjeta’ çivili u lanqas fil- ©iet iççerimonjata b˙ala Superjura fil-Qasam Knisja. Nru. 2 G˙ajnsielem.

Is-Soçjeta’ tal-Museum twaqqfet mill- L-ewwel membri tal-Qasam Nru. 2 kienu: Beatu Ìor© Preca nhar is-7 ta’ Marzu 1907. Sup. Loreta Vella Dakinhar grupp ta’ ir©iel u ©uvintur iltaqg˙u Maria Grima f’Nru. 6, Triq Fra Diegu il-Óamrun biex Pubblia Zerafa jisimg˙u lezzjoni ming˙and Dun Ìor©. Dan GiuΩeppa Zerafa il-grupp, ta˙t id-direzzjoni tal-Qaddej t’Alla Maria Buhagiar Ew©enju Borg kien ilu jiltaqa’ ma’ Dun Ìor© Assunta Demanuele sa minn qabel dan kien ordnat saçerdot fl-1906. Francesca Buttigieg Angela Zerafa (marret soru) Fl-1910 Dun Ìor© waqqaf is-Sezzjoni Antonia Said (din kienet l-ewwel soçja mill- Nisa tal-Museum ©ewwa Ra˙al Ìdid. L- Qasam li mietet fis-Soçjeta’. Hija mietet fl-10 ewwel laqg˙a saret nhar il-10 ta’ Jannar 1910 ta’Settembru 1925). ©ewwa remissa fi Triq Santa Monika ©ewwa Loreta Grima (Superjura) Ra˙al Ìdid. Assunta Buhagiar Regina Debono Kien biss ˙ames snin wara illi l-Museum Caterina Zerafa tal-bniet twaqqaf ukoll ©ewwa G˙awdex permezz ta’ Ωew© tfajliet twajba min-Nadur L-ewwel Inkorporazzjoni (ji©ifieri dik iç-Çerimonja Pawla Grech u Rakela Camilleri. Din ta’ l- meta xi ˙add jing˙aqad mas-Soçjeta’ tal-Museum) a˙˙ar biΩ-Ωmien in˙atret minn Dun Ìor© kienet fil-25 ta’ Diçembru 1916 u ©ew inkorporati b˙ala Superjura Djoçesana g˙al G˙awdex. 8 soçji: Hija kienet strumentali biex il-Museum beda 1. Loreta Vella mhux biss jinfirex ma’ l-ir˙ula l-o˙ra ta’ 2. Pubblia Zerafa G˙awdex imma anke biex jissa˙˙a˙ u jikber. 3. Giuseppa Zerafa Hija Ωammet korrispondenza ma’ Dun Ìor© 4. Antonia Said sakemm dan miet fl-1962. Hija mietet fl-1977 5. Maria Buhagiar u b’xorti tajba ˙afna mill-ittri li Dun Ìor© kiteb 6. Assunta Demanuele lil Rakela g˙adhom jeΩistu sallum. 7. Francesca Buttigieg 8. Loreta Grima Festa Madonna ta’ Loreto 2006 71

It-tieni Inkorporazzjoni saret fil-24 ta’ Gunju Fl-1920 ˙ar©u mill-kera minn Strada G˙ajnsielem 1918 u ©ew inkorporati 6 soçji: g˙al Strada Fawwara. Il-Qasam (ta’ l-inqas sal- 1. Regina Debono 1934 meta Rakela Camilleri kitbet dan it-tag˙rif) 2. Teresa Sant kien jinsab fi Strada Fawwara Nru. 20. 3. Angela Zerafa 4. Angela Zerafa Giuseppa Xuereb saret Kandidata fid-9 ta’ Lulju 5. Maria Grima 1944 u inkorporat soçja fil-25 ta’ Diçembru 1945.” 6. Assunta Buhagiar Ta’ min jg˙id li ÌuΩeppa hija l-unika soçja minn It-Tielet Inkorporazzjoni saret fil-25 ta’ Diçembru tal-bidu li g˙adha mimlija bl-g˙omor. 1923. Ìew inkorporati 2 soçji 1. Antonia Mifsud Nirringrazzjaw lil Alla l-Imbierek tal-©id kollu 2. Maria Vella li sawwab fuq ir-ra˙al tag˙na f’dawn id- disg˙in sena. Nitolbu wkoll biex il-Mulej Ir-Raba’ Inkorporazzjoni saret fl-24 ta’ Ìunju jibg˙at iktar vokazzjonijiet ˙alli dak li nbeda 1934 u ©iet Inkorporata Giuseppa Buttigieg tant snin ilu jkompli fil-futur. 72 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Il-Beatu Ìor© Preca Pass ie˙or biex ji©i ddikjarat qaddis

it-tifel. Jumejn wara, fl-20 ta’ Lulju 2001, il- fwied tat-tifel beda ja˙dem b’mod normali u fl-24 ta’ Lulju it-tobba ddeçidew li t-tifel ma kellux aktar bΩonn ta’ trapjant. It-tobba kkonfermaw li l-fejqan tat-tifel ma setax ji©i spjegat b’mod xjentifiku.

Wara li l-Kongregazzjoni tal-KawΩi tal- Qaddisin tapprova dan il-miraklu, jkun jonqos li l-miraklu ji©i approvat mill-Kongregazzjoni Ordinarja tal-kardinali u mill-Papa Benedettu XVI.

A˙na g˙andna g˙ax in˙ossuna xxurtjati li fir- ra˙al ta’ G˙ajnsielem qeg˙din ingawdu mill- ©id li g˙amel dan il-Beatu Malti permezz tas- Soçjeta’ tad-Duttrina Nisranija – Museum li hu waqqaf. G˙all-grazzja t’Alla g˙andna l-oqsma tal-bniet u tas-subien li matul is-sena ja˙dmu biex ixxerdu l-kelma t’Alla lil kul˙add u b’kull mod possibbli. Kif smajna dan l-a˙˙ar fl-a˙barijiet, il-Vatikan Min-na˙a tag˙na nag˙mlu appell biex dalwaqt mistenni japprova miraklu ie˙or bl- kul˙add ikompli: interçessjoni tal-Beatu Ìor© Preca. Il-kawΩa § jitlob biex, jekk is-Sinjur Alla jrid, ma g˙all-beatifikazzjoni ta’ Dun Ìor© bdiet fl-1975. ndumux ma naraw lil Dun Ìor© Preca Hu kien iddikjarat Venerabbli f’Ìunju tas-sena iddikkjarat qaddis; 2000 u Beatu f’Mejju 2001. Dan sar wara li ©ie §jattendu g˙all-attivitajiet organizzati mis- approvat miraklu fejn is-Sur Zammit Endrich Soçjeta’ tal-Museum li f’Marzu 2007 tag˙laq fieq minn problema li kellu fir-retina wara li 100 sena mill-bidu tag˙ha ©ewwa l- po©©a relikwija ta’ Dun Ìor© ta˙t l-im˙adda Óamrun, Malta. tieg˙u. §jag˙ti s-sehem tieg˙u biex il-membri tal- Museum ikunu jistg˙u ikomplu bil-˙idma It-tieni miraklu li l-Vatikan mistenni japprova tag˙hom. huwa dwar fejqan ta’ tifel Malti li ©ara fl-2001. Diversi xhieda ©ew eΩaminati fil-proçess Nie˙du din l-okkaΩΩjoni biex nirringrazzjaw djoçesan immexxi mill-Arçisqof ta’ Malta qabel lill-benefatturi kollha tag˙na u nawguraw il- ma l-kaΩ ©ie ppreΩentat lill-Vatikan. Il-kaΩ festa t-tajba lil kul˙add. Nitolbu lil Marija, l- huwa ta’ tifel li kellu kumplikazzjonijiet serji omm u l-patruna tag˙na tkompli tkun mag˙na fil-fwied 20 ©urnata wara li twieled fil-15 ta’ biex tbierek il-˙idma kollha tag˙na. Ìunju 2001. Wara li ˙aduh fi sptar barra minn Malta, t-tobba waslu g˙al konkluΩjoni li jag˙mlulu trapjant tal-fwied. G˙alhekk sar talb Min jixtieq jikkuntattjana jew ikun jaf aktar ˙erqan lill-Beatu Ìor© Preca u tpo©©iet dwar il-˙idma tal-Museum f’G˙ajnsielem jista’ ingwanta li ntuΩat fl-eΩumazzjoni tieg˙u fuq jΩur il-website tag˙na fuq l-indirizz www.ghajnsielem.com/museum. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 73 Kif Inda˙al San ÌuΩepp

nieΩla t-tara©. IΩda, jew g˙ax l-g˙atis tal-fenka kien ˙assibha, jew g˙ax nieqsa mis-sustanzi, dak inhar it-tara© ma’ g˙odditux kollu. Kien baqa’ xi tliet tar©iet, x’˙in Ωelqet b’kollox, ©iet sieqha ta˙tha, u kisritha mill-g˙aksa. U dak inhar u g˙al ˙afna iljieli o˙ra ma’ raqditx id-dar! Dik il-˙abta fula f’qarg˙a li tinzerta trakk g˙addej minn nofs ir-ra˙al kif tispiçça l-iskola. Imma l-kumbinazzjonijiet ji©ru. It-tfal bl-im˙atra min jil˙aq mieg˙u, jiggranfa mal-kaxxa, u jiddendel b˙al xadin biex taparsi jie˙u rikba. Kien hemm xi erbg˙a li rnexxilhom. Is-sewwieq saq bil-mod, heddidhom biex jitilqu,u g˙afas il-gass. IΩda tifel minnhom baqa’ qisu mwa˙˙al bil-kolla. Óabat iniΩΩel saqajh, beΩa’ u re˙a jdejh, u tkaxkar ftit mhux ˙aΩin. Meta qam sab li kellu rkobbtejh mislu˙a! Mananni da˙˙litu s’g˙andha u dewwithomlu. Issa dan it-tifel kien Toni ta’ Pawla, il-mara li kienet l-isptar b’sieqha miksura. Wa sal il-Óadd wara nofs inhar, u Toni flimkien ma’ ˙utu ©ew me˙udin g˙all-Ωjara lil ommhom. Da˙˙luhom f’sala b’ringiela sodod fuq kull na˙a. F’kull sodda kien hemm mara minduda jew bil- qieg˙da, u ners iddur u tag˙qad madwar. Pawla kienet kwaΩi fit-tarf ta’ ©ewwa tas-sala. Kif lem˙et lil uliedha sej˙itilhom b’isimhom. It-tlieta ©rew lejha b˙al flieles lejn ommhom. Fer˙et ˙afna bihom. F’˙akka t’g˙ajn g˙amlitilhom mitt mistoqsija. Wara dan il-baraxx, wiççha sserja u sar nirien, ˙arset lejn inkwadru kbir ta’ San ÌuΩepp, mdendel Il-mostru tat-Tieni Gwerra Dinjija kien g˙adu fil-g˙oli mal-˙ajt, u qaltilhom: “Dak, (ji©ifieri S. kif g˙eb wara l-kantuniera, imma dellu kien g˙adu ÌuΩepp) jg˙idli b’kollox!” U rrakkontatilhom il- j˙uf g˙ax kollox kien skars u bir-razzjon. In-nies ©rajja ta’ Toni mqabbad mat-trakk, kif waqa’ u barax kienet stra˙et. Setg˙et tie˙u n-nifs bil-kalma u torqod irkobbtejh. Imbag˙ad, b’le˙en miksur u mqanqal: il-lejl s˙i˙, bla biΩa’ li s-sirena ta˙sadha u ttajjarha “Kien hu li ˙elsek, g˙ax g˙al ftit ie˙or it-trakk kien mill-friex. jonxrok u joqtlok!” U t-tfal g˙ajn wa˙da fuq ommhom, u l-o˙ra fuq l- inkwadru, miblug˙a u Fil-kamra Ω-Ωg˙ira f’tarf is-seta˙, li soltu kienet mbeΩΩa’. “Ara li ma tag˙mlux affarijiet b˙al dawn, taqdi l-˙tie©a ta’ kçina, issa kienet qed titrabba fenka, g˙ax kollox jg˙idli!” U t-tfal emmnu! Belg˙uha sa bil-˙sieb li g˙ada pitg˙ada jkollha Ω-Ωrame©, jaslu griΩmejhom, u bla ma lissnu kelma, weg˙du g˙all-qatla, u wie˙ed iduq biçça fenek stuffat, ma platt f’qalbhom li hekk ikun. spagetti. Ikla ta’ qabel il-Gwerra! Din kienet il-˙olma u x-xewqa ta’ Pawla, li bil-fenka setg˙et issir realta. Meta kibru u tilfu l-innoçenza, fehmu li San ÌuΩepp kien xi proxxmu li, jew veru ridilhom il-©id, G˙al dan il-g˙an, ir-ritwal ta’ darba fil-©img˙a jew forsi....forsi b˙all-˙bieb ta’ Ìobb, xtaq iΩid ftit kien wasal fi tmiemu. Il-fenka kienet nqabdet mill- inkwiet ie˙or lil Pawla, b’sieqha quddiemha, fuq kamra, n©abret fil-kaxxa u tpo©©iet bit-toqba wiççha sodda ©o sptar. mal-˙ajt fis-seta˙. Il-kamra nkinset u n˙aslet bl-ilma bil-porfum, biex taqta’ l-irwejja˙. Il-fenka re©g˙et g˙al kamra tag˙ha. Il-porfum ma tantx daqqilha g˙ax ramet tag˙tas wa˙da f’wa˙da. Francis Sultana G˙ajnsielem. Pawla qabdet il-barmil ta’ l-art f’id wa˙da u l- 03/04/06 landa taΩ-Ωibel fl-id l-o˙ra, qasmet is-seta˙ u bdiet 74 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Lil Peter Caruana (Fl-g˙otja ta’ Ìie˙ G˙ajnsielem) Tant wera l-˙ila tieg˙u, tant ˙adem, stinka bis-s˙i˙, sa rnexxielu Coach jintag˙Ωel, biex lit-Team ir-reb˙ jurih. Ftit ftit beda lit-Team jibni, b’demm Ωag˙Ωug˙ g˙at-Tazza g˙atxan, bi training u dixxiplina, g˙all-unuri lest, ˙erqan. Pietru wera l-g˙aqal tieg˙u bi tmexxija ta’ id soda, Hekk kif joqrob tmiem is-sena, fejn ˙ames darbiet in fila mal-Festa propja tar-ra˙al, il-Kampjonat, g˙al Blacks sar moda! il-Kunsill jonura b’Ìie˙u, Ix-xog˙ol siewi ta’ Caruana ˙abrieki ’l g˙ax-xog˙ol inda˙al. wie˙ed jg˙id li g˙adu muri, fl-isforzi li r-ra˙al jag˙mel Xog˙ol li offra matul ˙ajtu, biex il-Blacks jiksbu l-unuri. xog˙ol siewi g˙al tul ta’ Ωmien, xog˙ol mill-qalb f’KaΩin jew G˙aqda, Fejn jid˙ol xog˙ol voluntarju, xog˙ol li ©abna ’l quddiem. ’l Pietru ssib minn ta’ quddiem, g˙ax anki fil-Kunsill rajna, Ìie˙, li l-lum hu l-˙dax-il wie˙ed, ’l g˙al tliet snin Kunsillier kien! mess lis-Sur Peter Caruana, f’seng˙etu mhux se tilg˙ablu, Pietru llum mill-˙ajja rtira, g˙ad l’ hu wisq ra©el minn tag˙na! ˙a jgawdi l-frott mixtieq. B’hekk G˙ajnsielem illum g˙aΩlu ‘Barra l’ hu bniedem tas-seng˙a, sabiex b’Ìie˙u jmur jag˙nih. g˙all-isports ferm akkanit, fil-futbol sa minn çkunitu Minn qieg˙ qalbna f’dan il-˙in, il quddiem mexa mhux ftit. Il-Kunsill ma’ l-G˙ajnselmin “Ad Multos Annos” ˙erqanin, B˙ala player minn G˙ajnsielem, nawgurawlu fer˙anin! lag˙ab mal-Blacks g˙al bosta snin. Dejjem g˙amel l-almu tieg˙u, kemm f’difiΩa, kemm tqassim. Francis Sultana G˙ajnsielem - 01/12/05 *GÓAJNSIELEM Versi ta’ Fr. Geoffrey G. Attard *(Óajr lill-Óajja f’G˙awdex)

G˙ajn is-sliem, tal-paçi benna Kollok sfura qisek xmejxa Hekk sej˙ulek, Misilmin, b’Ìesu’ ˙lejju fuq idejk, g˙ajn li minnha int ˙adt ismek qed isejja˙ il-mi©emg˙a Hekk sa tibqa’ tul is-snin. biex tintefa’ ©o ri©lejk…

Il-Madonna ta’Loreto Biex b˙all-an©li jag˙tu qima Lilek t˙ares mis-smewwiet, Li ©arrew darek mill-bog˙od; G˙ax il-maqdes int bnejtilha Din l-g˙amara fejn fis-sema l-o˙lal-o˙la l-artl-art it-tlietit-tliet g˙oljiet.g˙oljiet. Lil Ìesù rabbejt fis-sod.

“Viva x-Xemx’’ G˙ajnsielem jg˙ajjat Lill-port t’G˙awdex mill-fortizza. lejnlejn it-tmiemit-tmiem t’Awissut’Awissu x-xahar.x-xahar. Ta’ Chambray ˙ares f’kull Ωmien, Inti l-g˙oΩΩa ta’ dar-ra˙al Lit-turist li ji©i jΩurna Li g˙alik jo˙ro© bi ˙©ar. Ag˙tih mer˙ba, roddlu s-sliem. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 75 Reminiscing (In Memory of my dear friend Tony Agius. This poem was written, back in 1991, in NY.)

Dear friend Tony do you remember Our paths then crossed, and we were so glad those far off days, back, one September? reminiscing old times, both happy and sad.

How we together all summer through Sure now we are glad that we have met, laughed and made merry, and friendship grew! as from what was said we will be friends yet. How we took pleasure in all we did, Just now we can hope we will meet more often, thoughts and views sharing: nothing we hid. in near future times, our hearts to soften. Soon came in, Destiny, choosing for us With Happy memories noting sparse or few, different places. Be gone, no fuss. bonding old friendship, strengthening us anew We toiled and worked hard, never complaining, days, weeks, months, years, no chore disdaining. Francis Sultana We spent a lifetime far and away, New York. th raising a family one might just say! Wed: 30 May 1991 Tlifna l-Kontroll

Oj, oj! Hawn fejn sejrin? Ejja le˙inna Fuq kull vettura ng˙ollu ˙a nxandru il-bniedem tg˙allem ma’ l-irjie˙at, b’g˙aqal iwa˙˙al biex rotta nbiddlu swiçis u gerijiet, lejn g˙aΩla g˙aqlija, stering u brejkijiet, b’saqajna nag˙fsu biex jista’ imexxi pedali sodi, u jiddirie©i fin-nofs insuqu, kif u ’l fejn jixtieq, b’sinjali çari, ma’ liem’ kisra jdur, ’l bog˙od minn truf jitlaqx jew jieqaf, xifer l-irdum, jasal fejn g˙andu jmur. li lest ja˙tafna, f’abbiss jitfag˙na, ‘Mma mill-kontroll fejn nintesew, tieg˙u n-nifsu bla ˙add jinduna Ωarma u qata’ li eΩistejna! maΩri u ˙bula, it-tmun u l-qlug˙, u taha pruwa iΩi©© ’l barra, Francis Sultana bl-ebda sinjal, G˙ajnsielem jew xi xkiel ie˙or 15/02/06 li jista’ jwaqqfu milli jwe©©a’ lilu n-nifsu, jew ta’ madwaru. 76 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

GÓAJNSIELEM F.C. BAR Serving: Pizza, Snacks and Take Away Eat in or take away Showing on Big Screen Football matches and Movies

Tel: 2155 9753 / 21562410 Mob: 99440355 Festa Madonna ta’ Loreto 2006 77 L-ISTORJA TA’ GÓAJNSIELEM F.C. 1936 – 2006 META U KIF BEDA L-FOOTBALL F’GÓAWDEX

G˙addew is-snin. Il-gwerra spiççat u l-IngliΩi telqu. IΩda warajhom ˙allew xi blalen u xi Ωraben kbar u goffi. Dawk li qabel kienu j˙arsu…issa bdew jixxutjaw huma g˙all-ewwel jid˙ku b’xulxin iΩda fi ftit Ωmien il- log˙ba qabdet ©miela u fl-a˙˙ar Chambray beda jisma’ l-g˙ajjat ferrie˙i tal-log˙ba bl-ilsien tag˙na u mhux iΩjed b’dak barrani.

Hekk nibtet il-log˙ba G˙awdxija. Dawk is-suldati ta’ Chambray ftit li xejn ˙asbu li b˙al s˙abhom f’˙afna partijiet o˙ra tad-dinja huma kienu ser i˙allu wirt warajhom. G˙awdex Il-futbol f’G˙awdex nibet u ffjorixxa fir-ra˙al kellu jistenna sal 1936 biex jie˙u pjaçir b’futbol ta’ G˙ajnsielem, eΩattament fil-forti ta’ organizzat iΩda fil-fatt il-futbol tag˙na huwa Chambray u dan g˙andu jag˙milna kburin. ferm ixja˙ u qadim. Kien Ωmien l-ewwel gwerra dinjija (1914-1918), Ωmien ta’ taqlib u biΩà li fortunatament ftit li G˙alhekk, g˙alkemm ftit hawn min jaf, il- xejn la˙aq lill-gΩira tag˙na. Infatti ˙afna mill- Kastell ta’ Chambray huwa post mill-aktar istejjer fuq il-©lied u l-avvenimenti l-o˙ra tal- importanti fl-istorja tal-futbol G˙awdxi u l- gwerra kienu jinstemg˙u minn fomm is-suldati klabb tag˙na huwa kburi li fl-arma tieg˙u j©ib IngliΩi li kienu jintbag˙tu G˙awdex biex fir- it-torri, sinjifikat tal-post fejn twieldu l-futbol Rest Camp ta’ Chambray jistrie˙u mill-©rie˙i G˙awdxi u l-eqdem klabb fil-gΩira. tal-battalji. G˙all-imfejqa Ω-Ωmien kien jg˙addi bilmod sakemm xi wie˙ed minnhom mi©nun wara l-ballun beda jorganizza xi log˙biet. Ftit ftit is-suldati kollha interressaw irwie˙om u l-log˙biet tant bdew isiru akkaniti illi xi erba’ minn G˙ajnsielem bdew ta’ kull filg˙axija jitilg˙u lejn Chambray biex jaraw din il- log˙ba ©dida li b˙ala qatt ma kienu raw qabel. In-numru tag˙hom Ωdied u Chambray beda joffri xena sabi˙a bl- IngliΩi ji©ru wara l-ballun u l-antenati tag˙na jitmas˙nu fuq min minnhom ser jirba˙ hekk kif l-interess tag˙hom fil- log˙ba beda jikber. 78 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

IZ-ZAMMIT CUP spikkat mhux il-mo˙˙ iΩda s-sa˙˙a fejn kultant rajna wkoll log˙ob goff. Bix-xemx faççata FiΩ-Ωmien tal-lum, tag˙na u l-˙in joqrob g˙at-tmiem, in-nies bdiet meta nilag˙bu u ta˙seb biex titlaq meta l-gowl tar-reb˙a wasal. nirb˙u diversi tazzi Kien Elija Debono, l-a˙jar player ta’ dak iΩ- bl-addoçç, huwa ferm Ωmien, li qabeΩ player wara l-ie˙or u mhux biss diffiççli biex wie˙ed skorja il-gowl, imma tana t-tazza li hija l-aqwa jista’ jimma©ina l- ‘mile-stone’ fl-istorja tal-klub tag˙na u tal- importanza u l- futbol G˙awdxi – tazza li turi meta il-futbol entuΩjaΩmu u anke l- beda uffiççjalment ©ewwa gΩiritna. ansjetà li kienet i©©ib mag˙ha iz-Zammit Cup. IΩ-Zammit Cup fet˙itilna t-triq diffiçli ta’ nΩul u tlug˙ iΩda l-awgurju li tana Fr.Hersey meta G˙al din iç-challenge cup li ©iet irregalata ppreΩentalna it-tazza se˙˙ – il-futbol mhux biss g˙all-okkaΩjoni tal-inawgurazzjoni tas-Silver ma’ mietx iΩda ssa˙˙a˙ u minn dejjem kellna Jubilee Ground (1936) miz-Zammit Workshop wie˙ed mill-aqwa timijiet, biex b’hekk tal-Marsa, kkompetew Ωew© timijiet – il- Ωammejna t-tradizzjoni li bdiet tant Ωmien ilu. Victoria Scouts Group u l-G˙ajnsielem F.C. li Illum, 70 sena wara dan kollu, g˙andna g˙ax kien mag˙mul mis-Sea Scouts, movement li ma nkunu grati lejn dawn in-nies u ng˙ozzu dawn messu qatt inqered. T˙ejjijiet saru u friendly l-avvenimenti li ©raw g˙ax meta nifir˙u bir- matches saru wkoll fil-Fortizza ta’ Chambray. reb˙iet u tazzi li nakkwistaw g˙andna Barra dan kienu jsiru training ta’ kuljum fit- nΩommu f’mo˙˙na li kienu Fr.Bernard Hersey tennis court barra Chambray. It-tim kien fdat u Carmelo Mallia li taw bidu u wittew it-triq f’idejn Fr.Hersey li bis-sa˙˙a tieg˙u sar is- g˙as-suççess li l-klub glorjuΩ tag˙na ©ab lejn Silver Jubilee Ground u b˙ala coach kellna lill- ir-ra˙al ta’ G˙ajnsielem. wardmaster Carmelo Mallia. It-tim kien imsa˙˙a˙ minn Alessju Camilleri li kien Dan ir-rapport ©ie me˙ud mill-magazines ja˙dem ©ewwa Chambray. Il-prospetti ma Black And White minn kitba ta’ Carmel Rapa, tantx kienu sbie˙ g˙alina. Ir-rivali tag˙na rran©ati g˙al-lum min Alex Spiteri, u ttajpjati kellhom iΩjed min jittrenjahom kienu msa˙˙in u preparati min Miguel Refalo. min xi players li kienu jitg˙allmu f’kulle©©i Malta. L-g˙aΩla tat-tim tag˙na kienet ˙aΩina – bi players mag˙Ωulin aktar min˙abba s-sa˙˙a milli g˙ax kienu jafu jilg˙abu, b’eççezzjoni ta’ tnejn jew tlieta.

IL-jum mistenni wasal – jum ta’ Mejju b’xemx fl- inΩul tag˙ha. Il-partita kienet bilançjata ferm u r- riΩultat ta’ 2-1 kien riΩultat xieraq. Il-Victoria kienu li fet˙u l-iskor fl-ewwel half u dritt fit-tieni half, Joe Cassar ©ab id-draw. Il- ballun beda tiela u nieΩel – ballun fil-g˙oli fejn Festa Madonna ta’ Loreto 2006 79 Erba’ Stilel *T*F*A*L L-akbar riΩors tar-ra˙al tag˙na Mr. Frank Tabone B.Ed(Hons.) D.E.A.M TEFL ECDL

It-tfal tag˙na. ta’ l-ideat ta’ ˙addie˙or. Irriduhom jo˙or©u t- Xtaqt li nibda dan talenti tag˙hom g˙ax it-tfal t’G˙ajnsielem il-˙sieb tieg˙i g˙andhom ˙afna talenti mo˙bija. mag˙kom bl-akbar Jekk it-tfal tag˙na jibqg˙u jimitaw biss, kelma importanti, x’ifisser? Sempliçi ˙afna. Ifisser li fil-qasam tal- l-akbar riΩors li amministrazzjoni lokali, ekklesjastika, soçjali u g˙andna fir-ra˙al – kulturali dejjem ser nistennew ir˙ula o˙ra qabel it-tfal. biex jikkrejaw l-ideat u a˙na sempliçement It-tfal huma insegwu… jekk wara kollox insegwu. rigal ta’ Alla, frott l-im˙abba tal-©enituri. It-tfal tag˙na kapaçi ˙afna. It-tfal tag˙na Toqg˙od ta˙seb ftit din hi xi ˙a©a tal-meravilja! rriduhom ikunu l-leaders u mhux biss isegwu. Stupenda! Kieku tara ftit kif int u jien kbirna u Imma tg˙idli, issa jien id-dar kif nista’ ng˙inu tg˙allimna niktbu u naqraw dawn il-kelmiet hija f’dan li qed to˙lom int? G˙aΩiΩa omm! G˙aΩiΩ xi ˙a©a vera impressjonanti! Fantastika! missier! L-ewwel dmir tieg˙ek hu li tisma’ lill- It-tfal ta’ G˙ajnsielem huma tfal li jitwieldu uliedek. Ibnek u bintek g˙andhom ˙ajja. u jg˙ixu magenb ix-xtut tal-bahar Mediterran li G˙andhom vuçi. G˙andhom dritt. Ismag˙hom. ˙alla sena wara l-o˙ra m˙abba lejn il-bahar Ieqaf minn kollox u ismag˙hom. SkuΩawni, iΩda komuni. Meta tarbija titwieled, sebg˙in fil-mija jekk a˙na l-kbar ngergru g˙ax it-tfal ma tal-piΩ tag˙ha jkun ilma u ˙aga interessanti li jisimg˙uniex; l-ewwelnett irridu naraw kemm nnotajt dawn l-a˙˙ar xhur it-tfal u Ω-Ωg˙aΩag˙ il-darba g˙ednielhom “biΩΩejjed!” Ma nafx forsi tar-ra˙al huma fost l-aktar li jqattg˙u ˙in qrib min˙abba log˙ba futbol! Jew min˙abba a˙bar il-ba˙ar fuq xog˙ol, trasport jew mistrie˙. kurjuΩa fuq it-televixin! Forsi min˙abba xi erba’ Karatteristika li nilma˙ fit-tfal numru tat-tombla. Min˙abba teleseriel! G˙ajnselmiΩi hija l-©ibda lejn l-imitazzjoni. It- Min˙abba Coffee Morning! U le ˙a nieqaf tfal min-natura tag˙hom huma kurjuΩi, iΩda tibΩax! interessanti hu l-fatt li n˙oss li aktar minn ir˙ula G˙ajnsielem hu ra˙al pjuttost ©did, o˙ra t-tfal tag˙na j˙obbu jimitaw ˙afna l- modern u mΩejjen bi djar fuq spektrum ta’ stili ewwelnett lilna l-kbar bl-eΩempju tajjeb jew minn klassici sa moderni. Forsi imitazzjoni ˙aΩin tag˙na; kif ukoll mudelli jew idoli fix-xena wkoll? Jehtieg li t-tfal ng˙inuhom jikbru anki ta’ l-ispettaklu, moda u futbol. fejn dak li g˙andu x’jaqsam ma’ l-estetika. L- Din il-karatteristika timliena ilwien u l-kliem ta’ l-Ilsien Malti qeg˙din hemm b’responsabbilta’ ta’ x’eΩempju qed jixorbu t-tfal tar-ra˙al minn kif a˙na l- kbar na˙sbu, nitkellmu, na©ixxu jew ma na©ixxux wara kollox! Il-Malti jg˙id li t- tfal jikxfu l-g˙awwar. U tabil˙aqq g˙ax normalment kul˙add jag˙ti milli jkollu u t-tfal bl-aktar mod innoçenti jirra©unaw, jilbsu, jesibixxu l-ideat u l- kultura li jie˙du fl-aktar çellula mportanti fir-ra˙al, il-familja.

L-imitazzjoni fiha nfisha mhiex ˙aΩina, iΩda jinkwetani l-fatt li jekk jien nistenna dejjem biex nimita, jien qatt ma jien ser inkun ori©inali, kreattiv. Fl-edukazzjoni a˙na ma rridux lit-tfal ikunu fotokopja 80 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp biex nikkomunikaw tajjeb u nwasslu messa©© l-alkohol da˙al bl-eΩempju mhux tajjeb tas- ta’ paçi u ©id. Dan kompletament jikkontrasta suldati IngliΩi. U a˙na ovvjament ma’ messa©©i jew tattoos li naraw fuq Ωg˙aΩag˙ imitajniehom… u ming˙alina li aktar ma u karozzi li Ωgur ma fihomx messa©© ta’ fer˙ u nixorbu aktar a˙na kbar u min ma jixrobx ma ©id! Mo˙˙ it-tfal huwa sponΩa u jixrob u jassorbi hu xejn! Óabib IngliΩ qalli b’ton ironiku, “Il- malajr dak kollu li ng˙idulhom u nuruhom. Bambin g˙alhekk dejjem jippermetta li l-IngliΩi Óadd mhu pur, ˙lief il-Mulej! IΩda l-verita’ jinqalg˙u malajr fil-futbol, g˙ax inkella ma nafx hija dejjem wahda. Fl-iskola tag˙na Anton x’ji©ri!” Cassar, it-tfal jing˙ataw kors ta’ tag˙lim ta’ tmien Imma g˙al darba o˙ra x’jista’ jsir? snin mill-g˙alliema ta’ kull sena kif ukoll X’nistg˙u nag˙mlu? Kemm tkun ˙a©a sabiha li g˙alliema speçjalizzati u organiΩΩazzjonijiet kieku nibdew mill-familji tag˙na nedukaw soçjali sabiex ng˙inuhom jikbru mentalment u b’eΩempju kontra t-tipjip u l-alkohol u dan iç- fiΩikament b’sa˙˙ithom. Tajjeb g˙alhekk li dak çirku nwessg˙uh sabiex anki fil-kaΩini kollha li jitg˙allmu t-tfal id-dar ikomplu jarawh attwat dan il-vizzju ji©i kkontrollat. Kemm tkun idea id-dar, fil-pjazza, fit-triq jew waqt il-coffee sabi˙a li jkollna ©ranet matul il-gimg˙a fejn l- morning. alkohol ma jinbieg˙x jew inkella jkun g˙al bejg˙ Kemm hu diffiçli li twieΩen tifel u tifla li biss f’çertu ˙inijiet. Dawn l-ideat jekk jΩommu bog˙od mit-tipjip u l-alkohol, meta jag˙milhom ˙addie˙or huma tajbin, iΩda g˙ax mbag˙ad x’˙in imorru d-dar l-alkohol u t-tipjip tag˙na forsi ma napprezzawx. Possibbli rridu huma aççessibli! Jiddispjaçik tisma’ tfal nimitaw g˙al darba o˙ra? jirrakkontaw li l-papa beda jdawwaqhom il- U l-a˙˙ar idea g˙al-lum… ikun ferm tajjeb birra jew l-inbid minn eta’ vera tenera! li fl-ewwel laqg˙a li jmiss, il-membri tal- Je˙tie© ng˙allmu lit-tfal li biex tiççelebra g˙aqdiet ipo©©u fuq l-agenda xi ideat ta’ ˙afna ma hemmx g˙alfejn issir Ωibel! U ifhmuni! Din minn s˙abi li kitbu f’dan il-ktieb sabiex nibdew hija xi ˙a©a li vera hija anti-edukattiva u kontra ta’ l-inqas niΩirg˙u t-tajjeb.. ˙alli jikber u l-istess sa˙˙a tat-tfal. Storikament, speçjalment jissa˙˙ah.

TISLIMA LIS-SURMAST ANTON CASSAR

Ftit kont nafek Kont eΩempju fost l-eΩempji, Jien f’dik ˙ajtek Ta’ kif tag˙lim u ©id flimkien Illi‘nti tant ˙addimt Int kont tinse© b’tant paçenzja, Óinek, Ωmienek, ˙ajtek kollha Ìewwa l-klassi fost l-istudenti. G˙at-tag˙lim int kont g˙amilt. L-edukazzjoni g˙alik kienet g˙ajn ta’ ˙ajja, Qisu l-biera˙ meta stedintni U din g˙alik kienet çara u bla tbajja” Biex kelmtejn ng˙idu flimkien.. Tant li qalbek ma qtajtx ma’ kull tlajja’ U jien dlonk ntba˙t bil-kobor ta’ Li Ω-Ωmien u l-bnedmin nibtu fil-plajja. Dal-bniedem b’g˙erf tal-˙olqien. Insellimlek mill-©did g˙aΩiΩ Anton, G˙ajnejk faru hekk kif smajtek U nitolbok li tispira lilna lkoll ma’ xulxin, Lil dar-ra˙al b’ismu issemmi Biex flimkien ma’ Kristu Rebbie˙ Mhux ta’ b’xejn li g˙addejt ˙inek Tnissel fina tag˙lim nisrani sabi˙. Tie˙u ˙sieb lil G˙ajnsielem u ter©a’ ttenni…

Aqra ibni …kompli studja,,,taqtax qalbek Ag˙mel kura©©. Kliem sabi˙ li kont ittenni Frank Tabone Sabiex mill-edukazzjoni Lil G˙ajnsielem le…ma t˙allix bil-g˙atx ! Festa Madonna ta’ Loreto 2006 81 IN-NIÇÇA TAL-MADONNA TA’ LORETO fi Pjazza San Ìor© - Rabat, G˙awdex Kitba ta’ÌuΩe Galea (Óajr lit-Telstar u l-Berqa)

a˙˙ar kienu jwasslu fuq it-triq tar-ra˙al. U˙ud mill- bdiewa kienu jieqfu ta˙t il-˙ajt, jistennew lill-bdiewa o˙ra jaslu ˙dejhom, u meta jiltaqg˙u flimkien, l-a˙˙ar minnhom, kien jibda jg˙id xi talba ta’ ˙ajr lil Alla l- imbierek, talli kienu g˙addew jum ie˙or, hieni jew imwieg˙er, skond id-destin tag˙na ta’ kuljum. U ikoll flimkien, b˙al f’g˙aqda wa˙da, kienu jg˙ollu l-˙sieb tag˙hom lejn il-Óallieq. G˙alhekk, dak il-post, maΩ-Ωmien,kien isir b˙al tokk fejn il-bwieda, u ˙add ie˙or, kienu jiltaqg˙u, biex jiddiskutu l-˙ajja ta’ kuljumm, biex jitkelmu dwar il-bieg˙a u Ω-Ωrierag˙, u biex isesku fuq g˙ajrhom. Imbag˙ad xi ˙add iwaqqaf salib tal-©ebel fuq il-post,jonkella jdendel xbiha ta’ qaddis mal-˙ajt, biex dik id-devozzjoni ..aktar tixtered u tinfirex fost dawk li kienu jg˙addu minn dawk l-in˙awwi . U kif naqraw fid-dokumenti tal-qedem, u˙ud minn dawk il- bwiewa kienu j˙allu fit-testament tag˙hom dik ix-xi ˙a©a minn ©idhom, jekk mhux kollox ukoll, biex hemm fuq dak il-post tinbena niçça tal-©ebel, biex jie˙du ˙siebha, u biex jixeg˙lu d-dawl tal-lampa quddiemha. L-atti tan-nutara antiki kollha mimlijin b’ dawn it-testmenti. Kull niçça g˙andha l-istorja tag˙ha,u tistag˙©eb kemm tag˙rif ti©bor madwara niçça li tista’ timla ktieb bi ©rajjietha. Dawk in-niçeç kienu kienu jkunu wkoll post g˙aΩiΩ g˙al ˙afna, g˙ax minnhom bosta nies kienu jie˙du l-fara© tag˙hom, u jimtlew bis-sabar Fl-img˙oddi, f’kull ra˙al ta’ Malta u ta’ fil-gwaj li kien ikollhom . O˙rajn kienu jiktbu ©idhom G˙awdex, aktar mill-ibliet, l-g˙add ta’ niçeç fil- biex flok in-niçça tinbena kappella, daqsxejn ta’ kantunieri, jew fi rkejjen o˙ra, kien akbar u kienu iktar kamra. Hekk kienet Ωviluppat dik il-knisja majestuΩa popolari milli huma fi Ωmienna. Il-bniedem kien tal-Madonna ta’ Pinu, u ˙afna o˙rajn. anqas sofistikat, kien aktar devot u aktar mehdi bl- affarijiet ta’ ru˙u, forsi g˙ax ma kellux distrazzjonijiet L-istampa tal-lum(referenza g˙al dik ta’Loreto li hemm b˙al ma g˙andna llum. qrib il-knisja ta’ San Ìor©,Victoria) turi ritratt ta’ niçça, Fil-qedem nett, qabel ma bdew jibnu l-knejjes li sa ftit snin ilu, kient g˙adha wieqfa biswit sewwa kbar, in-niçça, imwarrba fl-g˙elieqi, jew fit-triq, kienet sew il-knisja ta’ San Ìor©, tar-Rabat,ta’ G˙awdex. Din tispira u tkebbes aktar devozzjoni f’qalb il-bniedem. in-niçça kienet imsej˙a bl-isem ta’ Loreto, iΩda kienu Mill-kittieba qodma ta’ l-istorja tal-knisja, ftit huma aktar isibuha bl-isem ta’ Hili, billi ta˙tha sew kien dawk li taw tag˙rif sew kif Ωviluppat din jew dik il- hemm bejjieg˙ il-˙axix, b’dak l-isem. knisja, u wisq anqas kienu twebblu jistudjaw kif In-niçça kienet g˙olja dwar ˙ames jew sitt piedi kienu nibtu ˙afna minn-niçeç li hawn imxerda fil- mill-art, bi skultura mill-isba˙ fil-©ebla G˙awdxija . gΩejjer tag˙na. Il-fi©ura tal-Madonna hija bil-wieqfa qeg˙da ©©orr Il-bdiewa, x’˙in ix-xemx tkun ser tmajna, id-dar tag˙ha, mag˙rufa bl’ isem ta’ Loreto, li qed jerfg˙u l-mo˙riet u l-g˙odda tag˙hom, u jg˙abbuhom iservi b˙ala pedestall g˙all-istatwa tal-Bambin, li fuq dahar il-˙mar jew xi bhima o˙ra, biex jaqbdu qieg˙ed bil-wieqfa fuqha. Il-figuri kollha f’daqqa triqthom lejn id-dar. Il-mog˙dijiet qalb l-g˙elieqi fl- donnhom merfug˙in minn tliet an©li, li qieg˙din 82 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp i©orru kollox fuq is-s˙ab, l-istess b˙al ma l-an©li kienu ie˙or, Taljan ukoll, kien waqqaf knisja o˙ra ta’ ©arrew id-dar ta’ Nazareth g˙all-belt ta’ Loreto. Loreto, fejn jg˙idulu tad-Dabrani, fis-sena 1477. Din in-niçça mhux minn dejjem kienet hekk, IΩda billi l-paroççi ta’ G˙awdex, l-unika wa˙da tal-©ebel. Qabel kien hemm tnejn, jew tlieta o˙ra li kien hemm, kienet dik il-knisja ta’ San Ìor©, u l- qabilha, li biΩ-Ωmien kienu g˙amluhom ©odda. Din qassis Taljan, barrani, kien bena dik il-kappella Ωg˙ira in-niçça kienet twaqqfet hemm ˙dejn il-knisja ta’ San ta’ Loreto.(li ma tantx kienet popolari, g˙ax barranija, Ìor©, ftit wara li kienu biddlu l-titular tal-knisja li u minn barrani) maΩ-Ωmien kienet la˙qet speçi ta’ wara ssej˙et Matriçi, g˙ax minn Madonna ta’ Loreto, rivalita’ benjniethom. G˙ahelkk ftit aktar minn mitt kienu semmewha Santa Marija, li kienet l-istess, iΩda sena wara l-fondazzjoni tal-kappella, li sa dak iΩ- bil-mod bdew jikkonfonduwa ma’ l-Assunta, u hekk Ωmien saret Matriçi ta’ G˙awdex bla ˙add ma jaf baqg˙et sal-lum. kif, biex speçi ta’ jinku lil ta’ San Ìor©, bnew u waqqfu dik in-niçça ta’ Loreto biswit il-knisja tal- Kien hemm kappella li waqqaf qassis Ruman fuq l-g˙olja, fiç-cittadella, u kien iddedikaha lill- qaddis ta’ Lidda.. Madonna ta’ Loreto, f’©ie˙ dik ta’ l-Italja. Qassis ( Óajr lis-Sur Lorenzo Zahra li g˙addilna dan it- tag˙rif)

Banka tal-Lottu Il-Festa Ka‰in tal-Banda - Gœajnsielem Óinijiet tal-Ftu˙: t-Tajba It-Tnejn: 4.00 pm – 5.00 pm It-Tlieta: 7.15 am – 10.30 am 4.00 pm – 5.00 pm lill- L-Erbg˙a: 7.15 am – 10.30 am 4.00 pm – 6.00 pm Il-Óamis: 8.00 am – 9.30 am 4.00 pm – 6.00 pm Poplu Il-Ìimg˙a: 7.15 am – 10.30 am 4.00 pm – 6.00 pm Is-Sibt: 7.15 am – 10.30 am 2.00 pm – 4.00 pm kollu! Il-Óadd: 10.30 am – 11.30 am Riçevitur: Neville Vella – Tel: 2156 6740 Festa Madonna ta’ Loreto 2006 83 PITTURA ‘EX VOTO’ MISRUQA MINN ÌO NIÇÇA FIX-XATT

Pittura mag˙mula b’weg˙da (ex voto) g˙ebet minn ©on-niçça li kienet fiha fil-Port ta’ l-Im©arr. Il-pittura turi Ωew© sajjieda G˙awdxin fuq dg˙ajsa ta’ G˙awdex jitolbu l-interçessjoni tal-Madonna u tal-qaddisin San Ìwann Battista, San Fran©isk t’Assisi, San Pietru u sajjied, u hi tas-seklu tmintax. X’aktarx il-pittura tqeg˙det f’niçça b˙ala weg˙da minn Ωew© sajjieda wara li ©ew me˙lusa mill-g˙arqa.

Filwaqt li kkundannat dan l-att vandalu u sagrili©u l-Organizzazzjoni ta’ Wirt G˙awdex appellat lill-pubbliku biex min g˙andu xi nformazjoni dwar dan il-kaΩ jg˙addiha lill-pulizija . Kull informazzjoni ti©i trattata b’ kunfidenzjalita’.

(Nota: Din l-informazzjoni kienet fil-Mument tal-Óadd 14 ta’ Awissu 2005)

Madonna Sewda (msejsa fuq: Madonna Nera: bit-Taljan)

Lejn id-dar t’Ommna Marija a˙na ni©u minn tant bog˙od, g˙ax il-©ebel tag˙ha torça b’messa©© ˙aj, misteru sod. Din id-dar fejn l-an©lu ˙abbar il-misteru ta’ omm xebba; hawn fejn niΩel il-Verb ig˙ammar, sew fostna.

Rit: Madonna, Madonna twajba, ˙allini nissejja˙ ibnek. Rit: Madonna, Madonna twajba... etc: Ag˙mel Madonna minni iben li jg˙ix qrib tieg˙ek sew. Hawn f’im˙abbet daç-çenaklu, ˙a©a wa˙da ma’ din l-Omm, G˙andek ni©i, nitlob f’darek, il-qalb tfawwar b’paçi s˙i˙a w’hemm noffrilek din m˙abbti, li terfag˙ha lejn t’Alla t-tron. li int tilqa’ b˙ala ommi Hija ti©bor it-talb tag˙na biex fil-hena dda˙˙alni. biex tg˙addih g˙and Ìesù binha, Kemm hu sewwa li tmur lura w’hekk kull min di’ d-dar iΩur ©o di’ d-dar ta’ l-Omm ˙anina, b’paçi jfur! tassew tajjeb li kull iben iΩurha! Rit: Madonna, Madonna twajba... etc: 84 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp IL-FRATELLANZI TAGÓNA Bil-kelma fratellanza nifmhu xirka jew g˙aqda religjuΩa, lajka u devota li forsi jkun a˙jar jekk insej˙ula ‘konfraternita.’ Hi xirka mwaqqfa ta˙t il-˙arsien tal- Knisja b’g˙an speçfiku b˙al ma huma mwaqqfin l- g˙aqdiet religjuΩi l-o˙ra. Dwar il-bidu taΩ-Ωew© Fratellanzi ta’ G˙ajnsielem jiktbilna hekk is-Sur Lorenzo Zahra mill-Bir©u: “Hekk kif kienet g˙ada ssir il-Parroçça ©dida ta’ G˙ajnsielem, il-Kappillan Dun Anton Cauchi mill-ewwel ˙aseb biex mal-Parroçça jkun jista’ ji©bor il-parruççani g˙all-aqwa devozzjonijiet tant me˙tie©a fil-˙idma pastorali tieg˙u. Dan narawh billi fil-15 ta’ Ottubru 1857 g˙amel talba fil-Kurja tal-Belt Valletta biex jitwaqqfu Ωew© Fratellanzi fil-Parroçça hekk ©dida ta’ (Hanselem) G˙ajnsielem. IΩ-Ωew© Fratellanzi li ried jitwaqqfu kienu wa˙da tas-SS .Sagrament biex il-parruççjani jg˙arfu l- venerazzjoni lejn Ìesù Ewkaristija, u l-o˙ra tar-RuΩarju biex i˙e©©e© il-qima lejn Ommna Marija Santissima. IΩ- Ωew© Fratellanzi ©ew approvati b’digriet tat-13 ta’ Novembru ta’ l-istess sena, ji©ifieri f’anqas minn xahar wara. G˙alhekk il-Kappillan stess ressaq Statut g˙aΩ- Ωew© Fratellanzi f’wie˙ed, ˙a©a xejn komuni. U dan lis-Statut juri regolamenti baΩati fuq dawk ta’ Fratellanzi o˙ra. Naturalment kienu miftu˙a g˙al kul˙add, ir©iel u nisa li meta jinkitbu jkunu obbligati li jie˙du sehem fil-funzjonijiet, kif ukoll ikollhom dritt g˙as-suffra©i. Kull Fratellanza kellha ta˙tar l-Prefett u l-uffiççjali kull tlett snin li jinkludu wkoll l-Prim Assistent, u l- Prokuratur. Id-Digriet juri wkoll li l-Fratelli tas- Sagrament jilbsu konfratija bajda, bil-kurdun u l- muzzetta ˙amra kif ukoll biç-çinglu u kuruna tar- RuΩarju . Il-Fratellanza tar-RuΩarju jilbsu konfratija bajda bil-mantell abjad, kuruna u kurdun abjad kif ukoll il-kapoçç . Il-Prefetti kellhom jilbsu l-medalja,iΩda mbag˙ad ˙add mill-fratelli ma seta’ jΩid xi ˙a©a fl-ilbies. Fl-istatut jobbliga lill-Fratelli tas-Sagrament jie˙du sehem fit-Tielet Óadd tax-Xahar, u fil-Vjatku, waqt li dawk tar-RuΩarju kellhom jiltaqg˙u fl-ewwel Óadd waqt l-G˙asar, ig˙idu r-RuΩarju. Il-Prefett fil-Laqg˙at kien intitulat g˙al Ωew© voti. Hekk il-˙idma pastorali tal-kappillan kellha mezz biex ti©bed lill-parroççani lejn il-Knisja g˙all-©id spiritwali tag˙hom kemm fil-˙ajja kif ukoll wara l-mewt b’tant suffra©i li l-istess fratelli u sorelli kellhom obbligu li jitolbu.”

Ref AAM Sup. Vol 52 p 696

Óajr lis- Sur Lorenzo Zahra li g˙addilna dan it-tg˙arif. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 85 L-Astronomija Il-lum il-©urnata ˙afna jsibuha diffiçli biex jifhmu dak li qed nitkellem dwaru hawn fuq. Il-˙tija hi tal-fatt li l-bozoz li wa˙˙alna fit-toroq tag˙na tfew id-dawl tant sabi˙ tal-kwiekeb imbeg˙da, g˙alhekk ftit nies qatt esperjenzaw din ix-xena li qed insemmi. M’iniex qed ng˙id li g˙andna nitfu t-toroq tag˙na – çertament din mhijiex soluzzjoni. Biss, biss, inkunu qeg˙din innaqqsu s-sigurtà fit- toroq matul l-lejl. IΩda d-dawl g˙andu jkun ippjanat u dirett propju lejn it-triq u mhux lejn is- sema…wara kollox, a˙na fit-triq se nimxu! X’inhu l-iskop li fil-©onna pubbliçi u playing fields ninstallaw dawl forma ta’ globu li iktar jixg˙el is- sema milli l-art? Dawl li bilkemm ma j˙allix l-art mudlama xorta wa˙da! Illum il-©urnata jeΩistu bozoz li jissej˙u full cut-off. Dawn jilluminaw propju t-toroq u ma jitfg˙u l-ebda dawl fis-sema. Il-Madonna ta Loreto Padruna ta l-ivja''ar bl-Ajru.Barra li t-toroq ji©u mixg˙ula ˙afna a˙jar u b’hekk F dan ir-ritratt qegœdin naraw ix-xbieha tal-MadonnatiΩdied is-sigurta kif ukoll il-kumdità g˙as- ta Loreto (Madonna Nera) li tqegœdet fuq il-qamar sewwieqa tal-karozzi, b’dan il-mod ti©i ffrankata f waœda mill-Missjonijiet tan-NASA. Din ix-xbieha hi l-unika xbieha reli'ju‰a li nsibu fuq il-qamar.˙afna ener©ija bir-riΩultat li ji©u ffrankati ˙afna flus mill-but ta’ kul˙add. U l-iktar effett li jinteressana Imma©inaw lejl sajfi…imma©inaw li qeg˙din f’xi fil-kuntest tas-su©©ett li qed niddiskutu hu li d- post ’il bog˙od mill-˙sejjes tal-karrozzi, mill- dawl dg˙ajjef tal-kwiekeb jidher fis-sema! U propju istorbju u dak kollu li hu assoççjat mal-˙ajja issa se ndawwar lura id-diskors fuq is-su©©ett li mg˙a©©la tal-lum…imma©inaw kalma u suppost qeg˙din nitkellmu dwaru – is-sema. trankwillita f’xi post li mhux imdawwal biΩΩejjed, anzi pjuttost mudlam…post fejn l-g˙ajnejn jistg˙u Is-sema hi t-tieqa fuq l-univers. Jekk ikollok çans jistrie˙u g˙ax huma ˙ielsa mid-dawl artifiçjali xi darba morru sad-Dwejra jew ng˙idu a˙na ta’ Ωejjed li ˙loqna bl-iskop li l-lejl ma jiddallamx anzi Çenç u ˙arsu ‘l fuq. Minn postijiet mudlama b˙al kwaΩi kwaΩi jibqa l-jum. Forsi qeg˙din fuq il-bejt dawn, ix-xena li taraw fuq raskom hi wa˙da li tag˙kom tippruvaw ta˙kmu xi Ωiffa ˙elwa, forsi diffiçli ma timprssjonakomx. Pero biex tapprezzaw qeg˙din fil-bit˙a jew inkella fil-©nien. Qeg˙din fejn dak li tkunu qeg˙din taraw hemm bΩonn li qabel qeg˙din, f’dawn iç-çirkostanzi l-g˙ajnejn issiru tafu x’inhuma sewwa sew il-kwiekeb. jintrefg˙u wa˙idhom ’l fuq biex ifittxu dawl differenti…mhux l-istess dawl safrani tal-bozoz Definizzjoni sempliçi u preçiΩa hi din: kull kewba imwa˙˙la ma kull kantuniera fit-toroq tag˙na. Dan (jew stilla, sej˙ilha li trid) hija xemx! Iva hekk hu… hu dawl tal-kwiekeb. Min-na˙a tan-nofsinhar kull kewba tpetpet li taraw fis-sema hija xemx jidher b˙al donnu liΩar ta’ dawl bajdani tiela l- ta˙raq. U ara ma ta˙sbux li dawn ix-xmux huma fuq…dawl sfukat imma dawl sabi˙…dawl li l- kollha iΩg˙ar mix-xemx tag˙na. Xejn antenati tag˙na kienu jsej˙ulu ‘It-triq ta’ Sant Anna’ affattu…hemm minhom li huma iΩg˙ar, hemm u li forsi ˙afna minnkom jafuh aktar bl-IngliΩ b˙ala minnhom li huma daqsha u hemm minnhom li ‘Milky Way’. Imbag˙ad ta’ kultant to˙ro© ti©ri huma ˙afna ikbar. Nist˙ajjilkom qeg˙din tistaqsu kewba fe©©ejja li l-g˙ajnejn bilkemm ila˙˙qu mal- “Imma kif? Jekk kull stilla li naraw fis-sema hija ˙effa tag˙ha hi u tofroq is-sema minn tarf sa tarf. xemx, allura g˙alfejn jidhru daqshekk Ωg˙ar? G˙alfejn ma jidhrux propju b˙ax-xemx tag˙na – Kien hekk f’din it-trankwillita’ li tant persuni bdew kbar u jikwu?” Ir-ra©uni hi li l-istilel, jew tistg˙u vja©© mill-isba˙ fl-astronomija – vja©© ta’ skoperta tg˙idu xmux, huma mbeg˙da ˙afna minnha. kontinwa – vja©© li ˙afna jsostnu li la darba tibdie˙ ma ttemmu qatt…u vja©© li jien tant kuntent li kont Ikkunsidraw dan li ©ej. Meta tag˙fas switch u bdejt eΩattament tlettax –il sena ilu u li g˙adni sejjer tixg˙el bozza, id-dawl mill-bozza jimxi b’veloçità fih sal-lum. enormi (ta’ 300,000 kilometru fis-sekonda)…din 86 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp tant hi veloçità kbira li dak li jkun ja˙seb li d-dawl minnhom fiha madwar mitt biljun stilla! Kapaçi mill-ewwel jasal f’g˙ajnejh. Però l-fatt hu li d-dawl timma©inaw dan il-kobor? Hemm galassji li d-dawl ikun ˙a ammont ta’ ˙in biex mexa mill-bozza g˙al tag˙hom ilu ©ej mhux eluf jew miljuni ta’ snin iΩda g˙ajnejn il-persuna. Fil-kaΩ tal-bozza dan il-˙in ikun sa˙ansitra biljuni ta’ snin. Ji©ifieri meta a˙na n˙arsu tant qasir (farka ta’ sekonda) li nistg˙u ng˙idu li d- lejn dawn il-galassji permezz ta’ teleskopji tag˙na dawl jasal mill-ewwel fl-g˙ajnejn…iΩda l-istilel nkunu qeg˙din naraw l-univers ta’ biljuni ta’ snin huma tant imbeg˙da li d-dawl jie˙u ammont ilu. Issa araw kemm ried jiffaççja sfidi l-bniedem sostanzjali ta’ ˙in sabiex jasal minnhom g˙al biex sempliçiment jinΩel fuq l-qamar…u dan nistg˙u g˙andna. L-ewwel ejja n©ibu eΩempju bil-qamar. ng˙idu li qieg˙ed wara l-bieb! Huwa dan il-kobor Id-dawl mill-qamar jie˙u daqsxejn iktar minn immens li j©ieg˙lna nistaqsu lilna nfusna, “Imma sekonda biex jasal minn hemm g˙al hawn. Ji©ifieri possibli a˙na biss neΩistu f’dan l-univers tant vast?” a˙na nkunu qed naraw il-qamar kif kien daqsxejn ’il fuq minn sekonda ilu. Issa ejja nie˙du eΩempju Naturalment wie˙ed jibda j˙ossu çkejken meta ta’ l-eqreb stilla – ix-xemx. Id-dawl mix-xemx idum jikkompara lilu nnifsu ma’ dan il-kobor kollu. IΩda ©ej tmien minuti Ji©ifieri a˙na qed naraw ix-xemx s-sabi˙ hu li fost din l-immensita jispikkaw iktar il- kif kienet tmien minuti ilu. Ji©ifieri jekk ix-xemx pontenzjal u l-qawwa ta’ l-intellet uman li fiç-çokon kellha g˙all-argument tisplodi din is-sekonda, a˙na fiΩiku tieg˙u rnexxielu ja˙seb u jirrifletti dwar l- ma nindunawx qabel tmien minuti o˙ra. L-eqreb ori©ini tieg˙u stess u ta’ l-univers li hu parti minnu. stilla wara x-xemx (imsejj˙a Alpha Centauri) hija tant imbeg˙da li d-dawl ilu ©ej minnha madwar Kemm hi ˙aga meraviljuΩa li tista t˙ares minn ©o erba’ snin. Ji©ifieri a˙na nkunu qeg˙din naraw din teleskopju u tosserva d-dawl ta’ galassji li tant ha l-istilla kif kienet propju erba’ snin ilu. U din l-istilla Ωmien biex jasal s’hawn! Kemm hu sabi˙ li f’dik l- bilkemm nistg˙u ng˙idu li hija tefg˙a ta’ ©ebla ’l ˙emda ta’ lejl sajfi tirrifletti dwar l-kobor u l- bog˙od! S inçerament l-univers hu enormi u d-daqs kumplessita’ ta’ dan l-univers meraviljuΩ li ninsabu tieg˙u jisfida kull imma©inazzjoni. Ag˙tuni çans fi˙! Huwa minnu li int qatt ma tkun iççaqqlaqt nipprova nag˙tikom idea tal-kobor ta’ l-univers. Il- minn ma ©enb it-teleskopju.... pero’ ma’ l-ewwel kwiekeb jin©abru fi gruppi enormi li jissej˙u galassji. ˙arsa, l-ima©inazzjoni tieg˙ek tie˙dok fi vja©© Ix-xemx tag˙na wkoll tag˙mel parti minn twil…tkun ˙rigt ‘il barra fl-immensita’ ta’ l-ispazju galassja…propju l-galassja li ©©ib l-isem Milky Way. u tkun mort fil-passat u er©ajt ©ejt. Il-galassja tag˙na hi grupp ta’ madwar mitt biljun stilla ( u ftakru li ˙afna minn dawn l-istilel huma G˙al aktar informazzjoni dwar dan is-su©©ett ˙afna ikbar mix-xemx tag˙na). Biex tmur min-na˙a id˙lu fil-website ta’ l-G˙aqda Maltija ta’ l- g˙all-o˙ra tal-galassja tag˙na trid iddum sejjer mitt astronomija: www.maltaastro.org elf sena – u dan bil-veloçita tad-dawl ( ta’ 300,000 kilometru fis-sekonda). Issa hu kkalkuta li fl-univers hawn madwar mitt biljun galassja li kull wa˙da Joseph Caruana Student Universitarju Festa Madonna ta’ Loreto 2006 87 Il-Familja Diacono

L-istorja Carlo Diacono twieled iΩ-Ûejtun nhar l-1 muΩikali tal- t’April 1876. Sa minn çkunitu wera ©ibda kbira familja lejn l-arti muΩikali u ta˙t it-tre©ija ta’ missieru Diacono Orazio, beda l-istudju muΩikali tieg˙u. Wisq te˙odna lura probabbli li f’dan iΩ-Ωmien ˙a wkoll xi tag˙lim lejn l-a˙˙ar ming˙and is-surmast kompoΩitur naplitan snin tal- Michelino Deferraris, li kien mid˙la sewwa tal- Kavallieri familja Diacono. Ta’ g˙axar snin ˙are© idoqq il- f’Malta. Meta kwartin mal-Banda Beland fil-purçissjoni tal- l-Granmastru Ìimg˙a l-Kbira u ftit wara kkompona l-ewwel ÌermaniΩ Fra innu ad unur Santa Katarina. Fis-sena 1892 beda Ferdinand l-istudju tieg˙u g˙and il-mag˙ruf Prof. Paolino Va n Vassallo li kien g˙adu kif irritorna lura Malta Hompesh minn Pari©i u kien feta˙ skola tal-muΩika g˙olla liΩ- ©ewwa l-Belt Valletta. Ta˙t Vassallo, Carlo Ûejtun g˙ad-dinjità ta’ Belt – Il-Belt Beland – tg˙allem nistg˙u ng˙idu f’daqqa kif kien stqarr wie˙ed min-nies l-aktar mag˙rufa ©ewwa Ω- l-istess Vassallo. Fl-1 t’April, 1987 huwa ©ie Ûejtun kien in-negozjant tal-qotnina Giobatta ma˙tur surmast direttur tal-Banda Beland liema Diacono li kien joqg˙od fil-bidu ta’ Triq Santa karigu baqa’ jΩomm sas-sena 1903, meta Katarina eΩattament fejn illum hemm il-kaΩin min˙abba l-istudju kellu j˙alli ’l banda u Beland. Dan il-palazz inbena fl-1813 kif tixhed g˙alhekk il-Kumitat kien ˙atru Surmast pittura f’wa˙da mis-swali antiki tieg˙u. L- Onorarju g˙al g˙omru, ˙atra li baqa’ jg˙oΩΩ sa ewwel mara ta’ dan Giobatta kienet Francesca mewtu. Aktar tard insibu li g˙amel xi snin b˙ala Busuttil min-Nadur, li pero’ mietet ta’ età Surmast Direttur tal-Banda San Ìor© ta’ Bormla. Ωg˙ira. It-tieni mara tieg˙u kienet Katarina Mangion. Minn dan it-tieni Ωwie© twieled Meta fit-22 ta’ Novembru, 1903 l-Papa San Orazio, missier Carlo, wie˙ed mill-˙afna wlied Piju X xandar il-famuΩ Motu Proprio Mro ta’ Giobatta. Diacono beda jikkomponi fuq il-parametri tieg˙u. Kien hawn li l-fama tieg˙u xterdet Minbarra n-negozju tal-qotnina Giobatta mhux biss ma’ Malta kollha iΩda anke barra kien ukoll muΩiçista u hekk lejn is-sena 1829 minn xtutna. Nistg˙u ng˙idu bla tlaqliq illi fiΩ-Ûejtun insibu di©a’ orkestra mmexxija Diacono kien wie˙ed mill-aqwa esponenti, minnu stess li kienet isservi ta’ divertiment jekk mhux l-aqwa, tal-Motu Proprio f’pajjiΩna. g˙all-poplu. Insemmu din is-sena g˙aliex Kien biss ftit xhur wara, f’April 1904 li Diacono f’Jannar ta’ l-1830 kien jinsab fiΩ-Ûejtun il- esegwixxa disa’ responsorji tal-Ìimg˙a l-Kbira muΩiçista Naplitan Michelino Deferraris li l- ©ewwa l-knisja arçipretali taΩ-Ûejtun, waqt il- istess Giobatta ©ab hawn Malta biex priedka tat-tlett sig˙at. jirriformalu u jikkomponi g˙al din l-orkestra taΩ-Ûejtun. Ittra ta’ l-istess Deferraris li tinsab B’digriet tal-Kurja tat-18 ta’ Diçembru, fl-arkivju tas-Soçjetà Beland jikkonfermaw 1899 huwa n˙atar organista tal-Knisja dan. Mal-mewt ta’ Giobatta fl-1949 l-orkestra Arçipretali ta’ ra˙al twelidu. g˙addiet f’idejn Orazio, ukoll muΩiçista, li Fl-1918 l-opra tieg˙u ‘L-Alpino’ marret dejjem bil-g˙ajnuna ta’ Mro Deferraris kompla in xena g˙al disa’ darbiet bejn is-16 t’April u t- fejn ˙alla missieru. Lejn l-1860 Orazio u 2 ta’ Mejju, wa˙da mill-opri ta’ kompoΩituri Deferraris qalbu din l-orkestra fil-Banda Maltin l-aktar li ttellg˙u fl-ewwel sta©un Beland u b’Orazio Diacono b˙ala l-ewwel tag˙hom. F’Novembru ta’ l-1919 huwa surmast. F’dan l-ambjent twieled u trabba l- kkompona l-Innu Immortali “A Santa Caterina KompoΩitur Carlo Diacono. – (Del Sacri Ministri) g˙all-Banda Beland u ©ie 88 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp esegwit g˙all-ewwel darba mill-istess banda missieru, Frankie fil-festi çentenarji tal-paroçça f’Novembru 1920 ˙a f’idejh it- fil-preΩenza ta’ l-istess kompoΩitur. Skond il- tre©ija u r- kritiku muΩikali Joe Vella Bondin dan l-innu responsabbilita’ huwa “xog˙ol meraviljuΩ, wie˙ed mill-aqwa kollha tal- ispirazzjonijiet assoluti li g˙andna Malta f’din Cappella il-forma muΩikali. Diacono u Fid-9 ta’ Frar 1923 l-Arçisqof Dom Mauro minkejja ˙afna Caruana ˙atru Maestro di Cappella tal-Kattidral diffikultajiet wara l-mewt ta’ Prof Vassallo u ming˙ajr ma irnexxielu jibqa’ resaq g˙all-konkors. Il-muΩika tieg˙u ©iet jΩomm il-biçça l- esegwita fil-British Empire Exhibition ©ewwa kbira tal-festi ta’ Wembley fl-1924 fejn ©ie kklassifikat fit-tielet diversi parroççi post u mog˙ti midalja u çertifikat. Fis-sena 1938 kemm f’Malta kif ukoll ©ewwa G˙awdex. Il- ©iet esegwita wkoll fil-BaΩilika ta’ Massenzju MuΩika ta’ Diacono ilha ti©i esegwita ©ewwa Ruma, fl-1942 ©ewwa Kajr fl-E©ittu u f’G˙ajnsielem mill-1965 sal-lum fejn din il-festa fl-1957 ©ewwa New York fl-Istati Uniti. Fl- kienet bil-wisq g˙al qalbu kif tixhed l-istess okkaΩjoni tal-Ìublew tal-Fidda tar-Re Ìor© V bintu Maria li g˙adha mimlija bl-g˙omor. fl-1935 huwa idderie©a 37 banda f’daqqa fil- B˙ala kompoΩitur ftit g˙andu xog˙lijiet g˙ajr Main Guard quddiem il-palazz. barkarolli, intermezzi, març funebru u kompoΩizzjonijiet Ωg˙ar o˙ra. Naturalment Fost ix-xog˙lijiet tieg˙u nsibu Ωew© opri, kellu aktar minn biΩΩejjed biex ikun jista’ jmexxi ‘L-Alpino’ u ‘Villa Azzurra’ li mhux kompluta, l-Cappella Diacono bix-xog˙lijiet ta’ missieru. tlett oratorji ‘Cantico di Frate Sole’, ‘Transitu Fis-sena 1990 huwa ˙alla t-tre©ija lil Dun Divini Antoni’ u ‘San Paolo Evangelizza I Ìwann Galea, Maltesi’, bosta kantati, prejudji g˙all-orkestra, ˙atra li g˙adu overtures, g˙add kbir ta’ quddies solenni u tal- jΩomm sa llum. mejtin, salmi, antifoni g˙al diversi festi, romanzi, innijiet kemm sagri kif ukoll profani Is-Surmast Frankie kif ukoll g˙add ta’ marçi, l-aktar funebri. Diacono ˙alla dan il-Wied tad- Il-Ìenju muΩikali tieg˙u ©ie mag˙ruf u dmug˙ fl-20 ta’ mfa˙˙ar minn bosta kompoΩituri barranin Marzu 1999 u fosthom Felice Lattuada, Lorenzo Perosi, jinsab midfun fiç- Licino Refice, Ildebrando Pizzetti u Ottorino çimiterju ta’ Santu Respig˙i. Il-kbir kompoΩitur Mascagni meta Rokku fil-qabar ©ie muri xi kompoΩizzjonijiet ta’ Carlo stqarr tal-familja. Fil- illi “Quest’uomo non sa quanto sa” (Dan il- funeral tieg˙u bniedem ma jafx hu stess kemm jaf). ˙adet sehem il- Il-MuΩika tieg˙u g˙adha ti©i esegwita fil- Banda Beland li festi ta’ diversi parroççi, kemm f’Malta kif ukoll tag˙ha kien Surmast Onorarju. ©ewwa G˙awdex. Il-mewt tieg˙u fissret it-tmiem ta’ l-a˙˙ar Carlo Diacono miet fil-15 ta’ Ìunju,1942 membru tal-familji kbar li mexxew il-Kappelli ©ewwa Óal Lija fejn kien mar rifu©jat min˙abba MuΩikali li ddominaw il-muΩika Litur©ika l-gwerra, u ©ie midfun fiç-çimiterju ta’ Santu Maltija g˙al aktar minn Ωew© sekli. Rokku Ω-Ûejtun skond ix-xewqa tieg˙u stess. L-a˙˙ar esponent tal-familja Diacono kien Óajr lil Charles J Debono g˙al dan it-tag˙rif. is-Surmast Frankie Diacono, iben Carlo, imwieled iΩ-Ûejtun fl-1914 Frankie tg˙allem ta˙t missieru u mexa fuq il-passi tieg˙u b˙ala Loreto Galea organista u Maestro di Cappella. Mal-mewt ta’ Arkivista u Delegat tal-Banda Festa Madonna ta’ Loreto 2006 89 It-Torri ta’ GarΩes mimm Maria Grima Studenta Universitarja Bandista Flute Jekk nag˙tu miet fi Frar 7, 1601, u j˙alli s-somma ta’ 12,000 skudi ˙arsa lejn l-istorja f’deheb. Din intuΩat g˙al kostruzzjoni u ta’ Malta manteniment ta’ dan l-istess torri. ninnutaw li l- gΩejjer Maltin Il-Granmastru l-©did Alof de Wignacourt minn dejjem (1601 - 1622) ma tilifx ˙in u g˙alhekk qabbad lil kienu ma˙kuma Vittorio Cassar, l-in©inier residenti f’G˙awdex, minn popli jag˙mel id-disinji tat-torri. Fil-fatt f’Mejju 12, 1601, diversi; Cassar kiteb lura u wera s-sodisfazzjon tieg˙u ˙akkiema li tawna kultura, drawwiet u ilsien flimkien mad-disinji tieg˙u g˙at-torri. Hi ˙asra li differenti minn tag˙na. Dan forsi min˙abba l-fatt li ma sibniex dettalji dwar il-progress tat-torri ta’ jinstabu f’nofs il-ba˙ar Mediterran. G˙alhekk, minn GarΩes. Pero’ sibna Ωew© ittri mibg˙uta mill- dejjem in˙asset il-˙tie©a ta’ protezzjoni fi xtut Granmastru Wignacourt lill-Gvernatur ta’ G˙awdex Maltin, speçjalment fil-gΩira G˙awdxija. li jmorru lura lejn Jannar 27 u Frar 13, 1607. Hu çar li dan l-istess torri kien g˙adu qed jinbena. Ta’ min jg˙id li l-uniku xog˙ol fortifikat li kien jeΩisti f’G˙awdex sas-seklu sbatax, kien it-Torri ta’ GarΩes. B’hekk il-biΩa’, l-inkurΩjoni u s-serq tal- G˙awdxin naqas xi ftit. Kien il-Granmastru Martino GarΩes (1595 - 1601) li ta’ sehem kbir fis-sitawazzjoni miΩera tal-gΩira G˙awdxija. Hu talab lir-Re ta’ Spanja biex isse˙˙ il-˙olma ta’ in©inier militari Spanjol permezz ta’ messa©©ier - il-fortifikazzjoni tat-tieni l-ikbar gΩira fl-Arcipelagu Malti; ˙olma li kienet tberren ukoll f’mo˙˙ il-Granmastru GarΩes. Pero’ x-xewqa ta’ dawn ma gietx milqug˙a qabel Marzu 1599, meta Giovanni Rinaldini, in©inier militari minn Ancona, fl-Italja, wasal fi gΩiritna biex jeΩamina u jirrikkmanda is-sitwazzjoni kritika finanzjarja. Rinaldini kiteb Ωew© rapporti fejn fl-ewwel wie˙ed issu©©erixxa li x-Xatt ta’ l-Im©arr kellu ji©i m˙ares b’torri b’diversi kanuni. Rinaldini jistqarr ukoll li dan it-torri kellu jkollu Bumbardier u ˙ames suldati matul ix-xhur tas-Sajf; ji©ifieri Mejju 1 - Nistg˙u nassumu li t-Torri ta’ GarΩes tlesta, u Ottubru 31. Mill-banda l-o˙ra, matul ix-xhur tax- nissogra ng˙id li kien ddomina x-xena Xitwa (Novembru 1 - April 30), kellhom jonqsu g˙al indimentikabli tax-Xatt ta’ l-Im©arr. Dan it-Torri Bumbardier u Ωew© suldati biss. Dan min˙abba l- kbir, kwadru u massiv seraq il-qlub ta’ ˙afna. Pero’ fatt li l-kefrija tal-ba˙ar f’dawn iΩ-Ωminijiet tkeççi l- t-Torri ta’ GarΩes sparixxa g˙al dejjem! g˙edewwa ‘l barra minn xtutna. Fit-tieni rapport Fortunatament mhux g˙al kollox g˙ax fadlilna xi tieg˙u, Rinaldini g˙amel id-disinji ori©inali tieg˙u fdalijiet Ωg˙ar minn tieg˙u. Jing˙ad li g˙ad fadal xi ta’ dan it-torri li jinsab eΩattament fuq ir-ri˙ ta’ l- fdaliijet fuq l-g˙olja u ©ol-ba˙ar qarib. Im©arr. Sfortunatament il-pedament ta’ dan it-torri, li kien Ma nafux eΩatt jekk id-disinji u r- ilu 250 sena wieqaf, ©ie mne˙˙i minn xi nies u floku rakkomandazzjonijiet ta’ Rinaldini g˙o©bux lill- kibru pjanti u ˙axix ˙aΩin. Meta fl-1848 it-Torri ta’ Granmastru u lill-Kunsill. Probabli li kollha qablu GarΩes ©ie mwaqqa’, ma sparrixxietx biss fuq dan il-pro©ett. Dan forsi min˙abba n-nuqqas fortifikazzjoni imma t-tmiem ta’ monument ta’ fondi. Il-folja inqalbet meta l-Granmastru GarΩes nazzjonali kbir! 90 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Il-Knejjes ta’ Madwar il-Parroçça Tag˙na minn Mathea Vassallo Il-knisja l- qadima ilha t˙ares ir-ra˙al tag˙na mis-seklu 19. Skond kif tg˙id il-le©©enda naraw li missirijietna bnew din il-knisja fl- istess post fejn il-Madonna kienet uriet lil An©lu Grech waqt li kien qed jisqi l-mer˙la tieg˙u. Il- knisja l-qadima kif inhi mag˙rufa llum g˙andha g˙amla ta’ salib Latin u mibnija fuq stil Doriku. Din il-knisja kienet lesta, fid-9 ta’ Settembru 1820, dakinhar il- kwadru tat-titular tag˙ha tniΩΩel sollennament mill-knisja tan-Nadur g˙all- knisja t’G˙ajnsielem. Fiha nsibu wkoll bosta kwadri mpin©ija, fosthom g˙andna erbg˙a li ©ew ma˙duma mill-pittur famuΩ Malti ÌuΩeppi Cali. Ma nistg˙ux ukoll ma nsemmux li din il-knisja fil-jiem sbie˙ tal- Hekk kif wie˙ed jasal wasla sal-gΩira tat- festa tkun armata bid-damask a˙mar. Kienu tliet g˙oljiet, l-ewwel ra˙al li jilqg˙u jkun, ir- ra˙al bosta l-Kappillani li taw is-sehem tag˙hom f’din pittoresk ta’ G˙ajnsielem. L-aktar li jkomplu il- knisja. L-a˙˙ar Kappillan u nista’ ng˙id ukoll jsebb˙u dan ir-ra˙al huma bla dubju ta’ xejn il- l-ewwel arçipriet kien il-Kan. Espedito Tabone. knejjes u l-kappelli li jag˙tu mira©© sabi˙ fuq dan Ra˙al twelidna maΩ-Ωmien kompla jikber ir-ra˙al marvelluΩ. u l-knisja l-qadima ma baqg˙etx tesa’ biΩΩejjed l- Il-kappella ta’ Lourdes tkun l-ewwel wa˙da popolazzjoni t’G˙ajnsielem. Hawn beda jin˙ass li ssellem hekk kif wie˙ed jasal fil- port tal-Im©arr. il-bΩonn ta’ knisja ikbar. G˙alhekk missirijietna Nsibuha t˙ares lejn il-port tal-Im©arr, hekk b˙al qisha trid tfakkar li fuq dak il-©miel li jsa˙˙ar, issaltan il-qawwa tal-Óallieq. Hija mibnija fuq stil Gotiku. L- ewwel ©ebla ta’ din il-knisja tqieg˙det fl-10 ta’ unju 1888 u ©iet miftu˙a u mbierka fis-27 ta’ Awissu 1893 u kkonsagrata fis-17 ta’ Frar 1949. Barra il-kappella ta’ Lourdes insibu l- kappella ta’ Santa Çeçilja. Din tinsab bejn it-tarf ta’ dan ir-ra˙al u l-bidu tax-Xewkija. Hija l-eqdem kappella mhux biss f’ra˙al tweliedna iΩda f’ G˙awdex kollu. Insibu ˙afna opri ikbar fosthom tlitt knejjes kbar. Hekk kif titla’ ftit ’l fuq mill-port ta’ l-Im©arr wie˙ed jer©a’ jiltaqa’ ma’ knisja o˙ra din id-darba ta˙t it-titlu ta’ Sant Antnin ta’ Padova. Fiha nsibu bosta pitturi mas-saqaf li ˙ar©u minn idejn ta’ xi artisti mag˙rufa. Din il-knisja nsibuha mibnija ta˙t g˙amla ta’ salib. Ma©enb din il-knisja nsibu l-kunvent tal-patrijiet Fran©iskani Minuri li jmexxu dan il-qasam. L-aktar knejjes li jiddominaw fiç-çentru ta’ dan ir- ra˙al huma bla dubju ta’ xejn il-knisja l-qadima u s-santwarju tant devot bit-titlu glorjuΩ ta’ Loreto. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 91

re©g˙u ˙asbu biex jibnu tempju ikbar. Din kienet ukoll ix-xewqa l-kbira tal-kappillan Mizzi. Dan kien fis-seklu 20. Ix-xog˙ol fuq il-knisja l-©dida dam sejjer madwar 55 sena. Ix-xog˙ol tal-bini tlesta ta˙t l-Arçipriet Espedito Tabone. Din il-knisja ©iet mog˙tija t-titlu ta’ knisja Arçipretali fis-sena 1965. Fl-a˙˙ar il- poplu G˙ajnselmiΩ qata’ xewqtu nhar is-27 t’Awissu 1978, meta dan is- santwarju ta˙t stil Gotiku Lombard ©ie mbierek mill- E.T. Mons. Nikol G. Cauchi. F’din il-knisja nsibu lill- Arçipriet preΩenti il-Kan. ÌuΩeppi Zerafa b˙ala t-tieni Arçipriet tal-parroçça u l-g˙axar kappillan. Ta’ min isemmi wkoll li dan l-Arçipriet kompla jarma l-knisja. Fost l-ewwel xog˙ol li da˙al g˙alih kien l-invjar tal- knisja. Imbag˙ad kompla b’bosta opri sbie˙ g˙al ©ewwa b˙all-ambone tal-kewkba li ΩΩanΩan g˙all-festa titulari tas-sena 1987, l-artali, l-orgni, l-kurçifiss kbir li nsibu wara l-artal, in-niçca tal-Madonna tal-Loreto u l-linef li, saru riçenti. Espressjoni ˙elwa li juΩaw it-turisti meta ji©u jΩuru l-pajjiΩna hi li ©ewwa Malta wie˙ed jista’ jsib numru ikbar ta’ knejjes milli kemm hawn ©ranet matul is-sena. F’dan il-kuntest, imsa˙˙a˙ mill-fatt li pajjiΩna g˙andu influwenza reli©juΩa qawwija ˙afna, nistg˙u ng˙idu li l-parroçça tag˙na hija eΩempju klassiku ta’ ra˙al tipiku Malti; b’numru sabi˙ ta’ knejjes li jaqdu l-˙ti©ijiet reli©juΩi tag˙na b’mod adekwat. 92 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp L-Istati Uniti ta’ L-Amerika permanenti Ewropeja fl-Amerika ta’ fuq.(6) Hafna kienu Óafna minna ©ejjin minn familji li f’xi Ωmien jew dawk l-Stati Ewropej (inkluΩi Spanja, Franza, l- ie˙or xi ˙add minn missirijietna kellu j˙alli artna u Ingilterra u l-Portugal), u kumpaniji tal-kummerç li jmur jew ja˙dem fuq il-ba˙ar jew inkella jemigra lejn bag˙atu spedizzjonijiet biex jesploraw l-Amerika ta’ pajjiΩi barra minn Malta sabiex jaqla’ l-g˙ixien g˙all- Fuq fil-mitejn sena ta’ wara u lkoll kemm huma taw familja tieg˙u. Fost dawn il-pajjiΩi barra minn artna kontribut g˙al kolonizΩazzjoni tag˙ha.(7) fejn missirijietna kienu marru, nsibu lil Franza, l- Ingilterra, l-Awstralja, il-Kanada u l-Istati Uniti ta’ Fis-sena 1620, il-Mayflower telqet minn-Plymouth, fl- (1) l-Amerika (USA). Ingilterra b’102 passi©©ieriu wara Ωmien kiefer fuq Iddeçidejt li nikteb dawn il-kelmtejn dwar dan ta’ l- il-ba˙ar waslet fejn illum huwa Massachusettes. Minn a˙˙ar, il-USA, g˙alliex dan il-pajjiΩ sar il-pajjiΩ dakinhar ‘il quddiem nies minn kull na˙a tal-globu adottiv ta’ bosta emigranti minn madwar id-dinja bdew ifittxu li jmorru u jg˙ixu f’din id-dinja il-©dida. Infatti, sal-1650 il-popolazzjoni fil-kolonji la˙qet il- fosthom ˙afna Maltin u G˙awdxin. Dan huwa (8) nazzjon kbir ˙afna fid-daqs iΩda Ωg˙ir fl-eta, u ˙amsin elf u erba mija. wie˙ed mill-iktar pajjiΩi superpotenti taΩ-Ωmienna, B’xog˙ol iebes u qlubija kbira dawn l-ir©iel u nisa jekk mhux l-uniku wie˙ed. Matul is-snin nies minn minn kull ©ens u kull ©enerazzjoni, minn-nofs is- kull ©ens u minn kull na˙a seklu 16 sas-seklu 18, tad-dinja taw il-kontribut b’˙afna sagrifiççji tag˙hom g˙all-iΩvilupp rnexxielhom jibnu ta’ dan il pajjiΩ li beda pajjiΩ u ffurmaw l- minn ftit kolonji fis-seklu ewwel 13 -il Stat u sittax f’din id-dinja ©dida Gvern li beda jmexxi – kif kienu bdew isej˙ulu b’awtonomija. lil dan il-pajjiΩ f’dak iΩ- Ωmien. F’nofs is-seklu 18, bdiet l-espansjoni ta’ l- L-ewwel nies li kienu Amerika u l-Unjoni jg˙ixu f’din l’art, li llum ˙adet Stat ie˙or li kien hija it-tielet l-akbar fid- Ohio fl-1749. Ftit taΩ- dinja fil popolazzjoni Ωmien wara, il- (298,754,511) u r-raba’ l- FrançiΩi bdew gwerra akbar mid-daqs (9,166,598 sq km), kienu marru kontra l-Indjani (1754-63) li rriΩulta f’konflitt dinji (2) hemm mill-Grigal ta’ l-Asia, ca. 12,000 Q.K. msemmi “The Seven Years War × fl’ Ewropa. Din il- Imbag˙ad dawn in-nies kienu bdew jissejj˙u Indjani gwerra kienet spiççat bl-IngliΩi jigwadanjaw ˙afna Amerikani tan-Nord. Sas-sena 1500 W.K. dawn l- mill-Kolonji li kellhom il-FranciΩi, fosthom il-kolonja Indjani Ωviluppaw hafna kulturi differenti u b’din Spanjola ta’ Florida u allura b’hekk l-IngliΩi l-evoluzzjoni ing˙aqdu f’tribujiet ta diversi ismijiet ddominaw l-Amerika ta Fuq (esklusi il-proprjetajiet u tferxxu mal kontinent kollu.L-ekonomija ta dawn li kella Spanja fil-punent). Dawn il-grajjiet ikawΩaw in-nies kienet ibbaΩata fuq l-ikkaccjar u t-tigbir, is- ˙afna dejn g˙all-Ingilterra u minn˙abba f’hekk (3) sajd u l-biedja. bdew iΩΩiedu fit-taxxi li mmedjatament qalg˙u (9) Madwar is-snin 999-1001 W.K., kienu il-Vikings li ˙afna nkwiet u protesti fil-kolonji kollha. It- esploraw dan il-pajjiΩ u fil-fatt, g˙exu hemm g˙al Tensjonijiet tant ˙raxu bejn il-kolonji Amerikani u l- ftit ta’ Ωmien mhux ˙aΩin. Kien Leif Ericson, it-tifel IngliΩi f’dan il-perijodu li rriΩulta f’konflitt militari ta’ Eric the Red, li waqt li kien qet jivja©©a min- li wassal g˙all-gwerra tar-rivoluzzjoni (1775-83) fejn Norve©ja g˙all-Greenland (fejn kien ig˙ix) tilef ir- ©iet iddikjarata l-Indipendenza (4 ta’ Lulju 1776) u rotta u spicçç fuq din l-art (mhux mag˙rufa), b’hekk ing˙aqdet l-Unjoni Federali ta’ Stati Sovrani (10) x’mkien bejn Newfoundland u Virginia.(4) Però l-aktar u Gvern Federali biex imexxuha. vja©© ta’ importanza kbira kien l-ewwel vja©© ta’ l- Sadattant l-emigranti baqg˙u jiΩdiedu u aktar ma’ esploratur u navigatur Taljan Christopher Columbus bdew de˙lin f’dan il-pajjiΩ aktar tferxxu lejn il- (1492-93). Dan inawgura Ω-Ωmien l-aktar importanti punent, dejjem ifittxu dik l’art fejn ikunu jistg˙u g˙al din ir-rivoluzzjoni ta’ esplorar fil-Western jissetiljaw u jibdew dik il-˙ajja tag˙hom li g˙aliha (5) Hemisphere mill-Ewropej. qasmu ib˙ra koroh u art salva©©a. B’hekk l-Istati Fl-1513, l-esploratur Spanjol Juan Ponce de-Leon wasal komplew jikbru fin-numru mal-kontinent kollu, fuq il-kosta ta’ Florida u din saret l-ewwel kolonja sakemm filfatt waslu sa truf l-art, u anke barra mill- Festa Madonna ta’ Loreto 2006 93 kontinent (Hawaii u Alaska). Minn 13 -il Stat illum u fl-industrija, kif ukoll f’diversi oqsma o˙ra, u dawn la˙qu il-50, ara Table 1. l-avvenimmenti komplew jg˙atu spinta lil emigranti li kienu de˙lin l-Amerika minn kull na˙a tad-dinja. Kull Stat g˙andu l-storja tieg˙u fejn nies ta’ valur u li Hafna minn dawn in-nies g˙enu bix-xog˙ol tag˙hom kienu gew minn diversi postijiet differenti fid-dinja biex l-iΩvilupp f’dawn l-oqsma kollha ikompli dejjem taw ˙ajjithom g˙all-liberta ta’ dan il-pajjiΩ. IΩda jissa˙˙a˙. Kienu pijunieri li ˙afna minhom imxew nixtieq nuΩa b˙ala eΩempju, kaΩ wie˙ed biss, li ©ara elufi ta’ mili - min kien wa˙du, min bil-familja tieg˙u f’Texas fis-6 ta’ Marzu 1836, fejn nies li kienu g˙adhom u min kien ma’ xi grupp – u dan g˙amluh g˙al dik il- kemm waslu hemm kienu taw ˙ajjithom g˙al dan il- libertà li g˙al ˙afna kienet biss ˙olma. G˙alliex ilkoll pajjiΩ. Bejn wie˙ed u ie˙or kienu madwar 182 ru˙, li iffaççjaw xi tip jew ie˙or ta’ g˙adu, per eΩempju: il- avolja kienu jafu minn qabel li ma tantx kellhom çans, mard, il-˙ruxija tal-maltemp li fil-prairies kien ikun g˙aliex probabbilment kienu kwaΩi çerti li ser imutu, ta’ kull tip, ir-rinnegati, l-Indjani, in-nemus u xorta ddeçidew li jieqfu lil-armata Messikana ta˙t il- sa˙ansitra ir-rattlesnake. F’dan il-perjodu li n-nazzjon ˙akma tal-Ìeneral Antonio Lopez de Santa Anna - li kien qed jikber ©mielu, fl-1898, bdiet il-gwerra, The kellha ‘l fuq minn 2000 suldat - biex jiddefendu l- Spanish-American War, li r-riΩultat fl-Istati Uniti jie˙du Alamo.(11) Min kienu dawn il-182 Texicans(12) heroes li kontrol tal-kolonji li kella Spanja fil-Caribbean u fil- ddefendew l-Alamo? Minn fejn kienu ©ew u xi Pacific. B’riΩultat ta’ din il-gwerra, Kuba giet tradizzjonijiet kellhom li ©ag˙lhom jg˙atu ˙ajjithom iddekjarata indipendenti. Kien dan iΩ-Ωmien li l- g˙all-liberta ta’ territorju li kienu g˙adhom kemm Amerika bdiet turi s-superpotenza tag˙ha fuq baΩi waslu fih? internazzjonali.(17) G˙axra kienu twieldu l-Ingilterra, tnax l-Irlanda ta’ Fis-seklu 20, l-Amerika kompliet tikber fil-qawwa Fuq, tlieta fl-Iskozja, tnejn il-Ìermanja, wie˙ed Wales tag˙ha iΩda mhux ming˙ajr problemi, g˙aliex f’dan u ie˙or id-Danimarka. L-o˙rajn li kienu twieldu fl- is-seklu baqg˙et ti©©ieled g˙all-libertà mhux biss fuq Istati Uniti kienu: 31 minn Tennessee, 14 minn Kentucky, ix-xtut tag˙ha iΩda wkoll globali. Fil-fatt, kienet ˙adet 5 minn Alabama, 4 minn Mississippi, 5 minn Georgia, sehem fit-tmien gwerrer, u li fihom, elluf kbar ta’ 13 mill-Carolinas, 11 minn Vir ginia, 12 minn patrijotti tilfu ˙ajjithom. Pennsylvania, u il-bqija minn Vermont, Louisiana, Missouri, New York, New Jersey, Ohio, Massachusetts Sal-©urnata tal-lum, il-problemi g˙adhom jeΩΩistu u u Illinois; Abamillo, Badillo, Espalier, Esparza, Fuentes, ˙afna minhom g˙adhom dejjem jikbru, b˙ad-defiçit Nava u Juan Seguin (li kien l-uniku wie˙ed, barra fil-kummerç, fl-spejjeΩ g˙all-kura tas-sa˙˙a, fl- minn xi-nisa, li salva) kienu kollha Messikani.’(13) L- emigrazzjoni illegalli, fis-separazzjoni bejn l-Istat u l- a˙˙ar battalja kienet damet biss tliet sig˙at, iΩda din Knisja, fl-abort, fl-istigma ta’ l-omosesswalità, fil- l-istorja tg˙at sa˙˙a tremenda lil-nazzjon kollu biex libertà tal-kelma, u wkoll fil-gwerra ta’ l-Iraq.(18) Dawn ikompli jing˙aqad iktar minn qatt qabel u jissogra huma kollha ostakli li qeg˙din dejjem itelfu l-progress minn kollox g˙all-liberta u l-futur tieg˙u. Filfatt, ©ara ta’ dan in-nazzjon. Però, sa fejn naf jien, il-pajjiΩ g˙adu li l-qlubija ta’ dawn li ddefendew l’Alamo tg˙at spinta ta’ sa˙˙a kbira u g˙adu dejjem jissielet sabiex iktar ikun qawwija lil kull suldat u r©iel o˙ra biex re©g˙u hawn paçi u trankwillità fid-dinja kollha. Il-kultura, ng˙aqdu ta˙t it-tmexxija tal-Ìeneral Sam Houston, u valuri u l-affarijiet o˙ra li kienu ˙adu mag˙hom l- f’San Jacintu, waqfu il progress tal-Ìeneral Santa emigranti li marru joqg˙odu hemm u li kienu ©ew Anna, sa kemm re©g˙u ltaqg˙u fil-gwerra tal-Messiku minn kull na˙a tad-dinja, fosthom Maltin u G˙awdxin, (1846-48) fejn din id-darba, Santa Anna u il-Messiku kienu l-eg˙ruq ta’ dik is-sa˙˙a u l-libertà li biha g˙adu tilfu mhux biss il-gwerra iΩda ukoll terittorji fejn illum miexi l-pajjiΩ illum. Kull˙add ig˙ix ˙ajja liberà u hemm seba’ Stati.(14) kul˙add jista’ jg˙amel suççess skond il-˙ila tieg˙u u ming˙ajr tfixxkil ta’ xejn. Nies minn kull ©ens u minn Mhux kollox hu ward u Ωahar, u t-tbattija biex inbena kull na˙a tad-dinja li llum qeg˙din jg˙ixu b˙alla dan in-nazzjon ma naqset qatt. Filfatt, g˙all-˙abta ta’ çittadini Amerikani qeg˙din jag˙tu l-kuntribut nofs is-seklu 19, in-nazzjon beda jiffaççja problemi tag˙hom f’kull qasam, kemm fil-politika, fit- kbar u nqasam fuq il kwistjoni ta’ drittijiet ta’ l-Istat, teknolo©ija, fix-xjenza, fl-industrija u anke fil-˙ajja ir-rwol tal-Gvern u l-ilsiera. Dawn il-kwistjonijiet it- militari, sabiex dan il-pajjiΩ jibqa’ f’sa˙˙tu u jibqa’ tri©©irjaw il-gwerra çivili li bdiet immedjatament wkoll miexi ’l quddiem. wara li la˙aq president, Abraham Lincoln, fl-1860, li sal-©urnata tal-lum g˙adu meqjus bhala l-a˙jar Però b˙alma ng˙idu hawn Malta: “ir-rota dejjem president li qatt kella l-Amerika.(15) Hdax -il Stat (tas- iddur, kull bidu g˙andu tmiem u kull min kien qabel South) ifformaw il-Confederate States tal-Amerika (ara jista’ jer©a ji©i wara.” Allura b˙alma l-USA bdiet Table 2) u ˙aduha kontra l-Unjoni (l-Istati tan-Nord). tissa˙˙ah fl-1500 u saret nazzjon ta’ superpotenza, Dawn ta’ l-a˙˙ar reb˙u il-©lieda u b’ hekk l-ilsiera ©ew min jista jg˙id se ji©ri fl-2500 u min se jiddomina id- me˙lusa mil-jasar fl-Amerika.(16) dinja dakinhar? Jista jkun li forsi, il-“Grigal ta’ l-Asia”, u allura jkollna nemigraw lejn il-Mongolja? Forsi! L- L’istati baqg˙u jikbru u javanΩaw kemm ft-teknologija 94 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

Istati Uniti jikkonsistu f’50 Stat u distrett Federali li huma mniΩΩlin hawn ta˙t:(19)

Table 1

L-isem ta’ l-Istat Meta da˙al fl-Unjoni Noti fuq it-territorji qabel ma da˙˙lu b˙ala Stat fl-Unjoni

Alabama (AL) Dec. 14, 1819 Kien sar territorju effettiv fil-15 ta’ Awissu 1817. 22 nd

Alaska (AK) Jan. 3, 1959 Distrett fit-18 ta’ Ottobru 1867, sakemm ©ie organiΩΩat territorju fl-24 ta’ Awissu 1912. 49 th

Arizona (AZ) Feb. 14, 1912 Dan ir-re©jun kultant kien jissejja˙ Arizona qabel is-sena 1863, avolja kien g˙adu parti mit-territorju ta’ 48 th New Mexico.

Arkansas (AR) June 15, 1836 It-territorju kien ikbar mill-Istat. Wara li da˙al fl-unjoni l-bqija tat-territorju fil punent kella uffiççji tal - 25 th posta li baqg˙u juΩaw il-postmark ta’ Arkansas avolia kienu f’art l’ Indjani.

California (CA) Sept. 9, 1850 Çedut ming˙and il-Messiko b’trattat ta’ Guadalupe-Hidalgo, f ’ 2 ta’ Frar 1848, u proklamat fl-4 ta’ Lulju 31 st 1848. Minn dak in-nhar sa kemm sar Stat, California kellu Gvern Militari sal-20 ta’ Diçembru 1849, u ftit wara sar Gvern lokali. Qatt ma kellu Gvern ta’ forma territorjali.

Colorado (CO) Aug. 1, 1876 L-ewwel Ewropew li da˙al f’dan l-Istat kien ming˙ajr dubju il-Konquestador Francisco Vasquez de 38 th Coronado fis-seklu 16.

Connecticut (CT) Jan. 9, 17885 th Il-Óames Stat li-kien fost it-tletax il-kolonji ori©inali li kien instab min Thomas Hooker fis-sena 1636. 5 th

Delaware (DE) Dec. 7, 17871 st L-ewwel Stat li kien fost it-13 il-kolonji li nstab minn Peter Minuit fis-sena 1638. Imsemmi g˙al Lord 1 st Thomas de la Warr.

Florida (FL) Mar. 3, 1845 Ponce de Leon sab dan il-pajjiΩ fl-1513 fejn kien qet ifittex il-famuΩa “Fountain of Youth. Hu ˙akimha 27 th g˙al Spania u semmieha Florida (forsi g˙aliex kien l-ista©un ta’ l’ G˙id il-Kbir (Pascua Florida).

Georgia (GA) Jan. 2, 1788 Ir-raba Stat li kien fost it-tletax il-kolonji li kien instab min James Oglethorpe fis-sena 1733. Georgia 4 th msemmija g˙al King George II.

Hawaii (HI) Aug. 21, 1959 Fit-12 ta’ Awissu 1898, dan it-territorju kien ©ie trasferit uffiçjalment lil USA, u Sanford B. Dole kien l- 50 th ewwel Gvernatur.

Idaho (ID) Jul. 3, 1890 Probabilment l-ewwel nies li wasslu hawn u li ma kienux Indjani, kienu membri ta’ l-spedizzjoni ta’ 43 rd Louis and Clark fl-1805.

Illinois (IL) Dec. 3, 1818 Esploraturi u missjunarjij FrançiΩi, fosthom Louis Jolliet u Fathar Maruette, ssetiljaw f’dan r-re©jun fis- 21 st sena 1673.

Indiana (IN) Dec. 11, 1816 Dan kien territorju Indjan li kien baqa’ jezisti bl-istess isem sa 3 ta’ Diçembru 1818, meta ©ie 19 th maag˙qud mat-territorju ta’ Michigan.

Iowa (IA) Dec. 28, 1846 L-ewwel nies Ewropej li da˙lu f’din iΩ-Ωona kienu l-FrançiΩi Lacques Marquette u Louis Joliet fl-1675. 29 th L-USA ˙adet kontrol ta’ din iΩ-Ωona fl-1803.

Kansas (KS) Jan. 29, 1861 L-Esploratur Spanjol Francisco de Coronado, fl-1541, kien l-ewwel Ewropew li wasal f’dan ir-re©jun 34 th fejn kien qed ifitex lil Quivira (saltna ta’©id li ma rnexxietx). Dan il-post kien okkupat mill-Indjani Amerikani tan-Nord, fosthom il-Kansas, il-Wichita u il-Pawnee.

Kentucky (KY) Jun. 1, 1792 Qatt ma kien territorju, kien dejjem parti ta’ Virginia sa meta sar Stat. 15 th

Louisiana (LA) Apr. 30, 1812 Dan kien territorju ta’ Orleans. 18 th

Maine (ME) Mar. 15, 1820 Qabel ma sar Stat dan kien distrett ta’ Maine u parti min Massachusetts. 23 rd

Maryland (MD) Apr. 28, 1788 Is-seba’ fost l-ewwel tlettax -il kolonja li kienet instabet minn George Calvert, fis 1634, sabiex ikunu 7 th jistg˙u jipprattikaw ir-reli©jon kattolika.

Massachusetts (MA) Feb. 6, 1788 Is-sitta mit-tlettax -il kolonja fejn William Bradford kien vja©©a bil-famuΩa “Mayflower” b’ 102 ru˙ u fejn 6 th John Winthrob ssettilja 18,000 Puritans fis-sena 1642.

Michigan (MI) Jan. 26, 1837 Il-FrançiΩi, ta˙t it-tmexxija ta’ Etienne Brule kienu l-ewwel Ewropej li da˙lu f’Sault Ste. Marie fl-1618 26 th u ffaççjaw lil Indjani ta’ tribujiet Ojibwa, Ottawa, u il-Potawatomi.

Minnesota (MN) May 11, 1858 Evidenza arkeolo©ika turi li f’dan il-post kien diga hemm in-nies joqog˙du ˙afna Ωmien qabel il 32 nd “Mounds Builders.” Skeletru ta’ra©el minn dan l-Istat, li instab fl-1931 qrib il-Pelican Falls, hu ma˙sub li kien ig˙ix 20,000 sena ilu.

Mississippi (MS) Dec. 10, 1817 Kien territorju qabel sar Stat, bl-Att ta’ April 1798, u ©ie fis-se˙˙ fis 7 ta’ Mejju 1798. 20 th

Missouri (MO) Aug. 10, 1821 Dan l-Istat huwa ukoll ˙afna iΩg˙ar minn meta kien territorju. Il-post lejn il-punent u l-majjistral ta’ 24 th l-Istat, li kienu parti mit-territorju, kienet mg˙arufa b˙ala “Missouri Country” sa 30 ta’ Mejju 1854, wkoll il-postmark. Festa Madonna ta’ Loreto 2006 95

Montana (MT) Nov. 8, 1889 FiΩ-Ωmien li waslu l-Ewropej dan il-post kien territorju ta’ ˙afna tribujiet Indjani, fosthom il-Blackfoot, 41 st is-Sioux, is-Shoshone, l-Arapaho, il-Kootenai, ix-Cheyenne, is-Salish, u ˙afna o˙rajn. Ìie akkwistat mill- USA ta˙t il-Louisiana Purchase (1803).

Nebraska (NE) Mar. 1, 1867 Dan kien pajjiΩ il-Pawnee, li kienu ˙admu din l-art g˙al ˙afna snin qabel ma kien wasal hemm 37 th Coronado.

Nevada (NV) Oct. 31, 1864 Casino country. Fl-1770s ˙afna esploraturi Spanjoli waslu qrib dan il-post, iΩda kellu jg˙addi nofs 36 th seklu ie˙or qabel ma bdew ig˙ixu fih nies li kienu sejrin lejn California.

New Hampshire (NH) Jun. 21, 1788 Id-disa kolonja fost it-tletax. Grupp ta’ nies ta˙t it-tmexxija ta’ John Mason kienu ˙arbu lejn din il- 9 th kolonja fis-sena 1630, min˙abba il-˙ruxxija tal-Puritans f’Massachusetts. L-Istat imsemmi g˙al post minn fejn kien Cpt.. Mason, Hampshire.

New Jersey (NJ) Dec. 18, 1787 It tielet fost it-tletax -il kolonja li kien instab min Lord Berkeley fis-sena 1660. 3 rd

New Mexico (NM) Jan. 6, 1912 L-Indjani Amerikani tan-Nord, the Pueblos, g˙adhom ig˙ixu f’dan ir-re©jun llum b˙alma kienu fis- 47th Seklu 13. Cabeza de Vaca, li kien hemm bejn 1528 u 1536 ta rapport lil Spanja, u kien ikkonfermat aktar tard minn Fray Marcos de Niza, li hemmhekk kien hemm is-seba bliet ta’ Cibola.

New York (NY) Jul. 26, 1788 Il-Ódax il-Stat li kien ukoll kolonja fost it-tletax li kien twaqqaf g˙al-OlandiΩi u g˙all-kummerç min 11 th Peter Minuit fis-1626. L-IngliΩi kienu ˙aduha f’idejhom fis-sena 1664.

N. Carolina (NC) Nov. 21, 1789 It-tnax -il Stat li kien twaqqaf kolonja fl-1653. 12 th

N. Dakota (ND) Nov. 2, 1889 Kien parti mit-territorju ta’ Dakota qabel sar Stat fl-istess ©urnata mas-South Dakota. 39 th or 40 th

Ohio (OH) Mar. 1, 1803 Kien in-Northwest Territory sakemm sar Stat. 17 th

Oklahoma (OK) Nov. 16, 1907 Dan l-Istat twaqqaf minn territorju Indjan. 46 th

Oregon (OR) Feb. 14, 1859 Sir Francis Drake li kien segwa il-Kosta tal-punent tal-Amerika kien wasal Origon fl-1579. Fis-sena 1778, 33 rd Cpt. James Cook, li kien qet ifittex isib in-Northwest Passage g˙as-somma ta $20,000 g˙amel mappa tal- kosta tieg˙u.

Pennsylvania (PA) Dec. 12, 1787 It-tieni Stat li kien fost it-tletax -il kolonja. William Penn ikkolonizza dan il-post fl-1682 b˙ala santwarju 2 nd reli©juΩ g˙all-Quakers, u g˙as-Sur Penn msemmija Pennsylvania.

Rhode Island (RI) May 29, 1790 It-tletax fost il-kolonji ori©inali li kienet ikkolonizzata minn Roger Williams fis-sena 1636. 13 th

S. Carolina (SC) May 23, 1788 It-tmien Stat minn fost it-tletax il-kolonja li kienet ikkolonizzata fis-sena 1670. 8 th

S. Dakota (SD) Nov. 2, 1889 Dan kien parti mit-teritoriu ta’ Dakota qabel sar Stat. Inghaqad mall-Unjoni f’listess gurnata bhal North 39 th or 40 th Dakota.

Tennessee (TN) Jun. 1, 1796 Dan kien it-territorju tas-Southwest qabel ma’ sar Stat. 16 th

Texas (TX) Dec. 29, 1845 Repubblika indipendenti qabel ma ©ie mag˙qud ma’ l-unjoni. 28 th

Utah (UT) Jan. 4, 1896 Studju antropologu riçenti provda evidenza li dan l-Istat kien abitat c.a. 9000 QK. Hu mag˙ruf ukoll li 45 th xi membri ta’Coronado, ta˙t it-tmexxija ta’ Garcia Lopez Cardenas da˙lu f’dan it-territor∆u fis-sena 1540.

Vermont (VT) Mar. 4, 1791 Sa kemm sar Stat kien parti minn Ωew© stati o˙ra li kienu New York u New Hampshire. 14 th

Vir ginia (VA) Jun. 25, 1788 L-G˙axar Stat li kien fost l-ewwel 13 il-kolonja. L-ewwel kolonisti li kienu qet jippruvaw isibu fejn 10 th ig˙ixu fid-dinja il-©dida ta˙t it-tmexxiia ta’ Sir Walter Raleigh sparixxew qishom qatt ma kienu fis-sena 1585. Imbaghad ta˙t it-tmexxija ta’ John Smith bdew din il-kolonja fis-sena 1607. (Minn 10,000 ru˙ 2000 biss salvaw sas-sena 1622.) Dan l-Istat huwa msemmi b’unur lir-Regina Elizabetta (The Virgin Queen).

Washington (WA) Nov. 11, 1889 L-istorja ta’ dan l-Istat hija maqsuma ma’ dik ta’ Oregon. It-tfitxija g˙an-Northwest Passage, ji©ifieri dik it- 42 nd triq minn na˙a ta’ fuq ta’ l-Amerika g˙all-Asja.

West Virginia (WV) Jun. 20, 1863 Kienet parti minn Virginia sakemm saret Stat. 35 th

Wisconsin (WI) May 29, 1848 Dan l-Istat huwa ˙afna iΩg˙ar milli kien it-territorju li kien fadal baqg˙et tissejjah it-Territorju ta’ 30 th Wisconsin sa 3 ta’ Marzu, 1849.

Wyoming (WY) Jul. 10, 1890 L’akkwist ta’ dan it-territorju mill-USA ©ie komplut b’˙ames annessjonijiet: the Louisiana Purchase in 44 th 1803, the Treaty of 1819 with Spain, cession by the Republic of Texas in 1836 and partition from Texas after it was annexed in 1845, the Treaty of Guadalupe Hidalgo (1848) after the Mexican War, and the international agreement (1846) with Great Britain concerning the Columbia River country. 96 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp

Referenzi

1. Fl-Istati Uniti (US), Amerika hija aktar uΩata biex tiddiskrivi b’mod aktar kommuni l-Istati Uniti u inqas tirreferi g˙all-Americas the land of the Western hemisphere (North and South America). Amerikan, b˙ala nom huwa çittadin jew abitant ta’ l-Istati Uniti. 2. Bailyn, Bernard, et al., (1977), The Great Republic: A History of the American People, Lexicon Publications, USA. 3. Calloway, C. G., (1995), The American Revolution in Indian Country: Crises and Diversity in Native American Communities, Cambridge University Press, UK. 4. URL: www.mnc.net/norway/LeifErikson.htm. (8 May 2006). Ara ukoll Gray, E.F., (1930, repr. 1972), Leif Erikson; Reman, E., (1949), The Norse Discoveries. 5. G˙all-iktar informazzjoni fuq dan il-perjodu wie˙ed jista’ jsib ˙afna tag˙rif fuq Christoper Columbus minn diversi websites u anke minn rapporti fuq l-ençiklopedja. 6. URL: www.enchantedlearning.com/explorers.htm (30 May 2006). 7. Ibid. 8. Oates, Stephen B, (1983), Portrait of America, Houghton Mifflin Company, USA. 9. Rodell, F. (1986), 55 Men: The Story of the Constitution, Stackpool Books, PA. 10. −An Outline of American Government – The Constitution: An Enduring Document” Original edition by Richard C, Schroeder. Revised and updated in 1989 by Nathan Glick, who also wrote: “The Federalist Papers” (2005), (URL Accessed 3 May 2006). 11. L-Alamo kien Mission (aktar meqjus b˙ala fortizza) li nbena mill-Patrijiet u suldati Spanjoli sabiex fih iΩommu lil dawk l-Indjani li kienu jikkonvertu g˙all- KristjaneΩmu. Kien jintuΩa wkoll b˙ala Forti g˙al protezzjoni tag˙hom. 12. F’Texas, Texicans huma Amerikani ta’ dixendenza Messikana. Fil-passat kienu wkoll jissej˙u Tejanos. Li llum il-©urnata jikkonsidrawhom b˙ala Hispanics, Chicanos, Messikani Amerikani, Mestizo, jew inkella Latinos.

13. Michener, J.A., (1985), Texas, Random House, NY, p. 418.

14. Ibid.

15. Oates, Stephen B, (1983), Portrait of America, Houghton Mifflin Company, USA, p. 130. 16. De Rosa M. L., (1997), The Politics of Dissolution: The Quest for a Natioal Identity and the American Civil War, Transaction Publishers, USA, p. 266. 17. Spielvogel, J. J., (2005), Western Civilization: Volume II: Since 1500, Wadsworth Publishing, USA, p. 708. 18. Anon (2006), Polling Report 2006 Accessed 17 April, 2006). 19. URL: www.infoplease.com/states.html (5 June 2006).

Ftit Informazzjoni

Jekk inti studjajt l-istorja fuq liΩ-Ωvilupp tal-pajjiΩi fil-punent u kellek forsi tuΩa xi dati fuq-xi attivitajiet li ©raw bejn l-1582 u l-1752 int g˙andek mnejn uΩajt data ˙aΩina. G˙alliex? G˙ax f’dan il-perjodu s-sistema tal-Kalendarju kienet f’çerti pajjiΩi tbidlet mill-Juljan g˙all-Gregorjan u f’çerti pajjiΩi kienet g˙ada le.

Illum g˙adna lkoll nuΩaw il-Kalendarju Gregorjan. L-adottazzjoni uffiççjali ta’ dan il-kalendarju li ©ie mill-Papa Gregory kien fl-1582, iΩda ˙afna pajjiΩi, speçjalment dawk li ma kienux kattoliçi, ma’ adottawx dan il-kalendarju immedjatament u allura ddecidew li jibqg˙u juΩaw il-kalendarju Juljan, illi kien illu sejjer minn-Ωmien Julius Caesar.

Il-Kalendarju Gregorjan ma’ kienx gie adottat mill-IngliΩi u l-kolonji tag˙hom sal-1752. Allura ˙afna dati li jintuΩaw fl-istorja bejn l-1582 u l-1752 qedin kif jg˙idu l-IngliΩi: “in no man’s land” g˙aliex jistg˙u jkunu bejn g˙axra u tnax il-©urnata differenti miΩ-Ωmien atwali, jiddependi minn meta ©rat u x’kalendarju kien intuΩa g˙ar-referenza.

Sabiex tag˙mel il-konverΩjoni mill-Juljan g˙all-Gregorjan trid tg˙odd g˙axar tijiem fuq il- Kalendarju Juljan, ji©ifieri, u nuΩawhom b˙ala eΩempju, il-pilgrims (li kienu marru l-Amerika fis- Seklu 17) iffirmaw il-kuntratt tal-Mayflower fil-11 u fil-21 ta’ Novembru 1620, jiddependi fuq liema kalendarju wΩaw. Michael Grech Festa Madonna ta’ Loreto 2006 97 TIFKIRA TAL-250 SENA TAT- TWELID TAL-MUÛIÇISTA MOZART onomastico(jum il-festa tal-qaddis(a) tal- isem) tieg˙ek huwa li nawgura lil ommi li tibqa’ tg˙ix anke sekli s˙a˙, u li tkun dejjem f’sa˙˙itha. Dan hu li jiena dejjem nitlobu lil Alla u nitlobu kuljum, u kuljum nitlob g˙alikom it-tnejn.

Meta ni©i ma nkunx nista’ inferra˙kom, g˙ajr b’dawn il-qniepen Ωg˙ar, xema’ u o©©etti o˙ra Ωg˙ar ta’ devozzjoni. (naturalment li hu kien xtara g˙alihom minn Loreto) Intant li ommi ΩΩomm ru˙ha f’sa˙˙itha; imbusilha elf darba jdejha u nibqa’ sa mewti, l-iben fidil tag˙ha, Wolfgango Mozart “

Minn din l-ittra tieg˙u lil ommu, jidher li waqt li kien ©ej minn Ruma, qabel ma’ g˙adda Bolonja Ωar Loreto, minn fejn kiseb xi o©©etti ta’ kult marjan lawretani, li qabel semmejnihom u li mag˙hom kien ikun hemm anness ˙arsien bl-interçessjoni tal-Madonna ta’ Loreto.

Mhux il-˙sieb tieg˙i li hawn jien nikteb xi Jinsab ukoll miktub li f’Loreto Mozart daqq l- profil dwar il-˙ajja tal-kbir kompoΩitur orgni tal-BaΩilka li fuqu daqq preludji, Mozart, iΩda biss xi ˙jiel dwaru b’konnessjoni improviΩi; Lill-orgni hu kien i˙obb isejja˙lu “ mas-Santwarju Lawretan tal-Belt ta’ Loreto il re degli strumenti” Fl- Loreto fil-1770 kien hemm Maestro di Cappella Andrea Basili mill- G˙all-250 anniversarju tat-twelid ta’ Wolfgang Belt ta’ Pieve u l-organista kien Giovanni Amedeus Mozart (1756-1791) hemm imfassla Battista Mastini minn Fermo . Aktarx li Mozart, ˙afna manifestazzjonijiet muΩikali u kulturali, dak iΩ-Ωmien, kien ©uvni ta’ erbatax -il sena, tant li sa’ l-istess “Concerto di Gala” tar- hemm iltaqa’ ma’ dawn il-muΩiçisti, g˙aliex fil- Rassenja internazzjonali tal-MuΩika Sagra vja©©i tieg˙u dejjem kien ikollu l-mira ta’ “Virgo Lauretana” (Loreto 19-23 ta’ April 2006 tag˙lim muΩikali u li kien i˙obb jiltaqa’ mas- ) sa jkun lilu iddedikat . surmastrijiet tal-muΩika li jkunu jinsabu f’dawk il-bliet fejn ikun g˙amel il-waqfa tieg˙u. Fl-epistularju tal-muΩiçista jinsabu miktuba fih impressjonijiet sinçieri dwar il-mawra tieg˙u Fil-vja©© li g˙amel fis-sena ta’ wara (1771) fl-Italja. Fil-vja©©i twal tieg˙u hu da˙˙al ukoll Mozart ikkompona l-Litanie Lauretane g˙all- il-Belt ta’ Loreto. Mozart kien hemm fl’Lulju kor ta’ erba’ vuçijiet, bi tliet trombuni, kordi u tas-sena 1770, u kif jidher minn ittra li hu kien orgni, Ωew© oboi, u Ωew© korni. Dan g˙amlu kiteb minn Bolonja lil ommu fil-21 ta’ istess biex iqim lill-Madonna ta’ Loreto u forsi wkoll xahar jidher il-mod xott, imma prezzjuΩ, kif b’tifkira taΩ-Ωjara tieg˙u f’Loreto. hu kien jikteb l-ittri tieg˙u: “Bolonja, 21 ta’ Lulju 1770. Il-hena tieg˙i f’ jum l- (Óajr lil Messaggio della Santa Casa) 98 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp Festa Madonna ta’ Loreto 2006 99 X’Differenza hemm bejn l-iskola Primarja g˙al dik Sekondarja?

Matul il-karriera G˙al kuntrarju fl-iskola Primarja, fejn kellna skolastika, kull g˙alliem/a wie˙ed/wa˙da biss, fl-iskola student ikollu Sekondarja kellna numru kbir ta’ g˙alliema li jaffronta d-diversi jg˙allmu skond il-professjoni tag˙hom. Ma l- sitwazzjonijiet li ewwel ©ranet tas-sena skolastika kull student jiltaqa’ mag˙hom - jag˙raf il-karattru ta’ kull g˙alliem. B’hekk l- irid jew ma jridx. istudenti jag˙rfu f’liema lezzjoni jkunu jistg˙u Wie˙ed jista’ jsemmi jiççaçraw jew jisserjaw xi ftit aktar mis-soltu. l-fatt li wara tmien Kuntrast ie˙or hu dak li filwaqt li fl-iskola Primarja snin ta’ studju fl-iskola Primarja, l-istudenti ta’ l-istudenti jkollhom biss klassi wa˙da g˙al dik is- madwar g˙axar snin ikollhom jersqu g˙al numru sena partikolari, fl-iskola Sekondarja l-istudenti ta’ eΩamijiet li jiddeterminaw f’liema klassi ser ikollhom ibidlu l-klassi skond il-lezzjoni. Mhux l- ikunu fl-iskola l-©dida s-sena ta’ wara. ewwel darba li fl-ewwel ©img˙at tas-sena skolastika fl-iskola l-©dida mort fi klassi b’o˙ra. Mill-esperjenza tieg˙i, nista’ ng˙id li rajt G˙all-bidu kienet skuΩa tajba li nittardja xi ftit! differenza enormi mill-iskola Primarja g˙al dik Pero’, kelli nibda na˙seb fi skuΩa a˙jar g˙al matul Sekondarja. Il-fatt li kont ser niltaqa’ ma’ ˙bieb is-sena. ©odda, kien ta’ sfida g˙alija. Il-˙a©a komuni fl- iskola Primarja - dik li kollha konna mill-istess ra˙al, kienet ser tisfaxxa. Nammetti li bΩajt xi ftit meta kont niftakar li s˙abi ta’ l-iskola setg˙u ma jkunux fil-klassi mieg˙i. Mill-ewwel ©ranet ta’ l- iskola Sekondarja irrealiΩΩajt li l-biΩa’ tieg˙i kienet g˙al xejn g˙ax fi ftit ©ranet g˙amilt ˙bieb ma numru kbir ta’ studenti. Pero’, ma nistax ninsa li l-˙biberija ma l-istudenti bniet naqqset xi ftit min˙abba l-fatt li ma konniex nattendu l-istess skola b˙al meta konna fl-iskola Primarja. Fattur li beΩΩg˙ani kien dak li filwaqt fl-iskola Primarja kont l-ikbar fost l-istudenti kollha, kont ser inkun Fil-bidu ta’ l-iskola Sekondarja bdejt nag˙raf l-iΩg˙ar fin-numru ikbar ta’ studenti fl-iskola bir-responsabilitajiet li kelli niffaççja. Il-fatt li kelli Sekondarja. bilfors nqum aktar kmieni filg˙odu, kienet di©a Nemmen li aktar ma tavvanza fl-iskola, in- difficli. X˙in nifta˙ g˙ajnejja kont napprezza l-fatt numru ta’ sig˙at ta’ studju jkollu jiΩdied. Dan li fl-iskola Primarja kelli biss naqsam it-triq biex g˙aliex, filwaqt li fl-iskola Primarja kellna biss immur l-iskola. Pero’ inqalbet il-folja! Kelli nibda ˙ames su©©etti, fl-iskola Sekondarja jiΩdied g˙al immur l-iskola permezz tal-karozza tal-linja. madwar ˙dax -il su©©ett. Indunajt li s-su©©etti ta’ Responsabilta’ ikbar kienet dik li x-xog˙ol mog˙ti l-iskola Primarja kienu biss baΩiçi g˙al fejn is- lilna mill-g˙alliema g˙ad-dar kien Ωdied xi ftit! su©©etti ta’ l-iskola Sekondarja. Fatt interressanti G˙alhekk, kelli bilfors inqassam il-˙in a˙jar biex hu dak li fl-iskola Sekondarja kull student ikollu inla˙˙aq mal-affarijiet l-o˙ra non-skolastici. jag˙mel g˙aΩla ta’ lingwa li juri x-xewqa li X˙in toqg˙od ta˙seb, tara differenza enormi jitg˙allem, fosthom it-Taljan, il-ÌermaniΩ, il- bejn l-iskola Primarja g˙al dik Sekondarja. Pero’ FranciΩ u l-Ispanjol. G˙alhekk, l-istudenti nemmen li bidla b˙al din hi kostruttiva g˙ax ikollhom parti mis-sehem ta’ liema su©©etti tkompli issa˙˙a˙ l-karattru ta’ l-individwu u tg˙in jkollhom jistudjaw u b’hekk l-g˙aΩla tas-su©©etti fil-karriera futura li fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar kull mhix restritta. Fl-iskola Sekondarja, l-istudenti ji©u student irid jil˙aq. ntrodotti g˙al diversi su©©etti li finalment twassalhom g˙all-karriera futura tag˙hom. Robert Grima 100 G˙aqda MuΩikali San ÌuΩepp L-EWWEL ÌEBLA TAL-KNISJA L- ÌDIDA F’GÓ’SIELEM Kitba ta’ Tancredi Borg Festa kommoventi li rnexxiet, tassew devota tuΩa f’din l-okkaΩjoni u merfug˙a bil-menza mill- kif tixraq lil çerimonja reli©juΩa kienet dik li saret Kummisarju ta’ G˙awdex is-Sur Tonna, il-Ministru f’G˙ajnsielem, G˙awdex, fit-tqeg˙id ta’ l-ewwel tal-Ìustizzja Onor. Mallia, l-ex Kummissarju ta’ ©ebla tal-famuΩ tempju ©did li ser jinbena f’dan ir- G˙awdex is-Sur Milard u t-Tabib Principali ta’ isptar ra˙al ta’ville©©jatura popolari, iddedikat lill-Ver©ni ta’ dik il-GΩira, it-tabib Grima, ©iet imqieg˙da u Sultana tas-sema ta˙t it-titlu ta’ Loreto, tempju ta’ mka˙˙la f’postha minn Mons. Isqof Gonzi. Wara li g˙amla ©dida g˙al dawn il-gΩejjer, li ser ikun il- saret il-purçissjoni fuq il-pedamenti dawra tond tal- kuruna li titqieg˙ed f’ri©lejn it-tron ta’ Marija knisja, Mons. Isqof Gonzi tela’ fuq it-tron tal-bellus Padruna ta’ Malta u G˙awdex, xhieda tal-im˙abba a˙mar, g˙oli li jista’ jarah kul˙add, u hemm, fuq it- u qima li wlied il-Madonna, ta’ G˙ajnsielem, riedu test mis-Salm 83 .Vers 1. Quam dilecta tabernacula joffru pubblikament lill-Omm Mqaddsa tag˙hom. tua Domine virtutum, g˙amel priedka ta’ g˙oxrin Aktar minn elfejn ru˙ minn kull rokna ta’ minuta li l-poplu xtaq li ma jintemmux; il-predka, Malta, imma b’mod speçjali mill-Birgu marru bil-Malti kienet tassew sabi˙a u f’waqtha, kliem f’G˙ajnsielem g˙al din l-okkaΩjoni, b’mod li l- ta’ g˙erf u tag˙lim li laqat lil kul˙add. Wara din il- Im©arr, G˙ajnsielem u l-Qala kienu miΩg˙uda bil- funzjoni li kienu jarawha xi 8 telef ru˙ iffullati f’dik Maltin li kienu fihom daqqa ta’ g˙ajn ©mielha, il-wita, saret il-purçissjoni bis-sabi˙a statwa tal- ji©©errew fer˙ana b’dik l-arja pura u friska li minnha Madonna ta’ Loreto, immexxiha mill-Arçipriet tal- ta’l-ibliet huma tant mixtieqa; ilkoll fost l-akbar Kapitlu tal-Birgu. Il-muΩika ta’ din il-knisja kienet kwiet gawdew dik il-festa g˙aΩiΩa b’im˙abba ta’ fdata f’idejn is-Surmast Kanonku TeΩorier Dun Rafel a˙wa u b’devozzjoni ta’ veri nsara. Mazzelli tal-Birgu mag˙ruf tajjeb fostna b˙ala wie˙ed mill a˙jar mastri di cappella ta’ Malta. Il- Lejliet il-festa ta’ filg˙axija l-popolari banda muΩika rrnexxiet u tfa˙˙ret minn kul˙add Maltin u tal-Birgu Duke of Edinburg˙ daqqet programm G˙awdxin. sabie˙ li ©ie wisq applawdit. F’xi 6p.m. saret purçissjoni bis-salib li tqieg˙ed fil-post fejn fil-knisja L-art li fuqha ser tinbena l-knisja hija propjeta‘ ta’ il-©dida g˙andu ji©i l-altar ma©©ur; imbag˙ad il- Mons. Kan. D. Pawl Gauci tal-Belt u g˙all-˙idma banda fuq imsemmiha daret mar-ra˙al iddoqq marçi tal-pedamenti kkonkorrew ferm il-poplu ta’ sbie˙ u wasslet sal-knisja statwa sabi˙a tal-Madonna G˙ajnsielem nisa u r©iel bil-©arr ta’ karettuni ta’ ta’ Loreto facsimile ta’ dik li n˙arqet fis-Santwarju ta’ ©ebel u terrapien mill-barriera kbira mnejn ser Loreto nhar it-22 ta’ Frar 1921. jinqata l-©ebel gbir g˙al bini ta’ din il-knisja, bl- impenn tal-˙abrieki u popolari kappillan Dun Nhar il-Óadd, 14 ta’ Settembru filg˙odu, wara Fran©isk Mizzi u l-˙e©©a tas-sinjuri Karmnu Galea l-matutin, saret il-quddiesa kantata li fiha Mons. u Salvu Xuereb ta’ l-istess ra˙al. Isqof Gonzi g˙amel praesbiter assistens. Nise© it- tif˙ir tal-Ver©ni ta’ Loreto il-bravu predikatur Malti Bosta sinjuri o˙rajn qeg˙din jirsistu g˙at-twaqqif ta’ Dun Nerik Cordina Perez. din il-knisja ©dida, fosthom huma is-Sigri. Dun Alfonz Mizzi, Dun ÌuΩepp Galea Rapa, Kan. D. Wara nofsinhar wara l-g˙asar, saret is-sabi˙a Anton Agius, Fran©isk Buttigieg, Wenzu Grech, çerimonja tat-tberik ta’ l-ewwel ©ebla tal-knisja l- Pawlu Scortinu, u ÌuΩepp Cutajar li llum jistg˙u ©dida. Din il-knisja li l-pedamenti tag˙ha ©ew minn dil-knisja jg˙idu mas-Salmista: Bene fundata imqeg˙da fl-4 ta’ Ìunju 1922, g˙amel il-pjanta est domus Domini supra firmam petram. tag˙ha l-Perit, Ugo Mallia tal-Belt, hija ta’ stil gotiku ispirat minn l-istil Lombard; hija forma ta’salib latin, bi tliet navati, b’erbatax l-altar u b’kampnar sabi˙ Nota- Tancredi Borg kien wie˙ed mill-kantanti li ji©u ferm. Il-knisja hi twila 200 pied u wiesg˙a 80 (40 mas-Surmast Anton Pace. Anton Pace hu l-kompoΩitur pied itwal mill-Katidral ta’ G˙awdex minn ta’ l-Innu popolari tag˙na “Esultanti di gioia feswtiva’ gewwa)…. u wkoll ta’ l-Antifona Beata Mater li tindaqq fit- Din l-ewwel ©ebla kwadra b’erba’ slaleb Tridu u tal-Beata Mater li tindaqq fil-festa. Tieg˙u riΩaltati wie˙ed f’kull faççata, ©iet imbierka minn g˙andna wkoll xi Litaniji, Salve Regina(solo) u Tantum Mons. Gonzi biç-çeremonjal sabi˙ u twil li l-Knisja Ergo (a due voci).