P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz KRZYWCZA (1026)

Warszawa 2007

Autorzy: RAFAŁ PAJĄK*, BARTOSZ STEC* ANNA BLIŹNIUK*, PAWEŁ KWECKO*, HANNA TOMASSI-MORAWIEC*

Główny koordynator MGśP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA* Redaktor regionalny: BARBARA RADWANEK-BĄK* Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI* Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*

ISBN

Spis treści: I. Wstę p (R. Pająk) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (R. Pająk) ...... 4 III. Budowa geologiczna (R. Pająk) ...... 6 IV. ZłoŜ a kopalin (R. Pająk) ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (R. Pająk) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (R. Pająk) ...... 15 VII. Warunki wodne (R. Pają k)...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (A. Bliźniuk, P. Kwecko)...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 21 IX. Składowanie odpadów (B. Stec)...... 23 X. Warunki podłoŜa budowlanego (R. Pająk) ...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu. (R. Pająk) ...... 31 XII. Zabytki kultury (R. Pają k) ...... 39 XIII. Podsumowanie (R. Pająk) ...... 40 XIV. Literatura ...... 41

I. Wstęp

Arkusz Krzywcza Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w 2007 roku w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie. Mapę wykonano zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Wróblew- ski, 2002), wykonanym w Państwowym Instytucie Geologicznym w Kielcach – oddział Świę- tokrzyski. Mapa składa się z dwóch plansz. Pierwsza (plansza A) zawiera informacje dotyczące występowania kopalin oraz gospodarki złoŜami, na tle wybranych elementów hydrogeologii, ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury oraz geologii inŜynierskiej. Druga (plansza B) poświęcona jest zagadnieniom związanym z geochemią środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią duŜą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej treści mogą być wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mogą stanowić pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane między innymi w Wydziale Ochrony Środowiska Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego, Urzędzie Miasta, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie, Miejskiej Pracowni Urbanistycznej, w starostwach powiatowych i urzędach Gmin oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Przeprowadzono wizje terenowe na obszarach udokumentowanych złóŜ, w punktach eksploatacyjnych oraz na obszarach uznanych jako perspektywiczne. Kwalifikację sozologiczną złóŜ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapę opracowano w wersji cyfrowej, a dane dotyczące złóŜ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Krzywcza, o powierzchni około 334 km2 wyznaczają współrzędne geograficzne: 22°30’ i 22°45’ długości geograficznej wschodniej oraz 49°40’ i 49°50’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym naleŜy do województwa podkarpackiego. Obejmuje obszar dwóch powiatów – przemyskiego, a w nim gmin Krzywcza, Prze- myśl, miasto Przemyśl, śurawnica, Krasiczyn, Bircza, Fredropol i bieszczadzkiego – gmina Ustrzyki Dolne. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2000) obszar omawianego arkusza znajduje się w obrębie trzech makroregionów, Karpaty Zachodnie, Kotlina San- domierska i Karpaty Wschodnie. Do makroregionu Pogórza Środkowobeskidzkiego naleŜą mezoregiony Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie; do Kotliny Sandomierskiej – Dolina Dolnego Sanu i Pogórze Rzeszowskie zaś do Wschodniego Podkarpacia – PłaskowyŜ Hyrow- ski (fig. 1). W północnej części obszaru z zachodu na wschód przepływa San, który na tym odcinku ma charakter meandrujący. Szeroka Dolina Sanu oddziela pasmo Bukowego Garbu z główną kulminacją Karczmarowej (407 m n.p.m.) naleŜące do Pogórza Dynowskiego, od Pogórza Przemyskiego, w którym dominuje Kopystańka (541 m n.p.m.). Pogórze Przemyskie stanowi główny element zaznaczający się w morfologii terenu, obejmuje centralną i południową cześć arkusza. Wysokość garbów kształtuje się od 400 do 500 m n.p.m., przybierając kształt równoległych do siebie pasm górskich o regularnej budowie tzw. gór rusztowych. Grzbiety oddzielone są od siebie szerokimi obniŜeniami, które wykorzystywane są przez cieki, przedzierające się miejscami w poprzek grzbietów. Znaczną część obszaru arkusza porastają zwarte kompleksy leśne (blisko 60 %). Na ca- łym Pogórzu przewaŜają lasy jodłowo – bukowe, w wyŜszych partiach dominującymi gatunkami są: jodła, świerk i buk, a w niŜszych: grab, dąb, brzoza i sosna. W Kotlinie Sandomier- skiej na piaszczystych glebach występują przewaŜnie bory sosnowe. Pod względem klimatycznym obszar arkusza znajduje się w zasięgu klimatu Pogórza Karpackiego, posiada charakter przejściowy między nizinnym a górskim i kształtuje się pod dominującym wpływem oddziaływania mas powietrza kontynentalnego. Średnia temperatura roczna waha się od + 7°C do +8°C (średnia temperatura stycznia wynosi -3,5°C, a lipca +17,9°C), średnie opady roczne wynoszą 700 – 800 mm. Pokrywa śnieŜna zalega około 85 dni, dominują wiatry zachodnie i północno – zachodnie. Okres wegetacji roślin wynosi 180 dni w roku (Niedźwiedź, Obrębka – Starklowa 1991).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Krzywcza na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000). 1 – granica państwa, 2 – granica makroregionu, 3 - granica mezoregionu Kotlina Sandomierska: 512.46 – Dolina Dolnego Sanu, 512.49 – PłaskowyŜ Tarnogrodzki, 512.52 – Pogórze Rze- szowskie; Pogórze Środkowobeskidzkie: 513.64 – Pogórze Dynowskie, 513.65 – Pogórze Przemyskie, 513.69 – Pogórze Bu- kowskie; Wschodnie Podkarpacie: 521.11 – PłaskowyŜ Hyrowski; Beskidy Wschodnie: 522.11 – Góry Sanocko-Turczańskie.

Głównymi kierunkami zagospodarowania przestrzennego omawianego obszaru jest za- gospodarowanie rolnicze i leśne. Grunty orne stanowią 20 %, są to gleby zespołu przedgórzy i pogórzy, w części mady oraz gleby lessowe. Pod względem przydatność rolniczej gleb, w tej części regionu przewaŜają gleby kompleksu zboŜowego górskiego i w mniejszym stopniu pszennego górskiego. Uprawia się na nich zboŜa (pszenica, Ŝyto), rośliny okopowe (ziemnia- ki, buraki cukrowe) oraz rzepak. W części naraŜonej na erozję – wierzchowinowej i na zboczach, grunty orne są zagospodarowane w postaci trwałych uŜytków zielonych i przeznaczone do chowu owiec i bydła. Teren arkusza jest słabo rozwinięty gospodarczo i mało zaludniony, osadnictwo skupione jest głównie w części północnej – w rejonie Doliny Sanu i w części wschodniej. Największymi

5 miejscowościami na terenie arkusza są wsie gminne: Krzywcza (ok. 500 mieszkańców), Krasi- czyn (ok. 450) oraz wsie: Ostrów (ok. 1400), Korytniki (ok. 650), Ruszelczyce (ok. 550). Ze względu na unikalne walory przyrodnicze waŜną rolę zaczyna odgrywać rozwój turystyki. Dzięki korzystnemu połoŜeniu, na obrzeŜach Przemyśla, teren ten stanowi miejsce wypoczynku i rekreacji, głównie turystyki górskiej. Głównym szlakiem komunikacyjnym jest droga krajowa nr 28 (relacji Sanok– Prze- myśl), przebiegającą z południowego zachodu na południowy wschód. Przez omawiany teren arkusza nie przebiega linia kolejowa, najbliŜsza stacja znajduje się na arkuszu sąsiednim Przemyśl w odległości około dwóch kilometrów. III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Krzywcza przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami arkusz Krzywcza (Gucik, 1983, 1987). Omawiany obszar połoŜony jest w północno – wschodniej części polskich Karpat ze- wnętrznych wraz z niewielkim fragmentem zapadliska przedkarpackiego, reprezentowanego przez sfałdowane osady jednostki stebnickiej, występujące u czoła górotworu pod fliszową jednostką skolską (fig. 2). Jednostka skolska, a właściwie jej brzeŜny fragment jest najdalej wysuniętą ku północy płaszczowiną Karpat. Charakterystyczną częścią tej jednostki pod względem tektonicznym jest struktura o nazwie „sigmoida przemyska” w obrębie której brzeg Karpat wygina się wyraźnie ku północy. Ta część jednostki skolskiej ma budowę fałdową o charakterze skibowym. W jej zewnętrznej części na obszarze arkusza wyróŜniono skibę brzeŜną oraz skibę orowską (Wdowiarz, Jucha, 1969). Skiba brzeŜna jest zredukowana do wąskiego pasa osadów paleogenu i kredy. W skład Skiby orowskiej budującej większość obszaru arkusza, wchodzą łuski, synkliny i antykliny, oddzielone powierzchniami nasunięć (ścięć). Skiba ta jest pocięta szeregiem dyslokacji poprzecznych. Elementy tektoniczne jednostki skolskiej zostały odkłute od podłoŜa i nasunięte na północ, na mioceńskie przedpole na odległość co najmniej 12 km. Utwory sfałdowanego i nasuniętego miocenu (wieku eggenburg–baden) występujące u czoła Karpat oraz pod nasuniętymi Karpatami budują jednostkę stebnicką. Warstwy te wy- stępują na południe od dyslokacji Pikulic oraz w południowo – wschodniej części arkusza. W skład tej jednostki wchodzą: ogniwo modryckie, formacja stebnicka oraz formacja balicka. Na północ od duŜej dyslokacji Pikulic utwory tej jednostki chowają się pod Karpatami, gdzie zostały stwierdzone w otworze Przemyśl. Warstwy balickie sięgają po dolinę Sanu.

6 Najstarszymi utworami na obszarze arkusza, poznanymi z otworów wiertniczych są łupki fyllitowe zaliczane do wieku proterozoik – kambr (?) (Wdowiarz i in., 1974). Na ska- łach krystalicznego podłoŜa leŜą osady jurajskie, reprezentowane przez wapienie górnej jury. Tworzą one olistolity, które na powierzchni odsłaniają się w formie skałek: w rejonie miej- scowości Kruhel Wielki oraz w Łazach koło Reczpola (margle organodetrytyczne typu sztramberskiego) (Gucik, 1987). Utwory kredowe na omawianym obszarze stanowią około 80% powierzchni wychodni. Pozostałe 20 % to młodsze utwory: paleogeńskie, które zachowały się w głębszych synkli- nach i neogeńskie – występujące w formie płatów na sfałdowanym fliszu oraz przed czołem Karpat nasuniętych na mioceńskie przedpole (Gucik, 1987). Osady fliszowe jednostki skolskiej wykazują zmienność warunków sedymentacji, wskazującą na dynamiczną ewolucję tego basenu. Najstarszymi utworami jednostki skolskiej są dolnokredowe mułowce (mułowce z Beł- wina). W okresie tym panowała sedymentacja piaszczystych mułowców wapnistych o barwie popielatej, o miąŜszości około 13 m. W barremie, miejsce wapnistych margli zajmują czarne łupki spaskie osadzające się na znacznie większej przestrzeni. Są to czarne przewaŜnie mar- gliste łupki z pojedynczymi wkładkami cienkoławicowych piaskowców o łącznej miąŜszości około 240 m. Kolejna zmiana warunków sedymentacji w basenie skolskim nastąpiła w albie, kiedy to lokalnie w miejsce osadów czarnych pojawiły się osady pstre. Wskazuje to na odizo- lowanie tego basenu od obszarów alimentacyjnych z północy, skąd był dostarczany materiał budujący łupki spaskie. W cenomanie osadzają się głębokowodne zielone łupki radiolariowe. W profilu Bełwina seria ta osiąga miąŜszość 40 m. Pod koniec cenomanu w basenie skolskim osadzały się margle krzemionkowe. W trakcie ich sedymentacji następowało wtargnięcie osa- dów detrytycznych, które w formie wkładek i pakietów osadziły się naprzemian z marglami krzemionkowymi (warstwy z Cisowej). Są to warstwy złoŜone z naprzemianległych piaskow- ców cienkoławicowych i łupków ciemnoszarych przechodzące w margle plamiste. Łączna miąŜszość tych warstw moŜe dochodzić do 100 m. W senonie dolnym dochodzi do utworzenia typowego fliszu w postaci warstw inoceramowych (formacja ropaniecka), których depozycja trwała do paleocenu. W okresie fazy lara- miskiej następuje wypiętrzenie górotworu i poddanie go intensywnej erozji. Dochodzi do zrzucania gruboklastycznego materiału (przewaŜnie marglisto – wapiennego) i olistolitów w obręb brzeŜnej części basenu. W tym czasie osadzają się margle (bakulitowe) z Węgierki, których miąŜszość waha się od 50 do 100 m. Rozciągają się od północno – zachodniej krawę- dzi arkusza aŜ po wschodnią granice państwa.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Krzywcza na tle szkicu jednostek tektonicznych Karpat wg K. śytki (1988) 1 – Zapadlisko Przedkarpackie, 2 - Jednostka Stebnicka, 3 – Jednostka Skolska, 4 – Jednostka Śląska, 5 – nasuniecie Karpackie, 6 – nasunięcia jednostek tektonicznych, 7 – granica państwa

Najstarsze osady paleogenu reprezentowane są przez tzw. iły babickie – serię mułow- ców z egzotykami, łupkami i piaskowcami (Watycha, 1964), które naleŜą do paleocenu. Spąg eocenu rozpoczynają warstwy łupków pstrych o miąŜszości od 20 do 30 m, lokalnie w części zachodniej arkusza wzrasta do 50 m. PowyŜej leŜą środkowo– i górnoeoceńskie łupki i piaskowce cienkoławicowe tworzące tzw. warstwy hieroglifowe. Ich miąŜszość waha się od 100 m w części zachodniej do 250 m w części wschodniej arkusza. We wschodniej części omawianego obszaru (w skibie brzeŜnej) najwcześniej, poniewaŜ juŜ w eocenie górnym, koń- czy się sedymentacja warstw hieroglifowych, a ich pozycję zajmują warstwy popielskie. Są one złoŜone z ciemnobrunatnych piaszczystych mułowców, silnie marglistych, z egzotykami jasnoszarych i kremowych margli. MiąŜszość warstw popielskich waha się od 50 do 130 m. PowyŜej w oligocenie sedymentowały warstwy menilitowe, które na obszarze arkusza wystę- pują fragmentarycznie i rozmieszczone są prawie we wszystkich jego częściach. NajniŜsza ich część składa się z poziomu czarnych łupków podrogowcowych i poziomów rogowców.

8 W wyŜszej, nadrogowcowej części wyróŜnia się utwory o rozwoju łupkowym, łupkowo – piaskowcowym. Łączna miąŜszość warstw menilitowych w rejonie południowo – zachodnim dochodzi do 450 m. Warstwy menilitowe we wschodniej części arkusza w KniaŜycach, powyŜej rogowców wykształcone są w postaci zwartego pakietu czarnych, częściowo marglistych i ilastych łupków bitumicznych o miąŜszościach od 50 do 60 m. WyŜej występują cienkoławicowe piaskowce o barwie jasnoszarej. PowyŜej zalega pakiet szarych mułowców z egzotykami, kompleks łupków popielatych z ławicą rogowca oraz seria piaskowców gruboławicowych, pakietu czarnych łupków z wkładkami łupków popielatych. Łączna ich miąŜszość wynosi 210 m. W najwyŜszej części serii mułowcowo – łupkowej występuje poziom łupków jasiel- skich. Tworzą je drobnolaminowane wapienie cienkoławicowe i łupki o łącznej miąŜszości 30 cm. PowyŜej tego poziomu występują mułowce popielate i czarne oraz łupki z wkładkami czarnych piaskowców. Nadjasielska część osadów o łącznej miąŜszość 130 m, najprawdopo- dobniej reprezentuje warstwy łopanieckie, które pod względem litologicznym nie da się sko- relować z Ŝadną częścią warstw menilitowych wewnętrznej części jednostki skolskiej. Młodsze osady z przełomu oligocenu i miocenu, zaliczane do warstw krośnieńskich za- chowały się na obszarze arkusza tylko w trzech strefach - w strefie Korzeńca – Brzuski, w strefie Chyrzynki i Woli Krzywieckiej. Utwory te reprezentowane są przez łupki szare wapniste z wkładkami łupków czarnych i piaskowców cienkoławicowych – poziom łupków z Niebylca. MiąŜszość poziomu łupkowego waha się od 125 do 200 m. Sedymentację fliszu w basenie skolskim kończą gruboławicowe piaskowce rozdzielone łupkami marglistymi. U czoła Karpat we wschodniej części arkusza na niewielkim odcinku, występują utwory miocenu sfałdowanego naleŜące do jednostki stebnickiej. Jednostkę tę budują iły, iły z gip- sem, piaskowce i sole kamienne zaliczane do tzw. formacji worotyszczeńskiej. Stwierdzona miąŜszość tego ogniwa wynosi 300 m. Na serii tej występuje około 200 metrowy kompleks formacji stebnickiej zbudowany z gruboławicowych zlepieńców i piaskowców (zlepieńce z Dubnika). WyŜej występują piaskowce gruboławicowe, przewarstwione szarymi mułowca- mi marglistymi, mułowce i iłowce o miąŜszości około 800 m. Na piaszczysto – zlepieńcowa- tych osadach warstw stebnickich występuje około 1000 metrowy kompleks mułowców i iłowców marglistych (formacja balicka). W okolicach Olszan i Rokszyc w formie płatów występują ciemnoszare iły i iły piaszczyste przekładane szarymi piaskowcami, zaliczane do formacji skawińskiej. W otworze wiertniczym (Cisowa IG-1), na głębokości 4070 – 4310 m, stwierdzono margle i mułowce, które reprezentują autochtoniczne osady miocenu, wypełnia- jące zapadlisko przedkarpackie (Wdowiarz, i in., 1974). Sedymentację miocenu kończą utwory mułowców i iłów marglistych z wkładkami piaskowców (Gucik, 1987).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Krzywcza na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorzęd; holocen: 3 - piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 4 – koluwia osuwiskowe, 8 – lessy, 9 - lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno- deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 30 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 32 - piaski, Ŝwiry sandrowe, 34 - gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, Karpaty zewnętrzne; kenozoik; neogen; miocen: 114 – iły, piaskowce, wapienie, dolomity, gipsy i węgiel brunatny, paleogen-neogen; oligocen-miocen: 115 – łupki, piaskowce i zlepieńce, paleogen; oligocen: 116 – piaskowce, łupki, iłowce i rogowce, eocen-oligocen: 117 – piaskowce, łupki, zlepieńce, margle, podrzędnie iłowce i mułowce; Mezozoik-kenozoik; kreda-paleogen: 121– piaskowce, mułowce i iłowce; Mezozoik; kreda; kreda górna: 122 – piaskowce, iłowce margle i zlepieńce; kreda dolna: 123 - iłowce, mułowce lokalnie z czertami, piaskowce, zlepieńce i margle, 1 – nasunięcie karpackie, 2 – nasunięcia jednostek tektonicznych, 3 - zasięg zlodowacenia sanu, 4 – sieć rzeczna, 5 - granica państwa Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Osady czwartorzędowe występują prawie na całym obszarze arkusza, ale ich miąŜszość jest bardzo zróŜnicowana. Największe miąŜszości rzędu 30 m stwierdzono w północno – wschodniej i północnej części arkusza. W południowej i południowo – zachodniej części ich

10 miąŜszości nie przekraczają dwóch metrów (Gucik, 1987). Osady te reprezentowane są głów- nie przez gliny zwietrzelinowe (preglacjalne) oraz mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne tarasów zlo- dowaceń południowopolskich, środkowopolskich oraz zlodowacenia północnopolskiego. W niewielkiej północno – wschodniej części omawianego obszaru występują najmłodsze osady plejstoceńskie – lessy. Przykrywają one wierzchowiny i połogie stoki, miąŜszość ich moŜe dochodzić do 35 m. Utwory holoceńskie występują prawie na całym obszarze, ale ich miąŜ- szość jest niewielka. Najlepiej zachowały się na rozległych wierzchowinach. Są wykształcone w postaci iłów, glin piasków oraz rumoszy skalnych, deluwialne i zwietrzelinowe.

IV. ZłoŜa kopalin Na obszarze arkusza Krzywcza znajdują się trzy złoŜa kopalin stałych oraz fragment złoŜa gazu ziemnego „Przemyśl”, którego większa część znajduje się na sąsiednich arku- szach: Przemyśl, Rokietnica oraz Radymno (tabela 1). W latach 1955-1960 na obszarze przedgórza Karpat odkryto szereg złóŜ gazu ziemnego wysokometanowego w tym złoŜe „Przemyśl”. ZłoŜe to o zasobach 12472,96 mln m3 (Przenio- sło, Malon, 2006) jest obecnie największym złoŜem gazowym w Polsce. Rozciąga się ono od granicy z Ukrainą, aŜ po Węgierkę na zachodzie, zbudowane jest z trzech odrębnych pól. Bu- dowa geologiczna obszaru złoŜowego jest bardzo skomplikowana. ZłoŜe występuje w wiel- kopromiennej antyklinalnej strukturze, w strefie kontaktu nasunięcia jednostki stebnickiej i fliszu karpackiego z autochtonicznym niesfałdowanym miocenem strefy zewnętrznej. Struk- tura mioceńska występuje nad wyniesieniem podłoŜa prekambryjskiego i tworzy strukturę kompakcyjną – oblekającą. NaleŜy do typu złóŜ wielowarstwowych, główne poziomy wystę- pują na głębokości 1400 – 1950 m p.p.t. oraz mniej wydajne na głębokości 2000 – 2600 m p.p.t. (Cisek, Czerniecki, 1988). Gaz ziemny występuje samodzielnie w utworach miocenu w serii ilasto – piaszczystej sarmatu dolnego. Nieznaczna akumulacja gazu związana jest teŜ z ilasto – mułkowymi – sła- bo piaszczystymi utworami badenu górnego. W latach 1966 – 1990 poszerzono zasięg złoŜa i równocześnie odkryto nowe głębokie poziomy (Karnkowski, 1993). Kolektorami są piaskowce dolnego sarmatu, a efektywna miąŜszość poszczególnych poziomów wynosi od 5 do 22 m. Porowatość jest największa w wyŜszych poziomach – 32%, w pozostałych wynosi od- powiednio 9,5 i 12,5 %. Ilość wody związanej wynosi 6-18%.

11 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne - Kategoria Stan Wydobycie Nr Zastosowanie Klasyfikacja Wiek komplek- bilansowe rozpozna- zagospodarowa- (tys. t, Przyczyny złoŜa Rodzaj kopaliny złóŜ Nazwa złoŜa su litologiczno- (tys. t, *mln nia nia złoŜa *mln m3) konfliktowości na kopaliny surowcowego m3) złoŜa mapie Klasy Klasy A wg stanu na 31.12. 2005 (Przeniosło, Malon, 2006) 1 - 3 – C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Przemyśl* G Ng *12472,96 A+B+C G *699,63 E 2 A - K, Gl, W, 2 Ostrów pŜ Q 4088 B+C G 232 Skb 4 B 1 Natura 2000. L, K, 3 Krzeczkowa pc Cr 1008 C * Z - Skd 3 C 1 Natura 2000 4 L, K, Cisowa** łk Cr 1 208,85 C N - Skd 3 B 1 Natura 2000

12 12 Rubryka 1: * - złoŜe znajduje się w większej części w obrębie sąsiednich arkuszy: Przemyśl, Rokietnica, Radymno; **- złoŜe nie figuruje w „Bilansie …”, zasoby wg Dokumentacji geologicznej … (Florek, 2007) Rubryka 3: G – gaz ziemny, pŜ – piaski i Ŝwiry łk - łupki krzemionkowe Rubryka 4: Cr - kreda, Ng – neogen, Q - czwartorzęd

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C1; kopalin płynnych: gaz – A, B, C; złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: złoŜe: G – zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zagospodarowane, Rubryka 9: E - kopaliny energetyczne; kopaliny skalne: Skb - kruszyw budowlanych, Skd - kruszyw drogowych, Rubryka 10: złoŜe: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 3 – rzadkie tylko w regionie, w którym występuje dokumentowane złoŜe, 4 powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoŜe: A – małokonfliktowe, B - konfliktowe, C - bardzo konfliktowe Rubryka 12: K - ochrona krajobrazu, Gl - ochrona gleb, L - ochrona lasów, W – ochrona wód

Największą przepuszczalność stwierdzono w otworze Przemyśl 1, na głębokości 1782,5 – 1789 m p.p.t (piaskowiec), gdzie wynosi 916 mD. Gaz charakteryzuje się bardzo duŜą zawartością metanu 96,5 – 99,2% obj.; etanu: 0,13 -1,05% obj.; 0,03 – 0,56% obj. pro- panu i cięŜszych węglowodorów; 0,2 -2,6% obj. azotu oraz śladowe ilości dwutlenku węgla (Cisek, Czerniecki, 1988). Skład węglowodorów zmienia się wraz z głębokością; w płytszych strefach gazonośnych dominuje metan oraz butan, w głębszych pentan i śladowe ilości heksa- nu z heptanem. Wartość opałowa gazu wynosi od 8500 – 9100 Kcal/m3 (Dudek, 1999). Spośród kopalin skalnych na terenie arkusza udokumentowano małe złoŜe drobnoziar- nistego piaskowca „Krzeczkowa” Petrograficznie skała ta jest marglem krzemionkowym (Przybycień, Pikula, 1983). Kopalina występuje w formie pokładowej w spągowych warstwach inoceramowych. ZłoŜe występuje na powierzchni 1,43 ha, średnia miąŜszość wynosi 43,2 m, nadkład stanowi zwietrzelina i łupki o średniej miąŜszości 0,3 m. Kopalina charakteryzuje się następującymi parametrami - gęstość 2,5 g/cm3; gęstość pozorna 2,38 g/cm3; nasią- kliwość wagowa 3,22 %, objętościowa 7,67 %; wytrzymałość na ściskanie w stanie suchym 140,5 MPa, po nasączeniu wodą 109,6 MPa, po zamroŜeniu 104,1 MPa. Surowiec wykorzy- stywany był na potrzeby lokalnego budownictwa drogowego. Na przedmieściach Przemyśla w miejscowości Ostrów znajduje się udokumentowane złoŜe „Ostrów” piasków i Ŝwirów akumulacji rzecznej (Krukowski, Szajna, 1969). Występuje ono na terasie erozyjno – akumulacyjnym z okresu zlodowacenia północnopolskiego. Aktual- ne zasoby złoŜa wynoszą około 4088 tys. t (Przeniosło, Malon, 2006). Powierzchnia złoŜa wynosi 73,6 ha, miąŜszość serii złoŜowej średnio wynosi 9,94 m (3,1 – 13,1 m), a nadkład stanowią utwory gliniasto – mułkowe o średniej miąŜszości 4,26 m (0,9 – 5,8 m). Kopaliną są piaski i Ŝwiry o cięŜarze objętościowym w stanie luźnym 1,87 Mg/m3 (1,64 – 2,05 Mg/m3), a w stanie zagęszczonym 1,98 Mg/ m3 (1,75 – 2,10 Mg/ m3). Punkt piaskowy wynosi 30,31% (19,7 – 42,7%); zawartość ziaren o średnicy > 40 mm – 20,66% (5,4 – 37,6%). Kopalina ma zastosowanie dla potrzeb budownictwa oraz jako kruszywo naturalne do produkcji betonu komórkowego marki 250. W południowej części Pogórza Przemyskiego w rejonie miejscowości Cisowa, znajduje się obszar udokumentowanego złoŜa łupków krzemionkowych „Cisowa” (Florek, 2007). Zło- Ŝe to naleŜy do warstw z Cisowej, zbudowane jest z serii kompleksu łupków krzemionkowych, cienko i średnio ławicowych warstw najczęściej od 0,05 do 0,2 m, lekko spękanych w obrębie których występują cienkoławicowe wkładki ilaste o zmiennej miąŜszości (do 2 cm). Stratygraficznie złoŜe zaliczane jest do utworów kredy górnej, jednostki Skolskiej. Powierzchnia złoŜa wynosi 1, 6 ha, miąŜszość serii złoŜowej średnio wynosi 30,11 m, nad-

13 kład stanowi humus leśny, zagliniony rumosz piaskowca oraz lokalnie glina piaszczysta i py- lasta z licznym rumoszem piaskowcowym o średniej miąŜszości 2,75 m. Zasoby złoŜa szaco- wane są na około 1 208,85 tys. ton (stan na 31.12.2006). Kopalinę stanowią łupki krzemionkowe o średniej gęstości objętościowej 2,46 g/cm3. Średnia wytrzymałość na ściskanie w stanie nasycenia wodą wynosi 205 MPa, a w stanie powietrzno suchym 208 MPa. Wytrzymałość na miaŜdŜenie wynosi 10%, ścieralność w bębnie Los Angeles 20,80 %, nasiąkliwość 2,5%, mrozoodporność bezpośrednią 1,7 %. Surowiec ma zastosowanie na potrzeby budownictwa drogowego. ZłoŜa zostały sklasyfikowane (tabela 1) ze względu na ich wartość (ochrona złóŜ) oraz w aspekcie wpływu eksploatacji na środowisko. Uwzględniono wcześniejsze oceny i przeprowadzono konsultacje w gminach. Ostateczną kwalifikację złóŜ uzgodniono z Głównym Geologiem Wojewódzkim. ZłoŜe gazu ziemnego „Przemyśl” zaliczono do klasy 2 (rzadkie w skali całego kraju). Do złóŜ rzadkich w regionie (klasa 3) zakwalifikowano złoŜe margli krzemionkowych „Krzeczkowa” oraz złoŜe łupków krzemionkowych „Cisowa”. Natomiast do klasy 4 – złóŜ powszechnie i licznie występujące, łatwo dostępne, zakwalifikowano złoŜe kruszywa Ŝwiro- wo-piaszczystego „Ostrów”. Ze względów ekogeologicznych uznano jako mało konfliktowe (klasa A) – złoŜe gazu ziemnego „Przemyśl”, jako konfliktowe (klasa B) – złoŜe Ŝwirów „Ostrów”, „Cisowa” oraz jako bardzo konfliktowe (klasa C) – złoŜe margli krzemionkowych „Krzeczkowa”. ZłoŜe „Krzeczkowa” zakwalifikowane do klasy C ze względów na: ustanowienie tu chronionego prawnie stanowiska dokumentacyjnego oraz projektowany rezerwat geologiczno-leśny.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Krzywcza z udokumentowanych czterech złóŜ eksploatowane są dwa, złoŜe gazu ziemnego „Przemyśl” oraz kruszywa naturalnego „Ostrów”. Wydobycie gazu ziemnego odbywa się za pośrednictwem szybów eksploatacyjnych, które są zlokalizowane głównie w rejonie Przemyśla – Aszycówki, oraz w Wapowcach, Tarnawcach, Ostrowie, Prał- kowcach i Grochowcach. Na terenie arkusza zlokalizowanych jest 46 szybów eksploatacyjnych. ZłoŜe ma ustanowiony obszar i teren górniczy o powierzchni 22 143,4 ha (wspólny dla złoŜa gazu ziemnego Buszkowiczki, Przemyśl). Koncesja waŜna jest do roku 2025. Eksploatacja złoŜa kruszywa naturalnego „Ostrów” prowadzona jest od 1975 roku, spo- sobem odkrywkowym w systemie basenowym. Z uwagi na częściowe zawodnienie złoŜa, eksploatacja prowadzona jest spod lustra wody przy pomocy systemu koparek pływających

14 sprzęŜonych z taśmociągami, transportującymi wydobyty urobek na brzeg wyrobiska i dalej do zakładu uszlachetnienia. Nadkład i humus wykorzystuje się na bieŜąco do rekultywacji terenu. UŜytkownik posiada waŜną koncesję do roku 2010. ZłoŜe ma ustalony obszar górni- czy o powierzchni 44,83 ha i teren górniczy o powierzchni 71,8 ha. Niewielkie wydobycie złoŜa margli krzemionkowych „Krzeczkowa” prowadzone było do końca 1994 roku. W obrębie zbocza góry Kamieńki pozostało nieczynne wyrobisko, ko- lejne wyrobisko na północno – wschodnim zboczu Białej Góry, uległo samorekultywacji. ZłoŜe łupków krzemionkowych „Cisowa” jest złoŜem niezagospodarowanym. Obszar złoŜa nie jest objęty eksploatacją górniczą, ale jest częściowo udostępniony w wyniku prowa- dzonej eksploatacji w latach sześćdziesiątych. W rejonie złoŜa znajduje się wyrobisko poeksploatacyjne łupków krzemionkowych. W bardziej odległej przeszłości na terenie arkusza wydobywano wapienie jurajskie w Kruhelu Wielkim oraz w Łazach koło Reczpola, gdzie funkcjonował piec wapienniczy. W rejonie miejscowości Olszany eksploatowano plejstoceńskie gliny pylaste, z których w miejscowej cegielni Spółdzielnia Hodowlano-Rolnicza z Ostrowa produkowała cegłę (Mi- chalak, Bogacz, 1988). W dolinie Sanu wydobywane były Ŝwiry i piaski, mające zastosowanie na potrzeby budownictwa i drogownictwa lokalnego. W rejonie potoku śupa koło Fredro- pola do końca XVIII wieku istniały Ŝupy solne, gdzie sól kamienną pozyskiwano ze źródeł związanych z przykarpacką formacją solonośną miocenu (Garlicki, 1973). Poza terenami udokumentowanych złóŜ, zaznaczono jeden punkt występowania kopaliny dla piaskowców w rejonie Korzeniec.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Krzywcza nie wyznaczono obszarów prognostycznych ani per- spektywicznych występowania kopalin. Ponad 80% powierzchni arkusza zajmują obszary objęte prawną ochroną jako Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego, a zarazem obszar włączony do sieci NATURA 2000. Natomiast północno-wschodni fragment obszaru arkusza obejmuje przedmieścia Przemyśla, a więc tereny zurbanizowane. Generalnie pod względem geologicznym jest to teren ubogi w kopaliny mineralne. Per- spektywy surowcowe moŜna wiązać tu jedynie z osadami Ŝwirowo-piaszczystymi niŜszych tarasów akumulacyjnych Sanu. Niektóre ich fragmenty typowano w przeszłości jako perspektywiczne. Były to rejon Krzywczy i Chołowic (Bogacz, Michalak, 1987), obszar Krasice- Nahorczany i Korytniki-Leoncina w gminie Krasiczyn (Michalak, Bogacz, 1988). Obszary te nie zostały jednak zbadane, a przesłanki geologiczne wskazują na spodziewaną duŜą miąŜ-

15 szość nadkładu, przy zmiennej miąŜszości kruszyw. Pospolitość kopaliny i charakter tych wystąpień w zestawieniu z objęciem terenu prawną ochroną przyrody spowodowały, Ŝe nie zaznaczono ich na mapie jako obszary perspektywiczne, choć w ich obrębie moŜna spodzie- wać się obecności niewielkich złóŜ. Mogą być one dokumentowane po uzyskaniu zezwoleń na rozpoznanie i ewentualną eksploatację, uzgodnionych z dyrekcją Parku Krajobrazowego. Na terenie arkusza rejestrowano występowanie, głównie punktowe takich surowców mineralnych jak: łupki bitumiczne w rejonie KniaŜyc, syderyty w Krzeczkowej, łupki zeoli- towe (klinoptylolitowych) w Hołubli, gliny w Olszanach (Gucik 1987) i łupki ilaste (montmo- rillonitowych), termicznie pęczniejących do produkowania keramzytu w Krępaku (Dominik i in., 1975). Wystąpienia te mają jedynie znaczenie ciekawostki mineralogiczno –petrograficznej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Zgodnie z podziałem hydrologicznym Polski (Paczyński, 1993, 1995), obszar arkusza Krzywcza połoŜony jest w Regionie Karpackim, makroregionu południowego. Cały obszar arkusza naleŜy do zlewni Sanu – II rzędu, który przepływa z zachodu na wschód. Północno – zachodnia część obszaru arkusza odwadniana jest przez rzekę Stupnicę, a południowo – wschodnia przez Wiatr. Obie rzeki są dopływami Sanu. Na omawianym obszarze znajduje się jeden punkt kontrolno – pomiarowy „PowyŜej Przemyśla”. Badania wykazały, Ŝe wody Sanu w tym punkcie monitoringowym odpowiadają III klasie jakości – wody zadowalającej jakości, a czynnikiem decydującym o klasie są zanieczyszczenia bakteriologiczne (Suchy, 2006). Czystość wód powierzchniowych badana jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie.

2. Wody podziemne

Pod względem hydrogeologicznym arkusz połoŜony jest w obrębie regionu hydroge- ologicznego zwanego Regionem Karpackim nr XIV makroregionu południowego. (Paczyń- ski, 1993, 1995). Na omawianym obszarze występują dwa poziomy wodonośne: poziom związany z czwartorzędowymi utworami doliny Sanu oraz poziom związany z trzeciorzędo- wymi (fliszowymi) i trzeciorzędowo – kredowymi utworami piaskowców warstw inoceramowych oraz warstw krośnieńskich (Chowaniec, Witek, 1998). Znaczenie uŜytkowe posiada tu głównie czwartorzędowe piętro wodonośne.

16 Według klasyfikacji A. S. Kleczkowskiego (1990) czwartorzędowy poziom wodonośny naleŜy do głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) – Dolina rzeki San nr 430, dla któ- rego opracowano dokumentację hydrogeologiczną (Porwisz i in., 1995). Projektowany obszar strefy ochronnej dla zbiornika nr 430 „Dolina Sanu” obejmuje obszar zlewni doliny Sanu oraz obszary przylegające, w których istnieje moŜliwość bezpośredniego i szybkiego przenikania szczelinami zanieczyszczeń i ich migracji zgodnie ze spływem.

Fig. 4. PołoŜenie arkusza Krzywcza na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) Granica GZWP: 1 - w ośrodku porowym, 2 - w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 3 - obszar najwyŜ- szej ochrony (ONO), 4 - obszar wysokiej ochrony (OWO), 5 – granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 429 – Dolina Przemyśl, czwartorzęd (Q); 430 – Dolina rzeki San, czwartorzęd (Q); 431 – Zbiornik warstw (Fliszowych) Krosno (Bieszczady), kreda (Cr), trzeciorzęd (Tr).

Czwartorzędowy poziom wodonośny zbudowany jest z osadów piaszczysto – Ŝwiro- wych, częściowo zaglinionych. MiąŜszość warstwy wodonośnej dochodzi do około 5 m, a potencjalne wydajności studni wierconych wahają się w przedziale od 0,5 m m3/h, przy depresji 1,5 m do 79,3 m3/h przy depresji 2,5 m. Najwydajniejszym ujęciem jest ujęcie infiltracyjne w Prałkowcach, które zaopatruje w wodę pitną mieszkańców miasta Przemyśl. Zasoby jego

17 oceniane są na blisko 495 m3 przy depresji 1,9 – 4,5 m. Zasilanie czwartorzędowego poziomu wodonośnego odbywa się poprzez infiltrację opadów atmosferycznych, wód powierzchniowych oraz poprzez dopływ wód ze zboczy. W obrębie dolin rzecznych, poziom czwartorzędowy występuje w kontakcie hydrau- licznym z wodami trzeciorzędowymi. Osady czwartorzędowe występują bezpośrednio na wychodniach skał fliszowych. Poziom trzeciorzędowy ma charakter szczelinowy, szczelinowo – porowy i związany jest głównie ze stropową spękaną częścią utworów fliszowych. Po- ziom ten tworzą piaskowce średnio- i gruboławicowe z przewarstwieniami łupków warstw krośnieńskich górnych. MiąŜszość warstwy wodonośnej wynosi około 15 m, a wydajność potencjalnej studni waha się od 1 do 5 m3/h. Trzeciorzędowy poziom wodonośny zasilany jest poprzez infiltrację opadów atmosferycznych na wychodniach spękanych piaskowców, lub pośrednio poprzez pokrywę zwietrzelinową. Otwory studzienne zlokalizowane są w strefie ujęć wielootworowych (infiltracyjnych) w rejonie miejscowości Prałkowce. Ujęcia te eksploatują wody piętra czwartorzędowego, i zaopatrują w wodę pitną mieszkańców Przemyśla.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytko- wania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 1026 – Krzywcza, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe.

18 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyŜszała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2).

19 Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 1026- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie dian) w gle- obszarów niezabu- Krzywcza lub ziemi (Rozporządzenie Ministra bach na arku- dowanych Polski 4)

Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu 1026-

Krzywcza

Metale N=9 N=6522 N=9 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 21-113 36 27 Cr Chrom 50 150 500 4-8 7 4 Zn Cynk 100 300 1000 24-209 48 29 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2-8 6 2 Cu Miedź 30 150 600 7-32 12 4 Ni Nikiel 35 100 300 6-16 12 3 Pb Ołów 50 100 600 7-54 17 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,06-0,22 0,09 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 1026-Krzywcza w 1) grupa A poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 9 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 9 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 1 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 1 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikają- ce ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 2) Pb Ołów 8 1 grupa B - grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 9 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 1026-Krzywcza do poszczególnych grup uŜytkowa- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, nia (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Przeciętne zawartości arsenu i kadmu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜsze wartości median wykazują: bar, chrom, cynk, kobalt, miedź, nikiel, ołów i rtęć. Pod względem zawartości metali 8 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne

20 uŜytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbkę gleby z punktu 3 z uwagi na wzbogacenie w cynk, miedź oraz ołów. Koncentracja powyŜszych pierwiastków występuje na terenie zur- banizowanym aglomeracji przemyskiej (Ostrów) i ma charakter antropogeniczny. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

21 Fig. 5. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Krzywcza (na osi (na Krzywcza arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 5. Fig. 1026 W PROFIL ZACHODNI 1026 E PROFIL WSCHODNI

rz Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych

5523761 5521803

5520635 5513328 m 5517548 m 5509316 5514706

5508111 5505378 0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h

22 22 StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5521803 5523761

5520635 5513328 m m 5517548 5509316 5514706

5505378 5508111 0 1 2 3 4 5 6 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 kBq/m2 kBq/m2

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 35 do 60 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 50 nGy/h i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 40 do około 65 nGy/h, przy prze- ciętnej wartości wynoszącej około 60 nGy/h. Powierzchnię arkusza Krzywcza budują głównie osady górnej kredy (łupki wierzow- skie, margle krzemionkowe, piaskowce i łupki jednostki skolskiej). Lokalnie odsłaniają się piaskowcowo-łupkowe utwory paleogenu. W dolinach rzek występują plejstoceńskie i holo- ceńskie osady rzeczne (mady, mułki, gliny, piaski i Ŝwiry). Dość liczne są nagromadzenia osadów deluwialnych (iły, piaski, gliny), a na wschodnim krańcu arkusza występują pokrywy lessowe. Pomierzone dawki promieniowania wzdłuŜ profilu zachodniego są dość wyrównane (przewaŜają wartości około 50 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe występujące tam utwory (głów- nie piaskowcowo-łupkowe) cechują się podobną radioaktywnością. Lessy, dominujące wzdłuŜ profilu wschodniego, charakteryzują się nieco wyŜszymi wartościami promieniowania gamma (zazwyczaj: 55-65 nGy/h). StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 2,0 do około 5,5 kBq/m2 wzdłuŜ profilu zachodniego, a wzdłuŜ profilu wschodniego - od około 0,1 do około 4,0 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyŜej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych zasad, wyznaczono:

23 1. tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜy- niersko-geologiczne; 2. tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3. tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: – warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 3; – zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadów piaszczystych o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 3 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów MiąŜszość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Krzywcza Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Chowaniec, Witek, 1998). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od- porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronio-

24 nych. Stopień ten jest cechą zmienną i syntetyzującą róŜne naturalne i antropogeniczne uwa- runkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porówny- wać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na arkuszu Krzywcza bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: • obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości gminnych Ostrów i Krzywcza, • obszary w I rejonie oraz strefie ochrony zasilania GZWP 430 (Dolina rzeki San), rozcią- gające się od NE do NW części arkusza, • powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek San i Krępianka wraz z ich dopływami, • tereny połoŜone w obrębie zagłębień bezodpływowych i okresowo przepływowych, wy- pełnionych w znacznym stopniu osadami nieskonsolidowanymi (iły, mułki, piaski, Ŝwiry), • zbocza dolin rzecznych ze względu na nachylenia powyŜ ej 10° oraz moŜliwość wystąpie- nia ruchów masowych (spełzywanie) i spłukiwania, • obszary związane z osuwiskami, • obszary pokryte utworami lessowymi (w części NE - rejon Wapowic, Aszczycówki i Kru- hela Wielkiego) ze względu na moŜliwości osiadania zapadowego i ruchów masowych, • zwarte obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 ha, pokrywające prawie cały obszar arkusza, • tereny w granicach istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody „Brzoza Czarna w Reczpolu”, „Przełom Hołubli”, „Krępak”, „Leoncina”, „Kopystańka”, „Ruszelczyce”, „Kormanice”, „Buczyna pod Szybenicą”, „Rzeczkowski Mur”, „Witoszyńce”, „Wapow- ce”, występujące w N, SE, S, SW części arkusza, • obszar Natura 2000 („Ostoja Przemyska”, obejmuje prawie cały obszar arkusz oraz „Góry Słonne”- występuje w południowej części arkusza).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Wymienione tereny bezwzględnych wyłączeń pokrywają ok. 90% powierzchni arkusza, w pozostałych rejonach lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna. Preferowane do

25 tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną (zgodną z wymaganiami doty- czącymi naturalnej bariery geologicznej – tabela 3). W zasięgu obszarów moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów rolę takiej warstwy spełniają plejstoceńskie gliny zwietrzelinowe o zróŜnicowanej miąŜszości i dość szerokim rozprzestrzenieniu w środkowej i północnej części arkusza. W rejonach ich występowania wyznaczono dwa niewielkie obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów obojęt- nych (w NW części arkusza). Warstwę izolacyjną stanowią gliny pylaste, gdzie zawartości frakcji pyłowej wynosi (59.8 %), iłowej (10.2 %) i piaskowej (30 %). Utworami podścielają- cymi omawiane utwory są łupki i piaskowce cienkoławicowe (na N od miejscowości Krzyw- cza-warstwy hieroglifowe) oraz piaskowce i łupki nierozdzielone z wkładkami łupków pstrych (na N od Ruszelczyc), które mogą równieŜ stanowić barierę izolacyjną potencjalnego składowiska. Ze względu na słabe własności izolacyjne, bardzo ogólny opis litologii, nieznaną miąŜ- szość oraz brak danych otworowych dokumentujących opisane gliny, obszary ich występo- wania spełniają warunki izolacyjności podłoŜa jedynie do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. W SE części arkusza Krzywcza analizowano neogeńskie iły zielone i mułowce, miejscami z piaskowcami (formacja balicka) oraz mułowce pstre, iłowce i piaskowce (formacja stebnicka) pod kątem moŜliwości składowania odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych – typ K). Formacja balicka złoŜona jest z ok. 1000 m kompleksu mułowców i iłów marglistych z występującymi w jego niŜszej części otoczakami piaskowców, margli, rogowców oraz czerwonych łupków. W wyŜszych partiach omawianego kompleksu znajdują się silnie piaszczyste mułowce z okruchami słaboobtoczonych rogowców, białych margli oraz czerwonych i fiole- towych łupków. Podrzędnie wśród mułowców występują cienkie ławice pelitycznych, kru- chych piaskowców. Na zachód od opisanych wyŜej utworów odsłaniają się wychodnie neo- geńskich mułowców pstrych, iłowców oraz piaskowców (formacja stebnicka). Występują one w kontakcie sedymentacyjnym z formacją balicką i tworzą kompleks (ok. 800 m) rozpoczy- nający się gruboławicowym piaskowcem róŜnoziarnistym, miejscami zlepieńcowatym o spo- iwie marglistym. Ławice piaskowców przewarstwione są szarymi, niekiedy róŜowymi pakie- tami mułowców marglistych. W wyŜszych partiach dominują juŜ mułowce i iłowce róŜowe z lokalnie występującymi soczewkami lub wkładkami piaskowców i zlepieńców. Warstwy tego kompleksu nachylone są pod kątem ok. 65° i stanowią składową fałdu obalonego, gdzie opisywane ławice piaskowca zajmują brzeŜną (zachodnią) część całego ogniwa. Z tego teŜ

26 względu nie została poddana dalszej analizie jako obszar o naturalnej warstwie izolacyjnej. W pozostałej części występują warstwy o dobrych własnościach izolacyjnych oraz duŜej miąŜszość. Przy rozpatrywaniu tych obszarów jako przyszłych składowisk odpadów naleŜy pamiętać, Ŝe własności izolacyjne analizowanych utworów ulegają pogorszeniu w kierunku zachodnim. Utwory obu formacji przykryte są (Gucik, 1987) maksymalnie 2 m pokrywą czwartorzędową wykształconą w postaci glin zwietrzelinowych, niezaznaczoną na SMGP. Informację te zweryfikowano na podstawie dostępnych danych z otworów wiertniczych wykonanych w bliskim otoczeniu wyznaczonych POLS. Wynika z nich, Ŝe miąŜszość pokrywy czwartorzędowej na odcinku 1 km waha się od ok. 3-9 m, co jest niezgodne z opisem SMGP i moŜe wykluczyć lokalizację składowania odpadów innych niŜ obojętne. Ponadto współwy- stępujące domieszki piaszczysto-okruchowe jak i zaawansowana tektonika mogą w znaczący sposób obniŜyć własności izolacyjne omawianych kompleksów stąd przy typowaniu tych obszaru pod składowisko odpadów naleŜy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne- inŜynierskie. Ze względu na powyŜsze przesłanki zdecydowano, Ŝe na wyznaczonych POLS w obrębie wychodni utworów formacji balickiej i stepnickiej występują zmienne warunki izolacyjności podłoŜa do składowania odpadów obojętnych. Mając jednak na uwadze bardzo duŜą miąŜszość całego kompleksu oraz brak w jego obrębie uŜytkowego poziomu wodono- śnego nie wyklucza się jednak moŜliwości lokalizacji składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych, typ - K). Taka decyzja musiała by być poprzedzona odpowiednimi badaniami geologiczno-inŜynierskimi potwierdzającymi przydatność tych obszarów pod kontem budowy składowisk odpadów typu K. Wszystkie wyznaczone POLS podlegają warunkowym ograniczeniom lokalizacji skła- dowisk z uwagi na lokalizację w obrębie Przemysko-Dynowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Dodatkowo obszar leŜący na N od miejscowości Witoszyńce posiada warunkowe ograniczenie składowania odpadów ze względu na obecność w obrębie złoŜa gazu ziemnego „Przemyśl”. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜ- bami: ochrony przyrody oraz administracją geologiczną.

27 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne oraz problem lokalizacji składowisk od- padów niebezpiecznych W obrębie obszarów moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów w NW części mapy wyznaczono obszar potencjalnie spełniający warunki izolacyjności podłoŜa do składowania od- padów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych-typ K). Na NW od miejscowości Ruszelczyce wytypowano POLS występujący w obrębie wychodni paleogeńskich łupków pstrych, złoŜonych z naprzemianległych pakietów ilastych łup- ków czerwonych i zielonych ze sporadycznie występującymi cienkimi wkładkami piaskow- ców drobnoziarnistych (Gucik, 1987; Piotrowska, 2003). DuŜa miąŜszość (20-30m), dobre własności izolacyjne, ale brak danych otworowych dokumentujących warstwy izolacyjne oraz skłonność do powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, złaziska, spełzywania) ob- serwowanych na ich wychodniach kwalifikują wyznaczony obszar co najwyŜej do składowa- nia odpadów typu K. Wyznaczony POLS podlega warunkowemu ograniczeniu składowania odpadów ze względu na lokalizację w obrębie Przemysko-Dynowskiego Obszaru Chronione- go Krajobrazu. Przy typowaniu POLS typu K brano równieŜ pod uwagę paleogeńskie łupki menilitowe i warstwy łopianieckie nierozdzielone. Odsłaniają się one w dwóch obszarach: na W od miej- scowości Średnia i KniaŜyce (NW i SE część arkusza). Ze względu na tektonikę mającą wpływ na ciągłość warstw oraz bliskie sąsiedztwo warstw wodonośnych-analizowane utwory nie nadają się jako warstwy izolacyjne. Na obszarze całego arkusza nie wyznaczono potencjalnych obszarów składowania od- padów niebezpiecznych. Spowodowane było to głównie brakiem danych otworowych doku- mentujących w strefie przypowierzchniowej (do 2.5 m) warstwy o miąŜszości co najmniej 5 m i odpowiednich własnościach izolacyjnych. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe wszystkie wychodnie skał litych (iłowców, łupków, mułowców), w obrębie których wskazano obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych mogą stanowić naturalną barierę izolacyjną wyłącznie pod warunkiem wykonania uzu- pełniających badań geologicznych i geologiczno-inŜynierskich. Wynika to z faktu znacznego zaangaŜowania tektonicznego tych skał, istnienia systemów spękań i szczelin oraz róŜnych, niejednokrotnie duŜych upadów. Są to elementy wpływające negatywnie na izolacyjność tych warstw, ułatwiające migrację zanieczyszczeń w obrębie naturalnej bariery izolacyjnej. Prawdo- podobnie w większości przypadków naturalna bariera geologiczna złoŜona z takich skał będzie wymagała wykonania dodatkowych sztucznych zabezpieczeń podłoŜa i ścian składowiska.

28 Obszary o najkorzystniejszej budowie geologicznej i warunkach hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Na obszarach typowanych pod lokalizację składowisk, na ogół brak jest uŜytkowych poziomów wodonośnych. Jedynie w NW części arkusza, wśród trzeciorzędowych utworów fliszowych występuje uŜytkowy poziom wodonośny objęty średnim stopniem zagroŜenia czynnikami antropogenicznymi (Chowaniec, Witek, 1998). Przy typowaniu najkorzystniejszych obszarów pod składowiska odpadów w pierwszej kolejności naleŜy wziąć pod uwagę tereny związane z występowaniem paleogeńskich łupków pstrych (NW część arkusza). WyróŜniają go dobre parametry izolacyjne, jednorodna litologia, stosunkowo mało zaangaŜowana tektonika oraz brak poziomu wodonośnego. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydroge- ologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi wystę- powania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

Problem lokalizacji czynnych i nieczynnych wyrobisk eksploatacyjnych Na obszarze omawianego arkusza nie występują Ŝadne wyrobiska poeksploatacyjne, które w przyszłości, po odpowiednim przystosowaniu, mogłyby stanowić nisze do składowa- nia odpadów.

29 X. Warunki podłoŜa budowlanego

Charakterystyka warunków podłoŜa pod kątem przydatności dla budownictwa na terenie arkusza Krzywcza obejmuje wyróŜnienie obszarów o korzystnych warunkach budowlanych oraz o warunkach niekorzystnych. Zgodnie z instrukcją (Instrukcja..., 2005) z analizy wyłączono tereny występowania złóŜ kopalin, obszary gleb chronionych (grunty orne klas I- IV), kompleksy leśne, przyrodnicze obszary chronione (rezerwaty, park krajobrazowy) oraz tereny zieleni urządzonej. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa obejmują tereny występowania skał, na których nie zachodzą zjawiska geodynamiczne, obszary gruntów spoistych w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz gruntów sypkich średniozagęszczonych i zagęszczonych. Głębokość wody gruntowej przekracza 2 m. Obszary o takich korzystnych warunkach występują na niewielkiej północno – wschodniej i środkowej części arkusza. Jest to obszar występowania margli krzemionkowych, skał odpornych na wietrzenie, które tworzą wydłuŜone grzbiety o prawie płaskich wierzchowinach. Często kompleks ten przykryty jest pokrywą osadów czwartorzędowych – lessów lub glin zwietrzelinowych i nie traci korzystnych warunków dla budownictwa. Korzystne rejony pod zabudowę zlokalizowane są równieŜ na terenach starszych tarasów nadzalewowych o wysokości 6-15 i 20-25 m nad poziom zwierciadła wody w Sanie. Obszary te są płaskie lub słabo nachylone, na których poziom wód zalega na głębokości 4-5 m p.p.t. (Gucik, 1987). Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zlokalizowane są na terenach zalewowych, płytkiego występowania wód gruntowych /0 – 2 m /, występowania osuwisk, nachylenia terenu > 20 %, tereny występowania gruntów słabonośnych (grunty organiczne, grunty spoiste, plastyczne, miękkoplastyczne, grunty sypkie i luźne oraz skały miękkie silnie spękane). Do kategorii obszarów niekorzystnych zaliczono te obszary o małym nachyleniu, w których pod pokrywą czwartorzędową występują warstwy inoceramowe, mające tendencje do osuwania się. Rejony utrudniające budownictwo wyznaczono wzdłuŜ doliny Sanu, w rejonie miejscowości: Ruszelczyce, Wola Krzywicka, Wapowce, Łętownia, Ostrów oraz w części południowo wschodniej w rejonie miejscowości Kormanice. Tereny zagroŜenia powodziowego występują głównie wzdłuŜ łoŜyska Sanu na poziomie tarasu zalewowego oraz w mniejszych dolinach rzek. Obszary płytkiego występowania wód gruntowych wydzielono głównie w bocznych dopływach Sanu, gdzie poziom wody występu- je płytko od 1 do 1,5 m w utworach tarasu zalewowego oraz tarasu łęgowego.

30 Powszechne na terenie całego arkusza są powierzchniowe ruchy masowe, głównie osuwiska (Chowaniec, i in., 1975). Występują one głównie w miejscach duŜego nachylenia zboczy, gdzie pod czwartorzędową pokrywą glin występują łupkowo – piaskowcowe warstwy inoceramowe lub pstre łupki eoceńskie. Ten typ osadów jest mało odporny na wietrzenie, a w obecności wody łatwo pęcznieje, co ułatwia powstanie powierzchni poślizgu. Obszary osuwiskowe najczęściej występują na zboczach doliny Sanu oraz na zboczach w dolinach jego dopływów. Obszar arkusz Krzywcza posiada urozmaiconą rzeźbę terenu i znaczna ilość zboczy ma nachylenie >20 %. Ilość obszarów o takim nachyleniu wzrasta w kierunku połu- dniowej krawędzi arkusza (Gucik, 1987). Na znacznie mniejszych obszarach pomiędzy Krzeczkowa i Cisową, występują spełzywania gruntu. Na obszarze arkusza występują trzy duŜe uskoki, wzdłuŜ których brzeg Karpat został schodowo przesunięty na mioceńskie przedpole. Obserwuje się równieŜ szereg mniejszych. Występują tutaj równieŜ nasunięcia podłuŜne. W strefach tych nie obserwuje się zjawisk geodynamicznych, tym niemniej pozostają one z punktu widzenia geologii inŜynierskiej terenami potencjalnymi dla rozwoju zjawisk geodynamicznych. W obrębie nasunięcia Karpat na jed- nostkę stebnicką (miocen) moŜe dojść do powstania osunięć mas gruntowo – skalnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu. Obszar arkusza Krzywcza obfituje w róŜnorodne formy ochrony przyrody. Na terenie tym znajduje się wiele obiektów przyrodniczych, które podlegają ochronie indywidualnej. Występuje tutaj nagromadzenie pomników przyrody Ŝywej oraz zabytków kultury, które są zlokalizowane głównie wzdłuŜ doliny Sanu. Obszar arkusza to kraina łagodnych wzniesień o dość duŜej lesistości, przecięta uroz- maiconą siecią rzek i potoków. Lasy porastają znaczna połacie, w większości wchodzą w skład Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. WyŜsze partie pogórza porastają lasy jodłowo – bukowe oraz buczyny, w niŜszych partiach rozciąga się strefa wielogatunkowych lasów liściastych, z dominacją dębu, grabu, lipy drobnolistnej i klonu. W dolinach rzek i po- toków zachowały się lasy łęgowe z wiązem, jesionem i dębem szypułkowym. W granicach arkusza znajduje się około 40% całkowitej jego powierzchni Parku Krajo- brazowego Pogórza Przemyskiego (PKPP) (61 862 ha). Park ten został utworzony rozporzą- dzeniem nr 11 Wojewody Przemyskiego z dnia 16 grudnia 1991 r. i zaktualizowany Rozpo- rządzeniem Nr 11 Wojewody Przemyskiego z dnia 24 kwietnia 1997 r. Obszar Parku obejmuje jedyny w Polsce fragment najbardziej wysuniętych na zachód lesistych pogórzy Karpat Wschodnich. Zachowany tu jest unikatowy w łuku karpackim skręt fałdów czołowych Kar-

31 pat, tworzących tzw. sigmoidę przemyską. Rozległe kompleksy leśne, w postaci buczyn i grądów, stanowią dominujący element krajobrazotwórczy. Lasy zajmują około 2/3 powierzchni Parku. Na skutek przenikania róŜnych elementów flory (górskiej, nizinnej i pontyj- skiej) roślinność Parku charakteryzuje się duŜą róŜnorodnością. W składzie szaty roślinnej występuje ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, z tego ścisłej ochronie gatunkowej podlega 47, natomiast częściowej – 16. W części południowej niewielki fragment w granicach arkusza zajmuje Park Krajobra- zowy Gór Słonnych (PKGS). Utworzony został rozporządzeniem Wojewody Krośnieńskiego w 1992 r., po zmianie granic w 1996 roku jego powierzchnia wynosi 56 032 ha (w granicach arkusza ok. 105 ha). Park obejmuje północne fragmenty Gór Sanocko – Turczańskich prze- chodzących w Pogórze Przemyskie. Osobliwością Parku są licznie występujące słone źródła. W północno – wschodniej oraz południowo – wschodniej części arkusza znajduje się fragment Przemysko– Dynowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Został powołany na mocy uchwały WRN w Przemyślu Nr XX/148/87 z dnia 25 czerwca 1987 roku, utrzymany w mocy Obwieszczeniem Wojewody Przemyskiego z dnia 11 grudnia 1990 roku. Na mapie zostały wyróŜnione obszary występowania gleb chronionych – gruntów rolnych klasy I – IVa. Dominują tu gleby brunatne i bielicowe pyłowe i gliniaste wytworzone ze zwietrzeliny skał fliszowych. Są to przede wszystkim gleby kompleksu pszennego i zboŜo- wego górskiego, bardzo korzystne dla uprawy. W dolinie rzeki San zalegają urodzajne mady pyłowe lekkie i średnie – I i II klasy bonitacji i do kompleksu pszennego, bardzo dobrego i dobrego. Mady, które powstały na utworach lŜejszych, są z reguły glebami lepszymi od na- pływowych, które wytworzyły się na cięŜkim materiale ilastym. Najcenniejsze obiekty przyrody Ŝywej i nieoŜywionej chronione są w formie rezerwa- tów i pomników przyrody. Na terenie arkusza występuje pięć rezerwatów przyrody (tabela 4): „Brzoza Czarna w Reczpolu” (florystyczny – stanowisko brzozy czarnej), „Przełom Hołubli” (leśny – fragment starodrzewu lipowego oraz malownicza dolina Hołubli), oraz „Krępak” (leśny – las jodłowo-bukowy naturalnego pochodzenia, z runem charakterystycznym dla pod- górskiej formy buczyny karpackiej oraz ciekawe elementy rzeźby terenu i osobliwości geologiczne); rezerwat florystyczny „Leoncina” (florystyczny – stanowisko kłokoczki południo- wej) i rezerwat krajobrazowy „Kopystańka” (stanowisko ostroŜenia siedmiogrodzkiego, zbiorowiska roślinności kserotermicznej góry Kopystańka oraz drzewostany wykształcone w formie podgórskiej buczyny karpackiej). Na mapie i w tabeli 4, przedstawiono równieŜ 6 proponowanych przez słuŜby ochrony rezerwatów przyrody - trzy leśne („Ruszelczyce”, „Kormani-

32 ce”, „Buczyna pod Szybenicą”); dwa określone jako geologiczno-leśne („Krzeczkowski Mur”, „Witoszyńce”), oraz jeden florystyczny („Wapowce”). Na terenie arkusza licznie występują punktowe obiekty ochrony przyrody (tabela 4). WyróŜniono 43 pomniki przyrody Ŝywej, są to pojedyncze drzewa lub ich grupy, z których część jest pozostałością parków podworskich. Na obszarze arkusza występuje 8 unikatowych ciekawych formacji geologicznych, które są prawnie chronionymi stanowiskami dokumenta- cyjnymi przyrody nieoŜywionej (Alexandrowicz, Poprawa, 2000). Ponadto na obszarze arkusza zaznaczono 13 uŜytków ekologicznych (tabela 4). Są to obszary ekosystemów, mające znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowiska. Obejmują płaty nieuŜytkowanej roślinności, nieleśne zbiorowiska roślinne o charakterze murawowym tzw. murawy kserotermicznej oraz bagna. Na obszarze arkusza znajdują się równieŜ uŜytki ekologiczne (tabela 4). Są to obszary ekosystemów, mające znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowiska. Obejmują fragmenty, łąk, kęp drzew i krzewów, płatów nieuŜytkowanej roślin- ności oraz bagno. Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej i uŜytków ekologicznych Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu L.p. Miejscowość ochrony Województwo dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Krzywcza L - „Ruszelczyce” 1 R Ruszelczyce * Podkarpackie (147,45) Krasiczyn L – „Przełom Hołubli” 2 R Korytniki 1995 Podkarpackie (46,42) Przemyśl Fl - „Wapowce” 3 R Wapowce * Podkarpackie (29,06) Krzywcza L - „Brzoza Czarna w Reczpolu” 4 R Reczpol 1970 Podkarpackie (2,66) Krasiczyn Fl - „Leoncina” 5 R Tarnawce 2001 Podkarpackie (8,67) Krasiczyn N-L – „Krzeczkowski Mur” 6 R Krzeczkowa * Podkarpackie (247,72) Przemyśl N-L – „Witoszyńce” 7 R Witoszyńce * Podkarpackie (43,43) Bircza L – „Krępak” 8 R Korzeniec 1991 Podkarpackie (138,46) Fredropol L – „Kormanice” 9 R Kormanice * Podkarpackie (41,5) Fredropol L – „Buczyna pod Szybenicą” 10 R Koniusza * Podkarpackie (69,87) Fredropol K - „Kopystańka” 11 R Kopyśno 2001 Podkarpackie (188,67) Krzywcza 12 P Ruszelczyce 1978 PŜ – pięć lip drobnolistnych Podkarpackie

33 1 2 3 4 5 6 PŜ– 15 lip drobnolistnych, 3 klony Krzywcza 13 P Ruszelczyce 1978 jawory, platan klonolistny, grab Podkarpackie pospolity Krzywcza 14 P Krzywcza 1977 PŜ – miłorząb japoński Podkarpackie Krasiczyn 15 P Korytniki 1992 PŜ – sosna pospolita Podkarpackie Krasiczyn 16 P Korytniki 1992 PŜ – sosna pospolita Podkarpackie Krasiczyn 17 P Korytniki 1977 PŜ – topola biała Podkarpackie Krasiczyn 18 P Korytniki 1977 PŜ – sosna pospolita Podkarpackie Krasiczyn 19 P Korytniki 1992 PŜ – topola biała, Podkarpackie Przemyśl 20 P Wapowce 1966 PŜ – dwa dęby szypułkowe Podkarpackie Krasiczyn 21 P Tarnawce 1992 PŜ – dąb szypułkowy Podkarpackie Krasiczyn 22 P Tarnawce 1992 PŜ - dąb szypułkowy Podkarpackie Przemyśl 23 P Kuńkowce 1966 PŜ – dąb szypułkowy Podkarpackie Krasiczyn 24 P Mielniów 1992 PŜ - dąb szypułkowy Podkarpackie Krasiczyn 25 P Mielniów 1992 PŜ – 14 dębów szypułkowych Podkarpackie Krasiczyn PŜ – buk pospolity, dąb szypułko- 26 P Korytniki 1977 Podkarpackie wy Krasiczyn 27 P Korytniki 1992 PŜ – dąb szypułkowy Podkarpackie Krasiczyn PŜ – dąb szypułkowy, sosna po- 28 P Korytniki 1992 Podkarpackie spolita PŜ – dąb szypułkowy, modrzew Krasiczyn 29 P Korytniki 1992 europejski, buk zwyczajny, sosna Podkarpackie pospolita Krasiczyn PŜ – 4 dęby szypułkowe, 2lipy 30 P Korytniki 1992 Podkarpackie drobnolistne Krasiczyn 31 P Krasiczyn 1988 PŜ – 3 dęby szypułkowy Podkarpackie Krasiczyn 32 P Dybawka b. d. PŜ – buk zwyczajny Podkarpackie Krasiczyn 33 P Dybawka b. d. PŜ – dąb szypułkowy Podkarpackie Przemyśl PŜ – 4 topole czarne, 3 lipy drob- 34 P Ostrów b. d. Podkarpackie nolistne Przemyśl 35 P Prałkowce b. d. PŜ – lipa drobnolistna Podkarpackie Przemyśl 36 P Przemyśl 1989 PŜ – wiąz górski Podkarpackie Przemyśl PŜ – 22 jesiony, 19 lip drobnolist- 37 P Przemyśl 1996 Podkarpackie nych, 3 kasztanowce zwyczajne Bircza 38 P Brzuska 1996 PŜ –grab zwyczajny Podkarpackie Bircza 39 P Brzuska 1996 PŜ – dąb szypułkowy Podkarpackie

34 1 2 3 4 5 6 Bircza 40 P Brzuska 1996 PŜ – buk zwyczajny Podkarpackie Bircza 41 P Brzuska 1996 PŜ - buk zwyczajny Podkarpackie Bircza PŜ – dwa buki zwyczajne, grab 42 P Brzuska 1996 Podkarpackie zwyczajny Krasiczyn 43 P Krzeczkowa 1992 PŜ – trzy dęby szypułkowe Podkarpackie Krasiczyn 44 P Krzeczkowa 1992 PŜ – lipa drobnolistna Podkarpackie Krasiczyn 45 P Olszany 1988 PŜ – 10 lip drobnolistnych Podkarpackie PŜ – grupa drzew: 51 lip drobno- Krasiczyn 46 P Olszany 1992 listnych, dąb szypułkowy, kaszta- Podkarpackie nowiec zwyczajny, jawor Przemyśl 47 P Grochowce 1977 PŜ – trzy buki pospolite Podkarpackie Krasiczyn 48 P Olszany b. d. PŜ – trzy cisy Podkarpackie Krasiczyn 49 P Rokszyce 1954 PŜ – 23 dęby szypułkowych Podkarpackie Przemyśl 50 P Witoszyńce 1977 PŜ – dąb szypułkowy Podkarpackie Fredropol 51 P KniaŜyce 1977 PŜ – lipa drobnolistna Podkarpackie Bircza 52 P Korzeniec 1995 PŜ - lipa drobnolistna Podkarpackie Bircza 53 P Łodzinka Dolna 1995 PŜ - lipa drobnolistna Podkarpackie Fredropol 54 P Kopyśno 1995 PŜ – 2 dęby szypułkowe Podkarpackie F – morena i terasa Sanu, gliny Krasiczyn zwałowe zlodowacenia krakow- 55 S Krasice 1995 Podkarpackie skiego; długość: 50 m, wysokość: 20 m O – olistolit jurajski – skałka wa- Krasiczyn pienia sztramberskiego długość: 56 S Kruchel Wielki 1995 Podkarpackie 300 m, wysokość: 4 m, szerokość: 60 m O – odsłonięcie wychodni fliszu karpackiego o układzie antyklinal- Krasiczyn 57 S Krzeczkowa 1998 nym z nasunięciami o wymiarach: Podkarpackie dł. – 100m, szer. – 45m, wys. 35 – 40m , tzw. „Mur Krzeczkowski” O – odsłonięcie pow. nasunięcia Korzeniec- Bircza tzw. skiby Sufczyny na synklinę 58 S 1998 Boguszówki Podkarpackie Brzuski w lewym brzegu potoku o wymiarach: dł. – 50m, wys. – 12m Krasiczyn Wo – wodospad na potoku Ciso- 59 S Cisowa 1998 Podkarpackie wa; wymiary: wys.: 2 m, szer.:3 m O – odkrywka geologiczna – warstwy popielskie z późnoeoceńską Fredropol fauną mięczaków długość: 130 m, 60 S Koniusza 1995 Podkarpackie wysokość: 5 m (w brzegu rzeki) długość: 30 m, wysokość: 0,5 m (w przydroŜnej skarpie)

35 1 2 3 4 5 6 P – profil warstw fliszowych, mar- Fredropol gle z Węgierki z bogatą fauną 61 S Gruszowa 1995 Podkarpackie górnej kredy długości 40 m, wyso- kości 15 m. O – osady mułowych spływów Fredropol kohezyjnych z duŜymi blokami 62 S Gruszowa 1995 Podkarpackie skalnymi długość: 20 m, wyso- kość: 7 m obiekt powołany dla zachowania Krzywcza wartości przyrodniczych, krajobra- 63 U Kupna 1997 Podkarpackie zowych oraz naukowo – dydak- tycznych (1,85) Bircza płaty nieuŜytkowanej roślinności 64 U Brzuska 2002 Podkarpackie (0,14) Bircza bagno 65 U Brzuska 2002 Podkarpackie (0,13) Bircza bagno 66 U Brzuska 2002 Podkarpackie (0,66) Fredropol płaty nieuŜytkowanej roślinności 67 U Kopyśno 2002 Podkarpackie (0,1) Fredropol płaty nieuŜytkowanej roślinności 68 U Kopyśno 2002 Podkarpackie (0,31) Fredropol murawa kserotermiczna 69 U Kopyśno 2002 Podkarpackie (0,69) Fredropol murawa kserotermiczna 70 U Kopyśno 2002 Podkarpackie (1,52) Fredropol murawa kserotermiczna 71 U Kopyśno 2002 Podkarpackie (0,61) Fredropol płaty nieuŜytkowanej roślinności 72 U Kopyśno 2002 Podkarpackie (1,4) Fredropol murawa kserotermiczna 73 U Kopyśno 2002 Podkarpackie (1,54) płaty nieuŜytkowanej roślinności w Fredropol 74 U Kopyśno 2002 dolinie potoku Podkarpackie (1,56) Fredropol bagno 75 U Kopyśno 2002 Podkarpackie (1,03) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieoŜywionej, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 5: * - obiekt projektowany lub proponowany przez słuŜby ochrony przyrody; b. d. – brak danych Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L - leśny, Fl – florystyczny, K - krajobrazowy, N - przyrody nieoŜywionej rodzaj pomnika: PŜ – przyrody Ŝywej rodzaj obiektu: P – profil, O – odsłonięcie, Wo – wodospad, F – forma morfologiczna

Na obszarze arkusza Krzywcza na podstawie zebranych materiałów (Wróblewski, 2002) i rekonesansu terenowego, wytypowano 3 obiekty geologiczne kwalifikujące się do objęcia ochroną przyrody nieoŜywionej, jako stanowiska dokumentacyjne. Ich zestawienie i ogólną charakterystykę zamieszczono w tabeli 5.

36 Tabela 5 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej Numer Gmina Rodzaj Miejscowość Uzasadnienie obiektu Województwo obiektu 1 2 3 4 5 Odsłonięcie wapieni jury górnej w ścianach dawnego wyrobiska dostarczającego kamień do Krzywcza pobliskiego (nieistniejącego dziś) wapiennika. 1 Łazy k/ Reczpola O, Wr, S Podkarpackie Skaliste wapienie ze szczątkami fauny tworzą olistolit w warstwach inoceramowych ma- strychtu Odsłonięcie skał górnej kredy formacji ropia- neckiej (warstwy inoceramowe) wykształconej Krzeczkowa Krasiczyn jako margle krzemionkowe (z wkładkami łup- 2 O, Wr - g. Kamieńka Podkarpackie ków) zawierające detrytus organiczny. W ścia- nach odsłonięcia czytelny fragment fałdu z us- kokiem w osi leŜącej antykliny. Miejsce dawnego pozyskiwania soli w Ŝupach solnych związanych z przykarpacką formacją Fredropol 3 Fredropol Ja, F solonośną najniŜszego miocenu jednostki steb- Podkarpackie nickiej. Częściowo antropogeniczna morfologia zbocza potoku śupa.

Rubryka 4: O - odsłonięcie, Wr – wyrobisko, S – skałki, Ja - jar, F – forma morfologiczna

Oddzielnego komentarza wymaga nietypowy obiekt przyrodniczy, który nie mieści się w przyjętej konwencji realizacji mapy geośrodowiskowej, ale zasługujący na wyróŜnienie ze względu na cenne zabytki przyrody i kultury Polski jest Arboretum w Cisowej (filia arboretum bolestraszyckiego). Jest to rozległa polana porolna (283 ha, 380-460 m n.p.m.) w otoczeniu lasów bukowo-jodłowych. W śródpolnych jarach i wąwozach zachowane są zbiorowiska roślinne z rzadkimi i zagroŜonymi gatunkami flory polskiej. Głównym celem Arboretum w Cisowej jest czynna ochrona flory krajowej oraz zabezpieczenie w warunkach ex i in situ róŜnorodności biologicznej. Utrzymanie stałych niezmienialnych powierzchni, w tym stanowisk roślin nieleśnych. Prowadzone są tu badania nad wtórną sukcesją leśną, ochroną róŜno- rodności biologicznej oraz zajęcia edukacyjne. Obszar ten aspiruje do pełnienia funkcji regio- nalnego centrum edukacji przyrodniczej. Z biegiem rzeki San od Zwierzynia do Przemyśla przebiega jeden z najciekawszych szlaków kajakowych w tej części kraju. W granicach arkusza mapy długość szlaku wynosi 36,5 km (całkowita długość to 158 km). W europejskim systemie informacji przyrodniczej ECONET (Liro, i in., 1995), cały teren arkusza Krzywcza zajmuje obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym 46M – Ob- szar Pogórza Przemyskiego (fig. 6).

Fig. 6. PołoŜenie arkusza Krzywcza na tle systemów ECONET (Liro, 1995) SYSTEM ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym: 46M – Obszar Pogórza Przemyskiego 2 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym: 25K –Dolina Środkowego Sanu 3 - korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym: 38 m Bieszczadzki. 4 – granica państwa.

Zgodnie z Europejską Siecią Natura 2000, która uwzględnia cenne pod względem przy- rodniczym i zagroŜone składniki róŜnorodności biologicznej, ustanowiono w 2006 r. obszary specjalnej ochrony ptaków: Pogórze Przemyskie oraz Góry Słonne (tabela 6). Pogórze Prze- myskie naleŜy do najbogatszych w Polsce pod względem liczebności Ŝyjących tam wyjątko- wo rzadkich ptaków. Występuje tam 29 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Na terenie specjalnej ochrony ptaków Gór Słonnych występuje co najmniej 28 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Na terenie arkusza wyznaczono równieŜ propozycje nowych obszarów natura 2000 or- ganizacji pozarządowych. Wśród nich jest obszar specjalnej ochrony siedlisk: „Ostoja Prze- myska” (obejmuje prawie cały obszar arkusza) oraz „Rzeka San” i „Góry Słonne”.

38 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Po- Nazwa obszaru, PołoŜenie centralne- wierz- PołoŜenie administracyjne obszaru Typ Kod symbol go punktu obszaru Lp. chnia obszaru obszaru oznaczenia na długość Szerokość obszaru Kod wojewó- mapie powiat gmina geogr. geogr. (ha) NUTS dztwo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Bircza, Fredropol, Pogórze Prze- Krasiczyn, PLB 22 31 55 49 44 54 PL091 podkar- przemys 1 J myskie 64 074 Krzywcza, 180001 E N PL092 packie ki P Przemyśl, śurawica, Przemyśl PLB Góry Słonne 22 28 24 49 31 49 podkar- bieszcza Ustrzyki 2 D 55 036 PL092 180003 P E N packie dzki Dolne

Rubryka 2: J – OSO (Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków), częściowo przecinający się z SOO (Specjalne Obsza- ry Ochrony Siedlisk); D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 - OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina. Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Krzywcza znajdują się bardzo ciekawe i liczne obiekty zabytkowe objęte ochroną konserwatorską, których łączna liczba szacowana jest na około 300. Na terenie gminy Krasiczyn znajduje się aktualnie 110 takich obiektów. Na mapie naniesiono jedynie najwaŜniejsze zabytki dziedzictwa kulturowego. Najciekawszym i najbardziej okazałym zabytkiem jest zespół zamkowo – parkowy w Krasiczynie. Jest jednym z najpiękniejszych skarbów architektury renesansowo-manierys- tycznej w Polsce. Najcenniejszych elementem architektonicznych Zamku jest mieszcząca się w baszcie Boskiej kaplica. Na uwagę zasługują równieŜ bogato rzeźbione portale, loggie, ar- kady i unikalne dekoracje ścienne, tzw. sgraffita (ich całkowitą powierzchnię oblicza się na około 7000 m2) przedstawiające sceny biblijne, medaliony z popiersiami cesarzy, wizerunki polskich królów oraz sceny myśliwskie. Poza tym zamek otoczony jest przepięknym parkiem, z ogromnym stawem. Początki parku sięgają XVI wieku. W tym czasie po wschodniej stronie zamku znajdowały się ogrody zwane „zwierzyńcem”. Współczesne rozplanowanie i układ roślin park zawdzięcza rodzinie Sapiehów, która nabyła zamek w 1835 roku. Na obszarze arkusza znajduje się wiele ciekawych zabytkowych obiektów sakralnych. Do najcenniejszych zaliczyć moŜna drewnianą cerkiew greckokatolicką Wniebowstąpienia Pańskiego z 1 połowy XVII w. w Kruhelu Wielkim.

39 Skromniejsze zespoły parkowo – pałacowe występują wzdłuŜ doliny Sanu, w rejonach miejscowości Ruszelczyce, Wola Krzywiecka, Mielnów, Korytniki, Olszany, Wapowce, Ostrów, Prałkowce. W północno – wschodniej części arkusza – w rejonie Przemyśla zachowały się fragmenty obiektów obronnych – forty „Twierdzy Przemyśl” (XIX w./ początek XX w.). Obiekty te zlokalizowane są w formie pierścienia, zewnętrzną jego część tworzą forty VI – Helicha, VII – Prałkowce, VIII – Łętownia, IX – Bruner, oraz forty pomocnicze Lipnik, Tarnawce, Aszycówka i KrzyŜ. W granicach arkusza w strefie wewnętrznego pierścienia znajdują się forty XVII – Ostrów i 3 – Kruchel. Rok 1854 uwaŜa się za początek budowy Twierdzy Prze- myśl, wstrzymanie prac w 1907 roku przerwało realizacje tego projektu ze względów finan- sowych. W latach pierwszej wojny światowej, z dwustu istniejących wtedy twierdz, Twierdza Przemyska zasłynęła jako jedna z największych na świecie. Pod względem wielkości twierdza Przemyśl był trzecią po Antwerpii w Belgii i Verdun we Francji. Niektóre jej fragmenty były wykorzystywane w działaniach wojennych podczas II wojny światowej w 1939 r. i 1944 r. Obecnie na terenie arkusza najlepiej zachowały się forty główne Łętownia i Prałkowce. Na arkuszu zaznaczono tylko waŜniejsze stanowiska archeologiczne, wpisane do reje- stru zabytków. Obiekty te zlokalizowane są na terenie wczesnośredniowiecznych grodzisk, w rejonie miejscowości Kopyśna i Gruszowa (Marszałek, 1993).

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Krzywcza to jeden z najciekawszych, a zarazem najbiedniejszych re- gionów kraju. Cechują go unikatowe walory środowiska przyrodniczego, wysoka atrakcyj- ność krajobrazowa, turystyczna i kulturowa. W większości jest to obszar przynaleŜny do Po- górza Przemysko – Dynowskiego. Charakteryzuje się urozmaiconą morfologią, duŜą lesisto- ścią oraz korzystnymi warunkami do rozwoju produkcji rolnej. Rolnicza przestrzeń produk- cyjna predysponuje ten obszar w kierunku pracochłonnej produkcji rolnej w tym „zdrowej Ŝywności” i przetwórstwa rolno – spoŜywczego. Obszar arkusza naleŜy do ubogich w zasoby złóŜ surowców. Przemysł wydobywczy ogranicza się do eksploatacji złoŜa gazu oraz kopalni odkrywkowej kruszywa naturalnego – Ŝwirów w Ostrowie. WzdłuŜ doliny Sanu licznie występują udokumentowane złoŜa kruszyw, ale bariery ochrony przyrody uniemoŜliwiają ich eksploatacje. Na terenie tym nie wyznaczono prognoz surowcowych. Cały obszar arkusza naleŜy do zlewni Sanu, występuje tu udokumentowany zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 430 – Dolina Rzeki San, który jest głównym źródłem zaopa-

40 trzenia w wodę. Wody tego poziomu wodonośnego są bardzo zagroŜone na zanieczyszczenia antropogeniczne. W obrębie arkusza Krzywcza wytypowano 9 obszarów preferowanych do składowania odpadów obojętnych (w NW i SE części arkusza) oraz 1 obszar do składowania odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne - typ K (w NW części arkusza). Wszystkie wytypowane obszary posiadają ograniczenia warunkowe będące wynikiem obecności Przemysko-Dybow- skiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Generalnie warunki lokalizacji składowisk na wyznaczonych obszarach naleŜą do korzystnych z uwagi na brak poziomów wodonośnych oraz spore miąŜszości warstw izolacyjnych. Znacznie korzystniejsze obszary do lokalizacji skła- dowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych) zlokalizowane są w okolicach gmin Medyka, Krakowiec i Radymno (arkusze 1027, 1009, 1008). Ewentualna decyzja co do budowy składowiska odpadów powinna być poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno – inŜynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów określających m. in. własności izolacyjne utworów oraz ich ciągłość i rozprzestrzenienie. W obrębie arkusza Krzywcza warunki korzystne dla budownictwa występują w okolicach Ruszelczyc, Woli Krzywieckiej, Wapowiec, Kuńkowic, Witoszyńc oraz Aksmanic. Na- tomiast warunki utrudniające budownictwo występują głównie w dolinie Sanu (terasy zale- wowe). Do najcenniejszych obiektów przyrodniczych naleŜą Park krajobrazowy Pogórza Prze- myskiego, Park krajobrazowy Gór Słonnych, 11 rezerwatów przyrody (w tym 6 projektowanych), oraz 43 pomniki przyrody Ŝywej i 8 stanowisk dokumentacji przyrody nieoŜywionej. Znaczną część obszaru arkusza zajmują obszary specjalnej ochrony ptaków (Natura 2000): „Pogórze Przemyskie” i „Góry Słonne”. Obszar ten w sposób naturalny jest predysponowany do rozwoju turystyki, wypoczynku i rekreacji. Dogodne połoŜenie geograficzne (przez arkusz przebiegają waŜne szlaki komuni- kacji o znaczeniu międzynarodowym) determinuje rozwój sektora usług – handlowych, co wpłynie na podwyŜszenie aktywności społeczno – gospodarczej.

XIV. Literatura

ALEXANDROWICZ Z., POPRAWA D. (red.), 2000 – Ochrona georóŜnorodności w polskich Karpatach. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BOGACZ A., MICHALAK H. 1987 – Inwentaryzacja złóŜ kopalin stałych do produkcji ma- teriałów budowlanych woj. przemyskiego Gmina: Krzywcza. Arch. PG, Kraków.

41 CHOWANIEC J., WITEK K. 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000 ark. Krzyw- cza. Oddział Karpacki Państw. Inst. Geol., Kraków. CHOWANIEC J. i inni 1975 – Katalog osuwisk – województwo rzeszowskie. Arch. Oddz. Karpackiego Państw. Inst. Geol. Kraków. CISEK B., CZERNICKI J. 1988 – Pole gazu ziemnego „Przemyśl” oraz perspektywy poszu- kiwań ropy naftowej i gazu ziemnego w rejonie przemyskim. Prz. Geol., r. 36, nr 6. DOMINIK J., KITA – BADAK M., MANECKI A., 1975 – Łupki ilaste termicznie pęcznieją- ce z wybranych obszarów Karpat fliszowych. Prace Mineralogiczne 40, Kom. Nauk Miner. PAN Oddział w Krakowie, Warszawa. DUDEK J. 1999 – Dokumentacja geologiczna złoŜa gazu ziemnego Przemyśl (pola: Przemyśl i Wapowce) Dodatek nr 8. Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA, Oddz. Sanocki, Zakład. Górn. Nafty i Gazu , Sanok. FLOREK W., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoŜa łupków krzemionkowych „Cisowa”

w kat. C1. FPHU Magda, Przemyśl GARLICKI A., 1973 – Wyniki badań miocenu solonośnego na południe od Przemyśla. Kwart. geolog. T. 17 nr 1. Warszawa. GUCIK S. 1983 – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1 : 50 000 ark. Krzywcza. Inst. Geolog., Wyd. Geolog. Warszawa. GUCIK S. 1987 – Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Krzywcza. Inst. Geolog., Wyd. Geolog. Warszawa. INSTRUKCJA opracowania mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005– Państw. Inst. Geol., Warszawa. KARNKOWSKI P. 1993 – ZłoŜa gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce, t. 2 – Karpaty i zapadlisko przedkarpackie. Kraków. KLECZKOWSKI A., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

KRUKOWSKI B., SZAJNA H. 1969 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1+B złoŜa kruszywa naturalnego do produkcji Ŝwiru i piasku dla potrzeb budownictwa „Ostrów”. Rzeszowskie Przedsięb. Geol. Eksploat. Kruszywa i Surowców Mineral- nych, Rzeszów. LIRO A. (red.), 1995 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej Econet – Polska. Wydawnic- two IUCN Poland, Warszawa.

42 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARSZAŁEK J., 1993 – Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach. Wyd. S. Kryciński, Warszawa MARKS A, BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (2006) – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa MICHALAK. H, BOGACZ. A. 1988 – Inwentaryzacja złóŜ kopalin stałych do produkcji ma- teriałów budowlanych woj. przemyskiego Gmina Krasiczyn. Przeds. Geol. w Kra- kowie. CAG Warszawa. NIEDŹWIEDŹ T., OBRĘBSKA – STARKLOWA B., 1991 – Klimat. W: Dorzecze górnej Wisły, t. 1. Warszawa-Kraków. PACZYŃSKI B (red)., 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali : 1:500 000 cz. I. Sys- temy zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., red. 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1 : 500 000. cz. II Zaso- by, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa PIOTROWSKA K., 2003, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 wraz z objaśnieniami, arkusz Rokietnica, CAG, Państw. Inst. Geol., Warszawa. PORWISZ B., KOWALSKI J., MADRY J., OPERACZ T. 1995 – Dokumentacja hydrogeologiczna Głównego Zbiornika Wód Podziemnych GZWP-430 „Dolina Sanu”. Przeds. Geolog. SA, Kraków. PRZENIOSŁO S., MALON A., 2006 –Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2005, Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYBYCIEŃ M., PIKULA D. 1983 – Karta rejestracyjna złoŜa piaskowca drobnego „Krzeczkowa” Prac. Geolog. – Technolog. Materiałów Drogowych DODP, Rze- szów. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. - 1993 - Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. PIG. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. - 1994 - Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. PIG.

43 SUCHY M. (red.), 2006 – Stan środowiska w województwie Podkarpackim w 2005 roku WATYCHA L., 1964 –Budowa geologiczna okolic Birczy, Olszan i Rybotyczy. Biul. Inst. Geol. 7 , Warszawa WDOWIARZ S., JUCHA S., 1969 – Zagadnienia fałdów wgłębnych w Karpatach Polskich. Zesz. Nauk. AGH, Górnictwo, z. 15., Kraków WDOWIARZ S., WIESER T., SZCZURKOWSKA J., MORGIEL J., SZOTOWA W., 1974 – Budowa geologiczna jednostki skolskiej i jej podłoŜa w profilu otworu Cisowa IG-1. Biul. Inst. Geolog. 273 Warszawa WRÓBLEWSKI T., 2002 –Mapa geologiczno –gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Krzywcza, Państw. Inst. Geol., Warszawa