NR 1/2014 (123) styczeń-luty • Cena 26 zł (w tym 5% VAT)

OKRĘTY WOJENNE OKRĘTY Polskie trawlery typu B-15 www.okretywojenne.pl

Magazyn miłośników spraw wojennomorskich

Podwodne transportowce typu D1/D2

Krążowniki „Elbing” i „Pillau” Nr 1/2014 (123)

Kanclerz Niemiec Adolf Hitler (ten w brunatnym uniformie) podczas parady podczas parady uniformie) w brunatnym Hitler (ten Kanclerz Niemiec Adolf Na pierwszym (okrętfloty planie nowy pancerny) w 1933 roku. pancernik Deutchland . zbiory Cieślaka Krzysztofa Kircher, Alex Mal. Pole bitwy: Jezioro Pejpus Motorowiec Gdańsk na pocztówce z lat 60.

ISBN 978-83-61069-26-3 OkrętFot. torpedowyJanusz Oklejewski Panther, 1890 r. Oskar Myszor numer specjalny 47 Polecamy najnowszą pozycję FLOTY ŚWIATA z serii FLOTY ŚWIATA Cena 39,00 zł (5% VAT) Cesarstwo Japonii Okręty Wojenne numer specjalny 47 tom I Pancerniki, lotniskowce i krążowniki Cesarstwo Japonii Cesarstwo Japonii Cesarstwo tom I Pancerniki, lotniskowce, krążowniki

Autor

I Oskar Myszor

Stron 256, okładka twarda

Oskar Myszor Cena 39 zł

Wstęp tekst Krążowniki liniowe Krążownik III klasy Panther, 1908 r. trałowce, czy ścigacze, a także np. do oznaczania poszczególnych wież artylerii Kongō (1913-1944): pr. 8.5.1913; 5.11.1913 przyb. do Yokosuki; 1.12.1925- pokładowej. Kolejny to tzw. „niebiańskie pnie” (jikkan, chiń. tiāngān), dzie- 1.12.1926 rez.; 9.1929-31.3.1931 mod. {Yok}, pr. 4.8.1931; 30.5.1931 pc; sięciostopniowy system cykliczny, stosowany w chińskiej filozofii, alchemii i 1.6.1935-8.1.1937 mod. {Yok}, pr. 14.11.1936; 20.10-28.12.1939 i 15.11.1940- astrologii, płynnie powiązany z pojęciami yin/yang oraz z tzw. teorią pięciu 10.4.1941 mod. {Sas}; 15.11.1940-10.4.1941 rez.; 27.2-13.3.1943 i 30.1- pierwiastków. Wobec okrętów stosowany dość rzadko, głównie do oznaczania 14.2.1944 mod. {Sas}; 30.6-7.7.1944 mod. {Kure}; lot‡ 25.10.1944 1230 k. Sa- podtypów. Trzeci system wykorzystywał tzw. „ziemskie gałęzie” (chishi, chiń. mar, Am. TF 38.1 (†† 12);t‡ 21.11.1944 301 65 nm NW Kirun (ob. Keelung), dìzhī) znaki chińskiego zodiaku (Szczur, Bawół, Tygrys itd.), w Kaigun był Am. op Sealion (3 t, †† ~1200 z ~1450); e† tsd. 524 [26°9’N 121°23’E, ↓ 110 m.in. wykorzystany dla tymczasowej numeracji okrętów w programach podję- m]; 20.1.1945. tych przed I wojną światową. Wreszcie ostatni, tzw. Iroha, czyli kolejne sylaby D/o: 16.8.12 taisa Nakano Naoe, 12.13 Yamanaka Shibakichi, 1.12.14 Matsuoka Shūzō, powstałego w X-XI w. poematu pt. Iro ha nihoheto (Nawet kwitnące kwiaty), 13.12.15 Arakawa Chūgo, 1.12.16 Yoshioka Hansaku, 1.12.17 Kanemuru Kiyotsugu, 9.4.18 będącego pangramem - czyli zawierającego wszystkie używane w języku ja- Shimanōchi Kanta, 4.19 Nozaki Kojūrō, 11.19 Tajiri Tadatsugu, 11.20 Muta Kametarō, pońskim sylaby. Pierwsze trzy (I, Ro, Ha) były stosowane w Kaigun m.in. dla 11.21 Takemitsu Kazu, 12.22 Seki Tateki, 11.23 Kiishi Kōichi, 11.24 Yasumi Saburō, 12.25 oznaczania kolejnych okrętów podwodnych, czy - z drugiej strony - modeli Matsushita Hajime, 12.27 Yoshida Zengo, 12.28 Ikenaka Ken’ichi, 12.30 Ikeda Keinosuke, kotłów do maszyn parowych. Porównanie wymienionych systemów przedsta- 12.31 Higurashi Toyotoshi, 12.32 Kondō Nobutake, 11.33 Miki Taichi, 11.34 Kishimoto Ka- wiam w poniższej tabelce: Pancernik Aki z racji charakterystycznego rozmieszczenia trzech kominów jest łatwy do rozpoznania. neji, 11.35 Sukigara Tamazō, 12.36 Matsuura Eijirō, 1.12.37 Kurita Takeo, 15.11.38 Suzuki Yoshio, 20.10.39 Nishimura Shōji, 15.11.39 Tanaka Raizō, 15.4.41 Oosugi Morikazu, 15.8.41 Liczebniki Aki (1911-1923): pr. 11.1910; 1922 roz. {Yok}; § 20.9.1923 → cel; c† 2.9.1924 Zat. Koyanagi Tomiji, 26.12.42 Ijūin Matsuji, 17.7.43 Shimazaki Toshio (†). Jikkan Chishi Iro ha zachodnie japońskie Tokijska, pc Hyūga i krl Kongō. 1 A 一 ichi 甲 kō 子 shi イ i D/o: 16.7.10 taisa Yashima Junkichi, 5.11 Matsumura Tatsuo, 12.12 Kamaya Rokurō, 12.13 Hiei 比叡 Bō [卯] 4.11.1911 21.11.1912 4.8.1914 2 B 二 ni 乙 otsu 丑 chū ロ ro Nomura Fusajirō, 1.12.14 Shima Takeshi, 13.12.15 Abo Kiyokazu, 1.12.16 Nakagawa Aishige, 3 C 三 san 丙 hei 寅 in ハ ha 1.12.17 Masuda Takayori, 3.5.18 Komatsu Naomoto, 17.7.18 Uchida Kosaburō, 11.19 Ishikawa Hiei w początkowym okresie swojej służby Zbiory Shizuo Fukui 4 D 四 yon 丁 tei 卯 bō ニ ni Hidesaburō, 11.20 Kurose Seiichi, 11.21 Kagara Otohiko, 12.22-9.23 Shigeru Hatsuji. 5 E 五 go 戊 bo 辰 shin ホ ho 6 F 六 roku 己 ki 巳 shi ヘ he 2 projektu A30: Kawachi i Settsu (1912) Wstępnie zamówione 22.6.1907. Projekt opracowany w Kampon przez ta- 7 G 七 nana 庚 kō 午 go ト to isa Kondō, stanowił rozwinięcie wcześniejszego (1906) projektu A16 (20000 ts, 8 H 八 hachi 辛 shin 未 bi チ chi 2×III i 4×II 305 mm), inspirowanego niemieckimi pancernikami typów “Na- 九 壬 申 リ 9 I kyū jin shin ri ssau” i “Helgoland”. W projekcie A30 można również zauważyć podobieństwo 10 J 十 jū 癸 ki 酉 yū ヌ nu do francuskich “Courbet” oraz brazylijskich “Minas Geraes”. Wstępny projekt 100 百 hyaku uległ później kilku zmianom, gł. z inicjatywy inż. Gojō Takuo - m.in. zastąpio- 1000 千 sen no dwa z dział 305/45 mm (zamówionych w Kure 14.9.1908) dłuższymi 305/50 10000 万 man Vickersa (zlecenie złożono 12.12.1908). Działa i maszyny zamówiono pod koniec 1908, ale zlecenie budowy kadłu- Typ, klasa, model...? bów wydano dopiero na początku 1909 roku. Koszt budowy obu okrętów wy- Oddzielne miejsce wypada poświęcić omówieniu często wzajemnie mylo- niósł 36 756 452 ¥ (o 65% więcej, niż pierwotnie zakładano), z czego uzbrojenie nych określeń, mających w języku japońskim zbliżone znaczenie: stanowiło połowę. Pancerniki zbudowano w ok. 80% z materiałów krajowych, na pozostałe 20% składały się głównie wspomniane działa Vickersa. W wyglą-

8 50 84

Rys. Aleksandr Wczkow

Lotniskowce tekst Krążowniki ciężkie

Ibuki (∞) Rozpoczety jako krążownik ciężki (zob.). 25 sierpnia 1943 podjęto decyzję o ukończeniu okrętu w postaci lotniskowca (rozważano również przebudowę na szybki zbiornikowiec floty), na co przeznaczono sumę 10 610 000 ¥.

Ibuki 伊吹 №300 24.4.1942 21.5.1943 ∞ (8.1945) T wyp. 15500 S, 18500 N ts (x S, x K, x P t) W dł. 208 W × sz. 22 W m N 2× ST Kampon; 4 kt. Kampon Ro-gō; 80000 shp; 30 w. E 2×76/65 mm; pl 24×III 25/60 mm typ 96 L 42 sam.

Ciężki krążownik Kako w początkowym okresie służby. Zb. Larsa Ahlberga Akitsushima w okresie wojny w bardzo ciekawym kamuflażu. B Kawasaki Zōsensho KK, Kōbe B Kawasaki Jūkōgyō KK, Kōbe L S K N Pr P L S S Pr S Pr T wyp. 7481 , 7950 , 8586 , 9352 , 9390 , 10091 ts (7601 , 8077 , T wyp. 4650 , 4900 ts (4724 , 4978 t) N Pr P L S N P L C W Mp 9502 , 9540 , 10252 t); 1937: 8490 , 9006 , 10369 , 11117 ts (8626 , W dł. 118 , 113 , 109 × sz. 15.8 × zn. 9.7 m 9150 S, 10535 N, 11295 P t) N 4× D; 2 śr.; 8000 bhp; 19 w. W dł. 185.2 C, 183.4 W, 176.8 Mp × sz. 16.5 C, 15.8 W × gł. 10.1 × zn. 4.9-5.8 m; A 7500 nm/14 w. 1937: sz. 16.9 × zn. 5.6 m U pl 2×II 127/40 typ 89, 10×25/60 mm typ 96 N 4× ST Brown-Curtis {KaK}; 12 kt. (10r, 2m) Kampon Ro-gō (cp. 20 kg/cm², L 1 wsam. 156°C); 102000 shp (360 rpm); 34.5 w.; pr. 103971 shp/34.9 w.; mn. 2071 t Z 545 ludzi (22%); 1937: 10 kt. Kampon Ro-gō; 110000 shp; pr. 103390 shp/32.95 w. A 6000 nm/14 w.; zpw 400/570, zpr 1010 t; 1937: zpr 1858 t

Akitsushima (1942-1944): Kako po modyfikacjach w Kure, 28 czerwca 1928 r. Zb. Shizuo Fukui Projektowany wygląd Ibuki. lot‡ 17-18.2.1944 Truk, Am. TF 58 (3 b), 2-13.4.1944 napr. {Yok}; lot† 24.9.1944 05 20 Ibuki (∞): n. 5.4.1943; w/bud. 7-12.1943; w/bud. 16.3.1945 (80%); §§ 9 -9 zat. Coron [11°59’N 22.11.1946-1.8.1947 {Sas}. 120°2’E], Am. TF 38 (3 b, †† D/o: 20.1.45 taisa Matsūra Yoshi, 25.2-20.5.45 Shimizu Masamoto. 86); § 10.11.1944. D/o: 1.11.41 taisa Iwabuchi Proponowany projekt G18 (∞) Sanji, 25.3.42 Mayuzumi Haruo, Przyjęty w pierwszej połowie 1944 dla przyśpieszonej budowy 3.12.42 Takao Giroku, 26.8.43 lotniskowców. Początkowo liczono na ukończenie pierwszej jednostki Fujimaki Yoshinori. do wiosny 1945 roku. W związku z pogarszającymi się warunkami Akitsushima z czterosilnikową łodzią zaopatrzeniowymi, nigdy nie złożono zamówienia. latającą Kawanishi H8K2 „Emily”.

145 Rekonstrukcja, oryginały nie zachowane, herbów krążowników Elbing i Pillau. Zbiory Martina Maassa, fot. Reinhard Kramer 125 212 Dwumiesięcznik Vol. XXI, Nr 1/2014 (123) W NUMERZE ISSN-1231‑014X, Indeks 386138

Redaktor naczelny Arvo Lennart Vercamer Jarosław Malinowski Pole bitwy: Jezioro Pejpus, część I 2, 52

Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański Siergiej Patjanin 10 Współpracownicy w kraju Panther i Leopard – pierwsze krążowniki pancerno­ Andrzej S. Bartelski, Jan Bartelski, pokładowe Cesarsko-Królewskiej Monarchii Stanisław Biela, Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Jarosław Jastrzębski, Jarosław Palasek Rafał Mariusz Kaczmarek, Jerzy Lewandowski, Wojciech Mazurek, Amerykański pancernik Maine, część II 18 Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Grzegorz Nowak, Piotr Nykiel, Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Kazimierz Zygadło Michał Jarczyk 32 Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”, część III Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo van Ginderen CZECHY Ota Janeček Krzysztof Dąbrowski FRANCJA Krążowniki typu „Pillau”, część I 38 Luc Feron, Gérard Garier, Jean Guiglini, Marc Saibène HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo LITWA Maciej Chodnicki Aleksandr Mitrofanov 44 NIEMCY „Iowy” I Wojny Światowej, część II Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Roman Kochnowski Siergiej Bałakin, Nikołaj Mitiuckow, 58 Siergiej Patjanin, Konstantin Strielbickij Rozważania nad klasyfikacją jednostek STANY ZJEDNOCZONE. A.P. typu „Deutschland” Arthur D. Baker III UKRAINA Anatolij Odajnik, Władimir Zabłockij Michał Jarczyk WIELKA BRYTANIA 64 John Jordan Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich, część IV

Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Łukasz Stach Krzywoustego 16, 42‑605 Tarnowskie Góry Japońskie podwodne transportowce typu D1/D2 69 Polska/Poland tel: +48 32 384‑48-61 www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected]

Skład, druk i oprawa Maciej S. Sobański DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42‑600 Tarnowskie Góry 74 „Dalmory” – pierwsze polskie trawlery tel. 32 285 40 35, www.drukpoltg.pl przetwórnie typu B-15

© by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2014 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Zvonimir Freivogel, Boris Švel, Dario Vuljanić Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą Amerykańskie fregaty typu „Knox”, część II 86 wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują Wojciech Mazurek wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. 94 Średnie okręty transportowo-desantowe Nakład: 1500 egz. projektu 572 „Irgiz”

I strona okładki: Typowa „piratika” (jednostka wojenna) – Hartmut Ehlers Bałtyk/Nowgorod/wschodnia Skandynawia Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu, część IV 98 – era Wikingów. Rys. © Arvo Lennart Vercamer Tekst Arvo Lennart Vercamer (USA) Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku część I

Jezioro Pejpus jest piątym1, co do wiel- Jezioro Ciepłe (estońskie: Lämmijärv, zniętych wodach jeziora Pejpus stoczyły ją kości jeziorem Europy położonym pomię- rosyjskie: Тёплое озеро), (niemieckie siły „lądowe” w postaci rosyjskich wojsk dzy Estonią i Rosją. Peipsi, jak nazywają Warmer See) tworzy niewielką cieśninę prowadzonych przez Aleksandra Newskie- je Estończycy oraz Psków są największy- pomiędzy jeziorami Pejpus i Pskowskim go z Nowgorodu przeciwko Krzyżakom mi zbiornikami wodnymi, które istnieją mając powierzchnię 170 km². W cieśni- i ich wasalom. Mniejsze starcia floty wy- na tym obszarze od czasów ostatniego zlo- nach tych znajdują się najgłębsze akweny stąpiły na jeziorze Pejpus podczas Wielkiej dowacenia. Zajmujące powierzchnię oko- w całym systemie jezior Pejpus. Wojny Północnej pomiędzy Rosją i Szwe- ło 3,5 tys. km2 jezioro Pejpus po raz pierw- Odpływ z jeziora Pejpus stanowi na pół- cją w latach 1700-1721. Największe zma- szy zostało opisane w kronikach w roku nocy rzeka Narwa, która wpada do Zato- gania flot miały miejsce na jeziorze Pejpus 1400 kiedy to zostało określone jako: Pey- ki Narewskiej. Jezioro jest słodkowodne podczas II wojny światowej, a w szczegól- bas. W 1433 roku było nazywane Peu- i jako takie zamarza w miesiącach zimo- ności w 1944 roku. pes, w latach 1449 i 1475 Peibas, w 1502 – wych aż do każdego marca do głębokości Peybasz, 1503 – Beybasse, 1509 – Rehesse, 50-60 cm. Jezioro Pejpus jest zasilane przez Około 5000-2500 lat p.n.e.: Na wybrze- 1585 – Beips i ostatecznie w 1684 roku Pe- wiele mniejszych rzek dopływowych, jak żu Bałtyku osiedliły się plemiona ugrofiń- ipus (pol. Pejpus), która to nazwa jest uży- również poprzez rzekę Emajõgi z jeziora skie, które przybyły z północnej Azji. Lu- wana do dzisiaj. Rosjanie od zawsze na- Virtsu w środkowej Estonii. dzie ci są uważani za przodków zarówno zywali jezioro Pejpus jeziorem Czudzkim Rzeka Narwa i jezioro Pejpus mają po- Estończyków i Finów, jak i Węgrów żyją- – Чудское озеро. Pejpus jest jeziorem czesne miejsce w geografii militarnej two- cych dalej na południowy-zachód od bał- płytkim, którego średnia głębokość wy- rząc naturalną zaporę obronną Estonii. Po- tyckiego wybrzeża. Obydwa brzegi jeziora nosi 7 metrów, chociaż w kilku miejscach nieważ jednak jezioro Pejpus jest bardzo Pejpus zostały zasiedlone przez plemio- może ona przekraczać 15 metrów. Różni- płytkie nie nadaje się zbyt dobrze do walki na ugrofińskie, które wykorzystywały je ca poziomów wody pomiędzy odpływem minowej. Na akwenach położonych w pół- do rybołówstwa oraz przewożenia dóbr. (najniższą wodą), a przypływem (najwyż- nocnej i zachodniej jego części znajdują się szą wodą) wynosi ponad metr. Jezioro ma złoża roponośnych łupków. Epoka romańska – 0 rok naszej ery: kilka wysp i trzy główne akweny: Okres ten jest powszechnie zwany romań- Jezioro Pejpus/Czudzkie (estońskie: Pe- Operacje floty na jeziorze Pejpus ską epoką żelaza. Mieszkańcy ziem nad- ipsijärv, niemieckie: Peipussee; rosyjskie: Wstęp: Z perspektywy militarnej, na bałtyckich oraz Skandynawii prowadzili Чудское озеро), tworzy największy akwen przestrzeni wielu stuleci jezioro Pejpus handel z Imperium Rzymskim oraz miesz- o powierzchni 2670 km². miało ogromne znaczenie dla operacji bo- kańcami wybrzeża Morza Czarnego. Liczne Jezioro Pskowskie (estońskie: Pihkva- jowych stron walczących na obydwu jego järv, rosyjskie: Псковское озеро), two- brzegach. Jest interesujące, że pierwsze od- 1. Największym jeziorem europejskim jest rosyj- skie jezioro Ładoga. Drugim, co do wielkości jest One- rzy południowy akwen o powierzchni notowane na nim starcie nie było prowa- ga w Rosji, trzecim Vänern w Szwecji, a czwartym Sa- 710 km². dzone przez flotę. W 1242 roku na zamar- imaa w Finlandii.

2 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku odkrycia archeologiczne monet arabskich ganizował kampanię militarną do pro- 15 sierpnia 1224 roku: wojska krzy- i rzymskich silnie wskazują na współpra- wincji Ugandi w południowej Estonii. żackie pod dowództwem arcybiskupa ry- cę handlową pomiędzy obszarami bałtyc- Jego wojska zajęły drewniane fortyfika- skiego Alberta i jego brata biskupa Her- ko/skandynawskim i śródziemnomorskim. cje w Tartu nazywanym wówczas przez mana z Lihula (Leal) zdobyły estońskie Rozwinięty system rzek i jezior w dzisiej- lokalne plemiona estońskie Tarbatu. Ru- miasto-twierdzę Tarbatu (Tartu/Do- szej Estonii i na Łotwie stanowił żywotnie sini przemianowali to miasto na Ju- rpat/Derpt). Po ośmiodniowym oblęże- ważne szlaki handlowe łączące z Imperium riew (Yurjev/Jurjew), która to nazwa była niu Krzyżacy uderzyli na Tartu i zdoby- Rzymskim i ziemiami arabskimi. chrześcijańskim odpowiednikiem imie- li to miasto. W ten sposób zajęte przez nia Jarosław – Yuri/Jüri oraz zmusili nich tereny Estonii sięgały brzegów jezio- Era Wikingów; od 800 do 1000 roku: mieszkańców estońskiej prowincji Ugan- ra Pejpus. Były to także ostatnie znaczące Chociaż obecnie niewiele wiemy o okrę- di do zapłaty corocznej kontrybucji. Nie- bitwy plemion estońskich z Krzyżakami, tach ery Wikingów na jeziorze Pejpus które z wojsk Jarosława mogły wyko- z wyjątkiem Estończyków z wyspy Saare- wiadome jest, że były na nim. Więcej jest rzystywać jezioro Pejpus do transportu maa (Öesel), którzy byli w stanie walczyć wiadome, o okrętach skandynawskich Wi- żołnierzy oraz zaopatrzenia na pola bi- nieco dłużej. kingów niż ich estońskich przeciwników. tew. Chociaż wojska Jarosława zwycięży- Kroniki Liwoniańskie konstatują jednak, ły w szeregu bitew w południowej Estonii, Rok 1223: armia dowodzona przez księ- że estońskie i skandynawskie jednostki po długotrwałych walkach Rusini zostali cia Jarosława II zaatakowała południowe wojenne i handlowe były budowane we- wyparci przez Estończyków w 1054 roku. prowincje obecnej Estonii. W dniu 9 lute- dług podobnych projektów. Wymieniane Sześć lat później Rusini próbowali zająć go 1924 roku jego wojska zdobyły twier- są w nich dwa typy pływających jednostek estońską fortecę „Keyava” – 60 km na po- dzę w Tharbata (Tartu). Ostatecznie ger- estońskich: piratiki (wojenne okręty oko- łudnie od Tallina. Nadchodzącą wio- mańskie i słowiańskie siły zbrojne stoczyły ło 30-wiosłowe) oraz handlowe liburny. sną 1061 roku Estończycy odbili Tarbatu dwie bitwy na zamarzniętej rzece Emajõgi Estońskie piratiki były jednostkami z pro- (Tharbata/Juriew), którego obrona kosz- (Embach) – chociaż daty i miejsca tych stokątnym żaglem oraz dziobnicą i tylni- towała Rusinów wiele krwi. Następnie Es- starć do dzisiaj pozostają nieznane. cą w kształcie smoka/węża. Skandynawscy tończycy skierowali się w stronę Pskowa, Wikingowie utworzyli niewielką placów- co faktycznie zakończyło pierwszy najazd 5 kwietnia 1242 roku: W latach 1240- kę w rosyjskim Pskowie, z której prowadzi- Rusinów na ziemie estońskie. 1242 germańscy Krzyżacy Zakonu Inf- li handel z Nowgorodem. Żeglowali także lanckiego tak, jak duńscy i szwedzcy wład- przez jezioro Pejpus utrzymując szlaki han- Rok 1177: Plemiona południowo-estoń- cy feudalni, zintensyfikowali swoje wysiłki dlowe z miastami we wnętrzu rosyjskie- skie zaatakowały i spaliły rosyjskie miasto dla zajęcia Republiki Nowgorodu. Krzyża- go interioru oraz partnerami handlowymi. Psków. cy chcieli wykorzystać przewagę wynika- Jeden ze szlaków handlowych Wikingów jąca ze zniszczeń ziem ruskich spowodo- prowadził ze wschodniej Skandynawii i da- 14 kwietnia 1224 roku: Krzyżacy rozpo- wanych przez mongolskich Tatarów chana lej do: Pärnu-Tartu (rzeka Emajõgi)-jeziora częli pięciodniowe oblężenie estońskiego Batu. W 1240 roku szwedzcy i fińscy alian- Pejpus- Pskowa-Nowgorodu. miasta-twierdzy Tarbatu (Tartu/Dorpat/ ci zostali pokonani w bitwie u ujścia Newy. Derpt). Oblężenie zakończyło się niepowo- Mniej więcej w tym samym czasie Krzy- Lata 1030-1061: Książę Rusi Kijowskiej dzeniem – estońskie wojska i mieszkańcy żacy Zakonu Inflanckiego, zdołali prze- Jarosław Mądry (Ярослав Мудрый) zor- zdołali je przerwać. jąć spod kontroli nowgorodzkiej najpierw Typowa „liburna” (jednostka handlowa) – Bałtyk/Nowgorod/wschodnia Skandynawia – era miasto Isborsk, a krótko potem Psków. Wikingów. Rys. © Arvo Lennart Vercamer Po zajęciu w 1240 roku obszaru Kopor- je (położonego około 80 km na zachód od dzisiejszego St. Petersburga), Krzyżacy zbudowali w Koporje kamienną twierdzę – jasny sygnał dla Nowgorodu, że zamierzają pozostać w regionie dłużej. W następnym roku zamierzali zająć miasto Nowgorod, Karelię oraz ziemie nad Newą. Zajęte zo- stały także wsie Tesow i Sablija położone około 30 km na północny-zachód od Now- gorodu. Krzyżacy nie zdołali jednak zreali- zować swego planu w całości. Koło małego estońskiego przysiółka Mo- oste (położonego około 20 km na południe od krzyżackiej twierdzy w Tartu (Dorpat/ Juriew), przemieszczający się oddział mi- licji nowogrodzkiej dowodzony przez Do- masza Twerdosławicza i Kerbeta natrafił na koncentrację licznych oddziałów krzy- żackich. Pomimo tego, że oddział Rusi- nów został szybko rozbity przez Krzy- żaków, ocaleli jego członkowie ostrzegli o potężnych ich siłach Aleksandra New- skiego. Opuściwszy Psków kierował się on

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 3 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

Estoński Estoński • estońskie oddziały pomocnicze głów- wojownik wojownik nie z południowej Estonii lekkozbrojny, ciężkozbrojny, lata 750-1350 lata 750-1350 Bitwa na lodzie jezior Pejpus/Czudzkie- go rozpoczęła się o świcie 5 kwietnia 1242 roku. Rycerzy krzyżackich, których siły li- czyły przypuszczalnie 2-2,5 tys. osób, pro- wadził książę-biskup Dorpatu Hermann I z Buxhoeveden. Siłami Rusinów o li- czebności sięgającej blisko 6 tys. żołnierzy dowodził osobiście Aleksander Newski. W pierwszej swej części bitwa rozwijała się pomyślnie dla atakujących sił germań- skich. Po przejściu z powodzeniem przez zamarznięte wody jezior Pejpus/Czudz- kiego, Krzyżacy rozgromili oddział awan- gardy rosyjskiej, a następnie skierowali się przeciwko środkowej części tylnych linii Rusinów. Kiedy rycerze krzyżaccy uwie- rzyli, że mogą wygrać bitwę, Aleksander Newski poprowadził atak skrzydłami. Pro- wadzące uderzenie oddziały Rusinów wy- konały je doskonale odrzucając dwa ze- wnętrzne oddziały skrzydłowe formacji germańskiej. Spowodowało to otocze- nie i zniszczenie środkowej części forma- cji Krzyżackiej, która była właśnie mocno zaangażowana w walkę z piechurami Rusi-

Rys. © Arvo Lennart Vercamer © ArvoRys. Lennart nów. Ostatecznie, Krzyżacy zostali pobici i zmuszeni do wycofania się na zachodnią najpierw na północ, a później koło cieśni- Pokonawszy zamarznięte wody jezior Pej- stronę jeziora Pejpus. Kroniki Nowgorodz- ny Lämmijärv przeszedł na wschodni brzeg pus i Czudzkiego Krzyżacy zaatakowali woj- kie odnotowują śmierć w bitwie 400 ryce- jeziora Pejpus. Jednocześnie z przeprawą ska Aleksandra Newskiego w stosowanym rzy Krzyżackich oraz odstanie się do nie- rozlokował swą armię (szacowaną na 15- zwykle przez siebie szyku wielkiego klina. woli dalszych 50 rycerzy germańskich i ich 17 tys. żołnierzy) w wąskiej, południowej Głównymi ich siłami uderzeniowymi były: wasali. W starciu poległo ponadto wielu części jeziora Czudzkiego, na południowy- • rycerze Zakonu Krzyżackiego z Inflant pieszych zarówno ich towarzyszy, jak i żoł- -zachód od wyspy Woroni Kameń (Krucza • rycerze i piesi z Inflant nierzy estońskich. Pobici Krzyżacy powró- Skała) zmuszając nieprzyjaciela do podję- • duńscy krzyżowcy/rycerze z północ- cili na zachód do swoich twierdz w Tartu cia bitwy w miejscu wybranym przez siebie. nej Estonii (Dorpat/Derpt/Juriew) ścigani przez Ru- Typowa dwumasztowa jeziorowa i rzeczna barka transportowa; od lat 1400 do dnia dzisiejszego; system wodny rzeki Emajõgi i jeziora Pejpus/ Pskowskiego Rys. © Arvo Lennart Vercamer

4 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku sinów przez zamarznięte jeziora Pejpus/ Od lat 1400 do 1918 roku: W estoń- ki holownik odciął hole i odszedł do tyłu Czudzkie. skich i rosyjskich wsiach położonych konwoju. Radzieccy i estońscy żołnierze wzdłuż jeziora Pejpus rozpoczęto budo- na barkach zostali pozostawieni sami so- Rok 1268: Wielki Mistrz germańskiego wanie barek o małym zanurzeniu i dużej bie. Po zakończeniu II wojny światowej, es- Zakonu Krzyżackiego Otto von Lutterberg szerokości, które miały wspomagać prze- toński pilot NSG 11 spotkał się ze swym (pisane także jako Lutterbergh) zebrał woj- wożenie dóbr z głębi Rosji do jej partne- długoletnim szkolnym kolegą, który pod- ska w sile około 18 tys. żołnierzy i 9 tys. że- rów handlowych (głównie miast Związku czas tego ataku został ciężko ranny. Kole- glarzy i wyruszył z nimi aby zająć Ruś (Re- Hanzeatyckiego) położonych wzdłuż wy- ga ten był jednym z estońskich żołnierzy publikę Nowgorodu) przekraczając jezioro brzeża Morza Bałtyckiego i w głębi lądu. Armii Czerwonej, którzy byli przewożeni Pejpus z zachodniego na wschodni brzeg. Największe z tych centrów budowy barek przez jezioro Pejpus. Krzyżacy spalili wówczas także miasto Is- słodkowodnych znajdowało się w Gdo- borsk w południowej Estonii. wie w Rosji na wschodnim brzegu jeziora Rok 1558: W dniu 24 stycznia 1558 Pejpus. Budowa tych barek zakończyła się roku, rosyjskie siły zbrojne cara Iwana III, Rok 1269: Rycerze krzyżaccy rozpoczę- w 1918 roku, kiedy to bardziej ekonomicz- wielka armia tatarska pod dowództwem li oblężenie Pskowa, kiedy przybyły wojska ne i praktyczne stały się jednostki parowe. tatarskiego chana Kazania Shah Ali, za- rosyjskie, aby przerwać oblężenie. Spowo- W Estonii barki te znane były jako „lodi”, atakowały i przejęły z rąk Zakonu Inflanc- dowało to, że Krzyżacy wycofali się. Byli albo „Hansalodi”. Duża liczba tych barek kiego kontrolę nad Narwą i Tartu (Do- oni jednak w lepszej pozycji do prowadze- była w użytkowaniu komercyjnym w la- rpat/Juriew). Rycerze Zakonu, których nia wojny niż Ruś (Nowgorod) do obrony tach 1914 i 1941 – podczas zmagań znisz- prowadził 47 Wielki Mistrz Wilhelm von swego królestwa. Wielki Mistrz Krzyżac- czone zostały jednak niemal wszystkie. Fürtstenberg kontratakowali i odzyska- ki Otto von Lutterberg oraz delegacja Rusi- W czasie I Wojny Światowej, flota carskiej li kontrolę nad Narwą i południową Esto- nów spotkali się więc na okrętach na jezio- Rosji wcieliła do służby wiele z tych barek nią. Rozejm pomiędzy Zakonem Inflanc- rze Pejpus gdzie obydwie strony uzgodniły uzbrajając wiele z nich w lekką broń ma- kim, a Rosją został podpisany w dniu 11 i podpisały tymczasowy pakt pokojowy. szynową. Wykorzystywano je głównie do maja 1558 roku. Książe nowgorodzki Jarosław był jednak przewozu wojsk oraz jako prowizorycz- bardzo niezadowolony z warunków wy- ne jednostki desantowe. Niemieckie akta 6 września 1581 roku: Szwedzkie siły negocjowanych przez swoją delegację tak, z okresu II Wojny Światowej wskazują zbrojne pod dowództwem Pontusa de la że opóźnił podpisanie traktatu pokojowe- na militarne wykorzystanie „Kähne, (łód- Garde zajęły Narwę, odcinając w ten spo- go z Krzyżakami do 1270 roku. ka, czółno) motorisierte (zmotoryzowa- sób Rosję od Morza Bałtyckiego. Okolice ne czółna) Kähne und Holzkähne” (czół- jeziora Ładoga, Karelia i Kexholm znalazły Rok 1280: Estońskie miasto Tartu (Do- na i drewniane czółna) na jeziorze Pejpus się pod kontrolą szwedzką, a zwycięstwo rpat) dołączyło do niemieckiego Związku w 1944 roku. Jest całkiem prawdopodobne, pod Narwą dało Szwedom dostęp do pół- Hanzeatyckiego. że były tak określane estońskie barki drew- nocnej linii brzegowej jeziora Pejpus. niane typu „lodi”. 5 lutego 1368 roku: królestwo Danii for- Niemcy kontrolowali ciągle obydwa Rok 1590: W tym okresie Szwecja malnie wypowiedziało wojnę zdominowa- brzegi jeziora Pejpus przez wczesne mie- umocniła swoją kontrolę nad Karelią, In- nej przez Niemcy Hanzie. Wojna ta wybu- siące wiosny 1944 roku nawet wtedy, kiedy grią (Ingermanland), Estonią i Inflanta- chła, ponieważ usiłowała ona zlikwidować Armia Czerwona przerwała już oblężenie mi. Jednostki szwedzkiej floty bazowały na swoim terytorium przywileje handlo- Leningradu (dzisiaj St. Petersburg). W tym na jeziorze Ładoga, a także w północnych we Związku Hanzeatyckiego. Dania roz- czasie, dla zabezpieczenia zachodnich brze- rejonach jeziora Pejpus. Estońskie miasto poczęła wojnę zajmując i pustosząc Visby, gów jeziora Pejpus, władze niemieckie ewa- Dorpat (Tartu) stało się ważnym szwedz- co oznaczało również akt agresji przeciw- kuowały wielu Estończyków, którzy miesz- kim składowiskiem i stocznią marynarki ko Szwecji. Wszystkie miasta-członkowie kali na jego wschodnim wybrzeżu. Chociaż wojennej. Związku Hanzeatyckiego, w tym: Tallin, nie było to bezpośrednio związane z działa- Ze względów gospodarczych Esto- Tartu, Viljandi i Pärnu w Estonii, ustano- niami wojskowymi, akcja wysiedlenia była nia i Inflanty były bardzo ważne dla Im- wiły specjalny podatek wojenny od każde- skoordynowana z lokalnym niemieckim perium Szwedzkiego. W latach nieuro- go funta przewożonych dóbr. Te „podatki dowództwem wojskowym. Podczas ewaku- dzaju nadwyżka produkcji w szwedzkich wojenne” pomogły Związkowi Hanzeatyc- acji ludności cywilnej znad jeziora Pejpus prowincjach bałtyckich uzupełniała bra- kiemu sformować zjednoczoną flotę hanze- Niemcy wykorzystywali wiele z tych drew- ki pozwalając Szwecji uniknąć impor- atycką. Wojna zakończyła się w 1368 roku nianych, wąskich barek. tu żywności. Było to dla Szwecji ważne zwycięstwem Związku Hanzeatyckiego. Po- W połowie i pod koniec lata 1944 roku, gospodarczo i strategicznie pozwalając przez pokój w Stralsundzie zawarty w dniu flota radziecka zarekwirowała na jezio- na uniknięcie jakiejkolwiek zależności 24 maja 1370 roku Dania została zmuszona rze Pejpus kilka z tych drewnianych barek. od potencjalnie wrogich narodów. Liczne do uznania handlowej dominacji Związku Pod koniec lata 1944 roku mogły być one miasta portowe, w szczególności wielkie Hanzeatyckiego na obszarach przyległych wykorzystywane do przewożenia przez je- centrum, jakim była Ryga w Inflantach, do Bałtyku. Upadek Visby przyczynił się zioro Pejpus żołnierzy radziecko-estoń- przynosiły Szwecji znaczące dochody do wzrostu znaczenia Tallina, który zwięk- skiego korpusu strzelców oraz innych żoł- z handlu bałtyckiego. Wiele większych szył swój udział w tranzycie handlowym nierzy radzieckich. Znany jest wypadek, miast w Estonii i Inflantach stanowi- do Rosji. Chociaż podczas tej wojny, na je- gdzie estoński pilot z obsadzonego przez ły także wartościowe połączenie z Rosją ziorze Pejpus nie miała miejsca żadna bitwa, Niemców NSG 11, nie mając więcej bomb, i miejscowościami poza jej granicami. Tartu i ziemie przyległe do Jeziora dostar- ostrzelał na jeziorze Pejpus radziecki kon- czały fundusze i zaopatrzenie dla floty wo- wój złożony z tych drewnianych barek. Rok 1629: Zgodnie z warunkami Trak- jennej Związku Hanzeatyckiego. Natychmiast jak zaczął się atak, radziec- tatu Pokojowego zawartego w Altmarku

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 5 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku pomiędzy Szwecją i Polską, Szwecja for- cymi tylko po fińsku. Podczas większych 20 czerwca 1702 roku: Szwedzki okręt malnie przejęła kontrolę nad południową operacji floty, wykorzystywano także żoł- wojenny z jeziora Pejpus Flundra został Estonią włącznie z zachodnią linią brzego- nierzy ze szwedzkiego garnizonu Tartu – wydelegowany do bazy floty szwedzkiej wą jeziora Pejpus. Faktyczną kontrolę nad byli to często żołnierze piechoty szwedz- w Tartu, z której miał przywieźć zaopa- południowa Estonią Szwecja sprawowała kiej i estońskiej. trzenie i amunicję dla pozostałych trzech już jednak od jakiegoś czasu. jednostek. Kiedy tylko Flundra wyszedł 16 lipca 1701 roku: Szwedzki okręt wo- spod osłony pozostałych okrętów zaata- 30 sierpnia 1700 roku: Rosja wypowie- jenny Elefanten przeprowadził pierwszy kowały go liczne małe jednostki rosyjskie. działa wojnę Szwecji. Jedną z pierwszych wypad bojowy z Tartu na jezioro Pejpus. Ponieważ tego dnia na jeziorze Pejpus nie akcji Armii Rosyjskiej było rozpoczęcie było wiatru pozostałe trzy okręty szwedz- oblężenia szwedzkiego garnizonu w estoń- Początek 1702 roku: Administracja kie nie mogły mu przyjść z pomocą. Z tego skiej Narwie. Wojska rosyjskie przybyły szwedzka wysłała do Tartu głównego bu- samego powodu Flundra nie mógł uciec do Narwy w połowie września 1700 roku. downiczego okrętów Johana Falcka, któ- ścigającym go Rosjanom. Jego załoga wy- Po wybuchu Wielkiej Wojny Północnej ry miał projektować i budować okręty dla rzuciła więc za burtę działa, po czym wy- (1700-1721) Szwecja okupowała zachod- szwedzkiej floty jeziora Pejpus. Pozostawał rzuciwszy okręt na brzeg opuściła go. nie wybrzeże jeziora Pejpus, a Rosja kon- on w Tartu do 1703 roku, kiedy to wyjechał trolowała jego wybrzeże wschodnie. Rosja do Karlskrony. 10 lipca 1702 roku: Siły floty szwedz- nie miała jednak żadnych okrętów wojen- kiej zdołały odeprzeć koło wsi Mehiko- nych na jeziorach Ładoga i Pejpus. Ironicz- Wiosna 1702 roku: Podobnie jak Szwe- orma atakującą flotyllę rosyjską – przede nie, również Szwecja nie miała żadnych dzi, również Rosjanie zbudowali nowe wszystkim dzięki wykorzystaniu znaczącej sił morskich na jeziorze Pejpus. Tłumaczy jednostki wojenne dla nowej eskadry je- przewagi w sile ognia artyleryjskiego. „Bi- to, dlaczego do 1702 roku, kiedy to Rosja ziora Pejpus. Wiele z nich zostało zbu- twa” ta trwała około trzech dni. Trzecie- zbudowała flotę małych jednostek wiosło- dowanych na tych samych pochylniach, go dnia, kiedy wiatr ustał okręty szwedz- wych, nie było żadnych starć floty szwedz- jak wiele z ówczesnych handlowych ba- kie pozostały przy brzegu. Rosjanie mogli kiej i rosyjskiej. Dla Szwecji kontrola nad rek rzecznych – lodi. Załoga każdej z tych teraz obejść flotę szwedzką i desantować Estonią, Inflantami i jeziorem Pejpus mia- rosyjskich barek liczyła 30-50 ludzi. Dla swe siły. ła żywotnie ważne znaczenie strategiczne wszystkich swoich okrętów Rosjanie mie- i taktyczne. Przykładowo, estońskie Tartu li jednak tylko trzy działa. Rosyjskim 21 lipca 1702 roku: Dowódca flo- (Dorpat) służyło jako ważny magazyn dla planem bezpośrednim, zrealizowanym ty szwedzkiej komandor Carl Gustav szwedzkich sił zbrojnych, a na jego terenie natychmiast po stopnieniu lodu, było Löscher von Hertzfeld poprowadził swo- znajdowała się również ważna szwedzka przewiezienie przez cieśninę Lämmijärv je trzy pozostałe okręty do ujścia rzeki stocznia wojenna. sił piechoty i desantowanie ich w pobliżu Emajõgi (Embach). Następnie polecił, aby Tartu oraz zaatakowanie tamtejszego gar- Vivat przeprowadził patrol rozpoznawczy 17 marca 1701 roku: Dekretem kró- nizonu szwedzkiego. linii brzegowej przy ujściu. Niefortunnie, la Szwecji polecono utworzenie na jeziorze brak wiatru znowu odegrał główną rolę Pejpus eskadry floty wojennej. Eskadra ta Kwiecień 1702 roku: Szwedzki guber- w tej wojnie. Tuż po tym jak Vivat zako- miała pełnić służbę zarówno na wodach je- nator generalny Rygi Dahlberg wysłał twiczył w ujściu, został zaatakowany przez ziora Pejpus, w cieśninie „Lämmijärv” oraz 66 dział dla zwiększenia siły ogniowej floty około 100 łodzi rosyjskich. Jego dowód- jeziorze Pskowskim, jak i patrolować rzekę szwedzkiej na jeziorze Pejpus. ca Hokeflycht desperacko podjął walkę, Emback (Emajõgi). Ponieważ oczekiwano, w końcu jednak podpalił swoją jednostkę, że szwedzka flota z jeziora Pejpus będzie 31 maja 1702 roku: Tego dnia miała aby nie dostała się w ręce Rosjan. Zakoń- także patrolowała liczne rzeki i płycizny miejsce pierwsza z ważniejszych bitew floty czyło to ostatecznie bitwy floty na jezio- systemu wodnego jezior Pejpus i Pskow- szwedzkiej i rosyjskiej na jeziorze Pejpus. rze Pejpus – Szwedzi wycofali się do bazy skiego, budowane dla niej jednostki musia- W cieśninie Lämmijärv, gdzie spotyka- swej floty w Dorpat, a Rosjanie powróci- ły mieć ograniczoną wielkość i zanurzenie. ją się jeziora Pejpus i Pskowskie około 100 li do Pskowa. Nowym dowódcą szwedzkiej floty wo- rosyjskich łodzi wiosłowych zaatakowa- jennej na jeziorze Pejpus był komandor Jo- ło cztery mniejsze okręty szwedzkie: flago- Maj 1703 roku: Siły floty rosyjskiej nas Hôkflycht, pod którego komendą znaj- wego Carolusa (12 dział), Vivata (12 dział), przeprowadziły rajdy przeciwko mia- dowały się następujące jednostki: Wachtmeistera (14 dział) i Flundrę (4 dzia- stom szwedzkim i estońskim położonym • Elefanten (Elephanten) (zbudowany ła) niosące łącznie 42 działa. Chociaż okrę- wzdłuż zachodnich wybrzeży jeziora Pej- w 1701 roku; 8 dział; 50 ton) ty szwedzkie zdołały zatopić trzy atakujące pus. W wyniku reakcji floty szwedzkiej • Flundra (brygantyna; 4 działa) łodzie rosyjskie oraz zdobyć sześciodzia- jednostki rosyjskie zostały zepchnięte da- • 4 mniejsze jednostki pomocnicze łową baterię rosyjską na lądzie, w efekcie lej na południe w stronę jeziora Pejpus. Większość z ponad 300 członków ich starcia Szwedzi zostali zmuszeni do wyco- załóg było pochodzenia fińskiego, a tyl- fania się z cieśniny Lämmijärv na jezioro 7 sierpnia 1703 roku: Tego dnia mia- ko kilku marynarzy było Szwedami i kil- Pejpus. Podczas kolejnych dwóch miesię- ło miejsce drugie znaczące starcie flot ku Estończykami – początkowo większość cy Rosjanie zdołali zatopić dwa z czterech szwedzkiej i rosyjskiej na jeziorze Pej- marynarzy estońskich pochodziło z Puł- okrętów szwedzkich. Wyczerpane walką pus. Rok, który upłynął od czasu klęski ku Piechoty „Harju”. Sprawiało to Szwe- obydwie strony powróciły do swych ma- w 1702 roku, flota szwedzka wykorzysta- dom wiele problemów związanych z dowo- cierzystych portów, w których pozostawały ła na znaczące wzmocnienie floty na je- dzeniem. Przykładowo, szwedzki dowódca do końca roku. Okręty szwedzkie powró- ziorze Pejpus. Będąc gotowa do działa- Elefantena nie mógł efektywnie komuni- ciły do Tartu (Dorpat/Juriew), a rosyjskie nia mała szwedzka flotylla, składająca się kować się ze swymi podwładnymi mówią- do Pskowa. z 13 jednostek pokonała na jeziorze Pej-

6 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku pus znacznie większe siły rosyjskie. Flo- włączyć się do walki na jeziorze Pejpus flo- 18 lipca 1704 roku: Car Piotr I polecił ta szwedzka składała się z następujących ta szwedzka musiała przejść wpadającą do dla bezpieczeństwa przebazować do Tar- jednostek: niego rzeką Emajõgi (Embach). Rosjanie tu (Dorpat/Juriew) wszystkie rosyjskie jed- • Okręt flagowy Carolus XII (brygan- wysadzili u ujścia rzeki desant 9 tys. ludzi nostki wojenne z jezior Pejpus i Pskow- tyna; zbudowana w 1702 roku; 12 dział; i szybko zbudowali tam drewnianą zaporę skiego. Stąd łodzie rosyjskie przewoziły 70 ton – dowódca komandor Carl Gustav przegradzając Emajõgi. Po obydwu stro- wszystkie dostępne wojska rosyjskie na li- Löscher von Hertzfeld) nach zapory rozlokowali baterie artylerii. nie frontu koło Narwy. • Wachtmeister (zbudowany w 1702 Celem tego działania było przechwycenie roku; 14 dział; 50 ton) i zneutralizowanie floty szwedzkiej bazu- 1 kwietnia 1705 roku: Car Piotr I po- • Dorpat (jacht; zbudowany w 1703 roku; jącej w Tartu. lecił przewiezienie lądem wszystkich jed- 10 dział; 50 ton) Zasadzka zadziałała tak, jak Rosjanie to nostek z jeziora Pejpus na jezioro Võrts • Victoria Vatblat (zbudowany w 1702 planowali. Dowódca floty szwedzkiej ko- (wielkie, słodkowodne jezioro położone roku; 10 dział; 35 ton) mandor Carl Gustav Löscher von Hertz- na zachód od Tartu (Dorpat/Juriew), na- • Vivat (brygantyna; zbudowana w 1702 feld wiedział o zaporze zbudowanej przez stępnie do miasta Viljandi, a stąd do Pärnu roku; 10 dział; 6 ton – przypuszczalnie po- Rosjan mimo to wierzył, że jego okrę- gdzie mogły być one rozlokowane nad Mo- zyskana i wyremontowana) ty będą w stanie przełamać blokadę. Ko- rzem Bałtyckim. • Ulrika (mała brygantyna; 10 dział; 50 mandor Löscher von Hertzfeld najwyraź- ton) niej jednak nie wymagał informowania Rok 1708: Po wysiedleniu niemal • Elefanten (Elephanten) (zbudowany o innych uwarunkowaniach strategicz- wszystkich ocalałych mieszkańców Tar- w 1701 roku; 8 dział; 50 ton) nych i taktycznych takich, jak rzeczywista tu i Narwy do Wołogdy i innych miejsco- • Narwa (6 dział) wielkość sił, które mieli Rosjanie. Dlate- wości, Rosjanie na polecenie cara Piotra I • Horn (4 działa) go też, szwedzki dowódca skierował swo- spalili większą część Tartu. Większo- • Slipenbach (pół-galera; 4 działa) je okręty ku jezioru Pejpus. Za okrętem ści z ocalałych mieszkańców Tartu i Na- • Summers (pół-galera; 4 działa) flagowym Carolusen XII szła kanonier- rwy pozwolono wrócić do miast dopiero • Sjutte (pół-galera; 2 działa) ka Narwa, a flotę prowadził mały żaglo- w 1714 roku. • Strofeld (2 działa) wiec Vivat. Kiedy jednak okręty szwedz- • Greif (barka) kie utraciły zdolność manewrowania na 30 sierpnia 1721 roku: Zgodnie z posta- • Carlskrona (barka) rzece (płynęły jeden za drugim), zostały nowieniami traktatu z Nystadt, zawartego Podczas tej bitwy Szwedzi zatopili co zaatakowane przez 9 tys. Rosjan, którzy pomiędzy Szwecją i Rosją, Szwecja wyrze- najmniej 20 rosyjskich jednostek. Zmusi- stanęli naprzeciw 250 szwedzkich żołnie- kła się swoich żądań co do bałtyckich pro- ło to flotę rosyjską do wycofania się do jej rzy piechoty i 320 marynarzy. Na prowa- wincji Estonii i Inflantów. Jezioro Pejpus bazy w Pskowie. Operująca na jeziorze dzące jednostki szwedzkie uderzyły liczne nie należało do carskiej Rosji. Wielka Woj- Pejpus flota rosyjska składała się głównie oddziały rosyjskie na łodziach. Chociaż na Północna została zakończona. z wielkich łodzi wiosłowych. Na kolejny szwedzka piechota zaokrętowana zdoła- rok Szwecja przejęła pełną kontrolę nad je- ła tymczasowo przechwycić rosyjskie ba- Lata 1721-1915: Pejpus stało się we- ziorem Pejpus. terie artylerii Szwedzi ponieśli klęskę. Ro- wnętrznym jeziorem carskiej Rosji. sjanie zdobyli 12 okrętów szwedzkich, W okresie tym nie miały miejsca żad- 5 września 1702 roku: Liczące 5 tys. żoł- a tylko trzynasty został zniszczony – ko- ne akcje bojowe floty. Tak jak przez wiele nierzy siły rosyjskie uderzyły na szwedz- mandor Löscher von Hertzfeld wysadził wcześniejszych stuleci na jeziorach Pejpus kie garnizony we wsiach Rõuge i Vastse- w powietrze własny okręt flagowy Ca­ i Czudzkim łowiono ryby oraz przewożo- -Kasaristse na wschodniej stronie jeziora rolus XII. Na jego pokładzie znajdowa- no pasażerów i ładunki. Pejpus. Chociaż początkowo Rosjanie ata- ło się wówczas również wielu żołnierzy kowali z powodzeniem, pułkownik von rosyjskich, którzy dokonywali aborda- Rok 1842: Pierwszym parowcem, któ- Schlippenbach zdołał zebrać 2 tys. żołnie- żu. Ocaleli żołnierze szwedzcy rozpoczęli ry operował na wewnętrznych jeziorach rzy szwedzkich włącznie z kareliańskim odwrót do Tartu (Dorpat), podczas które- państw bałtyckich była Juliane Clemen­ pułkiem Dragoon i odrzucić nieprzyjacie- go cały czas byli ścigani przez armię ro- tine, która wychodząc z Tartu do wielu la. Zadanie von Schlippenbacha było o tyle syjską. Od 15 czerwca do 14 lipca 1704 miejsc położonych wzdłuż brzegów jezio- łatwiejsze, że atakujący Rosjanie szybko roku armia rosyjska prowadziła oblężenie ra Pejpus. stracili wielu dowódców i cofali się zdez- szwedzkiego garnizonu w Tartu. W dniu organizowani. Za swój sukces, von Schlip- 14 lipca 1704 roku Tartu poddało się si- Rok 1843: Mały parowiec pasażerski penbach został mianowany przez króla łom rosyjskim, którymi dowodzili gene- Karl rozpoczął przewożenie pasażerów Karola XII generałem. rał Borys Piotrowicz Szeremietiew, teraz i ładunków na rzece Emajõgi. marszałek polny armii rosyjskiej oraz au- 17 maja 1704 roku: Tego dnia miała striacko-szkocki baron George von Ogi- 9 lipca 1915 roku: Pływający po jezio- miejsce trzecia i ostatnia z głównych bi- lvy. Zwycięstwo Rosjan zostało jednak rze Pejpus parowy holownik pasażerski tew floty szwedzkiej i rosyjskiej na jezio- okupione wysoką ceną. Spośród ponad Hansa został zarekwirowany przez wojsko rze Pejpus podczas Wielkiej Wojny Pół- 20 tys. Rosjan oblegających Tartu zginęło rosyjskie do służby na jeziorze Czudzkim. nocnej. O ile flota szwedzka operowała ponad 5 tys. W dniu 20 sierpnia 1704 roku Jednostka, która była własnością rosyj- w swoim pierwotnym szyku bojowym – została także zajęta przez Rosjan Na- skiej kompanii żeglugowej „Liflansdkaja”, 13 okrętów uzbrojonych w 96 dział – Ro- rwa, położona na północ od jeziora Pej- przez siedem lat była eksploatowana na je- sjanie zastosowali teraz inną taktykę. Nie pus. Zwycięstwa Rosjan w rzeczywistości ziorach Pejpus/Czudzkim. Została ona było tajemnicą, że flota szwedzka bazowa- oznaczały koniec szwedzkiego panowania zbudowana w 1908 roku w Rydze Inflan- ła w Tartu (Dorpat/Juriew) w Estonii. Aby nad Estonią i Inflantami. ty (Łotwa) przez Lange & Söhne. Po prze-

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 7 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku jęciu do służby wojskowej jej nazwa zosta- cewa do rosyjskiej floty jeziora Czudzkie- • wieś Zazybienie – bateria 3 dział kali- ła zmieniona. go przydzielono dodatkowo następujące bru 76 mm Rosyjska cywilna jednostka Hansa/ jednostki: Dodatkowo, do bazy floty został przy- Hanza (Ганза) stała się okrętem wojennym • Sofia (София) (150-tonowy parowiec dzielony dywizjon wodnosamolotów, któ- carskiej Rosji Olga (Ольга). kołowy zbudowany w Narwie w 1857 roku, rym dowodził porucznik G. S. Skrijagin, kadłub metalowy dobudowany w 1868 który wcześniej pełnił służbę na pokła- Sierpień 1915 roku: Trwała wojna po- roku; wykorzystywany jako jednostka dzie krążownika Aurora. Trzeba sobie ja- między Rosją i Niemcami. Stratedzy ro- łącznikowa) sno powiedzieć, że przez większość 1916 syjscy uważali, że pomimo desperackich • Jermak (Ермак) (statek pocztowy) roku rosyjska flota jeziora Czudzkiego po- wysiłków rosyjskiej 6 Armii, operująca • Motyliok (Мотылек) (statek pocz- zostawała raczej nieaktywna. Morale oraz na wszystkich liniach frontu bałtyckiego towy) problemy zaopatrzeniowe powodowały, armia niemiecka może w krótkim okresie 7 mniejszych jednostek: że w 1916 roku całe wojsko rosyjskie było zająć Estonię oraz jeziora Pejpus/Czudz- • Admiralskij (Адмиральский) imitacją sił zbrojnych. kie. Dla wzmocnienia potencjału zbroj- • Dozornij (Дозорный) nego na jeziorze Pejpus Rosjanie szybko • Postowoj (Постовой) 23 kwietnia 1917 roku: Rosyjska ad- zarekwirowali kolejną jeziorową jednost- • Bezmyjannij (Безымянный) ministracja wojskowa przemianowała jed- kę cywilną – trampa z jezior Pejpus/ • Razwiedczik (Разведчик) nostkę floty jeziora Czudzkiego z okrętu Czudzkiego, z przeznaczeniem do służ- • Kitajec (Китаец) marynarki wojennej carskiej Rosji: Impe­ by we flocie jeziora Czudzkiego. Także • Jaszczerica (Ящерица) rator na okręt rosyjskiej marynarki wojen- w tym przypadku miała miejsce zmiana Sześć będących lokalną własnością ma- nej: Prezidentom (Президентом). nazwy zarekwirowanej jednostki. łych łodzi zarekwirowanych i wykorzysty- Rosyjska cywilna jednostka Imperator wanych przez marynarkę rosyjską przede 24 kwietnia 1917 roku: Rosyjska ad- Aleksandr III” (Император Александр wszystkim do celów administracyjnych ministracja wojskowa przemianowa- III) stała się okrętem wojennym carskiej i zaopatrzeniowych: ła jednostkę floty jeziora Czudzkiego Rosji Imperator (Император)2. • Liebiedź (Лебедь) z okrętu marynarki wojennej carskiej Ro- • Iwan (Иван) sji: Cesarewicz Aleksiej na okręt rosyj- 16 września 1915 roku: Formalnie zo- • Liebiedź 2 (Лебедь 2) skiej marynarki wojennej: Respublikaniec stała utworzona rosyjska flota wojen- • Marija (Мария) (Республиканец). na jeziora Pejpus/Czudzkie, która miała • Jakowlew (Яковлев) wspomagać zabezpieczenie podejść do St. • Samoliot (Самолет) 22 lipca 1917 roku: Rosyjska ad- Petersburga. Do rosyjskiej floty jezio- ministracja wojskowa przemiano- ra Czudzkiego (floty jeziora Pejpus), któ- Zima lat 1915/1916: Zarekwirowane wała jednostkę rosyjskiej marynarki rej dowódcą został kontradmirał Nikołaj okręty obsługiwało rosyjskie wojsko, któ- wojennej floty jeziora Czudzkiego z: Re­ N. Kołomiejcew3, zostały przydzielone na- re zamontowało na ich pokładach działa: spublikaniec (Республиканец) na Narodni­ stępujące okręty: 47/57/75 mm. Natychmiast po stopnieniu kom” (Народником). • Impierator (Император) lodu Rosjanie rozpoczęli pływanie i szkole- • Cesarewicz Alieksiej (Цесаревич nie nowoutworzonej na jeziorze Pejpus floty. Połowa września 1917 roku: Okres Алексей) ten był trudny dla rosyjskiej floty jeziora • Olga (Ольга) (holownik parowy zbu- Koniec 1916 roku: Początkowo zało- Czudzkiego, ponieważ chaotyczne zmia- dowany w 1908 roku) gi wszystkich jednostek tej „floty” jezio- ny polityczne i socjalne, które miały miej- • Juriew (Юрьев) (parowiec jeziorowy ra Czudzkiego były cywilne. Szybko jed- sce w Rosji spowodowały, że dyscypli- zbudowany w 1897 roku; będący własno- nak zostały przeszkolone do standardów na wojskowa wśród oficerów, marynarzy ścią rosyjskiego ministerstwa kolei) wojskowych oraz zaopatrzone w mun- i żołnierzy zaczęła drastycznie spadać, po- • Delfin (Дельфин) dury marynarzy i żołnierzy. Rosyjska dobnie jak ich morale i odpowiedzialność Wszystkie te jednostki cywilne, po za- flota jeziora Czudzkiego liczyła teraz za sprzęt wojskowy. rekwirowaniu przez rosyjską marynarkę około 320 oficerów i marynarzy. Na po- wojenną, zostały uzbrojone w broń mało- czątku 1916 roku wojsko rosyjskie przy- 25 października 1917 roku: Zacumo- kalibrową. Flota jeziora Czudzkiego ba- dzieliło także do dyspozycji eskadry wany w Piotrogrodzie krążownik Aurora zowała w zatoce Raskopell na wschod- jeziora Czudzkiego dwa samochody, któ- odmówił wyjścia w morze. Akcja ta była nim brzegu jeziora Pejpus. W nowej bazie rym nadano przydomki „Keis” i „Perlis”. zapalnikiem wydarzeń Rewolucji Paź- floty administracja rosyjska zbudowa- Dla dodatkowego zabezpieczenia bazy dziernikowej w Rosji. O godzinie 21.45 ła radiostację oraz kilka budynków admi- w zatoce Raskopell przydzielono do jej ślepy wystrzał z działa na pokładzie dzio- nistracyjnych. Zdecydowano, że dowód- obrony pięć baterii artylerii (po 3-4 dzia- bowym krążownika dał sygnał do ata- cami rosyjskiej floty jeziora Czudzkiego ła każda), które rozlokowano w następu- ku na carski Pałac Zimowy. Uczestniczy- będą oficerowie w rangach kontradmi- jący sposób: li W nim marynarze Awrory. W Radzie rałów i taki też stopień nosił mianowany • wieś Mteżie – bateria 4 dział kalibru Piotrogrodzkiej Lenin ogłosił: „Niech żyje na to stanowisko Nikołaj N. Kołomiejcew. 107 mm światowa rewolucja socjalistyczna!”. W szczycie działań do rosyjskiej floty je- • wieś Podborowie – bateria 4 dział kali- 2. Imperator został zbudowany w 1914 r. przez A. Al- ziora Pejpus było przydzielonych 11 ofice- bru 107 mm strem, AB, w Finlandii. Był eksploatowany przez rosyjską rów i 250 marynarzy. • Zatoka Raskopell – bateria 3 dział ka- kompanię żeglugową „Liflansdkaja” do sierpnia 1915 r., libru 76 mm kiedy to został zakupiony przez Ministerstwo Marynar- ki Imperium Rosyjskiego. Październik 1915 roku: Dzięki wysił- • wieś Sigowica – bateria 3 dział kalibru 3. W języku rosyjskim: Николай Николаевич Ко- kom kontradmirała Nikołaja N. Kołomiej- 76 mm ломейцев.

8 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

25 października 1917 roku: Mały nej na jeziorach Czudzkim/Pejpus. Niem- okręt flagowy niemieckiej eskadry jeziora tramp przybrzeżny Prezidentom (były Im­ cy również utworzyli na jeziorze Pejpus Pejpus Graf Kirchbach (nazwany tak od na- perator) został przejęty przez bolszewi- niewielką flotyllę nazwaną „Schifffahrts- zwiska byłego dowódcy 8 Armii w pań- ków stając się jednostką nowotworzonej gruppe”. Okrętem flagowym niemieckiej stwach bałtyckich Günthera Emanuela floty bolszewickiej. eskadry był Graf Kirchbach – były okręt Grafa von Kirchbach) – były okręt carskiej carskiej Rosji Juriew (Юрьев). Rosji Juriew (Юрьев) – opuścił banderę ce- 7 listopada 1917 roku: Kiedy w listo- sarskich Niemiec i podniósł banderę Re- padzie przeprowadzono wybory Zgro- Lipiec 1918: Nowoutworzona bolsze- publiki Estonii. Dowódca jednostki Fer- madzenia według uniwersalnych zasad wicka flota jeziora Czudzkiego została dinand Wichman oraz cała jej załoga byli wyborczych ich wynik był poważnym przydzielona do zabezpieczenia podejścia pochodzenia estońskiego. ciosem dla Włodzimierza Lenina i par- do Piotrogrodu i wsparcia operacji Ar- tii bolszewików. Otrzymała ona jedną mii bolszewickiej na obszarze jej odpowie- 20 listopada 1918 roku: Siły Straży Gra- z najniższych liczb głosów, a Lew Troc- dzialności. nicznej Republiki Estonii rozpoczęły pa- ki odrzucił wyniki wyborów. Z jego roz- trolowanie estońskiej granicy morskiej, kazu nowy parlament został fizycznie za- 9 sierpnia 1918 roku: Bolszewicka flo- w którą wliczano rejony zachodniego brze- atakowany przez oddziały bolszewickiej ta jeziora Czudzkiego została podporząd- gu jeziora Pejpus do cieśniny Lämmijärv Rewolucyjnej Rady Wojskowej i rozwią- kowana Północnej Sekcji Piotrogrodzkiej i jeziora Pskowskiego na południu. Prio- zany. Wydarzenia te były odbiciem deter- Grupy Wojskowej. rytetem dla estońskich oddziałów ochro- minacji Lenina do pozostania przy wła- ny pogranicza było przechwytywanie dzy oraz odrzucenia przez bolszewików 11 września 1918 roku: Bolszewicka flo- przemytników. Na tym wczesnym eta- formuły demokracji „burżuazyjnej”. Le- ta jeziora Czudzkiego została podporząd- pie siły estońskiej straży granicznej liczy- nin poprowadził swych lewicowych re- kowana Wojskowej Radzie Rewolucyjnej ły 1500 osób. wolucjonistów do rewolty przeciwko nie- Frontu Północnego. efektywnemu Rządowi Tymczasowemu. 25 listopada 1918 roku: Oddziały bol- Należy zauważyć, że w tym czasie Rosja 16 października 1918 roku: Siły Białych szewickie 7 Armii Pskowskiej zostały de- używała w dalszym ciągu kalendarza ju- Rosjan przejęły kontrolę nad rosyjskim taszowane ze służby na obszarze Pskowa liańskiego, w związku z czym rewolucja miastem Psków. Polityczni i wojskowi li- i wysłane na front narwański. Parowiec ta jest nazywana Październikową. Rosyj- derzy Białych przekonali bolszewicką flo- bolszewickiej floty jeziora Czudzkie- ska Rewolucja Październikowa zakończy- tę jeziora Czudzkiego do przejścia na stro- go Sofia został odesłany na północ dla ła fazę rewolucji zainspirowanych w lu- nę Białych. wspomożenia sił bolszewików koło Na- tym 1917 roku, zastępując krótkotrwały rwy oraz północnych akwenów jeziora tymczasowy system parlamentarny rzą- 28 października 1918 roku: Pod nad- Czudzkiego. dem rad. zorem niemieckim Prezidentom (Прези­ дентом) został przebazowany z Raskopell 25 listopada 1918 roku: Bolszewiccy do- Styczeń 1918 roku: Bolszewiccy lide- do Pskowa. wódcy wojskowi wysłali z Piotrogrodu spe- rzy przystąpili do tworzenia Robotni- cjalny oddział złożony z 32 marynarzy dla czo-Chłopskiej Armii Czerwonej i Ro- Listopad 1918 roku: Jednostki carskiej wzmocnienia czerwonych sił floty jeziora botniczo-Chłopskiej Floty Czerwonej rosyjskiej „floty” jeziora Pejpus zostały Czudzkiego. Marynarze ci zostali później – po rosyjsku: Рабоче-Крестьянский szybko przejęte przez nowopowstałą Repu- wysłani do obrony niewielkiej wyspy Pii- Красный Флот. Formalny dekret o jej blikę Estonii. risaar obok cieśniny łączącej jeziora Pejpus utworzeniu został wydany w dniu 29 stycz- i Pskowskie. nia 1918 roku. 11 listopada 1918 roku: Niemcy podpi- sały rozejm z siłami alianckimi kończący Grudzień 1918 roku: Prorepublikańskie Kwiecień 1918 roku: Była carska flota formalnie I Wojnę Światową. Zobowiąza- wojskowe siły estońskie zajęły cumujące jeziora Czudzkiego została formalnie wcie- li się w nim do pozostawienia kilku jedno- w Tartu jednostki bolszewickie: lona do Floty Czerwonej. Nowym jej „Ko- stek bojowych na froncie wschodnim dla • Prezidentom (Президентом) misarzem” został D. K. Morozow, który był zapobieżenia rozprzestrzeniania się rewo- • Narodnikom” (Народником) wcześniej mechanikiem na Delfinie. lucji bolszewickiej do centralnej i zachod- • Juriew (Юрьев) niej Europy. • Delfin (Дельфин) 10 maja 1918 roku: Najwyższa Wojsko- Estoński rząd republikański szybko za- wa Rada Bolszewików nadała flocie jeziora 11 listopada 1918 roku – 1 września interweniował i zdecydował o zwrocie Czudzkiego pełny status operacyjny. 1940 roku: W okresie międzywojennym tych okrętów właścicielom. Ponieważ jed- miasto Tartu (Dorpat) było portem ma- nak woda na rzece Emajõgi (Embach) była 12 czerwca 1918 roku: Bolszewicka flo- cierzystym estońskiej „Floty Jeziora Pej- już zamarznięta, cztery jednostki zosta- ta jeziora Czudzkiego została podporząd- pus”, która była jedną z dwóch „flot” ły zwrócone Rosjanom dopiero na wiosnę kowana dowódcy 3 Brygady, 3 Dywizji Pie- w składzie estońskiej marynarki wojen- 1919 roku. choty w Piotrogrodzie. nej – drugą była flota operująca na Mo- rzu Bałtyckim. Największymi jednostka- (ciąg dalszy na stronie 52) Lato/jesień 1918 roku: W okresie ak- mi pełniącymi służbę w estońskiej flocie tywności operacyjnej, jednostki bolsze- jeziora Pejpus były kanonierki o wyporno- Tłumaczenie z języka angielskiego wickiej floty jeziora Czudzkiego przede ści około 140 ton. Ich uzbrojenie stanowi- Jarosław Palasek wszystkim uczestniczyły w patrolowaniu ły zamontowane na pokładach działa kali- Korekta Michał Jarczyk niemiecko-rosyjskiej linii demarkacyj- brów: 102 mm, 75 mm i 47 mm. Tego dnia,

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 9 Panther w nowym malowaniu w czasie zagranicznej wizyty, 1896 r. TekstSiergiej Patjanin (Rosja) Fot. zbiory Franza Bilzera

Panther i Leopard – pierwsze krążowniki pancernopokładowe Cesarsko-Królewskiej Monarchii

Historia powstania oraz ich nosiciele. Dla ochrony wybrzeża Baron von Sterneck podsumowywał 8 września 1884 austriacki minister ma- od Triestu do granicy z Czarnogórą nie- swój raport słowami: „Zgodnie z obowiązu­ rynarki wojennej wadm. baron Maksimi- zbędne były 4 flotylle torpedowców. Flo- jącymi obecnie poglądami i wyobrażenia­ lian von Sterneck skierował na ręce cesarza ta liniowa była także niezbędna, lecz mia- mi, flota powinna być w stanie prowadzić Franciszka Józefa I pisemny raport w któ- ła służyć do „chronienia (zapór minowych) silną aktywną obronę”. W związku z tym, rym przedstawił stan marynarki wojennej przed próbami ich zniszczenia” i „wyciąga­ mając na uwadze finansowe możliwości cesarsko-królewskiej monarchii i przed- nia przez aktywne operacje korzyści, możli­ państwa, proponował przeprowadzenie stawił swoje rekomendacje co do dróg dal- wych dla flotylli i zapewniania niezbędnych w czasie najbliższych 3 lat przeprowadze- szego rozwoju. W tym czasie w skład floty sukcesów”. Z uwagi na fakt, że nie należa- nie następujących 5 działań: wchodziło 10 pancerników zbudowanych ło oczekiwać budowy niezbędnej liczby • Wzmocnienie uzbrojenia istniejących w latach 1861-1881, niedostatecznie uzbro- współczesnych pancerników, wzmocnienie pancerników przez dodanie wyrzutni tor- jonych i słabo opancerzonych jak na ów- floty było możliwe dzięki budowie licznych pedowych, a także szybkostrzelnych dział, czesne standardy, 4 okręty torpedowe, któ- torpedowców. Te ostatnie miały być wspie- a także zamontowanie sieci przeciwtorpe- rych prędkość nie przekraczała 11 węzłów, rane na otwartym morzu przez jednost- dowych chroniących przed atakami torpe- 10 torpedowców I i 8 torpedowców II kla- ki określane mianem „okrętów torpedo- dowców, sy, a także okręty żaglowe – fregaty, korwe- wych” (Torpedoschiffe), których zadaniem • Możliwe szybkie ukończenie budowy ty i słupy – przestarzałe i nie prezentujące było również rozpoznanie i ochrona głów- pancerników Kronprinz Erzherzog Rudolf realnej wartości. Program budownictwa nych sil floty przed torpedowymi ataka- i Kronprinzezzin Stefanie, okrętowego opracowany jeszcze przez mi nieprzyjaciela. Torpedoschiffe miały być • Uzbrojenie i przebudowa 4-5 szyb- zmarłego adm. Tegetthofa został faktycz- jednostkami morskimi o wyporności rzę- kich parowców armatora Österreichischer nie przerwany z powodu kiepskiego stanu du 1500 t i prędkości 18-19 węzłów. W cha- Lloyd na krążowniki pomocnicze i okręty finansów cesarstwa. rakterze przypuszczalnego okrętu liniowe- dyspozycyjne (awiza), Za główne zadanie floty – uważał von go przyszły minister widział „torpedowy • Budowa 3 nowych okrętów torpedo- Sterneck – strategiczną obronę własnego taran” (Torpedorammschiff) o wyporności wych, wybrzeża, tak by nie angażować w to wojsk około 3500 t i prędkości nie mniejszej niż • Budowa 6 torpedowców I klasy i 13 lądowych. Najlepszym miejsce realiza- 17 węzłów, wyposażony w solidny taran torpedowców II klasy. cji tego celu było otwarte morze. Nie moż- dziobowy, posiadający odpowiedni pokład W dniu 18 września 1884 Franciszek na było tego wówczas zrealizować z uwa- pancerny i uzbrojony w minimum 2 cięż- Józef zatwierdził powyższy program, gi na konieczność poniesienia ogromnych kie działa, zdolne do przebicia opancerze- choć nie udało się go zrealizować w peł- nakładów finansowych, wobec czego po- nia nieprzyjacielskich pancerników, a tak- nym zakresie, to jednak umowa na budo- stawiono na niedrogie środki ochrony wy- że kilka dział szybkostrzelnych i wyrzutni wę 2 okrętów torpedowych została zawar- brzeża, takie jak miny morskie, torpedy torpedowych. ta właśnie w tym dniu…

10 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Panther i Leopard – pierwsze krążowniki pancernopokładowe Cesarsko-Królewskiej Monarchii

Jak już wspomniano w składzie austro- przez sir Williama White’a – ówczesnego z pokładem dziobowym i rufowym po- -węgierskiej floty znajdowały się 4 okręty głównego konstruktora firmy Armstrong łączonym wysoką burtą. Stewa dziobowa torpedowe: Zara, Spalato, Sebenico i Lus­ na bazie projektu brytyjskiego Scouta. Ba- miała kształt taranu. W sylwetce okrętu sin. Wszystkie jednostki zostały zbudo- zując na wspomnianym projekcie strona wyróżniały się 2 wysokie kominy, 2 masz- wane w krajowych stoczniach w latach austriacka zażądała zwiększenia długości ty oraz stanowisko dowodzenia ze sterówką 1878-1884 (w tym czasie ostatni z nich nie o 1,22 m (4 stopy) i zabudowanie na jedno- na pokładzie dziobówki. Na masztach moż- zdążył nawet wejść do służby). Były to zwy- stce pełnego pokładu dziobowego, zamiast na było podnosić pomocnicze ożaglowanie czajne jednostki z rozbudowanym ożaglo- pokładu skorupowego, a także zamonto- – 4 żagle o łącznej powierzchni 263 m². Li- waniem i 2 maszynami parowymi, któ- wania dla poprawy ciągu dwóch kominów czono, że ożaglowanie może okazać się po- re jednak zdecydowanie ustępowały pod zamiast jednego. mocne w warunkach falowania, zmniejsza- względem prędkości współczesnym im Armstrong liczył także na zamówienie jąc przechyły jednostek, w praktyce jednak torpedowcom. Jako jednostki moralnie na trzeci okręt torpedowy, którego budo- okręty nigdy nie korzystały z żagli. przestarzałe, w żaden sposób nie mogły wę przewidywał program von Sternecka, Okręt posiadał 2 ciągłe pokłady – gór- stanowić prototypów dla nowych okrętów. jednak ostatecznie zamówienie na okręt ze ny i środkowy (pancerny). Niezatapialność W związku z tym, jeszcze w początkach wzmocnionym uzbrojeniem otrzymała au- zapewniało 8 głównych poprzecznych gro- roku 1884 attaché morski w Anglii kmdr striacka firma S.T.T. z Triestu. dzi wodoszczelnych, dochodzących do po- por. baron Friedrich von Haan otrzymał ziomu górnego pokładu, który znajdował polecenie zwrócenia się do 5 brytyjskich Opis konstrukcji się 1,8-2,1 m powyżej linii wodnej okrętu. stoczni z propozycją budowy 2 okrętów Zaprojektowany przez White’a okręt re- Przedziały maszynowni i kotłowni zabez- torpedowych, zgodnie z przedstawionymi prezentował typowy mały krążownik. pieczały burtowe zasobnie węglowe. Po- założeniami technicznymi. Na te założenia Stalowy kadłub, posiadający niewielką przeczne zasobnie węglowe ochraniały od wyraźny wpływ wywarły budowane we siodłowatość, zbudowany zgodnie z obo- dziobu i rufy przedziały kotłowni przed Francji i Wielkiej Brytanii krążowniki tor- wiązującym w owym czasie schematem ogniem artyleryjskim. pedowe Condor (wyporność 1280 t, pręd- Podstawowe parametry taktyczno-techniczne kość 17 węzłów, uzbrojenie – 5 dział kal. 100 mm i 5 wyrzutni torpedowych) i Scout Wyporność projektowana – 1582 t, normalna – 1730 t (1430 t, 16,5 w., 5 x 127 mm i 3 wyrzutnie długość – 73,19 m, szerokość – 10,39 m, torpedowe). Austriacy wymagali, by wy- Wymiary zanurzenie konstrukcyjne – 4,28 m, porność nie przekraczała 1500 t, prędkość zanurzenie przy pełnym obciążeniu – 4,5 m „z pełnym uzbrojeniem i zapasami” nie 4 dwupaleniskowe kotły cylindryczne, mniejsza niż 17 węzłów przy naturalnym Siłownia 2 dwucylindrowe pionowe sprzężone maszyny ciągu lub 18 węzłów z forsowaniem. Skład parowe, moc 6000 KM uzbrojenia określono jako 2 działa kal. 120 Prędkość 18 węzłów mm Kruppa na centralnym łożu, umiesz- Zapas węgla normalny – 150 t, pełny – 308 t czone na sponsonach górnego pokładu, 10 Zasięg 2800 Mm/10 w. lub 2350 Mm/13,5 w. szybkostrzelnych dział kal. 47 mm Hotch- pokład – 9,5 mm, osłona maszynowni – 19 mm, kissa i 4 nadwodne wyrzutnie torpedo- Opancerzenie stanowisko dowodzenia – 62,5 mm we kal. 350 mm, z których 2 powinny być ustawione na burtach. 2 x 120 mm L/35, 4 x 47 mm L/33 szybkostrzelne, 7 czerwca komisja ds. budownictwa Uzbrojenie 6 x 47 mm L/26 rewolwerowe, 2 x 25 mm mitraliezy, okrętowego oceniła propozycje brytyj- 4 nawodne wyrzutnie torpedowe kal. 350 mm skich stoczni i wybrała projekt opracowany Załoga 13 oficerów + 165 podoficerów i marynarzy.

Panther (1890) Rys. Aleksandr Wczkow

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 11 Panther i Leopard – pierwsze krążowniki pancernopokładowe Cesarsko-Królewskiej Monarchii

Stalowy pokład pancerny o grubo- ści 9,5 mm, znajdujący się nad kotłami i maszynami, stanowił dno górnych za- sobni węglowych, zaś przestrzeń między nim a górnym pokładem była podzielo- na grodziami wzdłużnymi i poprzeczny- mi na niewielkie przedziały. Z uwagi na fakt, że cylindry maszyn parowych wysta- wały powyżej poziomu pokładu pancer- nego, otrzymały boczną osłonę o grubości 19 mm. W warunkach bojowych istnia- ła możliwość całkowitego odizolowania przedziału maszynowni od pozostałych części okrętu, zaś osłony cylindrów moż- na było przykryć workami z piaskiem, wę- glem albo hamakami. Okręt wyposażono w 2 dwucylindrowe pionowe sprzężone maszyny parowe. Ma- szyny dostarczyła firma R.W. Hawthorn. Konstruktor uznał, że są lżejsze i bardziej kompaktowe od maszyn systemu potrójne- go rozprężania. W odróżnieniu od brytyj- Pozowana fotografia z ćwiczeń obsady działa Kruppa kal. 120 mm wz. 1890 na pokładzie Panthery. skiego prototypu, austriacki okręt wyposa- Fot. zbiory Franza Bilzera żono w maszyny pionowe, a nie poziome. Zaletą maszyny pionowej było powodowa- lindrów, było niezbędne dla zwiększenia sponsonach górnego pokładu. Zgodnie nie mniejszych drgań oraz mniejsze gaba- liczby obrotów. Jedynym mankamentem z ówczesnymi poglądami takie ich roz- ryty, co pozwoliło na skrócenie długości tych maszyn był fakt, że wystawały one po- mieszczenie pozwalało na prowadzenia przedziału maszynowego, a w konsekwen- nad poziom pokładu pancernego. ognia po ostrym kątem w kierunku dzio- cji również samego okrętu, poprawiając Parę zapewniały 4 dwustronne kotły cy- bu z obu dział, choć w praktyce nie udawa- równocześnie jego sterowność. Długość lindrycznie rozmieszczone w dwóch prze- ło się tego osiągnąć prawie nigdy. Artyleria przedziału maszynowego austriackiego działach kotłowni. Projektowana moc ma- szybkostrzelna obejmowała 4 działa kal. krążownika torpedowego wynosiła raptem szyn wynosiła 4000 KM przy naturalnym 47 mm L/33 Hotchkiss, ustawione na gór- 7,93 m, podczas gdy na budowanych w tym ciągu lub 6500 KM przy ciągu wymuszo- nym pokładzie w środkowej części okrę- samym czasie przez firmę Armstrong nym, co powinno zapewnić prędkość od- tu oraz 6 rewolwerowych (pięciolufowych) chińskich krążownikach, wyposażonych powiednio 17 bądź 18 węzłów. dział Hotchkissa z bocznym zasilaniem, w poziome maszyny parowe o takiej samej Główny kaliber artylerii – 2 działa kal. z których 4 znajdowały się pod pokładem mocy - ponad 14 m. Poza tym, jak pokaza- 120 mm L/35 Kruppa wz. 1880 na cen- i mogły prowadzić ogień jedynie przez ło doświadczenie, pionowe ustawienie cy- tralnym łożu, umieszczone na burtowych burtowe ambrazury, a pozostałe 2 na po- Leopard w doku, początek lat 90. XIX wieku. Dobrze widoczna forma dziobowej części kadłuba z wyrzutnią torped w stewie oraz nietypowe malo­ wanie kominów. Fot. zbiory Franza Bilzera

12 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Panther i Leopard – pierwsze krążowniki pancernopokładowe Cesarsko-Królewskiej Monarchii

go kolegi. W swoim wykładzie we Wiedniu 13 lipca 1885 r. Popper zalecał trzymanie się daleko od wszelkich inicjatyw i pozo- stawienie stoczni prawa samodzielnego na- prawienia błędu, choć propozycję Brytyj- czyków by w części dziobowej umieścić 30 t twardego balastu z punktu odrzucił. Ze zrozumiałych względów firma Armstron- ga obawiając się o swoją reputację i repu- tację głównego konstruktora, nadała wiel- kie znaczenie zachowaniu całej sprawy w tajemnicy, czemu Wiedeń wyszedł na- przeciw. White zaakceptował propozycję attaché morskiego we Londynie von Ha- ana przedłużenia dziobówki, zamontowa- nia na niej 2 dodatkowych dział kal. 120 mm oraz wzmocnienia opancerzenia sta- nowiska dowodzenia (ze swej strony, Pop- per zaproponował ustawienie na pokładzie dziobówki działa kal. 150 mm), jednak au- striackie Naczelne Dowództwo Sił Mor- skich (Allgemeines Marineamt) ich nie przyjął. Ostatecznie strony uzgodniły na- Artylerzyści Panthery przy działach kal. 47 mm. Fot. zbiory Franza Bilzera stępujące działania: • umieszczenie 7 ton żelaznego i betono- kładzie dziobowym i rufowym. Uzupeł- października 1884, a pod okręt torpedo- wego balastu w dziobowej części okrętu, nienie stanowiły 2 czterolufowe mitralie- wy „B” – w styczniu 18851. Jednostki były • dodatkowe rozmieszczenie 50 t węgla zy kal. 25 mm Palmkranz-Nordenfeldt pierwszymi okrętami, które powstawały w dziobowych zasobniach węglowych, z poziomym ustawieniem bloku luf i od- w nowej stoczni Armstronga w Elswick, • zwiększenie długości łańcucha ko- dzielnym zasilaniem każdej z nich, które znajdującej się w tym czasie tak naprawdę twicznego z 19 do 24 odcinków (każdy od- jednak wyróżniały się wysoką zawodno- jeszcze w fazie wykańczania. Znaczna licz- cinek o długości 25 m) ścią oraz niewygodną obsługą (celowanie ba elementów, w tym odlewy stew, zosta- • podwojenie grubości opancerzenia sta- i ładowanie). Zapas amunicji przechowy- ła jeszcze wykonana w starym zakładzie nowiska dowodzenia i nałożenie drugiej wano w 2 komorach amunicyjnych (dzio- Armstronga. Pierwszy okręt został wo- warstwy poszycia w części dziobowej, bowej i rufowej). Uzbrojenie torpedowe dowany 13 czerwca 1885 r. i otrzymał na- • przedłużenie dziobówki o 2,44 m obejmowało 4 nadwodne wyrzutnie torped zwę Panther, a drugi, nazwany Leopard, w kierunku rufy, kal. 350 mm. 2 zamontowano na sztywno 10 września. • przesunięcie o 1,83 m w kierunku na stewach dziobowe i rufowej, a 2 rucho- Do nadzoru nad budową jednostek dziobu parowego kutra i barkasu. me umieszczono na pokładzie środkowym w Wielkiej Brytanii został odkomendero- Dzięki podjętym działaniom, przegłę- w rejonie grotmasztu. wany inżynier okrętowy Siegfried Popper bienie na rufę udało się zmniejszyć do 0,75 Co do dzielności morskiej w formula- – późniejszy główny konstruktor austriac- m, jednak nie zdołano go całkowicie zni- rzach okrętowych odnotowano, że brały kiej floty. Sprawdzając wyliczenia projektu, welować. wodę dziobem, natomiast kołysanie bocz- Popper ujawnił poważny błąd w wylicze- W czasie przeprowadzonych w dniu 21 ne było umiarkowane i miękkie. niach: przy pełnym obciążeniu okręt po- października 1885 u ujścia prób przy na- winien mieć przegłębienie na rufę rzędu turalnym ciągu siłownia Panthery uzyska- Budowa i próby 1,5 m! William White początkowo wyklu- ła moc 4091 KM, co dało prędkość 17,54 Kontrakt z firmą Armstrong został czał możliwość takiego błędu, jednak po 1. Wg oficjalnych danych austriackich. Zgodnie z pracą podpisany w dniu 18 sierpnia 1884. Stęp- powtórnym wykonaniu obliczeń zmuszo- P. Brooka poświęconą historii firmy Armstrong do poło- kę pod okręt torpedowy „A” położono 29 ny był zgodzić się z dowodami austriackie- żenia stępek doszło odpowiednio 11 września i 4 grudnia. Dane taktyczno-techniczne dział 25 mm Palmkrantz/ 12 cm L/35 47 mm SFK 47 mm Revolverkanone 47 mm Model działa Nordenfeldt - Krupp C80 L/33 L/25 SFK L/44 Mitrailleuse Długość lufy, mm 4200 1557,5 1175 2048 665,5 Masa działa z zamkiem, kg 2000 120 550 240 193 Masa łoża, kg 2300 200 200 490 250 Kąt podniesienia lufy, stopnie -6…+15 -23…+23 -20…+20 -10…+20 -35…+15 Waga pocisku, kg 23,75 1,1 1,1 1,5 0,207 Waga naboju scalonego, kg - 1,494 1,494 2,75 0,330 Prędkość początkowa pocisku, m/s 535 725 Donośność, m 7000 3000 2000 4000

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 13 Tekst

Kadłub Panthery na pochylni stoczni Armstronga w Elswick przed wodowaniem, czerwiec 1885 r. Fot. Elswick Nr Data Nazwa Stocznia Los stoczniowy położenia stępki wodowania wejścia do służby Panther Armstrong Mitchell & Co, Elswick 480 11.09.1884 13.06.1885 31.12.1885 złomowanie 1920 Leopard Armstrong Mitchell & Co, Elswick 481 04.12.1884 10.09.1885 01.04.1886 złomowanie 1920 węzła. Następnego dnia okręt zadokowa- Choć próby przeprowadzone również austriacka Morska Komisja Techniczna no w celu zamontowania drugiej warstwy w następnym miesiącu dały zadawalające (MTK) zaproponowała przerwanie dal- poszycia. Następnie jednostka znów wy- rezultaty, stocznia nie spieszyła się z prze- szych prób, by nie narażać maszyn na nad- szła na 4-godzinne próby morskie, w cza- kazaniem okrętu zamawiającemu, mając mierne zużycie oraz powrót do pierwot- sie których pokonał bez forsowania dystans nadzieję na uzyskanie prędkości 19 wę- nych śrub napędowych o średnicy 3,81 m 70,6 Mm przekraczając określone kontrak- złów dzięki zmniejszeniu średnicy i skoku i skoku 5,49 m. tem 64 Mm. Maszyny pracowały przy tym śrub napędowych. Mimo wszystko próby W dniach 15 i 16 grudnia, przy niespo- płynnie, zaś wibracja kadłuba była całkiem te nie przyniosły oczekiwanych rezulta- kojnym morzu, przeprowadzono oficjal- nieznaczna. tów. Po zapoznaniu się z rezultatami prób, ne próby 24-godzinne, a następnie próby Ceremonia wodowanie Panthery 13 czerwca 1885 r. w. Widoczne marki zanurzenia na lewej burcie pełnej prędkości, w czasie których Panther podane w centymetrach, na fotografii powyższej, na prawej burcie w funtach. Fot. Elswick rozwinął 17,6 węzła przy ciągu naturalnym (moc 4298 KM) i 18,4 węzła przy ciągu wy- muszonym (moc 6039 KM), przekraczając tym samym założenia kontraktowe odpo- wiednio o 0,6 i 0,4 węzła. Ceremonia podniesienia na Pantherze austriackiej bandery i włączenia jednost- ki w skład floty miała miejsce 31 grudnia 1885 r. Za przekroczenie czasu oddania jednostki do służby o 57 dni w stosunku do uzgodnień kontraktowych, firma zapłaciła karę umowną w kwocie 870 £. W dniu 15 stycznia 1886 r. Panther pod dowództwem kmdr ppor. Carla Rousseau d’Happonco- urta opuścił brzegi Wielkiej Brytanii i 12 lutego przybył do Poli. W tym samym czasie z powodzeniem kontynuowano prace na drugim okrę- cie torpedowym. W czasie przeprowadzo- nych 8 marca 1886 r. oficjalnych prób Le­ opard przy naturalnym ciągu osiągnął 17,47 węzła (moc 4134 KM), a przy cią- gu wymuszonym – 18,74 (moc 6292 KM). Po przeprowadzeniu z powodzeniem pró- by 24-godzinnej, okręt z dniem 1 kwietnia

14 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Panther i Leopard – pierwsze krążowniki pancernopokładowe Cesarsko-Królewskiej Monarchii wszedł w skład floty austro-węgierskiej. py) przeznaczone były głównie do służby datkowy kubryk dla kadetów, zaś w do- 9 kwietnia opuścił Newcastle, a 2 maja rzu- dozorowej i działań rozpoznawczych. Co tychczasowym ich kubryku zainstalowano cił kotwicę na redzie Poli. więcej, ostatni z nich został zbudowany pokładowy lazaret. Po przybyciu do głównej bazy austriac- w roku 1874 i już zupełnie nie odpowiadał • W roku 1902 na Pantherze i w 1903 r. kiej floty obie jednostki odstawiono do re- stawianym wymaganiom. na Leopardzie wymieniono kominy. Mniej zerwy w celu zamontowania na pokładzie Tym samym, właśnie okręty torpedowe więcej w tym samym czasie na pomoście artylerii i wyrzutni torpedowych. 2 czerw- miały w składzie floty zapełnić lukę ma- dziobowym oraz pokładzie rufowym za- ca 1886 r. nie całkiem jeszcze wyposażony łych krążowników z ich typowym kręgiem montowano po jednym reflektorze o śred- Panther osiągnął na mili pomiarowej koło zadań, w których skład wchodziły bliskie nicy lustra 40 cm. Poli prędkość 19,03 węzła! rozpoznanie, ochrona sił głównych przed • W 1907 na obu okrętach zdemontowa- atakami torpedowymi oraz wsparcie wła- no rufowe wyrzutnie torpedowe. Klasyfikacja snych torpedowców. Znalazło to swoje ofi- • W latach 1908-1909 z obu okrętów W ówczesnej literaturze wojennomor- cjalne odzwierciedlenie: od 1903 Panther zdjęto przestarzałe działa kal. 120 mm, skiej oraz współczesnych publikacjach i Leopard klasyfikowano jako krążowniki które zastąpiono 4 działami kal. 66 mm Panther i Leopard bywają często nazywa- III klasy, a od 1909 r. – jako małe krążow- L/45 firmy Škoda – po jednym na pokła- ne okrętami torpedowymi, krążownika- niki (Kleine Kreuzer). dzie dziobówki i rufowym, a kolejne 2 na mi torpedowymi, a nawet torpedowymi burtowych sponsonach. Zlikwidowano ar- taranowcami. Można to wszystko wyja- Modernizacje tyleryjskie ambrazury pod pokładem dzio- śnić. Jednostki okazały się w jakimś sen- W toku służby jednostki niejednokrot- bówki, parę znajdujących się tam dział kal. sie granicznymi dla austro-węgierskiej flo- nie modernizowano. Do początków I woj- 47 mm przeniesiono bezpośrednio na po- ty. O ich klasyfikacji i miejscu w morskiej ny światowej przeprowadzono na nich na- kład dziobówki przed pomostem. Kolejne doktrynie wypada powiedzieć więcej. stępujące prace: 2 działa kal. 47 mm ustawiono na krawędzi Austro-Węgry były jednym z nielicz- • W latach 1890-1891 stare działa kal. 47 pokładu rufowego. Rufowy reflektor bojo- nych państw europejskich, które nigdy nie mm „krótkolufowe” i rewolwerowe, zosta- wy zamieniono na większy, o średnicy lu- posiadały zamorskich kolonii. Nie była ły zastąpione przez 10 nowych dział kal. 47 stra 60 cm, zamontowano elektryczny piec w związku tym państwu potrzebna silna mm L/44 firmy Škoda, które zamontowa- piekarski. W wyniku tych zabiegów liczeb- flota i rzeczywiście austriacka flota była no na dotychczasowych stanowiskach. ność załogi wzrosła do 186 osób. przeznaczona przede wszystkim do obro- • W roku 1892 zlikwidowano resztki Tym samym w chwili wybuchu I wojny ny własnego wybrzeża. Tym nie mniej ożaglowania rejowego, zaś grotmaszt wy- światowej uzbrojenie Panthery i Leoparda austriacka doktryna wojenna była prze- posażono w gafle. obejmowało 4 działa kal. 66 mm L/45, 10 myślana, a flota, choć nieliczna, to jed- • W roku 1894 na Pantherze i w 1895 dział kal. 47 mm L/44 i 2 wyrzutnie tor- nak wspaniale zbalansowana. Jednym na Leopardzie zdemontowano przestarza- pedowe kal. 350 mm. W roku 1915 za- z jej wyróżników był brak krążowników łe działa kal. 120 mm wz 1880, które zastą- montowano po jednym karabinie maszy- jako okrętów przeznaczonych do działań piono szybkostrzelnymi działami kal. 120 nowym kal. 8 mm na stanowisku plot., na morskich i oceanicznych szlakach ko- mm L/35 Krupp. zaś w kolejnym 1916 r. z każdego okrętu munikacyjnych. Austriackie okręty kla- • W roku 1900 przedział burtowych wy- zdjęto po 6 dział kal. 47 mm, które skie- sy krążowników (fregaty, korwety czy slu- rzutni torpedowych przebudowano na do- rowano na front lądowy. Leopard na manewrach austro-węgierskiej floty w 1900 r. Na drugim planie krążownik minowy Trabant. Fot. zbiory Franza Bilzera

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 15 Tekst

Panther w pięknym burtowym ujęciu z lat 1911-12. Fot. zbiory Franza Bilzera Historia służby wyspie Badija (pow. 97,08 ha), znajdują- W latach 1889 i 1890 Leopard pozosta- Po zakończeniu montażu uzbrojenia, cej się blisko, obecnie chorwackiej wy- wał w rezerwie, a od 8 maja do 28 czerwca w roku 1887 Panther i Leopard zosta- spy Korčula. Po dwóch dniach jednostkę 1891 r. wchodził w skład Eskadry Ćwiczeb- ły jednostkami flagowymi 2 i 3 flotylli ściągnięto z pomocą holowników i odsta- nej, w roku 1892 ponownie w rezerwie, torpedowej, w których składzie uczest- wiono do remontu, a jej d-ca kmdr por. a od 2 lipca do 10 sierpnia 1893 r. – składzie niczyły w manewrach razem z flotą graf Rudolf Montecuccoli – przyszły do- eskadry. W latach 1894-1895 znów w rezer- pancerną. wódca floty austro-węgierskiej, otrzymał wie. Przez dwa kolejne lata (od 12 kwiet- W okresie między 25 kwietnia a 27 ostrą naganę i nakazano mu zwrócić po- nia 1897 r. do 12 kwietnia 1899 r.) krążow- maja 1888 r. oba okręty wchodzi- niesione koszty. Leopard, którym dowo- nik wchodził w skład międzynarodowej ły w skład eskadry, który odwiedziła na dził kmdr por. Anton Pirchann, w czasie eskadry, prowadzącej działania blokadowe krótko Barcelonę, by reprezentować Ce- wykonywania ćwiczeń na kanale Curzo- w rejonie wyspy Kreta, na której wybuchło sarstwo Austro-Węgier w tamtejszej Wy- la także wszedł na mieliznę koło przy- powstanie chrześcijańskiej ludności prze- stawie Światowej, która otwarła swoje po- lądka Planchetta. W dniu 27 czerwca ciwko Turkom, a następnie trafił do Eska- dwoje od 20.V. do 9.XII 1889 r. 25 czerwca zszedł z niej o własnych siłach, a 4 lipca, dry Czynnej. jak na ironię losu oba uległy awarii. po przybyciu do Poli trafił do remontu. Od drugiej połowy lat 90. XIX wieku W tym dniu Panther wszedł na mieliznę Dowódcę ukarano 30 dniowym aresztem oba okręty zaczęto wykorzystywać w cha- koło Przylądka Planchetta na bezludnej domowym. rakterze jednostek szkolnych do przygoto- Panther w trakcie jednego z dalekowschodnich rejsów. Fot. zbiory Siergieja Patjanina.

16 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Krążownik Leopard w 1908 r. Widoczna wysokość wentylatorów kotłowni oraz nowa konstrukcja pomostu bojowego. Fot. zbiory Franza Bilzera wania przyszłych oficerów floty bądź jako bę, gdzie na dworze cesarza Menelika II nogórskimi bateriami na górze Lovćen „rezydenci” w portach azjatyckich, co po- nawiązano oficjalne stosunki dyploma- (Ловћен). Również w dniach 8-9 stycz- zwoliło na odbycie szeregu długich rejsów. tyczne między Austro-Węgrami a Etio- nia 1915 r. ostrzeliwał znajdujące się tam Pod względem liczby dni spędzonych na pią. Później Panther odwiedził Austra- nieprzyjacielskie pozycje. W dniu 15 lute- zagranicznych rejsach, właśnie do nich na- lię, Nową Zelandię, Japonię oraz niektóre go 1917 r. stary krążownik został częścio- leży przypuszczalny rekord w całej flocie porty chińskie, by do ojczyzny powrócić wo rozbrojony i przekazany bazie okrętów austro-węgierskiej . 22 grudnia 1906 r. podwodnych w Gjenoviću w charakterze W początkach roku 1896 Panther jako Leopard także odbył rejs do Wschodniej pływających koszar. 6 maja przeszedł z Ko- pierwszy przeszedł niezbędne przezbro- Azji trwający półtora roku – od 20 wrze- toru do Poli celem przeprowadzenia re- jenie i 1 maja wyruszył w rejs ku brzegom śnia 1907 r. do 13 kwietnia 1909 r. W tym montu, zaś 29 maja ponownie powrócił do Wschodniej Azji. Rejs trwał do 28 lute- czasie odwiedził szereg portów chińskich, służby, tym razem już jako okręt szkolny. go 1898 r. Następny rok krążownik pozo- japońskich i rosyjskich (Władywostok), Wszystko wskazuje jednak iż w morze nie stawał w rezerwie, a w latach 1900 i 1901 a także operował na rzece Jangcy. wychodził. uczestniczył w corocznych manewrach tak Panther po przeprowadzonym w Poli W roku 1920, zgodnie z Traktatem zwanej Eskadry Letniej (Sommereskadre). remoncie i modernizacji, trwającej od 16 Paryskim, Panther i Leopard przypa- Inicjatywę przejął Leopard. Jego rejs sierpnia do 15 listopada 1909 r., odbył na- dły Wielkiej Brytanii jako reparacje wo- na Pacyfiku z kadetami szkoły marynar- stępnie w roku 1910 jeszcze jeden rejs do jenne. Zostały wówczas sprzedane na ki wojennej trwał równo rok – od 1 paź- Wschodniej Azji, w którego trakcie od- złom włoskiej firmie Vaccaro & Co. Oba dziernika 1900 r. do 1 października 1901 wiedził Japońskie Morze Wewnętrzne oraz okręty zostały w roku 1921 złomowane r. W tym czasie jednostka odwiedzi- szereg portów chińskich. Był to ostatni da- w Messynie. ła Wschodnią Azję, Australię, Polinezję, leki rejs krążowników tego typu. Czas zro- przy czym na wyspie Guadalcanal, która bił już swoje – okręty był w nie najlepszym Tłumaczenie z języka rosyjskiego pojawiła się na ustach wszystkich prawie stanie technicznym, poza tym całkowicie Maciej S. Sobański pół wieku później, załoga postawiła krzyż zestarzały się. Korekta Michał Jarczyk dla upamiętnienia ofiar ekspedycji Alba­ Leopard w latach 1910-1913 pozostawał trosa. Po powrocie, w latach 1902-1903 w rezerwie bez wyjść w morze, a od 14 lu- Bibliografia i 1905 Leopard wchodził w skład Eskadry tego do 15 maja 1914 r. został przydzielo- Bilzer F.F. Die Torpedoschiffe und Zerstörer der k.u.k. Letniej, a w międzyczasie, w 1904, znajdo- ny do Szkoły Torpedowej w charakterze Kriegsmarine 1867-1918, Graz, Weishaupt Verlag, 1997. wał się w rezerwie. jednostki szkolnej. Panther dla odmiany Brook P., Warships for Export. Armstrong Warships W tym samym czasie jednostka sio- w latach 1911-1914 znajdował się w Trieście 1867-1927, Gravesend, World Ship Society, 1999. strzana odbyła jeszcze 2 zagraniczne rej- jako stacjoner. Conway’s All the World’s Fighting Ships 1860-1905, sy. W dniach 26 stycznia – 26 lutego 1902 W momencie wybuchu I wojny świato- London, Conway Maritime Press, 1979. r. Panther odbył rejs do Rabatu z podar- wej Leopard pełnił rolę jednostki flagowej Gogg K., Österreich Kriegsmarine 1848-1918, Sal- kami od austriackiego cesarza dla sułta- d-cy II odcinka obrony wybrzeża na Ka- zburg/Stuttgart Verlag des Bergland Buch, 1974. na Maroka. 15 stycznia 1905 r. krążownik nale Fasana (obecnie chorwacka Fažana) Greger R., Austro-Hungarian Warships of World War I, ponownie wyprawiono do Wschodniej w pobliżu głównej bazy austriackiej floty. London, Ian Allan Ltd, 1974. Azji. Miejscem pierwszego dłuższego po- Pozostawał tam praktycznie do chwili za- Sieche E., Die Torpedoschiffe und Zerstörer der k.u.k. stoju było francuskie Dżibuti (od 4 lute- kończenia działań wojennych. Kriegsmarine, „Marine Arsenal” Bd. 34, 1996. go do 10 kwietnia 1905 r.). W tym czasie Początek wojny zastał Pantherę w Zatoce Mordowin P, Bronienosnyj fłot, minnyje krejsiera i mi­ dowódca okrętu kmdr por. Ludwig Rit- Kotorskiej. Już 9 września 1914 r. jednost- nonoski Awstro-Wiengrii, Sankt Petersburg, Morskoje ter von Höhnel odwiedził Addis-Abe- ka wzięła udział w wymianie ognia z czar- ministerstwo, 1887.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 17 Fotografia pancernika Maine krótko po wprowadzeniu do służby. TekstJarosław Palasek Nawodna część kadłuba okrętu włącznie z nadbudówkami pomalowana jest na biało, a elementy powyżej pokładu nadbudówki na ciemnożółto. Fot. Library of Congress, Detroit Publishing Company Collection

Am e” erykańs ik „Main ki pancern część II

Historia operacyjna okrętu przechodząc również w tym czasie inspek- dry, którą tworzyły: krążowniki flagowy W dniu 5 listopada 1895 roku Maine, cję. Uznany za gotowy do służby operacyj- New York oraz Cincinnati (C-7), Columbia drugi i ostatni z amerykańskich pancerni- nej, w dniu 16 grudnia okręt został włączo- ( C-12) i Montgomery, a także pancerniki ków drugiej klasy, opuścił New York Navy ny w skład Eskadry Północnoatlantyckiej Indiana (B-1) i Maine, spędziły na wodach Yard udając się na zatokę Sandy Hook dowodzonej przez kontradmirała Fran- Karaibów. W połowie maja okręt cumo- w stanie New Jersey. Po dwudniowym po- cisa M. Bunce. Zaliczywszy krótki postój wał w Norfolk w stanie Virginia, a w dniu stoju na kotwicy jednostka przeszła do za- w Newport jednostka przeszła do Tomp- 8 czerwca zawinął do Key West na Flory- toki Gardiners w zachodniej części Long kinsville w stanie Nowy Jork, gdzie zawi- dzie gdzie zluzował monitor Amphitrite Island w stanie Nowy Jork. Następnie okręt nęła 23 grudnia. Następnego dnia Ma­ (M-2). Od połowy czerwca Eskadra admi- udał się do Newport w stanie Rhode Island ine odszedł na południe kotwicząc w dniu rała Bunce prowadziła manewry na akwe- gdzie od 16 do 23 listopada zakończono Bożego Narodzenia 1895 roku koło Fort nach od Nantucket do wejścia na zatokę na nim prace wyposażeniowe oraz prze- Monroe w stanie Virginia. Chesapeake. W lipcu okręty Eskadry, któ- prowadzono testowe strzelanie torpedowe. Przez kolejny rok służby Maine opero- rą tworzyły wówczas: flagowy New York, Wieczorem 22 listopada stojący w porcie wał w składzie tej samej Eskadry. Okręt pancerniki Indiana, Texas i Maine, krą- Maine był obiektem ćwiczebnego „ataku” uczestniczył w wielu manewrach, ćwicze- żowniki Cincinnati, Montgomery, Newark torpedowca Cushing. Mimo oświetlania niach, i szkoleniach na wodach przyle- (C-1), Raleigh (C-8) i Columbia, moni- basenu portowego reflektorami pancer- głych do wschodniego wybrzeża Stanów tor Terror (M-4) oraz taranowiec Katah­ nika, torpedowiec zdołał podejść do nie- Zjednoczonych oraz Morzu Karaibskim. din kotwiczyły w Tompkinsville stanowiąc go na odległość niecałych 1,4 tys. metrów, W dniu 2 lutego pokład stojącego na ko- najsilniejszy zespół floty zgrupowany do po czym bez przeszkód opuścił port. Na- twicy koło Fort Norfolk w stanie Virginia tej pory na akwenie portu nowojorskiego. stępnie Cuhsing ponownie wszedł do por- pancernika wizytowali zastępca sekreta- Następnie zespół odbył wspólne ćwicze- tu podchodząc do ataku pod osłoną brze- rza marynarki William McAdco oraz do- nia, min. z milicją morską, po których od- gu. Tym razem jednostka została wykryta, wódca Norfolk Navy Yard kontradmirał szedł na południe. ale zaledwie na 20 sekund przed zajęciem George Brown. Po zakończeniu wizyty Pod koniec lipca Maine przeszedł pozycji do strzału torpedowego, a więc pancernik odszedł na kilkunastodniowy do Key West na Florydzie gdzie stanowił w czasie uniemożliwiającym adekwat- przegląd do stoczni w Norfolk. W dniu prewencyjne zabezpieczenie przybyłych ną reakcję artylerii pancernika. Usprawie- 22 lutego stojące na kotwicy koło Old Po- do Stanów Zjednoczonych jednostek od- dliwieniem niepowodzenia obrony okrętu int Comfort flagowy krążownik pancerny bywających ustanowioną przez władze sta- było niewielkie doświadczenie operacyj- admirała Bunce New York (ACR-2), krą- nowe kwarantannę ospy. Zluzowany w wy- ne jego załogi. W dniu 25 listopada Maine żownik pancernopokładowy Montgome­ konywaniu tego zadania przez krążownik zawinął do Portland w stanie, którego na- ry (C-9) oraz Maine, podniosły wielką galę Montgomery, Maine patrolował wody ota- zwę nosił. Po czterodniowym postoju pan- banderową dla uczczenia urodzin Geo- czające Florydę w ramach operacji zwal- cernik wyszedł w morze na kolejne próby rge Washingtona. Marzec okręty Eska- czania morskiego przemytu. W dniu

18 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik „Maine”

2 sierpnia okręt powrócił na Hampton łogi pancernika, który zdołał doholować wspólnie. Podczas pobytu w Port Royal Roads, a następnie wszedł do Norfolk jednego z tonących do zrzuconej w mię- pancerniki uczestniczyły min. we wspól- Navy Yard, w której doku przeprowadzo- dzyczasie boi ratunkowej. Opuszczona nych ćwiczeniach torpedowych. Następ- no czyszczenie i malowanie jego dna. Dwa z kolei z prawej burty łódź ratunkowa zo- nie, w dniu 3 kwietnia okręty odeszły dni później batalion marynarzy pancer- stała przewrócona przez fale kilka metrów ku Hampton Roads, aby dołączyć do Eska- nika uczestniczył w paradzie w Newport od burty jednostki. Szczęśliwie, wszyst- dry Północnoatlantyckiej. Trzy dni póź- odbieranej przez gubernatora stanu Po- kich siedmiu członków jej obsady zdo- niej Maine wszedł na przegląd do Norfolk łudniowa Karolina Williama H. Ellerbe. łano uratować przy użyciu lifelin. Mimo Navy Yard. Rankiem 19 kwietnia Eska- W dniu 10 sierpnia załoga Maine uczestni- tak brawurowej akcji ratunkowej trzech dra admirała Bunce złożona z flagowego czyła w spotkaniu rekreacyjnym maryna- członków załogi Maine nie odnalezio- krążownika pancernego New York, pan- rzy Eskadry u Old Point Comfort. W jego no. Kolejny wypadek na pancerniku miał cerników Texas i Maine, krążownika Ra­ ramach załogi uczestniczyły w rywalizacji miejsce 11 lutego, kiedy to podczas noc- leigh oraz monitorów Amphitrite i Terror sportowej, koncertach okrętowych zespo- nego strzelania przedwczesny wybuch na- opuściła kotwicowisko koło Fort Monroe łów muzycznych i wspólnej mustrze, pod- boju działa jednofuntowego zranił trzech, i odeszła do Nowego Jorku. Tam 27 kwiet- czas gdy oficerowie brali udział w wiel- obsługujących je marynarzy. Samo ćwi- nia jej jednostki uczestniczyły w rewii kim balu okolicznościowym. W dniu czenie blokowania portu również nie oka- morskiej związanej z odsłonięciem Mau- 24 sierpnia pancernik został oddelego- zało się sukcesem, bowiem we mgle wcze- zoleum Generała Granta2. Paradę okrę- wany do Tompkinsville. Tam, cztery dni snym wieczorem 13 lutego przez linię tów odbierał wówczas z pokładu kanonier- później znalazł się wśród 12 okrętów sta- czterech1 jednostek blokady zdołał prze- ki Dolphin prezydent William McKinley. nowiących zespół powitalny prominent- drzeć się „krążownik dynamitowy” Ve­ Koniec czerwca Maine spędził na prze- nego przedstawiciela rządu chińskiego Li suvius. Dwa dni później okręty Eskadry glądzie w stoczni marynarki w Nowym Hung Changa, który przybył do Nowego odbyły strzelanie artyleryjskie z dział ar- Jorku. W dniu 21 czerwca jego marynarze Jorku na liniowcu St. Louis. Chiński po- tylerii głównej i drugiego kalibru do ce- wraz z członkami załóg pancernika India­ lityk odebrał na Lower Bay z kanonierki lów pływających na dystansach od 365 m na, krążownika Detroit (C-10), monitorów Dolphin paradę amerykańskiej nowej flo- do 915 m. W dniu 18 lutego do Charle- Terror i Puritan (M-1) oraz hulku Vermont ty w pełnej gali banderowej. Prezentacja ston przybył Sekretarz Marynarki Hilary wspomagali gaszenie pożaru, który wy- ta miała zachęcić Chiny do zakupu w Sta- A. Herbert, który na redzie portu odebrał buchł w stoczniowym magazynie uzbro- nach Zjednoczonych nowoczesnych okrę- paradę jednostek admirała Bunce. Wraz jenia Nr 13. Na początku lipca Maine od- tów wojennych. W październiku Eskadra, z gubernatorem stanu Południowa Karo- był rejs z rezerwistami floty do Woodland którą tworzyły wówczas flagowy krążow- lina Williamem H. Ellerbe, burmistrzem Beach. Wieczorem 9 lipca powrócił z nie- nik pancerny New York, pancerniki India­ miasta Charleston Jamesem A. Smythem go do ujścia rzeki Delaware, które opu- na, Texas i Maine, krążowniki Columbia, oraz licznymi oficjelami państwowymi ścił po południu następnego dnia. Podczas Raleigh i Montgomery oraz monitor Am­ i stanowymi Sekretarz Herbert zaokręto- ostatniej dekady lipca okręt uczestniczył phitrite miała okazję ponownie potwier- wał na kuter Colfax, na którego pokładzie wraz z pancernikami Texas i Massachu­ dzić właściwości morskie swych okrętów. przepłynął wzdłuż szyku Eskadry. Po doj- setts, slupem Portsmouth i torpedowcem Podczas przejścia z Fort Monroe, które- ściu do flagowego krążownika pancerne- Ericsson we wspólnych manewrach na wo- go kotwicowisko opuściły w dniu 12 paź- go New York na kuter przeszedł admirał dach cieśniny Long Island. W ich ramach dziernika, okręty admirała Bunce dosta- Bunce, po czym będący teraz flagowcem doroczne ćwiczenia na jednostkach odbyli ły się w ciężki sztorm. Prędkość wiatru Eskadry Colfax dobił do burty Maine. członkowie milicji morskiej ze stanów New huraganu, który sformował się w Zatoce Po przejściu wszystkich oficjeli na pan- Jersey, New York i Rhode Island oraz bata- Meksykańskiej i objął wschodnie wybrze- cernik odbyła się na nim uroczystość, lion rezerwistów floty ze stanu New Jersey. że Ameryki od Florydy aż po Nową Fun- podczas której Sekretarz Herbert odzna- Wieczorem 26 lipca torpedowiec Eircsson, landię przekraczała 160 km/h. Zachowaw- czył jego załogantów złotymi medalami który wyszedł z New London przeszedł szy mimo to integralność, dwa dni później za dzielność przyznanymi im za poświę- niezauważony w odległości mniejszej niż zespół dotarł do Tompkinsville w stanie cenie w walce ze sztormem. Otrzymali je 750 m od pancerników mimo oświetla- Nowy Jork. W dniu 22 grudnia wraz z New marynarz, który wyskoczył za burtę, aby nia akwenu ich reflektorami. Rankiem York – okrętem flagowym admirała Bunce, ratować będących w wodzie kolegów oraz 29 lipca, kiedy Maine wracał po zakończe- Maine zakotwiczył koło Fort Monroe. sternik łodzi ratunkowej śpieszącej toną- niu ćwiczeń z Fishers Island na kotwico- Na początku 1897 roku zespół admi- cym z pomocą. Po przeokrętowaniu gości wisko w Tompkinsville na akwenie portu rała Bunce prowadził manewry, w ra- na Colfax, jeszcze tego samego dnia Maine nowojorskiego, był zmuszony do manew- mach których ćwiczył min. blokadę por- odszedł do Port Royal w stanie Południo- rowania na zatłoczonej małymi statka- tu Charleston w Południowej Karolinie. wa Karolina. mi pasażerskimi East River. Chcąc unik- Eskadrę tworzyły wówczas flagowy krą- W dniu 26 lutego wraz z pancernikiem nąć wówczas kolizji z parowcem Isabella, żownik pancerny New York, pancerni- Texas, Maine zawinął do Nowego Orleanu, pancernik uderzył w pirs portowy oraz sta- ki Maine i Indiana, krążowniki Marble­ gdzie obydwa okręty w towarzystwie fran- ranował stojącą przy pirsie Nr 46, należą- head i Columbia oraz monitor Amphitrite cuskiego krążownika Iphigénie uświetnia- cą do New York, New Haven and Harford (M-2). W dniach 5-6 lutego jednostki ope- ły swą obecnością doroczny festiwal Mar- Railroad Company barkę do przewozu wa- rujące około 40 mil na południe od przy- di Gras. Opuściwszy ujście Mississippi gonów Nr 21. Następnie odchodzący Ma­ lądka Hatteras dostały się pod wpływ w dniu 11 marca obydwa pancerniki skie- 1. Marblehead i Amphitrite pozostawały wówczas silnego sztormu. Fale zmyły wówczas rowały się ku Port Royal. Pięciodniowe w porcie. z Maine czterech marynarzy mocujących przejście morzem pokazało, że dzięki po- 2. Generał Armii Ulysses S. Grant (27.4.1822- 23.7.1885). Jeden z wybitnych dowódców Unii w okre- wyposażenie na pokładzie. Na ratunek dobnej prędkości i właściwościom ma- sie Wojny Secesyjnej, 18-ty Prezydent Stanów Zjedno- im skoczył do wody inny z członków za- newrowym obydwa okręty mogą operować czonych (4.3.1869-4.3.1877).

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 19 Amerykański pancernik „Maine” ine otarł się dziobem z lewej burty o sta- nostki uczestniczyły we wspólnych, dwu- stacjonujący w Port Royal pancernik prze- tek wycieczkowy Chancellor, co wzbudziło tygodniowych manewrach oceanicznych. szedł przegląd kadłuba w suchym doku panikę wśród ponad 400 przebywających Odbyły się one pomiędzy latarniowcem tamtejszej stoczni państwowej. Na począt- na nim pasażerów. W wyniku zderzenia Martha’s Vineyard i wybrzeżem stanu Ma- ku listopada okręt powrócił do Eskadry z Maine kadłub załadowanej 10 pustymi ine. Po zakończeniu ćwiczeń okręty zawi- Północnoatlantyckiej uczestnicząc z nią wagonami barki został poważnie uszko- nęły do Portsmouth, a później do Portland w ćwiczeniach u Wschodniego Wybrzeża, dzony tak, że zatonęła ona później wraz gdzie 31 sierpnia brały udział w obchodach które odbywały się w trudnych warunkach z ładunkiem, a jej załogę podjął holownik. święta stanu Maine. Następnie zespół, któ- pogodowych. Po ich zakończeniu, w dniu Szczęśliwie nikt z pasażerów, ani członków ry tworzyły wówczas krążowniki pancer- 15 listopada pancerniki Indiana i Maine załóg jednostek biorących w incydencie ne New York i Brooklyn oraz pancerniki wraz z monitorem Terror rzuciły kotwice poważnie nie ucierpiał. Lekkie uszkodze- Indiana, Massachusetts, Iowa, Texas i Ma­ na Hampton Roads. nia, które odniósł pancernik zostały usu- ine ponownie wyszły w morze. W dro- W międzyczasie zdecydowano, że go- nięte później siłami jego załogi3. dze na południe, podczas której dołączył towy do działania w rejonie konfliktu Rankiem 2 sierpnia Eskadra Północno- do nich monitor Puritan, okręty prowadzi- z Hiszpanią okręt zostanie przebazowa- atlantycka, którą od maja tego roku do- ły wspólne ćwiczenia taktyczne. Przez trzy ny do znacznie bliższego Kuby Key West wodził kontradmirał Montgomery Sicard, dni od 7 września, kiedy Eskadra operowa- na Florydzie. Stamtąd, na wyraźne wezwa- a tworzyły krążowniki pancerne flago- ła na Hampton Roads, jej wspólne manew- nie amerykańskiego konsula, którym był wy New York, i Brooklyn (ACR-3), pancer- ry oraz indywidualne ćwiczenia okrętów wówczas generał Fitzhugh Lee4, jednost- niki Indiana, Massachusetts (B-2) i Ma­ obserwował z pokładu kanonierki Dolphin ka miałaby przejść bezpośrednio do Ha- ine, a także monitor Puritan (uzupełnił Zastępca Sekretarza Marynarki Theodo- wany. Prezentując banderę amerykańską skład Eskadry dwa dni później), opuści- re Roosevelt. W dniu 10 września Eskadra na Kubie okręt miałby stanowić ochro- ła kotwicowisko w Tompkinsville i uda- zawinęła do Newport, aby po kilku dniach nę zagrożonego bezpieczeństwa i przed- ła się do Newport w stanie Rhode Island. przejść do Nowego Jorku. sięwzięć biznesowych obywateli amery- Podczas marszu, kiedy to dołączył do nich Wzrost napięcia pomiędzy Hiszpanią kańskich. Po przybyciu do Hawany jego torpedowiec Porter, okręty prowadziły i Stanami Zjednoczonymi, które wspierały dowódca miał nawiązać współpracę z kon- wspólne ćwiczenia. Na miejscu na Eskadrę antyhiszpańskie powstanie na Kubie spo- sulatem, a w przypadku przerwania ka- oczekiwał pancernik Iowa (B-4) oraz kano- wodował, że w dniu 8 października Sekre- blowej łączności telegraficznej zapewniać nierka Dolphin, która dotarła z New Lon- tarz Marynarki John D. Long zdecydował komunikację z Departamentem Stanu. don. Dzięki temu po przybyciu do Newport o wysłaniu w rejon konfliktu okrętu wojen- Jednostka miała ponadto stanowić azyl admirał Sicard dowodził najpotężniejszym nego. Aby jednak nie narażać się na posą- dla szukających schronienia, prześlado- zespołem floty amerykańskiej, jaki sfor- dzenie o koncentrację floty w pobliżu wód mowano do tamtej pory. W Newport jego kubańskich, gotowa do natychmiastowego 3. Powołana komisja śledcza w raporcie przedstawio- nym 4.08.1898r. zastępcy sekretarza marynarki Theodo- okręty i marynarze wzięli udział w odby- działania jednostka miała bazować w Port re Rooseveltowi nie stwierdziła winy dowódcy Maine. wających się tam uroczystościach na cześć Royal. Do pełnienia roli takiego okrętu wy- Wyraziła mu wręcz uznanie za doskonałe manewrowa- Eskadry Północnoatlantyckiej oraz nowo- brano znany z dobrego wyszkolenia i sub- nie, dzięki któremu uniknięto śmierci wielu osób. 4. Fitzhugh Lee (19.11.1835-28.4.1905), były guber- jorskiego jachtklubu. Ich linia stanowiła ordynacji załogi Maine, który wyłączony nator stanu Virginia (1.1.1886-1.1.1890), jeden z trzech widowiskową atrakcję zarówno w dzień, ze składu Eskadry Północnoatlantyckiej generałów Konfederatów, którzy po klęsce w Wojnie Se- cesyjnej pełnili służbę w Armii Stanów Zjednoczonych. jak i oświetlona światłami elektryczny- został przebazowany do Południowej Ka- Konsul generalny USA w Hawanie w latach 1896-1898. mi w nocy. Następnie, od 5 sierpnia jed- roliny. W drugiej połowie października

Pancernik Maine na tle Zamku Morro podczas wejścia do portu w Hawanie w dniu 25 stycznia 1898 roku. Fot. U.S. Navy

20 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik „Maine”

ny festiwal Mardi Gras. Następnego dnia sama Eskadra, którą tworzyły wówczas: flagowy krą- żownik pancerny New York oraz pancerni- ki Texas, Indiana, Mas­ sachussetts i Iowa do- tarła na wody przyległe do Florydy. Opuściwszy Key West Maine spotkał się z nimi koło latarni Sand Key, po czym cały zespół odszedł ku wy- spom Dry Tortuga. Dla usprawiedliwie- nia wysłania pancerni- ka na Kubę Amerykanie wykorzystali wcześniej zapowiadane zawinię- cie do Hawany dwóch okrętów niemieckich5. Wizyta ta stawiała bo- wiem Hiszpanię w nie- zręcznej sytuacji wy- kazując nierówne traktowanie jednostek różnych państw. Bezpo- średnią decyzję o wysła- niu Maine do Hawany podjęto na specjalnym Maine w basenie portu hawańskiego w lutym 1898 roku. Fot. Library of Congress, Detroit Publishing Company Collection spotkaniu w Białym wanych obywateli amerykańskich. Wy- 9 stycznia mistrzostwa Eskadry Północno- Domu, które odbyło się przed południem brany już uprzednio do działań na wodach atlantyckiej w bejsbolu, co drużyna pan- 24 stycznia 1898 roku. Oprócz prezyden- kubańskich Maine przeszedł do Norfolk cernika uczyniła w starciu z zespołem krą- ta McKinleya uczestniczyli w nim min. Se- gdzie miał zostać przygotowany do plano- żownika Marblehead. kretarz Marynarki John D. Long oraz za- wanej misji. W dniu 6 grudnia pancernik Zamieszki, które wybuchły w Hawanie stępca Sekretarza Stanu William R. Day. został zadokowany w stoczni marynarki w dniu 12 stycznia 1898 roku spowodowa- Oficjalnie wizyta jednostki miała mieć w Portsmouth, po czym dokonano czysz- ły, że konsul Lee wysłał do dowódcy Ma­ charakter kurtuazyjny, z intencją jej od- czenia i malowania kadłuba, a także na- ine umówiony sygnał żądając, aby okręt wzajemnienia przez jeden z okrętów hisz- praw jego części podwodnej. Po zakończe- przybył na Kubę. Następnego dnia, zanim pańskich w którymś z głównych portów niu prac stoczniowych, w dniu 10 grudnia z Hawany wyszła kolejna depesza potwier- Stanów Zjednoczonych6. Decyzja Prezy- jednostka opuściła Hampton Roads kieru- dzająca wezwanie, gwałtowne zamieszki denta została przekazana przez Sekretarza jąc się ku Florydzie i pięć dni później do- ustały i zagrożenie dla obywateli Stanów Longa admirałowi Sicardowi za pośrednic- tarła do Key West. Dołączywszy do ba- Zjednoczonych przestało istnieć. W tej twem jednostki łącznikowej Dupont, a ad- zujących tam krążowników Montgomery sytuacji konsul Lee zrezygnował z pono- mirał niezwłocznie wydał odpowiedni roz- i Detroit oraz trzech torpedowców pancer- wienia żądania tym bardziej, że przybycie kaz dowódcy Maine. Późnym wieczorem nik miał oczekiwać na ewentualne wezwa- amerykańskiego okrętu do Hawany mo- 24 stycznia okręt odszedł od Eskadry i ob- nie konsula w Hawanie. W międzyczasie gło jedynie zaognić sytuację. W między- rawszy kurs na Kubę rankiem następnego Maine prowadził też inne działania na wo- czasie w Waszyngtonie prezydent William dnia zawinął do Hawany. Przybycie pan- dach Florydy, a jego wolna od służby zało- McKinley oraz Sekretarz Marynarki John cernika, chociaż wcześniej anonsowane, ga odpoczywała. Nocą z 22 na 23 grudnia D. Long analizowali możliwość wysłania było zaskoczeniem dla konsula Lee. Mimo, barkas pancernika zastępujący w służbie Maine do Hawany z wizytą kurtuazyjną. że Stany Zjednoczone i Hiszpanię niewiele patrolowej kutry kontroli skarbowej prze- Ponieważ w ówczesnej sytuacji spotkało dzieliło wówczas od otwartego konfliktu, chwycił u wejścia do Key West dwa szku- się to ze sprzeciwem rządu Hiszpanii przy- zawinięcie Maine zostało za to przychyl- nery podejrzewane o przewożenie kontra- stąpiono do analizowania innych możli- nie przyjęte przez władze i mieszkańców bandy. Zatrzymane, zostały one następnie wości działania. Hawany. Pancernik ustawiono na boi Nr 4 skontrolowane przez pododdział pryzo- W dniu 22 stycznia Sekretarz Long prze- wy pancernika. Wigilię i Boże Narodzenie kazał admirałowi Sicardowi polecenie od- 5. W dniu 23.1.1898 r. do Hawany weszły niemieckie 1897 roku okręt spędził na kotwicy impo- delegowania ze składu Eskadry Północno- okręty szkolne Charlotte i Geier. Inaczej jednak niż rela- nująco oświetlony kolorowymi światłami. atlantyckiej pancerników Maine i Texas cje ze Stanami Zjednoczonymi stosunki niemiecko-hisz- pańskie były przyjazne. Do początków następnego roku jego za- do Nowego Orleanu, gdzie od 17 lutego 6. W dn. 19-25.2.1898 r. z wizytą kurtuazyjną w No- łoga wypoczywała broniąc min. w dniu miały uświetniać swoją obecnością dorocz- wym Jorku przebywał hiszpański krążownik Vizcaya.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 21 Amerykański pancernik „Maine” w samym środku portu w miejscu gdzie Dowódcy pancernika Maine administracja portowa zwyczajowo sta- Komandor Arent Schuyler Crowninshield 21.07.1894 – 10.04.1897 wiała okręty wojenne. Komandor Charles Dwight Sigsbee 10.04.1897 – 15.02.1898 Przez ostatnie dni stycznia i począ- tek lutego Maine pozostawał w porcie. mal nienaruszona. Płonący okręt szybko którzy na miejscu mieli rozpoznać skutki Jego załoga szeregowa, której nie udzie- osiadł na dnie basenu portowego, które- katastrofy. lano zgody na zejście na ląd, znajdowa- go wody zgasiły ogień. W chwili wybuchu Spośród przebywających w chwili kata- ła się w podwyższonej gotowości podej- większość członków załogi Maine prze- strofy na pokładzie Maine 350 członków mując dodatkowe zabezpieczenia przed bywała na okręcie – tylko 4 oficerów było jego załogi7, 252 zginęło lub zostało uzna- możliwym sabotażem. Część kotłów pan- na lądzie. Na pokładzie pancernika czu- nych za zaginionych. Katastrofę przeży- cernika była pod parą tak, aby oprócz za- wali wachtowi, a w gotowości znajdowa- li niemal wszyscy (oprócz dwóch) oficero- silania urządzeń okrętowych wykorzy- ła się obsada łodzi patrolującej akwen wo- wie okrętu. Uratowano łącznie 24 oficerów stywanych podczas postoju możliwe było kół niego. Wolni od służby marynarze oraz 74 podoficerów i marynarzy pan- szybkie wyjście jednostki w morze oraz jednostki spali lub odpoczywali w kubry- cernika, z których 59 było rannych. Skut- obsługa dział artylerii głównej. Wieczo- kach na dziobie. Po eksplozji, na pancer- kiem wybuchu była destrukcja dziobo- rem 30 stycznia dowódca pancernika wraz niku nastąpiło zamieszanie, w którym wej części Maine na długości około 30 m, z kilkoma oficerami obserwował corri- ocaleli członkowie załogi przede wszyst- której zniszczone i pogięte fragmenty wy- dę i chociaż byli otoczeni przez kibicują- kim starali się wydostać na pokład. Dzię- stawały ponad wodę. Śródokręcie jednost- cych Kubańczyków nie odczuwali wrogo- ki jednak oświetleniu reflektorami z brze- ki zostało uszkodzone, a znajdujące się ści. W dniu 9 lutego do Hawany zawinął gu i pobliskich jednostek dowódca Maine na nim kominy przewrócone. Część ru- torpedowiec Cushing, który oprócz dosta- szybko zorientował się w sytuacji i po wy- fowa okrętu pozostała natomiast niemal wy zaopatrzenia zapewniał łączność Ma­ daniu rozkazu opuszczenia okrętu dal- nienaruszona. Pancernik osiadł na dnie ine z dowódcą Eskadry Północnoatlantyc- sza ewakuacja przebiegała już sprawnie. basenu portowego na pozycji o współrzęd- kiej w Key West. Podczas rejsu torpedowca Zainicjowane naprędce próby dotarcia nych: φ=23°08′07″N i λ=82°20′38″W na Kubę miał miejsce wypadek, kiedy do członków załogi uwięzionych we wnę- w miejscu, które znajdowało się w odległo- to jeden z członków jego załogi wypadł trzu kadłuba okrętu zakończyły się jednak ści ~480 m na wschód od najbliższego na- za burtę i utonął. Ciało marynarza zo- niepowodzeniem. Znajdujący się w wodzie brzeża i ~950 m na południowy wschód stało wystawione na pokładzie pancerni- rozbitkowie zostali podjęci przez przyby- od zamku Real Fuerza. Ponieważ głębo- ka, a po zakończeniu ceremonii żałobnej, łe na miejsce katastrofy łodzie i w więk- kość wody basenu wynosiła w tym rejo- w dniu 11 lutego Cushing zabrał je do Sta- szości przewiezieni na pokłady należącego nie portu 10-11 m, przy niskiej wodzie nów Zjednoczonych. Dwa dni później do amerykańskiej Ward Line statku pasa- śródokręcie Maine znajdowało się tuż pod na pokładzie Maine gościła Clara Barton, żerskiego City of Washington oraz hiszpań- jej powierzchnią, podczas gdy jego część założycielka Amerykańskiego Czerwo- skiego krążownika Alfonso XII. Pierwsze rufowa była nad wodą. Podczas wyso- nego Krzyża, która przybyła do Hawany informacje o katastrofie zostały przesła- kiej wody cały wrak pancernika był zala- z pomocą medyczną dla dotkniętych kry- ne telegraficznie do Key West niemal na- ny, a nad wodę wystawały tylko szczątki zysem obywateli kubańskich. tychmiast po eksplozji, a jeszcze przed masztu przedniego oraz niemal nienaru- Tuż po 21:40 wieczorem 15 lutego północą swój oficjalny meldunek wysłał szony maszt główny. Liczne elementy okrę- na pancerniku dał się słyszeć odgłos nie- dowódca Maine. Tuż po północy 16 lute- tu znajdowały się w pewnym oddaleniu wielkiej eksplozji, a chwilę później okrę- go depesza ta dotarła do Sekretarza Longa, od wraku, a wiele zostało w ciągu kolej- tem wstrząsnął potężny wybuch, który a jeszcze przed świtem otrzymał ją Prezy- nych dni wyrzuconych na brzeg. zniszczył jego część dziobową. Uszkodzo- dent McKinley. Przed południem oddele- 7. W niektórych źródłach podawane są inne dane do- ne zostało śródokręcie jednostki, pod- gowano z Key West do Hawany mały za- tyczące liczby członków załogi zaokrętowanych wówczas czas gdy jej cześć rufowa pozostała nie- opatrzeniowiec Fern z kilkoma oficerami, na pancerniku. Wrak pancernika Maine na fotografii wykonanej w porcie w Hawanie około 1900 roku. Fot. Library of Congress, Detroit Publishing Company Collection

22 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik „Maine”

Ocaleli z katastrofy członkowie zało- stępca dowódcy Maine. Propozycja wspól- burty pancernika. Mogło ono świadczyć gi Maine włącznie z dowódcą pancerni- nego prowadzenia śledztwa, którą przed- zarówno o wybuchu zewnętrznym jak ka komandorem Charlesem D. Sigsbee stawił hiszpański gubernator Kuby Ramón i wewnętrznej eksplozji magazynów amu- i jego zastępcą komandorem podporucz- Blanco y Erenas nie spotkała się z uzna- nicji. Nurkowie odnotowali, że komplet- nikiem Richardem Wainwrightem pozo- niem Amerykanów. Wobec skompliko- nej destrukcji uległy magazyn amunicji stawali w Hawanie. Kierujący działania- wanej sytuacji prawnej wraku, jako ekste- dział 6-funtowych oraz ładunków miota- mi bezpośrednio po katastrofie komandor rytorialnej jednostki wojennej na wodach jących kalibru 152 mm, a tylko częściowo Sigsbee przeniósł się na City of Washing­ obcego państwa, Hiszpanie postanowi- zniszczony został magazyn ładunków mio- ton, a później do hawańskiego hotelu „In- li zostawić bezpośrednie śledztwo komisji tających artylerii głównej 254 mm11. Nie glaterra”. Miejsce katastrofy zostało szybko komandora Sampsona. Sami natomiast po- eksplodowała natomiast większość zmaga- zabezpieczone przez lokalną administra- wołali pod przewodnictwem komandora zynowanych pocisków dużego kalibru. cję kubańską oraz flotę hiszpańską, któ- Pedro Perala własną, niezależną komisję, Prace Komisji komandora Sampsona ra ustanowiła akwen zakazany w promie- której prace miały opierać się na obserwa- opierały się nie tylko na zeznaniach nur- niu 100 metrów od wraku. Następnego cjach hiszpańskich nurków oraz analizach ków i zbieraniu dowodów rzeczowych, ale dnia po katastrofie flagi na budynkach ad- oficerów artylerii okrętowej. także na przesłuchaniach ocalałych człon- ministracyjnych w Hawanie zostały kur- Dzień po powołaniu Komisji z Key West ków załogi pancernika. Odebrano także tuazyjnie opuszczone do połowy masz- wyszła do Hawany jednostka hydrogra- zeznania od kubańskich i amerykańskich tów8. Przez kolejne dni władze hiszpańskie ficzna Bache ze sprzętem i nurkami, prze- mieszkańców Hawany. Wśród rozpatry- we współpracy z konsulem Lee wspo- jętymi także z krążownika New York, wanych przez Komisję hipotez zainicjowa- magały rozbitków z Maine. W szpitalach którzy mieli wspomagać jej prace. Sama nia katastrofy Maine znajdowały się: błąd w Hawanie zostali umieszczeni ranni ma- Komisja rozpoczęła śledztwo w dniu 21 lu- załogi (zwarcie instalacji elektrycznej, nie- rynarze, z których ośmiu zmarło9. Kil- tego przybywszy do Hawany na jednostce umyślne zaprószenie ognia w magazynie ku innych rannych przewieziono na Fern służby oznakowania nawigacyjnego Man­ amunicji, czy utrzymywanie niewłaści- i jednostce hydrograficznej Bache do Key grove, która zacumowana w pobliżu wra- wej temperatury w magazynach amunicji West na Florydzie gdzie najpierw podda- ku przez cały okres pracy była jej bazą. lub przyległych do nich bunkrach węglo- no ich kwarantannie ze względu na szerzą- Następnego dnia z Key West wyszedł na- wych), samozapłon prochu w magazynie ce się ówcześnie choroby zakaźne. Zwłoki leżący do Merritt & Capman Derrick and amunicji bądź węgla w bunkrze węglo- 19 poległych członków załogi pancerni- Wrecking Company parowiec Right Arm wym, wybuch kotła w kotłowni przyległej ka, za zgodą katolickiego arcybiskupa zo- mający być bazą wspomagających pra- do magazynu amunicji oraz sabotaż za- stały pochowane w uroczystej ceremonii cę Komisji specjalistów ratownictwa okrę- równo wewnątrz, jak i na zewnątrz okrę- na Cementerio de Cristóbal Colón w Veda- towego. Bazą komandora Sigsbee stał się tu. Wieczorem 26 lutego Mangrove opuścił do koło Hawany. Ciała innych, także zmar- w okresie śledztwa najpierw zaopatrzenio- Kubę i następnego ranka zawinął do Key łych w szpitalach rannych, przewiezio- wiec Fern, a później krążownik Montgome­ West. Tam członkowie Komisji powróci- no na Florydę i pochowano na cmentarzu ry, który zastępował go do 16 marca. li na swe okręty z wyjątkiem komandora miejskim w Key West. W ciągu kolejnych dni lutego i mar- Marixa, który pozostawał na lądzie. Na- ca nurkowie prowadzili rozpoznanie wra- stępnego dnia rano Komisja wznowiła ob- Badanie przyczyn katastrofy ku Maine oraz badanie jego kadłuba, co rady w federalnym budynku Custom Ho- Niemal natychmiast po katastro- było utrudnione przez zalegający dno ba- use kontynuując przesłuchania ocalałych fie, w dniu 16 lutego prezydent Wil- senu muł. Pierwszym ich sukcesem było z katastrofy marynarzy pancernika. Jej liam McKinley zdecydował o powołaniu wydobycie dziennika okrętowego i taj- członkowie odbywali także częste konsul- do zbadania jej przyczyn specjalnej komi- nych kodów oraz innych materiałów, któ- tacje z admirałem Sicardem. sji śledczej. Miała ona pracować pod bez- re nie powinny dostać się w ręce Hiszpa- W dniu 27 lutego do Hawany przybył pośrednim nadzorem dowódcy Eska- nów. Odnaleziono także w biurze dowódcy Redfield Proctor – senator ze stanu Ver- dry Północnoatlantyckiej kontradmirała pancernika klucze do magazynów amuni- mont, który miał zapoznać się z warunka- Montgomery Sicarda, chociaż jego perso- cji i uzbrojenia, co mogło dowodzić tego, mi panującymi na Kubie oraz w jej stolicy, nalne propozycje składu (oficerów niż- że przyczyną eksplozji nie był sabotaż. Na- a także ze stanem badań katastrofy Maine. szych stopniami niż dowódca Maine) stępnie nurkowie dokonywali oględzin ra- zostały w większości odrzucone przez Pre- portując o stanie wraku, a także wydoby- 8. Trzydniową żałobę manifestowaną opuszczeniem zydenta McKinleya oraz Sekretarza Longa. wali elementy konstrukcji okrętu mogące bander do połowy zarządził na okrętach amerykańskich Ostatecznie, przewodniczym Komisji mia- świadczyć o przyczynach katastrofy. Pod- Sekretarz Marynarki John D. Long. 9. Raport Departamentu Marynarki z 4.8.1913 r. nowano komandora Williama T. Sampso- czas inwentaryzacji na powierzchni wyko- mówi o 260 członkach załogi Maine poległych i zmarłych 10 na – dowódcę pancernika Iowa będące- nywano ich dokumentację fotograficzną. bezpośrednio po katastrofie oraz o 6 marynarzach, któ- go wcześniej szefem Biura Uzbrojenia oraz Nurkowie wydobywali z wraku ciała pole- rzy zmarli w następstwie odniesionych w niej obrażeń. 10. William Thomas Sampson (9.2.1840-6.5.1902). dowódcą stacji torpedowej w Newport. głych marynarzy, a także elementy uzbro- Wykładowca Akademii Marynarki Wojennej oraz do- Członkami Komisji zostali: komandor jenia i wyposażenia oraz amunicję. wódca min. okrętu szkolnego Mayflower i krążownika French W. Chadwick dowódca krążownika Prowadzone przez nurków obserwa- pancernopokładowego San Francisco. Późniejszy kontr- admirał, dowódca Eskadry Północnoatlantyckiej, zwy- pancernego New York, były szef Biura Wy- cje podwodne wskazywały wgięcia do we- cięzca w Bitwie koło Santiago – patrz.: artykuł o pancer- posażenia oraz jego zastępca komandor wnątrz kadłuba trzech płyt poszycia, niku Texas – OW 4/2013. 11. Jako ładunki miotające dział większych kalibrów podporucznik William P. Potter – specja- które mogły świadczyć o zewnętrznym stosowano wówczas czarny proch, który nie był podatny lista w zakresie uzbrojenia i wyposażenia. charakterze inicjującej katastrofę eksplo- na samozapłon, ale za to higroskopijny. Zawierające go Skład Komisji uzupełniał w roli rzecznika zji. Na dnie basenu portowego zlokalizo- worki prochowe były przechowywane w metalowych ka- setach. W nabojach dział 6-funtowych stosowano nato- obrony komandor podporucznik Adolph wano duże, wypełnione mułem zagłębie- miast nitrocelulozowy proch bezdymny bardziej podat- Marix z hulku Vermont – wcześniejszy za- nie usytuowane naprzeciwko uszkodzonej ny na samozapłon.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 23 Amerykański pancernik „Maine”

Schemat uszkodzeń Maine wg raportów nurków przekazywanych bezpośrednio po katastrofie. Rys. „Enigineering”

Legenda: Piece of berth… – Element pokładu załogowego LONGITUDINAL SECTION – PRZEKRÓJ WZDŁUŻNY Piece of frame… – Element wręgu Nr 17 o długości ~1m Dotted line shows… – Linia przerywana pokazuje część stępki niedo­ Piece of protective… – Element pokładu ochronnego stępną dla bezpośrednich pomiarów. Point where vertical… – Miejsce pionowego załamania burty Frame – Wręg Reserve VI in Magazine: – Rezerwowy magazyn amunicji kalibru 152 mm General mud line – Poziom mułu Ships Stem – Stewa dziobowa Line of breaking… – Linia załamania poszycia dennego Station – Pozycja Water Line – Poziom wody V shaped piece… – Element w kształcie „V” o długości ~0,6 m VI in Magazine – Magazyn amunicji kalibru 152 mm PLAN – WIDOK Z GÓRY VI Pdr mag – Magazyn amunicji dział 6-funtowych Bilge keel – Stępka przeciwprzechyłowa X in: Shell room – Magazyn pocisków kalibru 254 mm Line of break… – Linia załamania poszycia dennego X in Magazine – Magazyn ładunków miotających kalibru 254 mm

Podczas nieobecności członków Komisji wiono bazę Right Arm. Tego samego dnia kontynuowała prace na pokładzie pancer- nurkowie oraz specjaliści od ratownictwa członkowie Komisji powrócili na Mangro­ nika Iowa. W Hawanie pozostali koman- okrętowego kontynuowali prace. W szcze- ve do Hawany spędzając tam kolejne dni. dorowie Sigsbee i Wainwright, którzy jako gólności koncentrowały się one na kolej- Wieczorem 15 marca Komisja ponownie przedstawiciele dowództwa Maine pro- nych, dokładnych badaniach wraku dla opuściła Kubę i rankiem następnego dnia wadzili prace inwentaryzacyjne w imie- potwierdzenia lub obalenia przyjętych przybyła do Key West. Tam jej członkowie niu rządu amerykańskiego oraz kapelan przez Komisję hipotez. Rankiem 3 marca mieli zająć się szczegółowym studiowa- okrętowy pancernika John P. Chadwick nad Hawaną przeszła potężna burza, która niem planów pancernika, mając powrócić mający opiekować się wydobytymi z wra- spowodowała przerwanie prac nurkowych do Hawany tylko w przypadku odkrycia ku ciałami poległych. Wieczorem 16 mar- wznowionych tego dnia po południu. przez nurków nowych, istotnych dowo- ca Kubę opuścił należący do Plant Line Z prawej burty Maine zakotwiczyła wów- dów. W międzyczasie najpierw komandor parowiec Olivette, na którego pokładzie czas baza Merritt, a po lewej burcie pan- Marix, a później cała Komisja odbyła kon- do Tampy powróciło kilkunastu członków cernika duża barka. Za rufą wraku usta- sultacje z admirałem Sicardem, po których załogi Maine.

24 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik „Maine”

Po niemal miesiącu od rozpoczęcia cji pancernika. W ostatniej, ósmej konklu- jako ostatni zaopatrzeniowca Fern opuścili prac Komisja zredagowała swój raport zji Komisja stwierdzała, że nie jest w stanie Hawanę konsul Fitzhugh Lee i wicekonsul i w dniu 21 marca przedstawiła go admi- przypisać nikomu personalnej odpowie- Joseph Springer. Towarzyszył im Walter rałowi Sicardowi. Raport zawierał osiem dzialności za zniszczenie Maine. W dniu B. Barker – konsul amerykański w Sagua konkluzji, z których pierwsza odnosiła się 22 marca Raport komisji komandora la Grande. Następnego dnia rano jednost- do przybycia Maine do Hawany. W dru- Sampsona został zaakceptowany przez ad- ki zawinęły do Key West. giej określono stan okrętu przed eksplo- mirała Sicarda. W dniu 28 marca raport Komisji ko- zją potwierdzając doskonałą dyscyplinę Prowadząca prace równolegle z komisją mandora Sampsona został przedstawiony i prawidłowość pełnienia wacht przez za- komandora Sampsona hiszpańska Komi- opinii publicznej, a 5 kwietnia zaakcepto- łogę, prawidłowe zabezpieczenie i moni- sja Śledcza, inaczej niż Amerykanie za źró- wało go Ministerstwo Marynarki. Mimo, torowanie magazynów amunicji i głowic dło inicjacji eksplozji uznała samoczyn- że Raport nie oskarżał administracji hisz- torpedowych oraz zapłonników i deto- ny zapłon węgla w bunkrze przyległym pańskiej na Kubie o spowodowanie kata- natorów, a także prawidłową obsługę si- do magazynu amunicji Maine. Nie wyklu- strofy Maine, w prasie amerykańskiej rosły łowni i monitorowanie stanu bunkrów czono przy tym innych źródeł ognia takich nastroje wrogie Hiszpanii. Gazety obar- węglowych. Potwierdzono fakt wykorzy- jak zapłon oparów farb okrętowych. Za nie- czały odpowiedzialnością za eksplozję stywania do celów pomocniczych dwóch możliwy uznano wybuch miny, bowiem jej rząd hiszpański zwracając uwagę, że pan- kotłów tylnej kotłowni przy obniżonym eksplozja musiałaby spowodować powsta- cernik był pierwszą od dwóch lat jednost- ciśnieniu pary oraz dobry stan techniczny nie wysokiego słupa wody oraz dużego śla- ką zacumowaną do boi Nr 4, a na dnie por- pozostałych kotłów. Stan kotłowni świad- du w mulistym dnie, a rozchodzenie się fali tu hawańskiego miały być jakoby położone czył o tym, że przyczyną eksplozji nie mógł uderzeniowej w wodzie byłoby przyczy- detonowalne elektrycznie miny. Relacje być wybuch kotła. Trzecia konkluzja odno- ną śnięcia ryb w basenie portowym. Żadne dyplomatyczne pomiędzy obydwoma pań- siła się bezpośrednio do inicjacji katastrofy tego rodzaju skutki nie zostały odnotowa- stwami znalazły się więc w impasie mimo wyszczególniając dwie eksplozje, z których ne. Dotarcie do pancernika miny z zagro- wysiłków dla rozwiązania problemu ku- pierwsza przypominała wystrzał armatni. dy obrony portu po zerwaniu się z kotwi- bańskiego drogą pokojową. Naciski ame- Druga, która nastąpiła po krótkiej, ale wy- cy i zdryfowaniu oraz inicjacja jej poprzez rykańskiej opinii publicznej spowodowały, raźnej przerwie obejmowała większą obję- kontakt z kadłubem było przy tym niemoż- że prezydent McKinnley w dniu 11 kwiet- tość wskazując na wybuch w jednym lub liwe ze względu na panujące wieczorem nia wystąpił do Kongresu o wyrażenie dwóch magazynach amunicji. Konkluzje 15 lutego dobre warunki pogodowe – spo- zgody na militarną interwencję na Kubie. czwarta i piąta zawierały opis wraku i opie- kojne morze i umiarkowany wiatr. Hipo- Osiem dni później Kongres uznał niepod- rały się głównie na raportach wojskowych tezę o inicjacji za pomocą zapalnika elek- ległość Kuby żądając wycofania wojsk hisz- i cywilnych nurków, którzy rozpoznawa- trycznego i zdetonowaniu miny położonej pańskich i przyznania wyspie niepodle- li pod wodą jego stan techniczny. Zgod- pod dnem okrętu w efekcie sabotażu rów- głości, a 21 kwietnia Prezydent zarządził nie z nimi przednia, prawoburtowa wieża nież odrzucono z powodu braku jakichkol- morską blokadę Kuby. Odpowiedzią na dział artylerii głównej pancernika prze- wiek śladów okablowania. Ponadto, miny wszystkie te wydarzenia było wypowiedze- stała istnieć. Pomiędzy wręgami 30 i 41 morskie, jakich używała ówcześnie flo- nie przez Hiszpanię wojny Stanom Zjedno- pokład dolny został poderwany podob- ta hiszpańska miały ładunki wybuchowe czonym. W dniu 25 kwietnia stan wojny nie jak pokład górny, który wraz z elemen- z bawełny strzelniczej o masie od 45-90 kg. z Hiszpanią formalnie potwierdził Kon- tami części dziobowej został narzucony Były one zbyt małe, aby spowodować tak gres amerykański. na nadbudówkę śródokręcia. Zniszczenia rozległe zniszczenia kadłuba Maine. Ze- te, w opinii Komisji zostały spowodowane wnętrzne eksplozje min nie powodowały Podniesienie wraku eksplozją jednego lub dwóch magazynów przy tym zwykle wybuchów wewnętrznych Niemal od dnia katastrofy w Stanach amunicji Maine. Poszycie zewnętrzne ka- magazynów amunicji okrętów zwłaszcza, Zjednoczonych pojawiały się opinie o ko- dłuba od wręgu 17 do 25 będące normal- jeżeli miny te nie były bezpośrednio przy- nieczności podniesienia Maine. Jego zwo- nie ~1,8 m nad stępką zostało poderwa- mocowane do poszycia kadłuba. lennikiem, nawet gdyby uszkodzenia ne i wzniesione ~1,2 m ponad linię wodną Nocą 26 marca wszyscy pozostający spowodowały konieczność złomowania będąc wygięte w kształt odwróconej lite- jeszcze w Hawanie ocaleli oficerowie i ma- okrętu, był komandor porucznik Francis ry „V” pasem o szerokości ~4,5 m i długo- rynarze Maine, włącznie z komandorem W. Dickins pełniący obowiązki szefa Biu- ści ~9,8 m. Stępka okrętu została złamana Sigsbee, a jedynie oprócz komandora Wa- ra Nawigacji. Już natomiast w początkach na wręgu 18 i wygięta pod kątem podob- inwrighta, powrócili na parowcu Olivette XX wieku narosły oczekiwania sprowadze- nym do wygięcia poszycia dna zewnętrz- do Key West. Jednostka ta przewiozła tak- nia do kraju ciał poległych członków za- nego oraz odchylona na lewą burtę. Pozo- że ciała dziewięciu marynarzy poległych łogi pancernika, które pozostawały w jego stałości części dziobowej okrętu połączone na pancerniku. Komandor Wainwright kadłubie. Domagano się powszechnie, aby były z jego niezniszczoną częścią resztka- opuścił Hawanę dopiero w dniu 5 kwiet- zostały one pochowane w ojczyźnie. Uwa- mi poszycia dennego. W szóstej konkluzji nia, jako ostatni z ocalałych członków za- żano ponadto, że sam Maine powinien Komisja stwierdzała, że katastrofa Maine łogi Maine. Następnego dnia pozycję przy spocząć na dnie morza, a nie w obcym por- nie została spowodowana żadnym błę- wraku zamiast jednostki zaopatrzeniowej cie. Usunięcia wraku z basenu portu w Ha- dem, ani zaniedbaniem załogi pancerni- Fern zajęła hiszpańska kanonierka La Gaz­ wanie, w którym stanowił on utrudnienie ka. Siódma konkluzja zawierała określenie pe. Flota amerykańska opuściła Hawanę nawigacyjne, oczekiwała także administra- przyczyny katastrofy. Była nią według Ko- ostatecznie po południu 9 kwietnia. Wy- cja kubańska. Żądania te nasiliły się na po- misji zewnętrzna eksplozja miny podwod- chodzący z portu zespół jednostek zło- czątku 1910 roku, kiedy to do Kongresu nej podłożonej pod dnem okrętu w okoli- żony był z: Evelyn, Olivette, Bache i Fern, spływały liczne petycje od amerykańskich cach wręgu 18. Zainicjowała ona wybuch które wiozły licznych uchodźców amery- organizacji patriotycznych. Dla ich zaspo- jednego lub dwóch magazynów amuni- kańskich. Na pokładzie wypływającego kojenia, w dniu 9 maja tego roku Kongres

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 25 Amerykański pancernik „Maine”

Początek prac związanych z budową koferdamu wokół wraku pancernika Maine. Fot. zbiory Andrzeja Szewczyka autoryzował rozpoczęcie prac zmierzają- prace ratownicze dużych parowców. Uzy- nie spłaszczonej elipsy o cięciwach ~125 m cych do podniesienia Maine. Na ich po- skawszy poparcie admirała George De- i ~65 m tak, aby ich wewnętrzne płasz- czątek przyznano kwotę 100 tys. dolarów, weya przedstawili oni opracowaną przez czyzny od strony wraku były oddalone zwiększając w dniu 25 czerwca budżet pro- siebie koncepcję prezydentowi Williamo- od jego burt o ~13,5-14 m. Połączenia po- jektu o kolejne 200 tys. dolarów. Niezbęd- wi H. Taftowi z sugestią jej wykorzystania między dwoma przyległymi cylindrami ne roboty miał przeprowadzić Korpus In- przez korpus inżynieryjny armii. miały być uszczelniane zespołami dodat- żynieryjny Armii. Zgodnie z analizą Komisji Inżynierów kowych profili rozmieszczonymi na pla- W dniu 8 sierpnia powołana zosta- Wojskowych zbędne było wykonywanie nie wycinka okręgu o promieniu ~4,5 m. ła Komisja Inżynierów Wojskowych pod wcześniejszych, długotrwałych prac przy- Skrajne z tych profili miały być powią- kierownictwem pułkownika Williama gotowawczych oprócz wykonania kilku zane z profilami powierzchni cylindrów M. Blacka, której członkami byli podpuł- wierceń dla zbadania struktury geologicz- na sztywno specjalnymi zamkami, co mia- kownik Mason M. Patrick i kapitan Har- nej podłoża. W końcu września i na po- ło zapewnić koferdamowi szczelność. Aby ley B. Ferguson. Komisja przeprowadziła czątku października 1910 roku członko- być pewnym, że cylindry zostaną ustawio- najpierw analizę możliwości podniesienia wie Komisji odbyli wizję lokalną w porcie ne we właściwej pozycji profile miały być pancernika rozpatrując przy tym różne w Hawanie realizując przy tym szereg prac wbijane w dno poprzez specjalne szablony. koncepcje. Jedną z nich było mechanicz- wstępnych. Do współpracy z Komisją Następnie każdy z wykonanych cylindrów ne podniesienie wraku za pomocą dźwi- na miejscu rząd kubański delegował kil- miał być wypełniany urobkiem wydoby- gów pływających wspomaganych ponto- ku przedstawicieli z inżynierem Mauelem tym z dna basenu. Po wykonaniu całe- nami zamontowanymi do jego kadłuba Lombillo-Clarkiem. Przeprowadzone go koferdamu woda z jego wnętrza mia- łańcuchami i linami. Koncepcja ta zosta- przed dziobem i za rufą wraku odwierty ła być stopniowo odpompowywana tak, ła odrzucona ze względu na uszkodze- dna basenu, które znajdowało się na głę- aby umożliwiać badanie stanu technicz- nia dziobowej części okrętu oraz niemoż- bokości ~11,3 m poniżej poziomu wody nego wynurzającego się wraku. Warun- liwy do oszacowania stopień uszkodzeń pokazywały, że do głębokości ~5,5 m pod ki, w których miały być prowadzone prace innych jego fragmentów. Istniały także dnem podłoże zbudowane było z iłów po- zostały uznane za dobre. Maksymalna wy- obawy, że podczas podnoszenia dalszym mieszanych ze strukturami wapiennymi. sokość pływu w basenie portu hawańskie- uszkodzeniom ulegnie konstrukcja pan- Poniżej tej warstwy, do głębokości ~15 m, go niewiele przekraczała 60 cm. Podobnie, cernika i skorodowane poszycie jego ka- rozciągały się warstwy gliny o coraz więk- określano maksymalną możliwą wysokość dłuba. Podobnie, odrzucono koncepcję szej twardości. Dalej, do głębokości ~19 m zafalowania, nawet w przypadku wiatrów demontażu wraku Maine za pomocą nie- pod dnem, do której wykonywano od- wiejących z siłą huraganu. wielkich ładunków dynamitu i mecha- wierty, była warstwa gliny zmieszanej Niemal natychmiast po zaakceptowaniu nicznym wydobywaniu uzyskanych w ten z marglami. Raport Komisji, zaaprobowa- Raportu Komisji Inżynierów Wojskowych sposób elementów konstrukcji jednostki. ny przez szefa Korpusu Inżynierów gene- przez prezydenta Tafta ustanowiono w Ha- Tutaj z kolei wyrażano obawy zniszcze- rała brygady Williama H. Bixby, w dniu wanie biuro projektu. Biuro, którego sze- nia znajdujących się we wnętrzu kadłuba 10 października został przedstawiony Se- fem został kapitan Ferguson, niezwłocznie szczątków poległych marynarzy. Kolejną kretarzowi Wojny Jacobowi M. Dickinso- przystąpiło do realizacji prac przygotowaw- z rozpatrywanych możliwości było obu- nowi. Cztery dni później zaaprobował go czych. W ich ramach zamierzano dokonać dowanie wraku Maine, opartym o dno ba- również prezydent Taft. rozpoznania możliwości posadowienia bez senu portowego szczelnym koferdamem. Rozwiązanie rekomendowane w rapor- wypaczeń profili o długości ~20 m. Pra- Po wypompowaniu z niego wody, oczysz- cie Komisji Inżynierów Wojskowych za- ce te zostały jednak przerwane ze względu czeniu i uszczelnieniu, a także zdjęciu ciał kładało obudowanie wraku 22 szczelnymi na trudne warunki pogodowe, które pano- poległych, wrak miałby zostać ponownie cylindrami wykonanymi z profili z blachy wały w Hawanie w drugiej połowie paź- wodowany, wyprowadzony na pełne mo- stalowej łączących się specjalnymi zamka- dziernika. Równocześnie zawarto kontrakt rze i zatopiony. Autorami tej koncepcji mi. Po 6 z tych cylindrów usytuowanych z Lackawanna Steel Company z Lackawan- byli inżynierowie John F. O’Rourke – szef przy burtach jednostki miało mieć śred- na w stanie Nowy Jork na dostawę 4,5 tys dużej firmy budowlanej oraz John Arbuc- nice po ~15,2 m, a po 5 w rejonach dziobu ton odpowiednich profili stalowych o dłu- kle – handlarz cukrem i kawą, który kil- i rufy średnice po ~12,2 m. Cylindry mia- gościach 7,6 m, 10,7 m, 12,2 m i 15,2 m. kakrotnie z powodzeniem prowadził także ły być ustawione ściśle obok siebie na pla- Do końca roku zgromadzono także urzą-

26 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik „Maine” dzenia, wśród których były min.: dwa ka- ostatnich 15-20 profili. Na końcu wbijano nano próby dwóch odśrodkowych pomp fary parowe do wbijania profili, dwa inne profile uszczelniające (~16 sztuk) łączące elektrycznych o wydajnościach 6,8 m3/s kafary parowe, dźwig pływający o unosie poprzez specjalne zamki dwa sąsiednie cy- i 15,9 m3/s, a od 5 czerwca przystąpio- 50 ton, dwa holowniki, dwa barkasy, dwie lindry. Po zakończeniu montażu cylindrów no do pompowania wykorzystując jedy- pogłębiarki (czerpakowa i ssąca), barka-wę- wypełniano je urobkiem wydobywanym nie pierwszą z tych pomp. Kontrolując glarka oraz 7 różnych szaland, w tym jedna z dna basenu. Do tego celu wykorzystywa- cały czas położenie cylindrów oraz sukce- z napędem parowym. Prace przygotowaw- no należącą do korpusu inżynieryjnego ar- sywnie uszczelniając przecieki do 15 lip- cze wspierał rząd kubański, przy osobistym mii samobieżną pogłębiarkę ssącą Barnard ca obniżono poziom wody w koferdamie zainteresowaniu prezydenta Jose M. Go- sprowadzoną uprzednio z dolnej Mississip- o ~1,5 m. Pięć dni później zakończono od- meza. Polecił on zarezerwowanie miejsca pi oraz początkowo kubańską pogłębiar- pompowywanie koferdamu do poziomu na nabrzeżu Casa Blanca dla magazynowa- kę Saqua. Ponieważ druga z tych jednostek ~4,5 m poniżej lustra wody w basenie. Na- nia materiałów oraz oddelegowanie nale- ulegała częstym awariom, Komisja została stępnie, dla ustabilizowania wnętrza ko- żących do ministerstwa robót publicznych zmuszona do wynajęcia od Houston Trum- ferdamu w ciągu dwóch kolejnych dni jednostek pływających z obsługą. Kubań- bo Dreding Company pogłębiarki Norman umocniono cylindry u podnóży warstwą skie ministerstwo skarbu zwolniło z cła H. Davis. 3,3 tys. m3 kamieni. Dodatkowo wysypa- materiały i urządzenia niezbędne do pro- Prace związane z budową koferda- no ich później także na cylindry jeszcze wadzenia prac. mu wokół wraku Maine były kilkakrot- niemal 8,5 tys. m3. Do 28 lipca obniżo- W dniu 6 grudnia do Hawany dostarczo- nie przerywane min. ze względu na prze- no poziom wody w koferdamie do ~6,7 m no pierwsze profile, które magazynowano chodzące nad Karaibami huragany oraz poniżej poziomu wody w basenie, któ- w zakładzie mechanicznym na Casa Blan- awarie takie jak, np. zrywanie połączenia ra to różnica zwiększała się dodatkowo ca. Tego samego dnia część z nich załado- elektrycznego pomiędzy nabrzeżem, a nie- o ~0,5 m przy średniej wysokiej wodzie. wano na szalandy i rozpoczęto fizycznie wielkim transformatorem usytuowanym Po odpompowaniu wody i oczyszcze- prace montażowe pierwszego z cylindrów. na palach w pobliżu koferdamu. Ponie- niu wnętrza koferdamu z mułu, które- Montaż zaczynano od wbicia dokładnie waż w międzyczasie Komisja Inżynierów go usunięto niemal 4,2 tys. m3 stwierdzo- w jego osi pręta, na który zakładano ko- Wojskowych oszacowała koszt rozebrania no, że pozostałości kadłuba Maine leżą łowy szablon, pływający na powierzch- koferdamów na kwotę 200 tys. dolarów, na dnie basenu z lekkim (6,5o) przechy- ni lustra wody basenu. Następnie poprzez w dniu 4 marca 1911 roku Kongres zaapro- łem na lewą burtę oraz niewielkim prze- szablon wprowadzano pierwszy z profili bował zwiększenie budżetu całej operacji głębieniem na rufę. Do wręgu Nr 54, tj. o długości 15,2 m, który zagłębiał się w muł o 350 tys. dolarów. Fizyczną budowę kofer- na długości ~37,2 m mierzonej po pokła- pod własnym ciężarem tak, że ponad wodę damu zakończono w dniu 31 marca wbi- dzie załogowym, konstrukcja okrętu nie wystawał zwykle jego koniec o długości jając do tego czasu w dno basenu niemal była prawie zupełnie uszkodzona przez ~1,2 m. Później koniec tego profilu łączo- 3,2 tys. profili. Napełnianie zbudowanych eksplozję. Część nadbudówki ponad tyl- no śrubami z początkiem następnego pro- cylindrów urobkiem spowodowało jed- ną kotłownią do wręgu Nr 41, tj. na długo- filu, a ten z kolei z następnym profilem. nak rozszczelnienie dwóch z nich, których ści kolejnych ~15,5 m, pozostała na miejscu Tak zmontowany zespół profili o długości naprawa trwała do 5 czerwca. Dla usta- będąc jednak uszkodzona, a jej elemen- ~23 m był również zagłębiany grawitacyj- bilizowania cylindrów koferdamu wyko- ty uległy skręceniu i wygięciu. Wnętrze si- nie. Po zmontowaniu kilku sąsiednich pro- rzystano łącznie ponad 66 tys. m3 urob- łowni było w zadziwiająco dobrym stanie fili wbijano je tak, aby zagłębiły się w twar- ku wydobytego z dna basenu, a w ramach technicznym tak, że możliwe było np. wy- dą warstwę gliny na ~3 m, a ponad wodę innych prac pogłębiarskich wydobyto do- korzystanie do prac przy wraku niektórych wystawały ich końce o długości ~1,5 m datkowo niemal 14 tys. m3 urobku. Z koń- pomp z napędem parowym, po ich oczysz- przy średniej niskiej wodzie. Zamknięcie cem czerwca uznano koferdam za szczelny czeniu i wyremontowaniu. Część dziobo- cylindra następowało na jego zewnętrz- i od 2 lipca przystąpiono do odpompo- wa Maine do wręgu Nr 41 była całkowicie nej krawędzi poprzez jednoczesne wbicie wywania z niego wody. Najpierw wyko- zniszczona przez eksplozję stanowiąc masę Schemat koferdamu otaczającego wrak Maine. Rysunek na podstawie „Engineering” Ewa Palasek pogiętej i poskręcanej, skorodowanej sta- li. Z wnętrza kadłuba pancernika wydoby- to ciała 66 poległych marynarzy, z których tylko jedno zostało zidentyfikowane. Przez kolejne miesiące 1911 roku doko- nano demontażu zniszczonej części dzio- bowej okrętu oraz elementów jego opan- cerzenia, uzbrojenia i wyposażenia. W pracach tych wykorzystano na szero- ką skalę technologię acetylenowo-tlenowe- go cięcia stali. Acetylen produkowano przy tym w wytwornicy na miejscu, a tlen przy- wożono do Hawany z Nowego Jorku w bu- tlach o pojemności 2,83 m3. Węgiel, który wypełniał około połowy bunkrów Maine i jak się okazało nie stracił wiele ze swoich właściwości fizyko-chemicznych, w więk- szości został wykorzystany do opalania ko- tłów jednostek zaangażowanych w prace ratownicze.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 27 Amerykański pancernik „Maine”

Po usunięciu odpowiedniej ilości ele- giem Nr 41 wykonano szereg otworów. układ mógł być zasilany z dwóch pomp – mentów wraku oraz otaczającego go mułu Miały one umożliwić przelewanie się wody jednej usytuowanej na wraku i drugiej po- przystąpiono do budowy prowizorycznej do rufowych przedziałów kadłuba dopie- dającej wodę z pogłębiarki Barnard. Ich grodzi poprzecznej na wręgu Nr 41 ma- ro po zalaniu kotłowni do poziomu ~2,1 m. wydajność była wystarczająca do zasilania jącej zamknąć część dziobową pancerni- W końcu 1911 roku Kongres ponow- jednocześnie wszystkich lub poprzez od- ka. Gródź była zbudowana z planek drew- nie zwiększył budżet projektu przyznając powiednie ustawienie zaworów tylko wy- nianych o grubości 76 mm uszczelnionych w dniu 22 grudnia na jego realizację do- branych otworów. Wypływająca z nich pakułami i wzmocnionych drewniany- datkowe 250 tys. dolarów tak, że łączne woda miała pozwolić na wzruszenie mułu mi belkami 0,25 m na 0,25 m rozmiesz- koszty wydobycia wraku pancernika się- zalegającego dno basenu w sąsiedztwie czonymi poziomo, co 0,9 m-1,5 m. Kon- gnęły kwoty 900 tys. dolarów. W między- wraku. Po kontrolnym uruchomieniu sys- strukcję grodzi rozparto belkami o stałe czasie rozstrzygnięto także spór, co do dal- tem pracował pod ciśnieniem 4,2 kG/cm2 elementy okrętu oraz wzmocniono dodat- szych losów wraku Maine. Członek Izby w cyklach 15-minutowych przez 40 godzin kowymi pionowymi. Po jej wzmocnieniu Reprezentantów ze stanu Arkansas Ro- aż ciśnienie w nim spadło do 0,7 kG/cm2. poziomymi prętami stalowymi o średni- bert Macon postulował bowiem jego eks- Po zakończeniu prac związanych cach 51 mm i 32 mm, przestrzeń za gro- ponowanie na nowojorskiej Coney Island. z uszczelnianiem i demontażem elemen- dzią wypełniono betonem. W ten sposób W głosowaniu Kongresu propozycja ta zo- tów wraku, w dniu 10 lutego 1912 roku zamknięto szczelnie kadłub pancernika, stała jednak odrzucona. przystąpiono do ponownego napełniania po czym zdemontowano pozostałości jego W dniu 26 stycznia 1912 roku, kiedy koferdamu wodą. Jednocześnie podawano części dziobowej. prowizoryczna gródź drewniana była już też wodę systemem otworów w kadłubie Przygotowując okręt do zatopienia za- niemal gotowa podniesiono nieco poziom pod wrak tak, że tuż po północy, kiedy po- montowano w jego dnie dwa zawory wody w koferdamie. Następnie wycięto ziom wody w koferdamie osiągnął ~5,8 m o średnicy 152 mm i jeden 203 mm, któ- w poszyciu kadłuba 29 otworów o średni- poniżej poziomu wody w basenie porto- rych pokrętła wrzecion wyprowadzono cy 152 mm usytuowanych na wysokości wym, pozostałość kadłuba Maine ode- na pokład główny. Dodatkowo, w drew- stępek przeciwprzechyłowych pomiędzy rwała się od warstwy mułu. Do 13 lutego nianej grodzi wykonano pięć, otwiera- wręgami Nr 41 i Nr 55, tj. do poprzecznej koferdam został całkowicie zalany do po- nych również z pokładu głównego zasta- grodzi maszynowni. Otwory te poprzez re- ziomu wynikającego z aktualnego pły- wek o wymiarach 0,2 m na 1,5 m, których dukcje połączono systemem rurociągów wu. Okręt uzyskał pływalność mając za- dolne krawędzie znajdowały się ~7,16 m o średnicy 51 mm w trzy grupy. Pierwszą nurzenie na rufie ~8 m, a na wręgu Nr 41 nad dnem i ~0,76 m ponad szacowaną linią z nich stanowiło 14 otworów w kotłow- 6,4 m na lewej i 5,2 m na prawej burcie. wodną. Dla zabezpieczenia przed możli- ni, drugą 8 w magazynie amunicji, a trze- Od 19 lutego rozpoczęto demontaż dwóch wością niezadziałania zaworów i zastawek cią 7 otworów w maszynowni. Wszystkie sąsiednich cylindrów dla umożliwie- dodatkowo założono ładunki wybuchowe trzy grupy były podłączone do wspólne- nia wyprowadzenia wraku z koferdamu. przy zaworach dennych oraz na drewnia- go kolektora o średnicy 152 mm ułożone- Po zakończeniu tych prac nieuszkodzo- nej grodzi ~3 m poniżej linii wodnej. Aby go na pokładzie głównym. Do niego był ny fragment kadłuba Maine został wytry- zabezpieczyć się przed zatonięciem wra- również podłączony system dysz o śred- mowany tak, że jego zanurzenie wynosiło ku rufą lub jego przewróceniem, w gro- nicy 25 mm rozmieszczonych od wręgu na rufie 7,31 m, a na prowizorycznej grodzi dziach poprzecznych jednostki poza wrę- Nr 45 ku rufie w odstępach co ~3 m. Cały drewnianej 6,40 m. W dniu 14 marca wrak pancernika został wyprowadzony z kofer- Wrak pancernika Maine otoczony koferdamem. Przed nim widoczna pogłębiarka Barnard. Fot. Library of Congress, Detroit Publishing Company Collection damu przez holownik floty Osceola i zacu- mowany na zewnątrz niego. Zgromadzone w sali ratusza w Hawa- nie trumny z ciałami marynarzy pole- głych na Maine zostały w dniu 15 marca uroczyście przeniesione na ramionach ku- bańskich żołnierzy z ratusza w Hawanie na nabrzeże Caballeria. W kondukcie po- grzebowym uczestniczył min. prezydent Gomez z członkami swego gabinetu, człon- kowie korpusu dyplomatycznego, urzędni- cy państwowi i komunalni oraz oficerowie i szeregowi kubańskiej armii i floty, a tak- że byli członkowie załogi Maine z jego do- wódcą kontradmirałem Sigsbee. Po przy- byciu na nabrzeże burmistrz Hawany Julio de Cardenas przekazał oficjalnie trumny z ciałami generałowi brygady Williamowi H. Bixby – szefowi korpusu inżynieryjnego armii amerykańskiej. Następnie przenie- siono je na cumujący tam krążownik pan- cerny North Carolina (ACR-12), który miał przewieźć je do Stanów Zjednoczonych. Po południu 16 marca udekorowa- ny kwiatami wrak Maine opuścił Hawa-

28 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst nę na holu Osceola żegnany przez przeszło 80 tys. Kubańczyków i został wyprowadzo- ny w asyście dwóch innych holowników na pełne morze. Towarzyszyły mu krążow- niki Birmingham (C-3) i North Carolina oraz cztery kubańskie kanonierki, a tak- że liczne małe jednostki pływające. W od- ległości około 3 mil od brzegu zespół za- stopował i będąca na wraku Maine załoga szkieletowa przystąpiła do realizacji przy- jętej procedury jego zatopienia. Najpierw otwarto otwory w grodziach jednostki, a później zamontowane uprzednio zawo- ry oraz klapy na prowizorycznej grodzi drewnianej. Czas, który upłynął załodze szkieletowej od chwili otrzymania sygna- łu z holownika o rozpoczęciu zatapiania wraku do zejścia z niego wyniósł zaled- wie 9 minut. Pozostałości pancernika za- tonęły po 41 minutach od otwarcia zawo- rów na głębokości ~1100 m przy salutach artyleryjskich krążowników Birmingham i North Carolina. Dla uhonorowania osta- Wrak pancernika Maine na holu Osceola wyprowadzany z Hawany w dniu 16 marca 1912 roku. Fot. Library of Congress, Detroit Publishing Company Collection tecznego zatopienia Maine flagi na budyn- kach administracyjnych w Stanach Zjed- opublikowano cykl artykułów podważają- komandora Sampsona. Poprzez to, że Ko- noczonych zostały tego dnia opuszczone cych jej ustalenia. Zwracano w nich uwa- misja miała działać w warunkach poko- do połowy masztów. gę na fakt, że mina, która spowodowałaby ju, efekty jej pracy mogły być daleko bar- Począwszy od połowy marca 1912 roku takie skutki musiałaby mieć bardzo duży dziej obiektywne niż Komisji prowadzącej przystąpiono do demontażu koferdamu ładunek. Jej umieszczenie na dnie basenu śledztwo pod presją zagrożenia wojenne- usuwając do 30 czerwca ponad 3,1 tys. pro- portowego nie mogłoby pozostać więc nie- go. Ponadto, w jej pracach mieli uczestni- fili z obudów cylindrów i jednocześnie wy- zauważone zwłaszcza, że przybycie Maine czyć w większości inżynierowie, o lepszych pełniający je urobek. Po demontażu ostat- do Hawany było zaanonsowane z niewiel- kwalifikacjach do badania stanu wra- niego z profili, co miało miejsce w dniu kim tylko wyprzedzeniem. Jako przyczynę ku niż oficerowie liniowi będący członka- 27 lipca przystąpiono do oczyszczania dna katastrofy „Engineering” wskazał samoza- mi Komisji z 1898 roku. Szefem powołanej basenu z nieusuniętych wcześniej elemen- płon węgla w bunkrze przyległym do ma- w dniu 10 listopada 1911 roku Komisji zo- tów stalowych oraz usuwania nawiezione- gazynu amunicji artylerii drugiego kali- stał mianowany doradca ds. inspekcji Se- go wcześniej urobku i kamieni. Zgodnie bru. Na początku 1910 roku opinię w myśl, kretarza Marynarki G. Meyera kontrad- z życzeniem administracji portu hawań- której wygięcie do góry stępki i płyt poszy- mirał Charles E. Vreeland15. Członkami skiego głębokość basenu w miejscu, w któ- cia Maine nie musiało oznaczać, że inicja- Komisji byli: Richard M. Watts – Głów- rym wcześniej znajdował się wrak Ma­ cją katastrofy była eksplozja zewnętrzna ny Konstruktor Marynarki, pułkownik ine miała zostać wyrównana do 11 m. przedstawił emerytowany kontradmirał William M. Black przewodniczący Komi- W związku z tym usunięto mechanicz- George W. Melville12. Ze zdaniem tym sji Inżynierów Wojskowych nadzorującej nie, albo przy pomocy dynamitu wszyst- zgodzili się oficerowie korpusu inżynie- podniesienie Maine, komandor porucz- kie przeszkody podwodne w tym rejonie. ryjnego armii prowadzący prace przygo- nik Charles F. Hughes z Komisji Inspekcji Podczas tych prac, w dniu 28 października towawcze dla podniesienia wraku pan- i Przeglądów16 oraz komandor porucznik zlokalizowano zagłębioną w mule dziobo- cernika. Pod koniec 1910 roku w Hawanie Joseph Strauss – były ekspert od materia- wą wieżę dział artylerii głównej pancerni- przebywał kontradmirał Washington ka. Związane z usunięciem koferdamu pra- L. Capps13, który będąc jednym z oficerów 12. George Wallace Melville (10.1.1841-17.3.1912), inżynier, eksplorator Arktyki (ekspedycje lat 1873-1882), ce zostały uznane za zakończone w dniu marynarki nadzorujących budowę Maine Szef Biura Napędów Parowych (lata 1887-1899), kontr- 2 grudnia 1912 roku. Następnego dnia, został oddelegowany dla identyfikacji ele- admirał (1899), Główny Mechanik Marynarki (lata 1900-1903). Autor koncepcji napędu pancernika Maine w obecności przedstawicieli administracji mentów odkrywanego stopniowo okrętu. – patrz cz. I niniejszego artykułu. kubańskiej, dokonano kontrolnego trało- W Raporcie przekazanym później Sekre- 13. Washington Lee Capps (31.1.1864-31.5.1935). wania basenu do głębokości 11,4 m uzna- tarzowi Marynarki George von Lengerke Uczestnik Bitwy pod Manilą w wojnie Hiszpańsko- 14 -Amerykańskiej oraz I Wojny Światowej. Był Głównym jąc, ze jego dno jest wolne od przeszkód Meyerowi , kontradmirał Capps potwier- Konstruktorem Marynarki oraz w latach 1903-1910 sze- podwodnych. dzał z kolei wystąpienie jako przyczyny ka- fem Biura Budów i Remontów. tastrofy eksplozji zewnętrznej. 14. George von Lengerke Meyer (24.6.1858-9.3.1918). Biznesmen i polityk ze stanu Massachusetts, ambasador Późniejsze analizy przyczyn katastrofy Wraz z decyzją o usunięciu wraku Ma­ amerykański we Włoszech i Rosji, Sekretarz Marynarki W ciągu dziesięciolecia, które upłynę- ine z portu hawańskiego podjęto więc de- Wojennej (6.3.1909-4.3.1913) w administracji prezyden- ta Williama H. Tafta. ło od zakończenia prac Komisji koman- cyzję o powołaniu drugiej Komisji Śledczej. 15. Charles E. Vreeland (10.3.1852-27.9.1916). Były dora Sampsona wielokrotnie pojawiały się Dzięki opróżnieniu z wody i oczyszcze- dowódca pancernika Kansas (B-21) min. w wokółziem- wątpliwości, co do słuszności wniosków niu wnętrza koferdamu, jakim miał być skim rejsie „Wielkiej Białej Floty” i dowódca 4 Dywizjo- nu Pancerników Floty Atlantyku, a także Szef Biura Wy- zawartych w jej raporcie. Już w 1898 roku obudowany wrak miałaby ona daleko lep- wiadu Marynarki. w brytyjskim czasopiśmie „Engineering” sze możliwości jego zbadania niż Komisja 16. Am.: Board of Inspection and Survey.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 29 Amerykański pancernik „Maine”

łów wybuchowych z centrum doświad- wynikającym z różnych prędkości rozcho- nocześnie jako jego przyczyny wybuchu czalnego marynarki w Indian Head w sta- dzenia się fal dźwiękowych w powietrzu miny. Do teorii tej sceptycznie odnieśli się nie Maryland. W dniach od 20 listopada i w wodzie. Taki, a nie inny sposób rozło- specjaliści z byłego zespołu admirała Ric- do 2 grudnia 1911 roku Komisja dokona- żenia szczątków okrętu był z kolei wyni- kovera, którzy wskazywali na brak konsul- ła inspekcji wraku na podstawie, której kiem skomplikowanych procesów energe- tacji analityków „National Geografic” oraz w dniu 8 grudnia 1911 roku przedstawi- tycznych, które zaszły podczas wybuchu, ograniczenie się przez nich tylko do anali- ła swój raport. W jego konkluzjach stwier- odbicia fali uderzeniowej od dna stosun- zowania konstrukcji okrętu i jego magazy- dzono, że przyczyną wybuchu magazynów kowo płytkiego basenu portowego, a tak- nów amunicji. amunicji Maine była eksplozja zewnętrzna. że nierównomiernego tonięcia zniszczone- Kolejną analizę katastrofy pancernika Jej miejsce Komisja umieściła jednak da- go dziobu i nieuszkodzonej części rufowej przeprowadził w 2002 roku amerykański lej ku rufie i niżej niż wskazała to komisja oraz oddziaływania sił powstałych na ele- kanał telewizyjny „The History Channel”, komandora Sampsona. Dzięki temu uzna- menty kadłuba w wyniku tych zjawisk. który w cyklu „Nierozwiązana Historia” no, że katastrofę mogła zainicjować mina Teorię przedstawioną w książce admi- przedstawił program pt. „Śmierć U.S.S. o mniejszej masie ładunku wybuchowe- rała Rickovera uszczegółowił w 2001 roku Maine”. Wykorzystując dokumentację go. Jako przyczynę wygięcia stępki od wrę- współpracujący z nim wcześniej Dana We- archiwalną oraz wiedzę ekspertów mor- gu Nr 18 oraz zniszczenia kadłuba w oko- gner – specjalista z działu Centrum Uzbro- skich potwierdzono w nim tezę o sa- licach dziobowej wieży artylerii głównej jenia Nawodnego w Carderock, w stanie mozapłonie w bunkrze węglowym, jako wskazano przy tym wybuch magazynów Maryland. Przestudiował on konstruk- przyczynie eksplozji magazynu amunicji amunicji, a nie eksplozję zewnętrzną. Kon- cje ówczesnych okrętów amerykańskich pancernika. Analizując fotografie zloka- kluzje zawarte w raporcie komisji admirała oraz właściwości wykorzystywanego na lizowano pęknięcia grodzi oddzielającej Vreelanda są obecnie uważane za błędne. nich paliwa. W okresie, w którym został obydwa te przedziały, przez które mogły Następna teoria dotycząca wyjaśnie- zbudowany Maine powszechną prakty- wydostać się płomienie. nia przyczyn katastrofy pancernika Maine ką było stosowanie wspólnych grodzi od- Propagowaną natomiast oficjalnie przez powstała przeszło sześć dekad później. Jej dzielających bunkry węglowe oraz ma- komunistyczne władze kubańskie teorią animatorem był admirał Hyman G. Ric- gazyny amunicji. Jako paliwo dla kotłów przyczyny katastrofy Maine jest prowo- kover17. Zaintrygowany wątpliwościami, okrętów amerykańskich wykorzystywa- kacja amerykańska. W jej myśl zatopie- co do oficjalnych przyczyn wybuchu do- no początkowo głównie antracyt o wy- nie pancernika miałoby stać się pretek- prowadził on do powstania nieformal- sokiej wartości opałowej i niewielkiej za- stem do wypowiedzenia wojny Hiszpanii. nego zespołu, w którego skład wchodzili wartości części lotnych. Wraz ze wzrostem Podobne opinie wyrażane są także do dzi- min. historycy Naval Instytute oraz spe- liczby jednostek z napędem parowym za- siaj w Rosji. cjaliści brytyjscy i hiszpańscy. Motora- częto jednak stosować we flocie amerykań- mi jego prac byli dwaj specjaliści z amery- skiej węgiel bitumiczny, który charaktery- Epilog kańskiej Marynarki Wojennej: Ib Hansen zuje się wyższą temperaturą spalania, co W październiku 1899 roku Kongres z działu Centrum Uzbrojenia Nawodne- pozwalało ówcześnie podnosić sprawność amerykański przyznał fundusze na ekshu- go18 w Indian Head w stanie Maryland – obiegów termodynamicznych siłowni. Wę- mowanie ciał poległych marynarzy z Ma­ specjalista od eksplozji oraz Robert Pri- giel taki miał jednak niższą wartość opało- ine i pochowanie ich w Stanach Zjedno- ce z Laboratorium Uzbrojenia19 w White wą oraz większą zawartość części lotnych czonych. W dniu 27 listopada prezydent Oak w stanie Maryland – uczestnik testów mając właściwość uwalniania niebezpiecz- William McKinley zdecydował o skiero- eksplozyjnych broni atomowej i konwen- nych wybuchowo ilości metanu. Przed ka- waniu na Kubę pancernika Texas, któ- cjonalnej, a także członek komisji badają- tastrofą Maine odnotowano kilka przy- ry miał przewieźć je do kraju. Pancernik cej przyczyny zatonięcia atomowego okrę- padków samozapłonu węgla w bunkrach, zawinął do Hawany w dniu 17 grudnia tu podwodnego Scorpion (SSN-589). Prace jakie doprowadziły nieomal do zatonięcia gdzie na jego pokład przewieziono łodzia- zespołu opierały się głównie na technicz- okrętów, na których wystąpiły. Przeprowa- mi trumny z ciałami poległych, po czym nej analizie fotografii wykonanych pod- dzając analizę termodynamiczną Wegner cztery dni później opuścił Kubę. W dniu czas prac komisji admirała Vreelanda, ich pokazał przy tym, że zapalenie się bunkra 23 grudnia okręt zakotwiczył na Hampton konfrontacji z zeznaniami świadków oraz węglowego mogło spowodować zapłon ła- Roads gdzie trumny przeniesiono na bar- porównaniu katastrofy Maine ze skutka- dunków prochowych w magazynie amuni- ki, którymi przetransportowano je na ląd. mi wybuchów na innych okrętach. Ich wy- cji pancernika. Po załadowaniu na specjalne wagony ko- niki admirał Rickover przedstawił w opu- W stulecie katastrofy Maine swoją jej lejowe, przetransportowano je do Rosslyn blikowanej 1976 roku książce „Jak został analizę przedstawił z kolei magazyn „Na- w stanie Virginia gdzie zostały umiesz- zniszczony pancernik Maine”. Wg zespo- tional Geografic”. Wykonali ją specjaliści czone na lawetach armatnich. Następnie, łu destrukcję pancernika spowodował bez Advanced Marine Enterprises, Inc. z Ar- trumny przykryte flagami narodowymi wątpienia wybuch przedniego magazy- lington w stanie Virginia z wykorzysta- nu amunicji dział artylerii głównej. Ponie- niem zaawansowanego modelowania cy- 17. Hyman George Rickover (27.1.1900-8.7.1986), waż epicentrum eksplozji zlokalizowano frowego – technologii niedostępnej dla urodzony jako Chaim Godalia Rickover w Makowie Ma- w rejonie rufowej grodzi magazynu amu- wcześniejszych badaczy. Konkluzją ich zowieckim, zwany „Ojcem Floty Atomowej”. Brał udział w programie „Manhattan” – budowy pierwszej amery- nicji dział kalibru 152 mm, która przyle- pracy było stwierdzenie, że o ile możli- kańskiej bomby jądrowej oraz był przewodniczącym gała bezpośrednio do bunkra węglowego, wa była eksplozja magazynu amunicji Ma­ wspólnej komisji marynarki amerykańskiej i Komisji Energii Atomowej. Przez trzy dekady był szefem Wy- za najbardziej prawdopodobną jej przy- ine na skutek samozapłonu bunkra wę- działu Reaktorów Atomowych Biura Okrętów będąc od- czynę uznano samozapłon węgla. Kata- glowego, to sposób wygięcia rozerwanego powiedzialnym za projektowanie i rozwój oraz eksplo- strofę spowodował przy tym pojedynczy poszycia w części dziobowej pancernika atację atomowych układów napędowych okrętów ame- rykańskich. wybuch, a odgłosy dwóch eksplozji, o któ- przemawia za jej inicjacją przez wybuch 18. Am.: Naval Surface Warfare Center rych mówili świadkowie były złudzeniem zewnętrzny. Analitycy nie wskazywali jed- 19. Am.: Naval Ordnance Laboratory

30 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik „Maine” przewieziono do Waszyngtonu i uroczy- Park w Bangor w stanie Maine upamięt- ło 3 mil od wybrzeża na głębokości oko- ście pochowano na Cmentarzu Narodo- niający Wojnę Amerykańsko-Hiszpańską ło 1,2 tys. metrów. Jest dobrze zachowany, wym w Arlington. W ceremonii uczest- pomnik w kształcie dziobu pancernika. zagłębiony lewą burtą w piasku, widocz- niczyli min. prezydent McKinley, admirał Na jego powierzchni odtworzono noszoną ne są jego nadbudówki, śruby napędowe, Geroge Dewey oraz generał Nelson A. Mi- przez okręt girlandę z herbem. a nawet liny, na których odholowano go les, a także ocaleli członkowie załogi Maine Oprócz symboli upamiętniających pole- na pełne morze. z dowódcą okrętu komandorem Sigsbee. głych, zdjęte z wraku Maine liczne elemen- Na cmentarzu w Arlington pochowano ty uzbrojenia i wyposażenia znajdują się Bibliografia ostatecznie20 165 zidentyfikowanych pole- w wielu miejscowościach amerykańskich. Opracowania: głych członków załogi pancernika, a tak- Jedno z dział kalibru 152 mm pancernika Biełow A. A. - Bronienoscy Sojedinionnych Sztatow że 65 ciał marynarzy, których nie zdołano usytuowano w Alpena w stanie Michigan, Ameriki zidentyfikować. Na Key West Cementa- a lufę drugiego wmontowano w pomnik Conway’s All the World Fighting Ships 1860-1905 ry pierwotnie pozostało 19 ciał zmarłych na Munjoy Hill w Fort Allen Park w Port- Cowan Mark D., Sumrall Alan K. – „Old Hoodoo” The w szpitalach, a ciało jednego z maryna- land, w stanie Maine. Trzecie działo kalibru Battleship Texas rzy pochowano w rodzinnej miejscowo- 152 mm wraz z osłoną przeciwodłamkową Final Report on Removing Wreck of Battleship „Maine” ści. Dziewięć ciał poległych członków za- z kazamaty ustawiono na terenie Centrum from Harbor of Habana, Cuba łogi Maine nigdy nie powróciło do Stanów Historycznego Stoczni Marynarki Wo- Friedman Norman – U.S. Battleships. An Illustrated Zjednoczonych. jennej w Waszyngtonie. Tam też znajdu- Design History Katastrofa amerykańskiego pancerni- je się zapasowe skrzydło śruby napędowej Gozdawa-Gołębiowski Jan – Od Wojny Krymskiej do ka Maine w Hawanie została upamiętnio- pancernika. Działo 6-funtowe okrętu jest Bałkańskiej na po raz pierwszy w 1900 roku, kiedy to ustawione w parku otaczającym budynek Mooney James L. – Dictionary of American Naval Fi­ władze Key West zadecydowały w dniu administracji stanowej w Columbia – sto- ghting Ships 15 marca o ufundowaniu na tamtejszym licy stanu Południowa Karolina. Na terenie Musicant Ivan – U.S. Armored Cruisers cmentarzu miejskim pomnika poległych. Akademii Marynarki Wojennej w Anna- Olender Piotr – Wojna Amerykańsko-Hiszpańska W połowie tego samego roku powstał polis w stanie Maryland ustawiono z kolei Reilly John C., Sheina Robert L. – American Battle­ również pierwszy pomnik na cmenta- zdeformowany siłą wybuchu przedni maszt ships 1886-1923 rzu w Arlington. Stanowiła go wykonana pancernika. Dziobowa kotwica Maine znaj- Rickover Hyman G – How the Battleship Maine was specjalnie 2-tonowa kotwica admiralicji, duje się w parku miejskim w Reading w sta- destroyed obok której ustawiono na postumentach nie Pensylwania. Dwa kabestany okrę- dwa hiszpańskie moździerze zdobyte tu ustawiono w Battery Park w Charleston Periodyki: przez admirała George Deweya w arsena- w stanie Południowa Karolina oraz przed Engineering le Cavite w Manili na Filipinach. W 1913 budynkiem administracyjnym w Butte Florida Keys Sea Heritage Journal roku pomnik upamiętniający maryna- w stanie Montana. Nawiewnik maszynow- Jane’s Fighting Ships rzy poległych na Maine odsłonięto w No- ni pancernika został ustawiony na postu- Naval History wym Jorku na Columbus Circle na połu- mencie w Triangle Park w Pompton Lakes Warships International dniowo-zachodnim rogu Central Parku. w stanie New Jersey. Drugi, uszkodzony Amerykańska prasa codzienna z lat 1895-1912 Podczas uroczystości w dniu 30 maja 1915 nawiewnik okrętu został wkomponowa- roku, w której wzięli udział prezydent Wo- ny w jedno z rond w miejscowości Woburn Witryny internetowe: odrow Wilson oraz Sekretarz Marynarki w stanie Massachusetts. Kopuła obserwa- www.bulk.resource.org Josephus Daniels, na cmentarzu w Arling- cyjna z wieży dział artylerii głównej kali- www.chroniclingamerica.loc.gov ton odsłonięto nowy pomnik. Głównym bru 254 mm jest ustawiona na postumencie www.en.wikipedia.org akcentem powstałego mauzoleum21 znajdującym się przy Mallory Square w Key www.history.navy.mil jest maszt rufowy Maine zdemontowa- West w stanie Floryda. Postument z oko- www.ibiblio.org ny z wraku okrętu w czasie operacji jego licznościową tablicą zwieńczony pociskiem www.latinamericanstudies.org podnoszenia. Maszt, ustawiony na beto- kalibru 254 mm wydobytym z wraku Ma­ www.leagle.com nowej, walcowej podstawie z nazwiska- ine usytuowano z kolei w Port Chester www.militaryhistory.com mi wszystkich poległych członków załogi w stanie New York. W klubie jachtowym www.navsource.org pancernika na bokach, został powiązany w Larchmont w stanie Nowy Jork znajdu- www.navweaps.com z elementami istniejącego pomnika. Ko- je się syrena parowa pancernika wydoby- www.nc.findacase.com lejny pomnik upamiętniający maryna- ta przez nurków firmy ratowniczej Merritt www.news.google.com rzy pancernika został odsłonięty w dniu & Capman Co. Drobniejsze elementy wy- www.newspaperarchive.com 8 marca 1926 roku w Vedado koło Hawa- posażenia oraz tablice upamiętniające ka- www.nytimes.com ny. Stanowią go dwie kolumny w stylu ko- tastrofę Maine znajdują się w wielu innych www.spanamwar.com rynckim połączone u góry tympanonem, miejscowościach na terenie Stanów Zjedno- www.wayfarer-international.org na którym usytuowano orła o rozłożonych czonych. skrzydłach. W podstawę pomnika wkom- W październiku 2000 roku wrak Ma­ 20. Ostatnie pogrzeby ciał marynarzy poległych na Maine przywiezionych do kraju przez krążownik pan- ponowano ułożone w przeciwne strony ine został odnaleziony i zlokalizowany cerny North Carolina miały tam miejsce 19 i 20.3.1912 r. działa kalibru 254 mm wydobyte z wraku za pomocą podwodnego robota przez eks- 21. W latach 1941-1992 w mauzoleum tym było tym- czasowo pochowane ciało Ignacego Jana Paderewskiego, Maine, a na niej umieszczono tablicę z na- pedycję naukowców i studentów amery- który zmarł w Nowym Jorku 29.6.1941 r. zwiskami poległych oraz inne okoliczno- kańskich, kanadyjskich oraz kubańskich, 22. Po zwycięstwie kubańskiej rewolucji komuni- ściowe napisy22. Najmniej typowym mo- którzy prowadzili badania głębokowod- stycznej, 18.1.1961 r. pomnik opatrzono tablicą z na- pisem: „Ofiarom Maine, położonym w imię żarłoczne- numentem związanym z pancernikiem ne u wybrzeży Kuby. Wrak znajduje się go imperializmu oraz jego dążenia do przejęcia kontro- Maine jest zlokalizowany w Davenport w okolicach Hawany, w odległości oko- li nad Kubą”.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 31 Burtowe ujęcie Kaisera Wilhelma II z począt­ MichałTekst Jarczyk kowego okresu służby pancernika. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Pancerniki typu część III „Kaiser Friedrich III” Kaiser Wilhelm II I Eskadra kontynuowała swoje ćwiczenia, torii Hanowerskiej. W marcu okrętom tego 26 października 1896 r., zgodnie które początkowo miały miejsce na wo- typu przydzielone zostało, zgodnie z decy- z opracownaymi w latach 1892/94 plana- dach zachodniego Bałtyku a zakończyły zją z 11.II.1900 r., nowe miejsce cumowa- mi, rozpoczęto budowę Kaisera Wilhelma w Zatoce Niemieckiej (Deutsche Bucht). nia, które było w Kilonii. Pod koniec marca II. 14.IX.1897 r. kadłub zszedł z pochylni. Po pożegnaniu brata w Kilonii udające- odbyły się ćwiczenia eskadry na Bałtyku. Ówczesny dowódca kadm. Henryk Pruski go się z Eskadrą do Azji Wschodniej przez 18.IV na pokładzie okrętu odbyła się uro- dokonał aktu chrztu nadając mu imię jego cesarza, I Eskadra kontynuowała rozpo- czystość zaprzysiężenia najmłodszego syna cesarskiego brata. Po stosunkowo długim częte ćwiczenia na początku w zachodniej cesarza, a na jego maszcie powiewała po okresie, trwających do roku 1900 prac wy- części Bałtyku a następnie na Morzu Pół- raz pierwszy w jego historii flaga wielkiego kończeniowych, okręt został w lutym tego nocnym. Póżniej w Wilhelmshaven zebra- admirała. Najważniejszym wydarzeniem roku oddany do służby. Kiedy 13 lutego ła się cała tegoroczna Ćwicząca Flota przy- wiosennych manewrów było strzelanie 1900 r. na maszcie nowego okrętu linio- gotowując się do manewrów jesiennych. i wysadzanie desantu 24.IV w Apenrade wego Kaiser Wilhelm II na rufie podnie- Po utworzeniu 30.VII w Kilonii II Eska- (obecnie duńskie Åbenrå). Z letnich ma- siona została bandera wojenna a na fok- dry skierowano do jej składu sformowaną newrów warto jedynie wspomnieć o 11. maszcie załopotał proporczyk dowódcy, tego samego dnia II Flotyllę Torpedowców. VIII, kiedy je zakończono ćwiczeniami kmdr Georga Schedera-Beschina (1853- 15.VIII rozpoczęły się manewry, jej pierw- w szturmie na twierdzę położoną nad dol- 1938); późniejszego kontradmirała, roz- szą część, taktyczną, przeprowadzono nym biegiem Łaby. 22.VIII w Kilonii ze- począł się bardzo ważny okres w dzie- w Zatoce Niemieckiej, druga przewidywa- brała się cała flota, Kaiser Wilhelm II był jach cesarskiej marynarki wojennej. Od ła „wojenny” marsz wokół Przylądka Ska- znowu okrętem flagowym floty adm. von tego dnia w jej składzie znajdował okręt, gen do Zatoki Gdańskiej, a trzecią zreali- Koestnera, który na pookładzie powitał nie tylko doskonale wyposażony, ale tak- zowano na środkowym Bałtyku, w którym składającego kurtuazyjną wizytę dowódcę że który spełniał wszystkie wymogi raso- głównie realizowano zagadnienia z dzie- c.k. marynarki wojennej, admirała baro- wego flagowca. dziny taktyki. 15.IX. Flotę Ćwiczącą roz- na von Spauna, który przybył na zaprosze- Szybciej niż przypuszczano, bo po ukoń- wiązano w Świnoujściu. W dniach od 4 do nie cesarza, by wziął udział w manewrach czeniu prób morskich, skierowany został 15.XII Kaiser Wilhlem II odbył w ramach floty. Po ćwiczeniach artyleryjskich, któ- już w czerwcu do II Dywizjonu I Eskadry I Eskadry rejs zimowy, cumując w dniach re odbyły się we Fiordzie Kilońskim, cała zastępując Brandenburga, który z resztą 10-12/XII na redzie Larviku. flota ćwicząca pomaszerowała do Zatoki swoich bliźniaków poszedł na wody chiń- W styczniu 1901 r. okręt wszedł do Gdańskiej. Tutaj miał miejsce ciężki wy- skie w związku z Powstaniem Bokserów. doku, gdzi został poddany modernizacji, padek, kiedy 4.IX. koło przylądka Arkona, Po pożegnaniu w dniu 9.VII w Kilo- okręt nie mógł więc siłą rzeczy pójść do awizo Wacht zostało staranowane i w kon- nii przez cesarza i jego brata odchodzące- Wielkiej Brytanii, aby wziąć udział w uro- sekwencji tego zatopione, przez okręt li- go do Chin „Dywizjonu Detaszowanego”, czystościach pogrzebowych królowej Wik- niowy Sachsen, lecz szczęśliwym zbiegiem

32 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III” okoliczności obyło się bez ofiar w ludziach. z powodu silnego sztormu, więc kończąca nie „Aktywna Flota Bojowa”. Dowódca Następnie na na wodach samej zatoki i po- manewry parada przed obliczem kajzera I Eskadry jest jednocześnie dow. floty ak- dejść do niej ćwiczenia były kontynuowa- odbyła się nieco później u ujścia rzeki Jade. tywnej. ne, lecz zostały przerwane, z uwagi na Odbyty po ćwiczeniach artyleryjskich rejs Nie wszystko jednak ukladało się tak, spotkanie, do którego doszło między ce- zimowy w dniach od 1 do 12.XII zakończył jak zarządzono, bo znalazła się zaraz gru- sarzaem a carem Mikołajem II. Ten rów- rok wytrwałej pracy, lecz w końcowych pa oponentów, która wręcz zażądała za- nież zjawił się na pokładzie Kaisera Wil­ wnioskach stwierdzono, że grupa okrę- sięgnięcia opinii „frontowców”, a ci chcie- helma II. 15.IX. manewry się skończyły tów należąca do eskadry musi być bardziej li niepodzielnej i silnej floty, lecz ta sprawa i flotę ćwiczącą rozwiązano. Kiedy flotyl- energicznie dowodzona i szkolona. Stąd też nie będzie w tym artykule głębiej roztrzą- le torpedowców i kilka krążowników ode- wydane zostało 30.XII.1902 r. rozporzą- sana, bo nie miała żadnego wpływu na losy szło do swoich baz, dla okrętów I Eskadry dzenie cesarskie, zgodnie z którym utwo- opisywanego okrętu. zaczął się kolejny rozdział manewrów; ich rzona została z dniem 1.III.1903 r. zwar- Po ćwiczeniach indywidualnych okrę- sformowane oddziały wzięły udział w skła- ta Eskadra Okrętów Rozpoznawczych a jej tów, odbyto dwie wielkie podróże, pierw- dzie I i XII krpusy Armijnego w tzw. „Ma- dowódcą został dotychczasowy 2 adm. sza zaczęła się 23.XI i prowadziła na newrach Cesarskich”. Wśród obserwują- I Eskadry, kadm. Borkenhagen. wschodnią część Bałtyku, druga od 1.XII cych gości znajdował się też chiński książę Pierwszy kwartał 1903 r. minął Kaise­ w kierunku Skagerraku (z jednym dniem Chun1, zwanym „Księciem Pokutnikiem” rowi Wilhelmowi II bez żadnych szcze- wypoczynku w Fredrikshavn). Na tym – Sühneprinz). Znajdujący się na łodziach gólnych wydarzeń. Po krótkim rejsie działalość w 1903 r. się skończyła. okrętów korpus desantowy został przez szkolnym po Bałtyku, eskadra wyruszy- Jako pierwszy zespół Dowódcy Sił Roz- holowniki wyprowadzony z ujścia Wisły ła w dłuższy rejs do Hiszpanii, który trwał poznawczych rozpoczął swoją działalność, na miejsce, gdzie się manewry odbywa- od 7.V do 10.VI. Na pokładzie okrętu linio- 11.I.1904 r., wychodząc z Kilonii na 10 dni ły. 20.XI sprzęt powrócił na swoje okręty, wego znalazł się Inspektor Piechoty Mor- na Kattegat, gdzie ćwiczono. Eskadra wró- które nazajutrz odeszły do swoich miejsc skiej, płk. Dürr. Uczestniczono następ- ciła 21.I do punktu wyjścia. Drugie ćwicze- cumowania. Po okresie indywidualnego nie w uroczystościach z okazji Tygodnia nia z eskadrą odbyły się między 8 a 17 mar- szkolenia, okręty I Eskadry odbyły jesz- Kilońskiego, w lipcu odbyto rejs z całą ca. Po kontredansie dowódców, rozpoczęła cze jeden rejs, odwiedzają między 7 a 12. eskadrą na wody norweskie. Po powrocie się dopiero na wiosnę prawdziwy rok szko- XII Christianię (Oslo). Tam okręt liniowy zaczęto przygotowania do manewrów je- lenia. W maju miały miejsce wielkie ma- zaszczycił swoją obecnością król Szwecji siennych, w których Kaiserowi Wilhelmowi newry na Morzu Północnym, w których i Norwegii, Oskar II. II przypadła rola okretu flagowego. Eska- udział brała cała flota, wraz z 2 flotylla- Rok 1902 przyniósł okrętowi kil- dra składała się z całej cesarskiej czwór- mi torpedowców. 11.VI odbyły się zawody ka szczególnych wydarzeń. Po pobycie ki plus Wittelsbach i Zähringen. Tegorocz- w strzelaniu tylko dla jednostek sił rozpo- w doku w Wilhelmshaven, na jego pokład ne składały się ponownie z trzech części. znawczych II Eskadry. Czerwiec stał pod powrócił 2 admirał, kadm. von Prittwitz- Pierwsza obejmowała ćwiczenia na Mo- znakiem Kilońskiego Tygodnia, na który -Gaffron. W połowie marca okręt odwie- rzu Północnym (od 15.VIII), w rozpozna- przybył król brytyjski Edward III ze swo- dziła cesarzowa Augusta Wiktoria von niu i blokadzie wybrzeża. W drugiej części, ją świtą (złożył też wizytę na Kaiserze Wil­ Schleswig-Holstein-Sonderburg-Augu- od 31.VIII., z Wilhelmshaven wyruszo- helmie II). Towaryszyli mu m. in. I Lord stenburg. Para cesarska oczekiwała u ujścia no marszem ciągłym w kierunku Norwe- Admiralicji Selborne, dyrektor Naval In- Łaby na pokładzie liniowca HAPAG-Lloy- gii, gdzie jednak nie zawijano z żadną wi- telligence Departmens kmdr książe Loius da powracającego ze Stanów Zjednoczo- zytą, wracając 5.IX do Kilonii. W centrum Battenberg. Wizyta nastąpiła na zaprosze- nych księcia Henryka Pruskiego. Po krót- zainteresowania trzeciej części ćwiczono nie cesarza Wilhelma II, a pokazanie go- kim rejsie całej eskadry w zachodniej części to, co wczesną wiosną książę Henryk Pru- ściom na rozkaz cesarza wszystkiego co Bałtyku, wyruszono w wielki rejs, trwają- ski zaproponował dowódcy floty, wieadm. flota ma na składzie, zostało mocno skry- cy od 25.IV do 28.V okrążając Wyspy Bry- von Koesterowi, a mianowicie doskonale- tykowane przez ówczesną prasę niemiec- tyjskie. Miesiące letnie wypełnione były nie z I Eskadrą głównie taktyki. 12.IX ma- ką. Krytyka prasy była nawet większa, niż ćwiczeniami indywidualnymi i w ramach newry zakończono i okręty powróciły do w przypadku ww. cesarskiego faux pas, gdy eskadry. W lipcu miał miejsce rejs szkole- baz. 22.IX.1903 r. był szczególną datą w hi- okazało się jeszcze, że to oprowadzanie go- niowy na wody norweskie. Wtedy, 15.VIII storii floty, gdyż w życie weszło postano- ści przyczyniło się do opóźnienia wyjścia na Kaiserze Wilhelmi II doszło do trzykrot- wienie gabinetu z 29.VI, które kładło pod- floty na rejs letni, bo cesarz przesunął ter- nej eksplozji kotła, ale prędko zdołano się waliny pod całą strukturę cesarskiej floty, min o kilka dni. Rozkazał jeszcze, mimo z awarią uporać. 15.VIII zebrała się w Kilo- która, z pewnymi modyfikacjami miała pewnych zastrzeżeń gości, by po drodze nii flota ćwicząca, aby odbyć kolejne ma- przetrwać do 1918 r. Flota miała być utrzy- jedna z eskadr złożyła wizytę w jednym newry. Pierwsza część odbyła się na Bałty- mana początkowo przez cały rok, składać z brytyjskich portów. Ta opuściła Kilonię ku, druga na Morzu Północnym. Główny się z dwóch aktywnych eskadr oraz zespo- 6 lipca i początkowo ćwiczyła na wodach ciężar postawiono tym razem na zagadnie- łu rozpoznawczego w postaci Floty Aktyw- nie rozpoznania, gdyż uważano, że na tym nej (od 1907 r. Hochseeflotte), a na jej czele 1. Zaifeng (1883-1951), książę Chun (książę Ch’un polu jest jeszcz dużo do zrobienia w spra- znajdować się miał ciągle jej dowódca. Naj- w Wade-Giles), formalnie był tytułowany księcim Chun Pierwszego Stopnia (醇亲王), był też ostatnim człon- wach organizacyjnych i to możliwie jak naj ważniejsze punkty tego postanowienia to: kiem dynastii Qing (zwanej też Manchu), która faktycz- częściej. Ważne jest do wspomnienia, że • Po rozwiązaniu tegorocznej floty ćwi- nie rządziła Chinami, jako książę-regent syna cesarza Puyi w latach 1908 1911. Zaifeng był młodszym przy- komunikacja między okrętami odbywa- czącej, dywizjony rezerwowe zostają rów- rodnim bratem swego poprzednika Puyiego, imperato- ła się, po raz pierwszy za pomocą telegra- nież rozwiązane i utworzą II aktywną ra Guangxu. fii radiowej, po której ówczesny ppor. mar. eskadrę. 2. Franz Mauve (*1864 w Katowicach [Kattowitz]; 2 †1931 w Berlinie-Gunewaldzie). Niemiecki oficer mor- Mauve wiele sobie obiecywał. Ostatnią • Z obu aktywnych eskadr z przydzie- ski, który w bitwie na Skagerraku dowodził eskadrą pre- część ćwiczeń trzeba było 17.IX odwołać lonymi okrętmi rozpoznawczymi powsta- drenotów, awansowany do stopnia wiceadmirała.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 33 Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”

Zatoki Niemieckiej. Na wysokości Bor- desantu. 15.IX flotę ćwiczącą rozwiązano, tyku państw. Nastanie pewnego napięcia kum eskadry się rozdzieliły, a II Eskadra jednostki wróciły do swoich portów ma- politycznego między Niemcami a Wiel- (krążownik pancerny Friedrich Carl i tor- cierzystych. ka Brytanią należy upatrywać w umowie pedowce) kontynuowała ćwiczenia, na- Rok 1905 rozpoczął się ponownie od podpisanej przez Anglię i Francję w spra- tomiast I i siły rozpoznawcze udały się do dwóch rejsów 2 eskadrami rozpoznaw- wie Maroka. Owa demonstracja zadzia- Plymouth. Załogi okrętów, 10.VII po przy- czymi, którym towarzyszyły torpdowce łała tym bardziej prowokująco, gdyż nie- byciu potraktowane zostały wprawdzie (9-19.I i 27.II-16.III). Po ćwiczeniach in- dawano jeszcze w Breście doszło między przez Brytyjczyków z formalną uprzejmo- dywidualnych i strzelaniu do celu, cała francuskimi a brytyjskimi członkami za- ścią. Apogeum odwiedzin stała się wizyta flota aktywna rozpoczęła swój turnus let- łóg jednostek obu flot do scen mających dowódcy floty u dowódcy portu, admirała niego szkolenia – 13.V do 10-28.VI. Von zamanifestować silne braterstwo broni. Seymoura. Ta wydająca się bardzo przyja- Koestner został mianowany wielkim ad- W tym kontekście, mając na uwadze ze- cielska wizyta, odniosła jednak efekt wręcz mirałem i był pierwszym na liście, któ- szłoroczne zachowanie się brytyjskiej ma- odwrotny3. 13.VII zespół niemiecki opu- ry dostąpił tego zaszczytu na drodze sys- rynarki wojennej podczas wizyty I Eska- ścił Plymouth a nazajutrz zacumował na tematycznego awansu. 12.VII rozpoczęły dry w Plymouth, wydany obecnie przez redzie Vlissingen; jednostki rozpoznawcze się wielkie manewry letnie, które najpierw cesarza Wilhelma II rozkaz, aby cała ak- pomaszerowały do holenderskiego portu miały miejce na Morzu Północnym. Pla- tywna flota natychmiast ruszyła do Świ- wojennego Den Helder. Tam doszło o spo- nowany na potem marsz wokół przylądka noujscia, by tam powitać brytyjski zespół, tkania z II Eskadrą i torpedowcami. Zapla- Skagen na Bałtyk musiał zostać przerwa- wydaje się być jednym wielkim nieporo- nowana na jeden z następnych dni wizyta ny z uwagi na ważne wydarzenie natury zumieniem. Utrzymywane stosunki mię- u królowej Wilhelminy nie doszła zaska- politycznej; znajdujący się w toku proces dzyludzkie, do których dochodziło pod- kująco, do skutku, prawdopodobnie za rozłączania się Norwegii od Szwecji unie- czas wizyt sobie wzajemnie składanych, sprawą rozpowszechnianych za kulisami możliwił wejście niemieckim okrętom na były zgodne z powszechnie przyjętymi plotek natury politycznej. 20.VII cała flo- wody norweskie, w zamian flota kontynu- zasadami towarzyskimi i można je było ta opuściła holenderskie wody i rozpoczęła owała manewry na Bałtyku odwiedzając określić mianem przyjacielskich. 29.VIII teraz prawdziwe ćwiczenia. Najpierw rejs Sztokholm i Karlskronę. Podczas marszu okręty niemieckie, po odejściu Brytyjczy- wiódł w kierunku NW wzdłuż wybrzeży na Bałtyk przez Sund, niemieckie okrę- ków, wróciły do swoich baz. Szkocji; okręty weszły do Lervick (Szetlan- ty wykorzystały to przejście po raz pierw- Tegoroczne manewry, trwały stosunko- dy). 25.VII ruszyły dalej kursem na pół- szy w historii cesarskiej marynarki, doszło wo krótko, a to z uwagi na bardzo złą po- nocną część Morza Północnego. I Eska- też do politycznej demostracji w stosunku godę (6-13.IX). Tym razem ćwiczono wa- dra zawinęła dwa dni później do Molde, do trzeciego państwa nordyckiego, Danii. riant, że wróg zablokował flotę niemiecką a II wraz z torpedowcami osiągnęła tego Okręty zakotwiczyly na redzie Kopenhagi, w Zatoce Niemieckiej. W drugiej czę- samego dnia Bergen. 6.VIII obie eskadry a na niektórych z nich, cesarz Wilhelmem ści flota walczyła ze sobą podzielona na opuściły swoje porty i spotkały się na mo- II z królem Chrystianem IX Schleswig- dwie partie i „zdobywała” twiedze znaj- rzu obierając kurs powrotny do Kilonii, do -Holstein-Sonderburg-Glücksburg złoży- dujące się u ujścia Łaby. Po końcowej pa- której weszły, po odbyciu po drodze ćwi- li wizyty. radzie okręty „rozeszły” się. W październi- czeń w szturmie na umocnioną twierdzę Podczas wychodzenia w morze ku 1905 r. okręty ćwiczyły indywidualnie. morską, 12.VIII. Przeprowadzone manew- „szwedzkiej” części doszło w szkierach do W listopadzie I Eskadra wraz z krążowni- ry pozwoliły dowódcy sił rozpoznawczych osobliwego incydentu. Mimo, że na pokła- kami odbyła rejs szkoleniowy na Bałtyku, nabycia niezbędnej praktyki morskiej, dzie byli szwedzccy piloci, Kaiser Wilhelm w połowie grudnia zajmowano się taktyką. w dowodzeniu swoimi okrętami. Korzy- II, Brandenburg i Friedrich Carl weszły Wiosną 1906 r. ćwiczenia indywidual- stano z komunikowaniu się ze sobą za po- na mieliznę, a ten ostatni koło Södertelge ne przeplatały się z eskadrowymi, między średnictwem bezprzewodowego telegrafu, utknął nawet mocno. Okręty liniowe utra- 13.V a 8.VI odbyły się pierwsze manew- używano podczas nocnych ćwiczeń reflek- ciły swoje tylnice a krążownik pancerny ry całej floty w tym roku. Wzruszającym torów do przekazywania rozkazów i prak- odniósl poważne uszkodzenia poniżej li- wydarzeniem dla załogi Kaisera Wilhel­ tycznie wykorzystywano wprowadzone do nii wodnej, więc siłą rzeczy letnie manew- ma II była wiadomość, że cesarz utwo- powszechnego użytku w nocy, szczególnie ry skończono 9.VIII. rzył w swojej flocie dla każdego flagowe- sygnałów rozpoznawczych. Jeszcze przed rozpoczęciem manew- go okrętu liniowego fundację w wysokości Manewry jesienne rozpoczęły się 29.VIII rów jesiennych w 1905 r. aktywna flota bo- 15 000 marek, a uzyskane odsetki prze- na Bałtyku, po czym flota poszła do uj- jowa stała się ponownie centrum pewnej znaczone były do wsparcia finansowe- ścia Łaby, tam też cały korpus desanto- politycznej demostracji, której dopuścili go uboższych podoficerów i maryna- wy IX Armii, pod komendą dowódcy flo- się tym razem Brytyjczycy. Na przełomie rzy. W połowie lipca 1906 r. rozpoczął się ty paradował przed cesarzem koło Altony lipca i sierpnia brytyjska Channel Fleet wielki letni rejs całej floty aktywnej, któ- (obecnie dzielnica Hamburga). 6.IX z ko- pod komendą admirał Wislowa (10 okrę- ry prowadził najpierw na środkową, po- lei odbyła się parada koło Helgolandu, któ- tów liniowych, I Eskadra Krążowników tem północną część Morza Północnego, rą odbierał cesarz. Ćwiczenia na Morzu i 5 niszczycieli) po złożeniu wizyt w ro- a dalej na wody norweskie. I Eskadra i jed- Północnym skończyły się 9.IX, a następ- syjskich i szwedzkich portach, postano- nostki szkolne rzuciły kotwice koło Mol- nie szybkim marszem przemieszczono się wiła w drodze powrotnej zaszczycić swo- de, a następnie przeniosły się do Bergen. przez Kanał Cesarza Wilhelma (Kiloń- ją obecnością również Niemcy. Wysłanie tej brytyjskiej floty, na Bałtyk, było pierw- 3. „Marine Rundschau” donosił natomiast, że prasa ski) na Bałtyk, gdzie armia i flota ćwiczy- brytyjska zareagowała na wizytę niemieckich okrętów ła wspólnie, tym razem podczas zorgani- szą wizytą na Bałtyku, od czasów Wojny z wrogością, a Izba Gmin wystosowała zapytanie do rzą- zowanych manewrów cesarskich (korpus Krymskiej w roku 1855, co stanowiło jaw- du, czy wie, że z niemeckich okrętów wykonywano foto- grafie (chodzi o fortyfikacje w Devonport) a to świadczy gwardii i IX Korpus Armii); były to ma- ną demostrację w stosunku do Niemiec tylko o szpiegowaniu… więc była to nic innego, niż po- newry mające na celu wysadzenie na ląd oraz innych leżących nad wybrzeżem Bał- średnia krytyka cesarskiego rozkazu!

34 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Kolejne ujęcie, tym razem z prawej burty z 1908 roku. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza 21.VII Kaiser Wilhelm II przywitał przy- było jednorazowym wydarzeniem i odpo- o pierwszym półroczu 1907 r. Okręt brał były pod Molde parowiec zaopatrzenio- wiednio to doceniono. Krótko po tej wi- udział w ćwiczeniach w ramach, przemia- wy HAPAG-u (wraz z cesarzem na pokła- zycie zjawiła się eskadra rosyjska (3-9.IX). nowanej zgodnie z wydanym 16.II.1905 r. dzie), towarzyszył mu jeszcze krążownik Trwające od 8 do 13.IX ćwiczenia minę- rozporządzeniem, kiedy to Aktywną Flo- Leipzig, który wracał ze swojego corocz- ły spokojnie. Wieczorem ostatniego dnia tę Bojową przemianowano na Hochse- nego rejsu na północ Europy. Podczas wi- ćwiczeń wszystkie okręty, idąć w dół Łaby eflotte. Na przełomie maja i czerwca od- zytowania flagowca, cesarz podziękował ustawiły się w szyku torowym i mijając byto rejs szkoleniowy na Morze Północne przed szerokim audytorium dowódców okręt flagowy Kaisera Wilhelma II, z usta- wokół Przylądka Skagen. Następnie od- pozostałych jednostek, udającemu się na wionymi wzdłuż burt załogami oddawa- byto zwyczajowe rejsy na wody norweskie emeryturę jesienią, dotyczasowemu do- ły głośnym „Hurrra” honor ustępujące- (okręt wraz z innymi cumował w pobli- wódcy floty, wielkiemu admirałowi von mu dowódcy floty, wielkiemu admirałowi, żu Trondheimu), a później miały miejsce Koesterowi za zasługi które oddał flocie, von Koesterowi. 14.IX na redzie Brunsbüt- manewry Hochseeflotte na Bałtyku (26. określając go mianem „rocher de bron- tel omówiono na pokładzie flagowca wy- VIII-6.IX), o których nic szczególnego nie ce” - honorowej skały niemieckiej mary- niki zakończonych ćwiczeń a następnego można powiedzieć. Podobnie jak o udziale narki wojennej. Pierwotnie okręty miały dnia okręty wróciły do Kilonii lub Wil- marzynarzy z opisywanego okrętu linio- już wracać 1.VIII, ale termin został prze- helmshaven. wego w desantowaniu oraz ćwiczeniach sunięty cesarskim rozkazem na 4 sierpnia, 26.IX.1905 r. von Koester opuścił swo- na lądzie razem z piechurami w północ- gdyż 3.III nowy król Norwegii Haakon ją flagę i oddał się najpierw do dyspozy- nym Szlezwiku. Do znajdującej się tam już VII (1872–1957) obchodził swoje urodzi- cji cesarza, a następnie wycofał się zupeł- części IX Korpusu Armii, Kaiser Wilhelm ny. Tego dnia Wilhelm II uhonorował go nie z marynarki. Zastąpił go adm. Książę II dowiózł 13.IX batalion z Sonderburga nadając mu tytuł admirała à la suite floty Henryk Pruski4, który do tej pory piasto- ze składu 86 Pułku Piechoty. Rejs zimowy niemieckiej, informując go o tym flagami wał stanowisko Dowódcy Stacji Morskiej odbył się od 22 do 30.XI i ponownie wiódł kodu międzynarodowego i armatnim sa- na Bałtyku. na Kattegat i Skagerrak. lutem. Flota wracała następnie przez Mo- Wraz z opuszczeniem pokładu przez Czas do kwietnia 1908 r. przeleciał bez rze Północne, a pod Helgolandem prze- wielkiego admirała, Kaiser Wilhelm II prze- specjalnych wydarzeń. W maju odbyły się ćwiczono kolejny zestaw zadań, w których stał, po pięciu latach, być okrętem flago- wielkie ćwiczenia w eskadrach na Mo- wziął udział nowy krążownik pancerny wym; zastąpił go Deutschland. Jego funkcja Roon. 15.VIII flota znajdowała się w Kilo- będzie trwała przez następnych 6 lat. 4. Książę Henryk Pruski (1862 Berlin – 1929 Hem- melmark w Szlezwigu-Hlosztynie), rocznik C/77, dow. nii, a już między 22 a 24 VIII odbyły się Kaiser Wilhelm II przkazany został jachtu Hohenzollern (1888), krążowanika Irene 1889,90), manewry w desantowaniu w Zatoce Ec- w skład I Eskadry, nowym dowódcą zo- POW Beowulf (1892), pancernika Sachsen, Wörth, (1894/95), awansowany na kmdr 27.I.1889, dow. II Dy- kernförde połączone ze „zdobywaniem” stał, 2 adm., kadm. Max Rollman, któ- wizjonu, I Rskadry IX.1896-IX.1897, inspektor broni za- twierdzy kilońskiej. Teraz z kolei zaczęto ry podniósł na nim swoją flagę. Z roku porowej (miny), X.1897-XII.1897, dow. II Eskady Krą- przygotowania do manewrów jesiennych. 1906 warto wymienić zimowe ćwiczenia żowników XII 1897-IV.1899, dow. eskadry krążowni- kow IV.1899-I.1900, dow. stacji morskiej na Bałtyku W przerwie między 31.VIII­-1.IX zawita- na Kattegacie i Skagerraku w dniach od III.1903-XII.1906, dow floty 9.VI.-X.1909, wielki admi- ła mieszana eskadra szwedzko-duńska, co 8 do 12.XII. To samo można powiedzieć rał 4.IX.1909, Główny Inspektor MW X.1909 -X.1918.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 35 Kaiser Wilhem II w 1909 r. Widoczny reflektor na marsie dziobowego masztu. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza rzu Północnym. Zamiast wyprawy nor- dzie okręt przebywał od 3 do 29.IV. Zespół swoją dotychczasową służbę, a jednostki to- dyckiej wybrano się w lipcu na Atlantyk, ten znajdował się pod komendą adm. Lan- warzyszące wycofano ze służby. w trakcie niej Kaiser Wilhelm II cumo- sa na Friedrichu Carlu. Ćwiczenia odbyły W lutym 1912 r. okręt wysłano do bełtu wał 23.VII koło Horty (Azory), 13.VIII się koło Rugii. Po odbytym w maju rutyno- Fehmarn celem udzielenia pomocy Frie­ Hochseeflotte powróciła do Kilonii. Jesz- wym, okręty-lidery (Stammschffe) dwóch drichowi Carlowi, o którą przebywający cze przed manewrami jesiennymi odbyły dywizjonów ww. eskadry – Kaiser Wilhelm na nim adm. Lans prosił, kiedy tam łamał się ćwiczenia w eskadrach na Bałtyku (27. II przez Bałtyk, a Brandenburg przez Mo- lód, aby uwolnić z z ich okowów kilka sta- VIII-7.IX), przechodząc następnie do wy- rze Północne, wychodząc z Wilhelmshaven, ków handlowych, które tam ugrzęzły. Na- pełniania zadań przewidzianych podczas wzgl. Kilonii, udały się w rejs na północ kon- stępnie przydzielono Kaisera Wilhelma II, właściwych manewrów (7.IX do 13.IX). tynentu, spotykając się 8.VI, idąc następnie na okres od 9 do 24.IV, do zespołu jedno- Tym samym okres aktywnej i nieprze- wspólnie zawinęli do do Arendalu, odwie- stek szkolnych (Lehrgeschwader). Ponow- rwanej, prawie ośmioletniej, działalności dzając później Bergen i Oddę. Stamtąd Ka­ nie znalazł się po komendą Inspektora Kaisera Wilhelma II skończył się. W jego iser Wilhelm II pomaszerował znowu sam Broni Zaporowej (specjalność miny), któ- taktyczne miejsce wszedł nowy okręt li- do Kilonii. Lipiec wypełniły ćwiczenia arty- rym był kadm. Lans na Friedrichu Carlu. niowy Hannover, a on sam przeszedł do leryjskie, które odbyły się w pobliżu wybrze- Jednostki tworzące do tej pory dywizjon Cesarskiej Stoczni w Wilhelmshaven, ży pólnocnego Szlezwiku-Holsztynu, a na- rezerwowy na Morzu Północnym (typu gdzie się poddał zakrojonej na dużą ska- stępnie przeprowadzono kolejne ćwiczenia, Wittelsbach, które zluzowały dotychczas lę modernizacji. Przeprowadzono ją w la- pod wybrzeżem Mecklenburgii, tym razem tam służące typu Brandenburg). Dwizjon tach 1909 do 1910. nawigacyjne. Następnie rozpoczęto przygo- na Morzu Północnym przejściowo rozwią- Jesienią 1910 Kaiser Wilhelm II był go- towania do manewrów jesiennych Hochse- zano. Okręty z Morza Północnego zasili- tów do podjęcia nowej aktywności. 14.X eflote. Dla przypomnienia skład III Eskadry, ły bałtyckie rezerwy, natomiast jednostki ponownie oddano go do służby i zastąpił którą w tym roku należało utworzyć składa- typu Kaiser wycofano ze składu dywizjo- Kaisera Brabarossę jako podstawowa jed- ła się z dwóch dywizjonów: 1 Dywizjon, Ka­ nu, a Kaisera Friedricha Wilhelma II 9.V nostka w bałtyckim Dywizjonie Rezerwo- iser Wilhelm II (flagowy), Kaiser Friedrich w Wilhelmshaven ze służby. Do roku 1914 wym, zresztą do rezerwy przeniesiono cały III, Kaiser Wilhelm der Große, Kaiser Bra­ r. nie przejawiał żadnej aktywności. „cesarski” typ. Okręty przydzielono I Od- barossa, 2 Dywizjon - Brandenburg – okręt W momencie wybuchu wojny w 1914 r., działowi Inspektora ds. Artylerii Morskiej. – lider Dywizjonu Rezerwowego na Morzu okręt został, zgodnie z rozkazem mobiliza- 21.X po odbyciu wszystkich prób morskich Północnym), Wörth (flagowiec 2 admirała), cyjnym z 5.VIII ponownie oddany do służ- Kaiser Wilhelm II opuścił Wilhelmshaven Schwaben. Między 9 a 17.VIII odbyto ćwi- by, stając się okrętem flagowym V Eskadry, i po 2 dniach marszu wokół Przylądka Ska- czenia a 28.VIII.dołączono do Hochseeflot- składającej się z: Kaisera Wilhelma II (fla- gen przybył do swojego portu macierzyste- te. Trwające stosunkowo krótko ćwiczenia gowy), Kaisera Wilhelma der Große, Ka­ go, którym była Kilonia. na zachodnim Bałtyku, zostały przerwane isera Barbarossy, Kaisera Friedricha III, Pierwszy kwartał 1911 r. przebiegał zgod- przez wielką paradę przed cesarzem. 11.IX Kaisera Karla der Große, Wörtha i Bran­ nie z planem opracowanym dla jednostek okręty wróciły do Kilonii. III Eskadrę roz- denburga. Wyposażanie okrętów trwa- szkolnych i doświadczalnych, w której skła- wiązano, więc okręty-lidery kontynuowały ło bardzo długo, więc dopiero pod koniec

36 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III” sierpnia mogły wyjść na Morze Północ- linii pod När-Steinort w Kurlandii. Kiedy Kiedy po zakończeniu wojny, nowocze- ne. V Eskadra została wprawdzie taktycz- 25.IX dowodzący flotą bałtycką otrzymał sne okręty, pod komendą kadm. von Reu- nie podporządkowana Hochchseeflotte, wiadomość, zresztą fałszywą jak się póź- tera, odeszły do Scapa Flow aby tam zo- lecz ostatecznie wykorzystano ją wyłącz- niej okazało, że przez Sund przedarły się stać internowane, Kaiser Wilhelm II wiódł nie jako linię dozorową strzegącej dojście brytyjskie okręty podwodne, operację na- spokojne życie w Wilhelmshaven. Po zda- wrogowi do Zatoki Niemieckiej. Mono- tychmiast przerwano. Dowódca eskadry, niu obowiązków przez adm. von Hippera, tonna służba była przerywana tylko wte- wiceadm. Grapow miał się wycofać i udać co miało miejsce 30.XI.1918 r., kadm. Hugo dy, gdy flota wychodziła na wypady, czy pod Bornholm, aby tam połączyć się z IV Meurer zakończył sprawy związane z do- w przypadku ogłoszenia „pogotowia bo- Eskadrą, do czego doszło rankiem 26.IX. wodzeniem flotą. Na Kaisera Wilhelma II jowego” w związku z częstymi wyjściami Po południu obie eskadry weszły do Kilo- zaokrętował się 10.I.1919. kmdr Harder, od- w morze I Grupy Rozpoznawczej von Hip- nii. Stąd, po zejściu żołnierzy na ląd, po- powiedzialny za zabezpieczenie Morza Pół- pera. W połowie września nieoczekiwanie maszerowały na Morze Północne, by kon- nocnego i zakończenie spraw związanych, nadszedł rozkaz przebazowania na Bałtyk, tynuować przerwany dozór. Ze składu ubył gdyż dowództwo Hochseeflotte uległo roz- gdyż Dowódca Bałtyckiego Obszaru Mor- Brandenburg i Wörth, które przyporząd- wiązaniu, co skończył 30.VI.1919 r. Ka­ skiego, wielki admirał książę Henryk Pru- kowano VI Eskadrze. W zamian Grapow iser Wilhelm II pozostał do momentu osta- ski zamierzał przeprowadzić zakrojoną na dostał grupę kadm. Behringa (flagowiec tecznego wycofania ze służby, 10.IX.1920 szeroką skalę akcję na akwenie wschodnie- krążownik Augsburg). Do połączenia sił r. okrętem flagowym dowódcy Szta- go Bałtyku. Pierwotny plan przewidywał doszło 26.XII w Zatoce Pomorskiej, skąd bu Związków Trałowców na Morzu Pół- wysadzić – w osłonie V Eskadry – desant ruszyli ku Gotlandii, aby tam pokazać nocnym (Stab des Führers der Minenräu- koło Windawy, ale trzeba ją było anulować banderę. 30 okręty powróciły do Kilonii. mverbände der Nordsee – F.d.M.N.), przez z powodu wielkich trudności w zorganizo- W lutym 1915 r. jedostki po krótkim ak- pewien okres w unii personalnej z Naczel- waniu odpowiedniej liczby transportow- tywnym rejsie ściągnięto z frontu. Hoch- nym Dowódcą Sił Morskich Morza Pół- ców, którym wojsko miałoby być prze- seeflotte narzekała na brak personelu nocnego (BSN – Befehlshaber der Nordsee) transportowane. Kiedy już IV (flagowiec (który oddawała na korzyść okrętów pod- kontynuatorki od roku 1920 F.d.M.N-u5. Wittelsbach) i V Eskadra kierowały się wodnych), a oprócz tego użycie tych sta- W 1921 r. Kaisera Wilhelma II skreślono od 22.IX do miejsca wyczekiwania, nad- rych okrętów w akcjach bojowych było z listy okrętów, by następnie zostać pocię- szedł rozkaz, dla V, aby wziąć na pokła- zbyt ryzykowne. 23.I Grapowa wysłano na tym na złom w Hamburgu-Altwerderze. dy piechurów i przetransportowć ich pod urlop, 2 adm., kadm. Begas, objął komen- (ciąg dalszy nastąpi) Windawę, wysadzając ich następnie jako dę, wybierając Kaisera Wilhelma II na swój pozorowany desant. Książę Henryk Pru- okręt flagowy. 5.III.1915 r. zredukowano 5. Flagową jednostką BSN-u był Kaiser Wilhelm ski musiał więc zmienić swoje plany i wy- jego załogę a okręt przeszedł do Wilhelm- II, dowódcami byli: kmdr Harder do VI.1919 r., kmdr słać V Eskadrę do Gdańska, gdzie żołnie- shaven i od 24.IV pozostawał do dyspozy- por. (F.d.M.n-u) von Gaudecker, p.o. VI.1919-IX.1919 r., kmdr Madlung (F.d.M.n-u), p.o. IX.1919-11.1919 r., rze, w liczbie około 750, weszli na pokłady. cji dowództwa Hochseeflotte jako okręt kmdr/kadm. Friedrich Richter, XI.1919 do momentu 24.IX eskadra opuściała port i udała się do biurowy i hulk mieszkalny. wycofania okrętu ze służby. Kaiser Wilhelm II w 1911 roku po gruntownej przebudowie. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 37 Elbing w trakcie ostatnich prób prędkościowych. KrzysztofTekst Dąbrowski Fot. zbiory Reinharda Kramera

część I Krążowniki typu „Pillau”

Rosyjskie korzenie uległ dezaktualizacji na skutek czynników żowniku lekkim (rozpoznawczym) Mar­ Opisywane krążowniki stanowiły wraz obiektywnych, bowiem nim okręty zbu- sala. Charakterystyki tych jednostek (ich z jednostkami typów Swietłana oraz Bo­ dowano rosyjską flotę zdążyły już zasi- projektów) przedstawiono dla celów po- rodino (Izmaił) – odpowiednio krążow- lić nowe okręty z napędem turbinowym. równawczych w zestawieniu 1. niki lekkie i liniowe1 – część programu Ogólnie rzecz biorąc zamiar wzmocnie- Mimo tego, że jak ukazuje zestawienie budownictwa okrętowego z 1912 r. (tak nia floty był oczywiście wielce chwaleb- 1 propozycji było sporo, to jednak żadna zwany „mały program”). Para nowych ny lecz na drodze do jego realizacji sta- z nich nie doczekała się realizacji. Długo by okrętów miała wzmocnić flotę na Dale- nęły jak zwykle trudności, a konkretnie można rozpisywać się na temat kolejnych kim Wschodzie poprzez zastąpienie szyb- zarówno brak gotowego projektu nowe- zawirowań towarzyszących zamówieniu ko starzejących się krążowników Askold go krążownika jak też ograniczone moce nowych okrętów dość powiedzieć, że pomi- i Żemczug. Obok wykonywania zadań ty- produkcyjne własnego przemysłu stocz- mo wzbudzanych kontrowersji ostatecznie powych dla jednostek swojej klasy przewi- niowego. W ostatecznym rozrachunku zdecydowano się na zupełnie inny projekt, dywano, że w czasie wojny będą również problemy te, jak też chęć możliwie szybkie- a konkretnie zamówiono dwa krążowni- stawiać ofensywne zagrody minowe. Na- go otrzymania jednostek doprowadziły do tomiast w pierwszym okresie pokojowej zamówienia krążowników w Niemczech. 1. Autor ma świadomość, że „krążowniki lekkie” służby jednostki te miały być wykorzysta- Rzecz jasna nim to ostatecznie nastąpi- to termin zasadniczo przyjęty na skutek postanowień ne celem przygotowania kadr floty w ob- ło rozpatrywano szereg propozycji rodzi- Konferencji Waszyngtońskiej, zarazem takie określe- nie wcześniej zbudowanych krążowników będących do- słudze turbin z racji zamiaru pozyskania mych stoczni, które proponowały mniej słownie i w przenośni lżejszymi od krążowników pan- licznych nowych jednostek z napędem tur- lub bardziej dopracowane projekty własne, cernych oraz liniowych wydaje się być dopuszczalne i niejednokrotnie jest stosowane w literaturze przedmio- binowym. Ostatnia z wymienionych funk- rozważano też zamówienie we Włoszech tu. Dodać można również, że krążowniki typu Borodino/ cji szybko się zdezaktualizowała, czy raczej jednostek wzorowanych na włoskim krą- Izmaił do 1915 r. oficjalnie klasyfikowano jako pancerne. Zestawienie 1. Charakterystyki włoskiego typu Marsala oraz rosyjskich projektów Marsala Proj. rus 1 Proj. rus 2 Proj. rus 3* Wyporność 3575 t 3900 t 4000 t 3400 t Wymiary (dł. x szer. x zan.) 140,3 x 13,07x 4,7 m 131,6 x 12,95x 4,56 m 131,6 x 12,95x 4,56 m 124,6 x 12,5 x 4,38 m Uzbrojenie 6 x 120 mm, 6 x 76 mm, 2 w.t. 8 x 130 mm, 2 w.t. 8 x 120 mm, 2 w.t. 6 x 130 mm, 2 w.t. Maszyny 3 zespoły turbin 3 zespoły turbin 3 zespoły turbin 3 zespoły turbin 10 opalanych węglem 6 opalanych węglem Kotły 13 z opalaniem mieszanym 12 opalanych mazutem 6 opalanych mazutem 6 opalanych mazutem Moc maszyn 22 500 KM 37 500 KM 36 000 KM 33 000 KM Prędkość 27,5 w. 29,5-30,5 w. 29-31 w. 30 w. Zasięg/prędkość 1400 Mm/13 w. 1860 Mm/21 w. 4900 Mm/14 w. 3300 Mm/15 w. * Proj. rus 1, 2 i 3 to odpowiednio projekty Stoczni Newskiej, Stoczni Putiłowskiej oraz Zjednoczenia produkcji pocisków i zapasów wojennych.

38 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Pillau” ki w niemieckiej firmie Schichau. Stosow- napędowy umożliwi jednostce rozwinięcie bości 75 mm, a strop 50 mm. Ponadto ciągi ną umowę zawarto dnia 4 grudnia 1912 r., prędkości maksymalnej 27,5 węzłów. amunicyjne zabezpieczały płyty pancerne przy czym ze strony rosyjskiej została pod- Parę dla maszyn miało dostarczać dzie- grubości 25 mm, taką samą grubość mia- pisana przez generała-majora N.M. Sergie- sięć kotłów wodnorurkowych typu Yar- ły posiadać tarcze (maski) ochronne dział. jewa. Ze swej strony Niemcy zobowiąza- row o łącznej powierzchni ogrzewalnej Komory amunicyjne okrętów miano li się, że pierwsza jednostka będzie gotowa 4880 m². Sześć spośród nich było opala- wyposażyć w elektryczny system wyno- do prób 15 lipca 1914 r., natomiast druga nych wyłącznie węglem, co się zaś tyczy szenia amunicji na stanowiska ogniowe do 15 października tego samego roku, zaś pozostałych czterech, to źródła nie są umożliwiający podanie 15 pocisków wraz koszt każdego z okrętów będzie wynosił po zgodne czy posiadały opalanie mieszane, z ładunkami miotającymi na minutę, oraz 3 500 000 Rubli – bez uzbrojenia, bowiem czy też były opalane wyłącznie paliwem awaryjny system ręczny, którego wydaj- sprawy z nim związane leżały w gestii ro- płynnym2. Instalacja kotłowa dostarczała ność określono jako „o połowę mniejszą”. syjskiej. Właśnie te dwa czynniki, to jest maszynom głównym parę pod ciśnieniem Godzi się odnotować, że komory amuni- szybka budowa oraz umiarkowane jej kosz- roboczym 18 kG/cm2. Gdyby zachodziła cyjne zabezpieczono nie tylko pancerzem ty stanowiły o wyborze – mimo licznych konieczność rozwinięcia prędkości mak- (patrz wyżej). Zapobieganiu niebezpiecz- kontrowersji – firmy Schichau. Dla nowych symalnej, to obliczeniowo kotły winny by nym sytuacją służyć miał system schładza- krążowników przewidziano nazwy Mura­ spalać odpowiednio 240 kg węgla lub 45 kg nia powietrza, natomiast gdyby już doszło wiow-Amurskij (Муравьёв-Амỷрский) mazutu na 1 m2 powierzchni ogrzewalnej. do pojawienia się ognia, to awaryjne zale- oraz Niewielskoj (od 6 lutego 1914 r. Admi­ Normalny zapas paliwa miał obejmować wanie wodą komór amunicyjnych mogło- rał Niewielskoj [Aдмирал Невельскóй]), 250 ton węgla oraz 80 ton mazutu. Przyj- by nastąpić z magistrali przeciwpożarowej, lecz jak zostanie to jeszcze przybliżone mowanie paliwa płynnego miały umoż- można by je też zatopić poprzez otwarcie w dalszej części niniejszego artykułu, okrę- liwić dwie pompy o wydajności 50 ton na kingstonów. ty te nigdy nie weszły do służby pod bande- godzinę. W zależności od reżimu pracy si- Co się tyczy samego uzbrojenia, to jak rą z Krzyżem Św. Andrzeja. łowni i rozwijanej prędkości zapas paliwa już stwierdzono powyżej miał je dostar- przekładał się na zasięg. Posiadany nor- czyć zamawiający czyli strona rosyjska. Charakterystyki projektowanych okrętów malny zapas paliwa winien był umożliwić Zakładano, że będzie składać się z ośmiu Jednostki miały posiadać rozwiązania pływanie z prędkością maksymalną, to jest pojedynczych armat kal. 130 mm z zapa- konstrukcyjne typowe dla jednostek nie- 27,5 w., przez 12 godzin lub z prędkością 25 sem 175 sztuk amunicji na działo, czterech mieckiej budowy. Projektowana długość w. przez 60 godzin, co odpowiadało zasię- armat kal. 63 mm z zapasem po 220 sztuk całkowita okrętów miała wynosić 135,5 m gowi 1500 mil morskich. Natomiast przy amunicji na działo oraz czterech karabi- (134,4 m/128 m dł. na linii wodnej/mię- prędkości ekonomicznej 14 w. zasięg wy- nów maszynowych z zapasem 15 tys. sztuk dzy pionami odpowiednio), szerokość 13,6 nosiłby aż 5000 Mm. amunicji na km. Łączna masa uzbrojenia m, a obliczone zanurzenie 5,08 m. W kon- Energię elektryczną dla oświetlenia, na- artyleryjskiego miała nie przekroczyć 238 strukcji kadłuba zastosowano poprzecz- pędu wind amunicyjnych oraz innych po- ton. Ponadto jednostki miały mieć tory no-wzdłużny system wiązań, zaś wręgi trzeb zapewniały dwa turbogeneratory minowe na pokładzie dla – w zależności rozmieszczono co 1 m. Jednostki miano każdy o mocy 100 kW, uzupełniane przez od typu – od 110 do 150 min morskich. Nie zasadniczo wykonać z płyt stalowych, któ- awaryjny generator spalinowy (diesel) jest natomiast jasnym, czy Rosjanie orygi- rych grubość zależała od umiejscowienia o mocy 50 kW. Można w tym miejscu od- nalnie przewidywali uzbrojenie torpedowe – dla przykładu dno kadłuba przy stępce notować, że od samego początku przewi- dla tych okrętów, czy też nie, bowiem część miano wykonać z płyt grubości 16-23 mm, dywano wyposażenie okrętów w radiosta- źródeł takowe wskazuje, a część pomija. grubość zewnętrznego poszycia burt mia- cje nadawczo-odbiorcze. ła wynieść 9-18 mm, natomiast dziobów- Z urządzeń pomocniczych warto jeszcze Niełatwe narodziny ki tylko 8 mm. Co się tyczy rozplanowania wymienić pięć pomp pożarowo-zęzowych Jak już wspomniano podpisanie umo- wnętrza i niezatapialności, to zasadniczy o wydajności po 35 ton wody na godzinę, wy między stroną rosyjską i niemiecką podział wewnętrzny kadłuba obejmował jednej takiej pompie o wydajności 100 ton miało miejsce na początku grudnia 1912 16 przedziałów wodoszczelnych. Dodat- na godzinę oraz jeszcze dziewięć pomp, r., lecz nie oznaczało to jeszcze rozpoczę- kowo podwójne dno rozciągało się na 51% których wydajność określono w ten spo- cia budowy. Wpierw musiała zostać do- długości kadłuba. Sprawne manewrowanie sób, iż mają być zdolne odpompować 200 kładnie przejrzana i zatwierdzona cała miała umożliwiać pojedyncza płetwa ste- m³ wody na godzinę. dokumentacja projektowa, co zajęło spo- rowa. Jeśli chodzi o aparycję zewnętrzną, Obok zabezpieczenia konstrukcyjnego, ro czasu w związku z koniecznością prze- to sylwetki jednostek miały kształtować to jest podziału na przedziały wodoszczel- syłania jej z Niemiec do Rosji i z powro- dwa maszty oraz trzy kominy. ne i podwójnego dna (patrz wyżej), okręt tem. Wreszcie 6 lutego 1913 r. – choć nie Dla okrętów przewidziano napęd głów- chroniło również opancerzenie. Głów- bez zastrzeżeń – Rosjanie ostatecznie za- ny składający się z dwóch zespołów turbin nym elementem ochrony pancernej okrę- twierdzili dokumentację techniczną no- Melmsa & Pfenningera, każdy składający tów był pokład pancerny. Jego zasadnicza wych okrętów. Prace przy budowie jedno- się z turbiny wysokiego i niskiego ciśnie- grubość wynosiła 20 mm – nad maszyn- stek w stoczni Schichau Werke w Gdańsku nia oraz turbin ruchu wstecznego. Turbi- ką sterową wzrastała do 80 mm. Ze wzglę- (ówczesny niemiecki Danzig) ruszyły wio- ny główne miały rozwijać moc 28 000 KM du na brak pancerza burtowego ochronę sną tego samego roku i latem 1913 r. Mura­ przy 345 obrotach na minutę, zaś turbiny boczną jednostek miały zapewniać skosy wiow-Amurskij zaczął już nabierać kształ- ruchu wstecznego miały rozwijać 10 000 pokładu pancernego, które miały grubość tów, gdyż gotowy był szkielet konstrukcji KM przy 270 obrotach na minutę. Siłownia 40 mm i sięgały w założeniu 1,1 m poni- pracowała na dwa wały zakończone trzy- żej linii wodnej. Opancerzone było rów- 2. Nie można wykluczyć – acz jest to tylko hipoteza – że kotły mogły mieć oryginalnie opalanie mieszane, lecz skrzydłowymi śrubami o średnicy 3,5 m nież główne stanowisko dowodzenia. Jego w toku eksploatacji zostały przystosowane do opalania wykonanymi z brązu. Zakładano, że zespół powierzchnie boczne chronił pancerz gru- wyłącznie paliwem płynnym.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 39 Tekst

Pillau chwilę po przekazaniu flocie przez stocznię. Fot. zbiory Reinharda Kramera kadłuba składający się ze stępki, wręg i po- dowa krążowników dla teraz już wroga dała się z ośmiu dział kal. 150 mm (149,1 kładników, zaś w lipcu założono pierwsze była rzecz jasna wykluczona. mm), które mogły prowadzić ogień z szyb- elementy poszycia. Niestety, choć począ- Powyższe wydarzenia nie oznaczały jed- kostrzelnością 5-7 strzałów/min. pociska- tek był obiecujący, to niebawem prace zo- nak końca okrętów, a wręcz przeciwnie. mi o masie 45,3 kg (łączny zapas amuni- stały przerwane w oczekiwaniu na dostawę Niemcy przejęli obydwie jednostki 5 sierp- cji 1024 pociski) na maksymalny dystans materiałów. Co się tyczy drugiego okrętu, nia 1914 r i czym prędzej postanowili ukoń- 17 600 m. Godzi się jeszcze dodać, że dzia- to sprawa z Niewielskoj przedstawiała się czyć dla własnej floty. Ich rosyjskie nazwy ła głównego kalibru chroniły tarcze (ma- jeszcze gorzej, gdyż do tego czasu dopie- zmieniono na niemieckie i tak Murawiewa­ ski) pancerne grubości 50 mm. Artylerię ro połączono stępkę z wręgami. Co cieka- -Amurskijego przemianowano na Pillau zaś główną uzupełniała artyleria lekka począt- we, mimo wykonania już opisanych powy- Niewielskoia na Elbing4. Z racji zaawanso- kowo składająca się z czterech działek kal. żej prac oficjalne położenie stępki miało wanego stadium budowy, Pillau jako pierw- 52 mm, które zastąpiono dwoma armatami miejsce dopiero w dniu 10 września 1913 szy wszedł do służby dnia 14 grudnia 1914 r. kal. 88 mm. Krążowniki otrzymały rów- r. w przypadku Murawiowa-Amurskije­ Podczas prób krążownik wypierający 4825 nież dwie pojedyncze wyrzutnie torped go i 22 września 1913 r. w przypadku Nie­ ton rozwinął prędkość maksymalną 28 wę- kal. 500 mm na obrotowych podstawach wielskoj. Na koniec 1913 r. stopień gotowo- złów przy mocy maszyn 30 000 KM i 345 oraz tory minowe umożliwiające zabranie ści Murawiow-Amurskij wynosił 31,2% zaś obrotach śrub na minutę. Ukończenie dru- maksymalnie 120 min. siostrzanego Niewielskoj zaledwie 13,8%. giej jednostki trwało dłużej. Elbinga wo- Co się tyczy urządzeń okrętowych go- Dnia 11 kwietnia 1914 r.3 kadłub Mura­ dowano 21 listopada 1914 r., zaś wejście do dzi się nadmienić, że krążowniki wyposa- wiowa Amurskijego został wodowany, a w służby krążownika miało miejsce jesienią żono w znacznie wydajniejsze urządzenia maju zamontowano w nim kotły, lecz tyl- następnego roku, a dokładnie 4 września prądotwórcze aniżeli przewidywał to ory- ko sześć, bowiem dopiero oczekiwano na 1915 r. Wedle ówczesnej niemieckiej kla- ginalny projekt, bowiem na okrętach zain- dostawę pozostałych. Tak więc budowa syfikacji jednostki określano jako Kleine stalowano po trzy turbogeneratory każdy okrętów postępowała nie bez trudności, co Kreuzer, to jest małe krążowniki. o mocy 360 kW dostarczające prąd o na- nie wywoływało radości strony rosyjskiej, Teraz już niemieckie krążowniki wy- pięciu 220 V. Warto również wspomnieć gdyż zamówienia u zagranicznego wyko- kazywały względem oryginalnego pro- o okrętowych środkach pływających obej- nawcy złożono głównie celem szybkiego jektu pewne różnice. Najbardziej chyba mujących kuter, barkas, dwie szalupy, dwa pozyskania jednostek, a tymczasem nic nie rzucało się w oczy odmienne uzbrojenie. jole i dwa bączki. Długo by można jeszcze wskazywało na to, by ich budowa mogła Z przyczyn oczywistych niepraktycznym, pisać o charakterystykach jednostek i róż- zostać prędko zakończona, a co gorsza sy- a wręcz niemożliwym, było zastosowanie nych elementach ich wyposażenia, lecz tuacja polityczna w Europie komplikowała oryginalnych rosyjskich dział przeto się- najpraktyczniejszym będzie przedstawić się coraz bardziej. W tym kontekście ewen- gnięto po niemieckie. Do tamtej pory nie- podstawowe dane taktyczno-techniczne tualne zobowiązania wykonawcy z tytułu mieckie krążowniki lekkie („małe”) zwy- opóźnień takie jak kary umowne schodziły kle uzbrojone były w działa kal. 105 mm 3. W dostępnych źródłach podawana jest również data 29 marca 1914 r. na dalszy plan. Obawy Rosjan istotnie oka- jednak tym razem zdecydowano się na 4. Pillau i Elbing to odpowiednio Piława i Elbląg - zały się uzasadnione, bowiem rozwój sy- większy kaliber to jest 150 mm – oficjalnie obydwa miasta były wówczas niemieckie. Takie nazew- tuacji w dramatyczny sposób zmienił losy w niemieckiej nomenklaturze 15 cm, a w nictwo, to jest odwołujące się do niemieckich miast, było typowe dla lekkich krążowników kajzerowskiej floty, okrętów – oto w dniu 19 lipca 1914 r. Niem- rzeczywistości 149,1 mm. Tak więc arty- a potem było również kontynuowane przez Reichsmari- cy wypowiedziały Rosji wojnę. Dalsza bu- leria główna opisywanych jednostek skła- ne i Kriegsmarine.

40 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Elbing jeszcze w stoczni, 3 dni przed oddaniem do służby. Fot. zbiory Jana Piwowońskiego krążowników w formie zestawienia – vide nie 22 września 1913 r. choć już przed tą ki na bałtyckim teatrze działań była prze- zestawienie 2. datą wykonano pewne prace. Krążownik, prowadzona w dniach 5-6 grudnia 1915 r. Co się tyczy aparycji jednostek, to autor będący już niemieckim Elbing wodowano wraz z krążownikiem Augsburg, minow- pozwoli sobie odesłać Czytelników do fo- 21 listopada 1914 r., ale prace wykończe- cem Rügen oraz niszczycielami V 100 i S 50 tografii. Jednak ze względu na ich czarno- niowe na wodzie trwały jeszcze prawie rok operacja stawiania obronnej zapory mino- -biały charakter można jeszcze dodać kil- tak, że dopiero 4 września 1915 r. nastąpi- wej koło Lyserortu, u wejścia do Cieśniny ka słów o malowaniu okrętów. Mianowicie ło oddanie okrętu do służby. Dokładnie Irbeńskiej. Na przełomie lat 1915/16 siły krążowniki pomalowano zgodnie ze wzo- miesiąc później niezidentyfikowany z na- niemieckie na Bałtyku poddano reorgani- rem 9 (96er grau), to jest kadłub szary, zaś zwy torpedowiec uderzył w rufę krążow- zacji, zaś Elbing miał zostać przeniesiony nadbudówki, kominy, maszty, nawiewni- nika powodując jej uszkodzenie. Wypa- na Morze Północne i wzmocnić siły roz- ki, armaty i ich tarcze etc. jasnoszary. Nie- dek ten na szczęście nie zakłócił poważnie poznawcze Hochseeflotte. Jednak nastąpi- liczne elementy o charakterze dekoracyj- procesu osiągania gotowości przez okręt. ło to dopiero w marcu, bowiem do końca nym miały barwę złoto-żółtą, a wykonane Próby krążownika przebiegały pomyśl- lutego okręt musiał pozostawać na Bałtyku z mosiądzu naturalną barwę metalu. nie, następnie przystąpiono do szkolenia – okazał się niezbędny z powodu wypad- Jak wynika z przytoczonego zestawie- i zgrywania załogi, co ostatecznie zakoń- nięcia z linii krążowników Lübeck (wejście nia charakterystyki wybudowanych okrę- czono 16 listopada 1915 r. na minę) i München (kolizja). Następnie tów nie odbiegały znacząco od zakłada- Wojenna konieczność spowodowała, że w okresie od 3 do 26 marca krążownik był nych w projekcie dla rosyjskiego odbiorcy. ledwie krążownik osiągnął gotowość a już remontowany w Stoczni Gdańskiej (ówcze- został skierowany do aktywnej służby. sna niemiecka Danziger Werft). Za Cesarza i Ojczyznę Dnia 18 listopada 1915 r. Elbing dołączył Dyslokacja na Morze Północne nastą- Wojenna służba Elbinga do stacjonujących w Lipawie niemieckich piła z końcem marca, gdy 28 tego miesią- Stępkę pod budowę okrętu, jeszcze jako okrętów. Jedynym godnym odnotowa- ca Elbing przybył via Kanał Kiloński na rosyjskiego Niewielskoj położono oficjal- nia epizodem służby opisywanej jednost- redę Brunsbüttel i został przydzielony do

Zestawienie 2. Charakterystyka krążowników Pillau i Elbing wyporność 4390 t / 5252 t (konstrukcyjna / pełna) wymiary (dł. x szer. x zan.) 135,3 / 134,3 (całkowita / na linii wodnej) x 13,6 x 5,31-5,98 m uzbrojenie 8 x 150 mm (8 x I), 4 x 52 mm (4 x I) → 2 x 88 mm (2 x I), w.t. 2 x 500 mm (2 x I), miny opancerzenie 20-80 mm pokład pancerny, 40 mm skosy, 75/50 mm (pow. boczne/strop), wieża dowodzenia 50 mm tarcze dział maszyny 2 zespoły turbin kotły 10 kotłów = 6 + 4 (opalane węglem + paliwem płynnym) moc maszyn 30 000 KM prędkość 27,5 w zasięg / prędkość 4300 Mm / 12 w Zapas paliwa 250 ton/620 t węgla oraz 80 t/580 t paliwa płynnego (zapas normalny/maks.) Załoga 21 oficerów + 421 podoficerów i marynarzy* *Tyle liczyła załoga etatowa, przy czym wojenna konieczność powodowała jej wzrost. Dla przykładu podczas Bitwy Jutlandzkiej załoga Elbing liczyła 451 ludzi.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 41 Tekst

Elbing we fiordzie Kilońskim (Kieler Förde) w 1915 lub 1916 roku. Fot. zbiory Reinharda Kramera II Grupy Rozpoznawczej (w jej skład wcho- artes i Lasso – łatwym celem. Niemcy wy- skład Elbing wyszły w morze dnia 31 maja dził też okręt siostrzany – vide część II), cofali krążowniki liniowe pozostawia- 1916 r. o godz. 02:00. Dla idących w awan- którą dowodził kontradm. Friedrich Bo- jąc „załatwienie sprawy” niszczycielom. gardzie krążowników i niszczycieli więk- edicker. Służba krążownika od razu przy- W nocnych ciemnościach i przy wzburzo- szość dnia mija bez godnych odnotowania brała bardziej aktywny charakter, gdyż już nym morzu dochodzi do spotkania prze- wydarzeń, lecz o godz. 15:00 z niszczycie- w kwietniu brał udział w wypadach nie- ciwników. Brytyjski krążownik Cleopatra la B 110 nadchodzi meldunek o zaobserwo- mieckich sił rozpoznawczych i torpedo- taranuje niemiecki niszczyciel G 194, który waniu dymu na horyzoncie. Okazało się, że wych w rejon ławicy Amrun. Dwa pierw- tonie przecięty na pół. Jednak Brytyjczycy był to duński parowiec N.J. Fjord. Niemiec- sze wypady nie przyniosły kontaktu też nie wyszli z tego bez szwanku, tym bar- kie okręty nakazują mu zastopować i pod- bojowego z przecinikiem, ale trzeci, w któ- dziej, że Cleopatra uległ jeszcze w dodatku dać się kontroli. Statek czyni zadość temu rym brał udział Elbing mający miejsce kolizji z krążownikiem Undaunted. Oby- żądaniu i zatrzymuje maszyny zaś nad- w dniach 25-26 kwietnia 1916 r. przepro- dwa okręty odniosły uszkodzenia, szcze- miar niepotrzebnej pary zostaje wypusz- wadzony celem ostrzału angielskich miast gólnie poważny był stan Cleopatra, który czony przybierając postać dużej chmury. przybrzeżnych Great Yarmouth i Lowe- mimo tego „dociągnął” do bazy aczkol- Na jego pokład wchodzi niemiecka grupa stoft doprowadził do potyczki z okrętami wiek dopiero po czterech dniach. W za- inspekcyjna, która przeprowadza kontrolę Royal Navy. Zbiegiem okoliczności Bry- istniałej sytuacji musiano jednak porzu- nie stwierdzając kontrabandy – w ładow- tyjczycy, a konkretnie siły Harwich For- cić Medusę – niszczyciel wkrótce zatonął, ni znajdowały się śledzie. Lecz duński pa- ce, tego samego dnia również przeprowa- o czym Niemcy dowiedzieli się od holen- rowiec odegrał już swoją historyczną rolę dzali wypad, którego celem był niemiecka derskiego rybaka6. Walka dobiegła koń- katalizatora wydarzeń. Mianowicie wspo- baza sterowców znajdujących się w Ton- ca, ale Niemcy też nie powrócili w kom- mniana chmura upuszczonej pary zosta- dern5. W efekcie doszło do dość chaotycz- plecie, bowiem obok już wspomnianego ła dostrzeżona przez obserwatorów na nego starcia – trudne warunki meteo ode- G 194 stracili jeszcze niszczyciel S 22, któ- brytyjskich okrętach, gdyż „Anglik” też grały w tym swoją rolę – które zakończyło ry poderwał się na minie. Poza tym Elbing znajdowały się w morzu. Teraz statek prze- się stratami dla obydwu ze stron. Najpierw uczestniczył jeszcze 5 maja 1916 r. w ope- staje kogokolwiek interesować, bowiem brytyjskie niszczyciele zatopiły dwa nie- racji zabezpieczenia powrotu niemieckich okręty antagonistów dostrzegły się nawza- mieckie patrolowce, ale wkrótce potem sterowców z nalotu na Anglię, jednak tym jem. Jako pierwsze ogień otwierają bry- w rejonie działań pojawiły się niemieckie razem nie doszło do spotkania z wrogiem. tyjskie krążowniki Galatea i Phaeton ze samoloty. W trakcie ich ataku niszczyciel Wszystkie opisane do tej pory wydarzenia swoich „sześciocalówek” czyli armat kal. Medusa ulega kolizji z niszczycielem Lave­ były jednak tylko przygrywką do najwięk- 152,4 mm. Niebawem na miejscu znajdu- rock i musiał być wzięty na hol przez lider szej bitwy morskiej I Wojny Światowej. 5. Wówczas Tondern było miastem należącym do Lightfoot. Następnie do działania wkra- Pomijając długi wstęp autor pozwoli so- Niemiec, a obecnie nosząc nawę Tønder znajduje się na czają niemieckie okręty nawodne, dla któ- bie od razu przejść do opisu udziału krą- terytorium Danii. rych uszkodzona Medusa idąca na holu Li­ żownika Elbing w Bitwie Jutlandzkiej. Siły 6. Celem sprawdzenia, czy istotnie tak się stało Niem- cy wysłali okręty, które rzecz jasna nic nie znalazły – Me­ ghtfoota, wydaje się – mimo ubezpieczenia rozpoznawcze niemieckiej floty, w tym dusa już leżał na dnie – i tym samym potwierdziły otrzy- przez krążownik Aurora i niszczyciele Le­ również II. Grupa, a więc i wchodzący w jej maną informację.

42 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Pillau”

je się również Elbing i o godz. 15:32 otwie- Dowódcy krążownika Elbing ra ogień. Przypada mu honor osiągnięcia stopień i nazwisko okres pierwszego w tej bitwie trafienia – oto czte- Kapitän zur See Richter wrzesień 1915 r. - październik 1915 r. ry minuty później jeden z jego pocisków Fregattenkapitän Madlung październik 1915 r. - czerwiec 1916 r. upada na pokład Galatey lecz nie wybucha i zostaje wyrzucony za burtę. Tymczasem nie miał tyle szczęścia i o godz. 00:30 do- cy mu ochotnicy nic już nie byli w stanie wciąż nadchodzą kolejne okręty obydwu szło do kolizji z okrętem liniowym Posen. zrobić dla swojego okrętu, przeto postano- stron a bitwa przybiera na intensywno- Krążownik odniósł wprawdzie stosunko- wiono przypieczętować jego los przy uży- ści i o godz. 16:48 rozpoczyna się pojedy- wo niewielkie uszkodzenia wskutek samej ciu ładunków wybuchowych. Dobity eks- nek krążowników liniowych. W zaistnia- kolizji, lecz wdzierająca się przez wyrwę plozjami założonych wewnątrz kadłuba łej sytuacji Pillau wraz z innymi lekkimi w poszyciu woda zaburtowa spowodowa- ładunków wybuchowych Elbing pogrążył jednostkami zajmuje pozycję z tyłu, w le- ła awarię obu maszyn napędowych, alter- się w falach Morza Północnego, zaś kmdr. wej ćwiartce, własnych krążowników li- natora i maszynki sterowej, przestały rów- por. Madlung i jego ludzie salwowali się niowych. Ze zmagań dziennej fazy bitwy nież działać wszystkie telefony łączności za pomocą okrętowego kutra. Warto przy Elbing wychodzi obronną ręką. Otrzymuje wewnętrznej, a okręt nabrał silnego prze- tym odnotować, że nim sami zostali urato- tylko jedno trafienie pociskiem kal. 152,4 chyłu na prawą burtę. Dzięki sprawnemu wani Niemcy udzielili pomocy wyciągając mm – jak wynika z brytyjskich źródeł naj- działaniu załogi niebezpieczeństwo utraty do swego kutra lekarza okrętowego i kil- pewniej wystrzelonym przez jeden z okrę- pływalności przez jednostkę zostało szyb- ku innych bezradnie dryfujących w wodzie tów 2 Eskadry Lekkich Krążowników (2nd ko zażegnane, lecz Elbing mógł poruszać się członków załogi brytyjskiego niszczycie- Light Cruiser Squadron) – lecz uszkodze- tylko z niewielką prędkością podczas gdy la Tipperary (okręt zatonął podczas noc- nia są niewielkie, a straty w ludziach ogra- reszta niemieckiej floty szybko się oddalała. nej fazy bitwy). Wkrótce wszystkich zabrał niczają się do 4 zabitych i 12 rannych. Celem udzielenia pomocy o godz. 02:25 na pokład holenderski kuter rybacki, który Tymczasem zapada noc z 31 maja na do krążownika podszedł niszczyciel S 53 wysadził „pasażerów” na ląd w Ijmuiden. 1 czerwca 1916 r., którą wypełnią drama- ale niewiele już można było zrobić. Gdy Niemcy zostali potraktowani przez holen- tyczne wydarzenia. Pod osłoną ciemności maszyny ostatecznie odmówiły posłuszeń- derskie władze jako uratowani rozbitkowie wycofujące się jednostki niemieckie były stwa i okręt stanął jego dowódca kmdr por. i odesłani do ojczyzny (byliby internowani atakowane przez brytyjskie siły torpedowe. (Fregattenkapitän) Madlung wydał roz- gdyby wzięto pod uwagę ich wojskowy sta- Około północy do akcji weszła 4 Flotylla kaz przejścia na niszczyciel załodze krą- tus), gdzie dotarli w dniu 3 czerwca 1916. Niszczycieli (4th Destroyer Flotilla). W tym żownika oraz 9 wyłowionym z wody bry- Tak więc „Wielką Wojnę” przetrwał tyl- czasie Elbing szedł z lewej burty czoła szy- tyjskim jeńcom. Na pokładzie Elbinga ko jeden z dwóch opisywanych krążowni- ku niemieckich sił liniowych i pechowym pozostaje tylko jego dowódca, I oficer oraz ków, który stał się zdobyczą zwycięzców. zbiegiem okoliczności znalazł się mię- niewielka grupa ochotników z zamiarem Sposób rozdysponowania tej zdobyczy dzy własnymi pancernikami i atakującymi podjęcia ostatniej próby uratowania krą- otwarł dla ocalałego okrętu zupełnie nowy Brytyjczykami. Krążownik zmuszony był żownika. Tymczasem S 53 zostaje zwol- rozdział jego losów, co zostanie omówione wykonać zwrot na prawą burtę i przeciąć niony z poleceniem udania się w kierun- w kolejnej i już ostatniej części niniejszego szyk niemieckich pancerników. Ta sztuka ku duńskiego wybrzeża. Mimo gotowości artykułu. udała się kilku innym okrętom lecz Elbing do poświęcenia dowódca i towarzyszą- (ciąg dalszy nastąpi) FOTOKOLEKCJA

Japoński krążownik pancernopokładowy Chitose. Więcej o tym okręcie w naszej najnowszej pozycji (patrz III str. okładki). Fot. „Ships of the World”

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 43 Maciej Chodnicki Tekst

część II

„Iowy” I Wojny Światowej

Wersje alternatywne do Same przewody kominowe znajdujące się towego do 279 mm, oraz poszycie na któ- projektów „C” i „D” w kadłubie dostały osłony przeciwodłam- rym leżał do 51 mm. Dawało to szansę na - „Pancernik krążownik” kowe o grubości jednego cala (25 mm), zatrzymanie wrogiego pocisku, w związ- Oprócz przedstawionych powyżej pro- dodatkowo były chronione przez pancerz ku z czym można było zmniejszyć grubość jektów, przy współpracy z brytyjskim burtowy i pokładowy okrętu. pokładu znajdującego się na wysokości łą- konstruktorem Sir Stanleyem Goodalem, Nie jest do końca jasne jak miała wy- czenia pancerzy burtowych o grubościach opracowano projekty wstępne bardziej od- glądać siłownia tych okrętów. Teoretycz- 305 i 279 mm. powiadające brytyjskiej wizji budownic- nie podstawą opracowania było zastoso- twa okrętowego, niemniej przy utrzyma- wanie tej samej siłowni co na równolegle „Pancernik krążownik” niu amerykańskich realiów. Oznaczało to projektowanych krążownikach liniowych, czyli „Schemat D” zastosowanie amerykańskiego uzbrojenia, a więc 180 000 KM. W projekcie uwzględ- W tym przypadku projektanci zrobili standardowej amerykańskiej siłowni tur- niono jednak potrzebę zastosowania więk- coś co na pierwszy rzut oka wygląda na boelektrycznej, oraz zastosowania amery- szej mocy efektywnej niż na krążownikach herezję. Wydłużono okręt by ... zmniej- kańskiego warstwowego systemu zabez- liniowych. Albo przewidywano mniejsze szyć jego masę. Postępowanie to, wbrew pieczenia przeciwtorpedowego. Brytyjską opory kadłuba (dzięki czemu uzyskiwa- pozorom, nie było owocem nadużywa- naleciałością były maszty trójnożne, kon- no by większą moc efektywną mimo tej sa- nia środków odurzających, lecz było jak cepcja opancerzenia jednostki czy artyleria mej mocy maszyn), albo planowano jed- najbardziej logiczne. Przy podobnych przeciwlotnicza. nak wzmocnienie siłowni. Niestety brak na kształtach, tym samym zanurzeniu i sze- Okręty te stanowiły tak daleko idące ten temat dokładnych danych. rokości, dłuższy okręt wymaga mniej- odejście od amerykańskiej praktyki, że nie szej mocy do osiągnięcia tej samej pręd- bardzo wiadomo było jak je zaklasyfiko- „Pancernik krążownik” kości. To powoduje, że siłownia jest nie wać, dlatego oznaczono je jako „pancernik czyli „Schemat C” tylko lżejsza, ale również zajmuje mniej krążownik”. Okręt ten był modyfikacją „szybkiego miejsca. To pozwala nie tylko na skróce- W tym przypadku Brytyjczycy zapropo- pancernika wariantu D”, a więc z pance- nie cytadeli, ale również na położenie bli- nowali taki sposób poprowadzenia prze- rzem burtowym podciągniętym do pełnej żej siebie wież artylerii głównej. Im bli- wodów kominowych w kadłubie, by nie wysokości kadłuba. Zastosowano uko- żej śródokręcia są położone wieże tym było konieczności montowania aż pięciu sowanie pancerza burtowego. Pochylono mniejsze momenty sił działają na okręt kominów. Przewody z kotłowni burtowych go pod kątem 8 stopni w przeciwną stro- i tym lżejsza może być konstrukcja ka- zostały mocno wygięte nad pomieszcze- nę niż miało to miejsce na „wolnych” pan- dłuba. To z kolei powoduje generalny niami turbogeneratorów, tak by łączyć się cernikach typu „South Dakota”. W przy- spadek wyporności, co daje mniejsze wy- w jedno duże wyjście poprzez pokład gór- padku tego projektu, ukosowanie miało magania na moc niezbędną do osiągnię- ny. W efekcie możliwe stało się zastosowa- utrudniać penetrację przez wrogie poci- cia danej prędkości, co przekłada się na nie trzech kominów w osi symetrii okrętu. ski. Pogrubiono górny pas pancerza bur- mniejsze zapotrzebowanie na masę i ob-

44 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE „Iowy” I Wojny Światowej jętość siłowni a więc i cytadeli, bliższe odważniej czerpać z brytyjskich doświad- naprawdę potrzebne i najlepiej dostosowa- położenie wież... czeń i nie obstawać przy własnych, bez ne do jej potrzeb. Jednak warto pamiętać, Niestety, jak zawsze, nie ma nic za względu na wszystko. że byli to ci sami ludzie, którzy uważali, że darmo. Skrócenie cytadeli powodu- wiedzą lepiej od dowódców skąd i jak na- je, że większe obszary kadłuba pozosta- Opinia General Board leży dowodzić okrętem, przez co zmuszali ną bez osłony. Jeśli za bardzo posuniemy Wszystkie cztery warianty zostały dowodzących do korzystania z opancerzo- ten proces, to okaże się że nawet pozor- przedstawione radzie marynarki wraz z pi- nych stanowisk dowodzenia, nie przejmu- nie niegroźne uszkodzenia poza cytade- smem przewodnim zalecającym zamianę jąc się całkowicie zdaniem tych którzy na lą, mogą doprowadzić do utraty statecz- aktualnie zatwierdzonych projektów, na je- okrętach faktycznie siedzieli, ani rozwo- ności i w konsekwencji zatonięcia okrętu, den z szybkich pancerników typu „C” lub jem techniki. z w pełni sprawną artylerią i siłownią. „D”, z jednoznacznym wskazaniem prefe- Ci sami ludzie zarzucali też Brytyj- To podejście do projektowania było cał- rencji na wariant „D”. czykom marazm i tchórzostwo w wal- kowicie niekompatybilne z ortodoksyj- Argumenty przemawiające za taką za- ce z Niemcami (może nie tymi słowami, ną koncepcją „wszystko albo nic”. Duże mianą były przedstawione w sposób lo- ale sens pozostawał właśnie taki). Otóż obszary poza cytadelą musiały być obło- giczny i bardzo delikatny. Wskazywano, zdaniem tego ciała, Brytyjczycy powinni żone pancerzem, by uniknąć tej groźby. że zamiana sześciu wolnych pancerników podjąć natychmiast jakąś agresywną ak- Oczywiście można było dać wszędzie naj- i sześciu bardzo słabo opancerzonych krą- cję i uderzyć na bazy niemieckie likwidu- grubszy pancerz, ale wtedy oszczędność żowników liniowych na dwanaście no- jąc szybko i sprawnie zagrożenie ze strony ciężarowa byłaby mniejsza od oczekiwa- wych okrętów, dałaby marynarce ze- Hohseeflotte i okrętów podwodnych. Ta- nej. Z przodu przed cytadelą zastosowano spół najsilniejszych na świecie jednostek, kie „drobiazgi” jak zagrody minowe, ar- na burtach pasy pancerza 152 i 127 mm. z którymi żaden istniejący, ani projek- tyleria nadbrzeżna, mielizny, ewentual- Ich grubość i wysokość zależała od miej- towany, okręt na świecie będzie mógł się ne nie rozpoznane zagrody itd., to były sca położenia. Zadaniem tego pancerza równać. Okręty te, dzięki silnemu (choć szczegóły którymi sobie głowy nie zaprzą- było ograniczenie uszkodzeń przestrze- minimalnie słabszemu od pancerników) tano. Innymi słowy General Board wręcz ni poza cytadelą na wypadek ich uszko- opancerzeniu, mogły swobodnie współ- żądało powtórzenia operacji w Dardane- dzenia. Ograniczało to zalewanie tych po- pracować z istniejącymi pancernikami, lach, z tą różnicą, że Turcy mieli do obro- mieszczeń i zmniejszało zagrożenie dla zarówno w formie dywizji szybkiej, czy ny tylko przestarzałą artylerię nadbrzeż- całej jednostki. też po zmniejszeniu prędkości jako część ną i miny, a Niemcy nowoczesną artylerię, Dzięki temu okręt miał osiągać tą samą większego ugrupowania. miny, okręty podwodne oraz drugą potęgę prędkość co poprzednik, mimo zasto- Mogłyby też spełniać wszystkie zada- morską świata, która mogła spokojnie do- sowania siłowni o 1/3 słabszej niż u po- nia krążowników liniowych, a dzięki sil- bić to czego by się ochronie wybrzeża zato- przednika. nemu opancerzeniu, miały szansę wy- pić nie udało. Projektów oznaczonych jako „pancer- trzymać pod ogniem ciężkich jednostek Ludzie o takim podejściu do rzeczywi- nik – krążownik” nie posyłano do opinio- przeciwnika. stości, raczej nie mieli wielkich szans na wania General Board. Już „klasyczne” pro- Odpowiedź General Board była tyl- pogodzenie się z faktem, że ktoś inny, a nie jekty „B”, „C”, czy „D” stanowiły nie lada ko pozornie zaskakująca. Ciało to składa- oni sami, może mieć rację. szok dla części teoretyków floty. Taki pro- ło się z oficerów którzy albo odeszli w stan Odpowiedź była dość jednoznacz- jekt nie miał praktycznie żadnych szans na spoczynku, albo zaraz mieli odejść. W za- na. Wszelkie pomysły rezygnacji z budo- sukces. Rozwiązania na nim zastosowane łożeniu mieli to być ludzie o bardzo du- wy okrętów w dotychczasowej formie były były zbyt innowacyjne jak dla U.S. Navy żym doświadczeniu, którzy powinni do- bez sensu, General Board ma rację i koniec. tego czasu. Niemniej są interesujące, gdyż skonale znać realia walki na morzu, a w Najsensowniejszy wydawał się argument pokazują co można było uzyskać, gdyby związku z tym wiedzieć co marynarce jest przewidywanych kosztów budowy.

Brytyjski krążownik liniowy Hood. Pierwowzór serii projektów wstępnych szybkich pancerników USA. Fot. zbiory Richarda Osborne’a

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 45 „Iowy” I Wojny Światowej

46 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE „Iowy” I Wojny Światowej

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 47 „Iowy” I Wojny Światowej

Do kalkulacji kosztów użyto następują- długości typu „D” z projektem „Lexing- wodzenia, taktyka, podział celów, koncen- cych wartości: tona” – różnica wynosiła około 3 metry!). tracja ognia, kierowanie eskortą itd. była • Pancernik typ „A”: 27 mln Przy czym typ „C” lub „D” miał mieć zbyt po drugiej stronie oceanu taka, że amery- • Krążownik typ „B”: 32 mln małą prędkość by spełniać zadania krą- kańskie procedury zostały określone jako • Pancernik typ „C”: 36 mln żownika liniowego. Zdaniem General Bo- „w najlepszym razie prymitywne”. Nie • Pancernik typ „D”: 36 mln ard typ „Lexington” spełniał wszystkie powinno więc dziwić, że dla tych ofice- • Aktualny projekt „Lexington”: 28 mln wymagania dotyczące prędkości i opance- rów brytyjskie podejście do projektowania Oznaczało to, że: rzenia. 127 mm na burcie miało być całko- okrętów miało znaczenie. Przy czym, co • W cenie 3 pancerników typu „C” lub wicie wystarczające. warto zauważyć, nie opierano się wyłącz- „D” można było mieć 4 pancerniki typu Siedem krążowników typu „B” przeno- nie na brytyjskich opiniach, ale wyrabia- „A”; siło na pole walki 56 dział 406, natomiast no własne, w oparciu o dostępne materiały. • W cenie 7 krążowników typu „B”, dotychczasowy typ krążownika liniowego Zgodnie z cytowaną opinią, którą wyra- można było mieć 8 krążowników dotych- 64 działa. Co interesujące, zaznaczono, że ził adm. Beatty, w nowoczesnej wojnie nie czasowego typu; prędkość 33 węzły typu „B” jest niewystar- było miejsca dla ciężkich okrętów artyle- • W cenie 7 pancerników „C” lub „D” czająca. Potrzeba 35 węzłów dotychczaso- ryjskich ze słabym opancerzeniem. Admi- można było mieć 9 krążowników dotych- wego typu, a opancerzenie typu „B” jest rał ten, nie widział specjalnego zastosowa- czasowego typu. „niepotrzebnie duże”. nia praktycznego, dla nader nowoczesnych Wskazywano, że: W podsumowaniu postulowano budowę ale słabo opancerzonych, krążowników li- Trzy pancerniki typu „C” lub „D” do- dotychczasowego typu krążownika linio- niowych typu „Renown”. Zgodnie z jego starczą na pole walki 36 dział 406 mm, wego, oraz pancernika, jako idealnie wpa- zdaniem, przydatność ich sprowadzała się przy czym będą miały niepotrzebnie dużą, sowujących się w zadane im role i najbar- do możliwości szybkiego podpłynięcia do (podkreślenie autora) jak dla pancerni- dziej ekonomicznych. Zaznaczono też, że wrogiej bazy i samozatopienia się w takim ka prędkość, a niewystarczający pancerz preferowany projekt krążownika liniowe- miejscu by ją zablokować. Więcej pożytku do spełniania zadania pancerników. Nato- go, jak i pancernika, był silniejszy od ja- miało z nich nie być. Aktualnie projekto- miast typ „A” przenosił 48 takich samych kiegokolwiek istniejącego, czy też projek- wane „Lexingtony” były jeszcze bardziej dział i miał być idealnie dostosowany do towanego, odpowiadającego im okrętu na ekstremalne. Miały silniejsze uzbrojenie, stawianych mu zadań. Wskazywano też na świecie. miały być szybsze i słabiej opancerzone od dużą długość pojedynczych jednostek typu „Renownów”. Można wiele złego powie- „C” lub „D”, co ułatwiało ich trafienie. Opinia Brytyjczyków i osób dzieć o admirale Beattym, ale z całą pew- Siedem pancerników „C” lub „D” do- z nimi współpracujących nością miał on duże doświadczenie w do- starczy na pole walki 84 działa 406 mm, Oficerowie którzy mieli okazję współ- wodzeniu zespołami flot podczas bitwy natomiast dziewięć dotychczasowych krą- pracować z Brytyjczykami, mieli na ten i aktualnie dowodził największym ugru- żowników liniowych dostarczy ich 72. temat trochę inne zdanie. Po obserwa- powaniem okrętów na świecie. Jego zdanie Przy czym uważano, że szybkie pancer- cji ćwiczeń Grand Fleet, jeden z oficerów miało znaczenie. Zgodnie z oficjalną opi- niki będą jednostkowo dłuższe (szczegól- stwierdził, że cała U.S. Navy to nie jest flo- nią admiralicji brytyjskiej, różnica pomię- nie śmiesznie to wygląda przy porównaniu ta, tylko zbieranina okrętów. Sposób do- dzy pancernikami i krążownikami linio-

HMS Glorious. Doniesienia wywiadu o prędkości 36 węzłów tego okrętu leżały w tle wymagań co do prędkości „Lexingtonów”. Fot. zbiory Richarda Osborne’a

48 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE „Iowy” I Wojny Światowej

na walkę na daleki dy- stans. W założeniu „Le- xingtony” miały się prze- bić przez okręty eskorty sił głównych przeciwni- ka (w skład których mo- gły wchodzić takie krą- żowniki), co wymuszało starcie na małych odle- głościach. Co gorsza ów- czesny „Lexington” nie miał żadnej ochrony przeciwtorpedowej. Pod- czas przebijania się przez siły eskorty, była relatyw- nie duża szansa (duża/ mała to pojęcie względ- ne) na trafienie torpedą. Wobec braku jakiego- kolwiek zabezpieczenia przed takimi ciosami, każde trafienie musiało być niebezpieczne i owo- cować co najmniej dużą utratą prędkości. Z dość oczywistymi konse- kwencjami w postaci bli- skości ciężkich okrętów przeciwnika. Projekt „B” propono- wany przez praktyków, zawierał całkiem przy- zwoitą ochronę przed torpedami (choć płyt- szą niż na pancernikach) i opancerzenie pozwa- lające swobodnie prze- trwać pod ogniem krą- żowników przeciwnika, a w ograniczonym za- kresie nawet pod ogniem słabiej uzbrojonych pan- cerników. Wszystko to kosztem utraty w grani- cach jednego do półto- wymi się zacierała. Nowe okręty powinny Amerykanie przymierzali się do okrę- ra węzła prędkości i pewnego wzrostu wy- być połączeniem cech obydwu klas – pręd- tów z 12 działami 203 i prędkością 35 wę- porności (a co za tym idzie kosztów). kość krążownika liniowego, opancerzenie złów (po daleko idących zmianach weszły Co istotne, główna funkcja jaką mia- i uzbrojenie pancernika. Brytyjczycy uwa- do służby pod postacią krążowników typu ły spełniać te jednostki – czyli rozpozna- żali, że jeśli Amerykanie zdecydują się na „Pensacola”). Tak uzbrojone okręty sta- nie sił głównych przeciwnika oraz patro- budowę „Lexingtonów” w wersji z pance- nowiłyby śmiertelne zagrożenie dla „Le- lowanie dużych obszarów oceanów z dala rzem nie przekraczającym pięciu cali, bę- xingtonów”. Nie trudne do przewidzenia od własnych baz – zaczynała mieć coraz dzie to ich „śmiertelną pomyłką”. było, że wkrótce przeciwnicy USA zaczną mniejsze znaczenie. Gwałtowny rozwój Kolejnym argumentem, który przyta- budowę podobnych jednostek. Owszem lotnictwa powodował, że funkcje rozpo- czali Amerykanie, na rzecz budowy „za- amerykańskie pociski 406 stanowiły jesz- znawcze można było zrzucić na samoloty. merykanizowanego Hooda”, było stop- cze większe zagrożenie dla takich krążow- W wielu przypadkach mogły one rozpo- niowe pojawianie się coraz większych ników, ale krążowniki te miały być kilka znawać przeciwnika lepiej od krążowni- krążowników lekkich. Opancerzenie „Le- razy mniejsze, z co za tym idzie tańsze, od ków liniowych. xingtonów” było wystarczające co najwy- „Lexingtonów” i miały przenosić uzbroje- Wskazywano również na zbyt małą żej przed pociskami 152 mm. Wiadomo nie które stanowiło dla nich śmiertelne za- prędkość pancerników. Doświadczenia było, że Brytyjczycy właśnie budują okrę- grożenie. „Lexington” w starciu z kilkoma I wojny wskazywały, że dotychczasowa ty typu „Hawkins” z działami 190 mm takimi krążownikami miałby duże pro- praktyka amerykańska w postaci poświę- i prędkością w granicach 32 węzłów. Sami blemy. Przy czym nie można było liczyć cenia prędkości na rzecz opancerzenia

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 49 „Iowy” I Wojny Światowej czy uzbrojenia, jest nie do końca słuszna. ale wskazywano, że to efekt dość swobod- twa okrętów w USA wydają się być cokol- Owszem przy założeniu zastosowania ta- nego podejścia Brytyjczyków do procedur wiek dziwne. Jeśli coś jest „u konkurencji” kiej strategii, że przeciwnik nie ma wyjścia bezpieczeństwa, oraz wrażliwość brytyj- zdecydowanie lepsze, to się to po prostu i musi podjąć walkę, albo automatycznie skiego kordytu. Wskazywano, że amery- przejmuje, nie zwracając uwagi na własne przegrywa, takie podejście jest ze wszech kańskie okręty trafione w te same miej- kompleksy. Tak zrobili Brytyjczycy z nie- miar korzystne. W czasie walki mniej wię- sca co brytyjskie, powinny ocaleć. Była którymi elementami konstrukcji pancer- cej równych sił liczy się głównie siła ognia to prawda. Również Brytyjskie okręty tak ników i przejęli je w całości od Niemców. oraz odporność na ciosy. Niemniej do- trafione powinny były ocaleć, gdyby za- To, że stanowiło to odejście od dotychcza- tychczasowe doświadczenia wojenne po- chowano zdrowy rozsądek podczas wpro- sowej brytyjskiej praktyki, jakoś specjalnie kazywały, że przeciwnik może wcale nie wadzania w życie postulatu zwiększenia im nie przeszkadzało. mieć ochoty do walki i wręcz jej unikać. szybkostrzelności. Niemniej bitwa dowio- W takim układzie prędkość własnych dła, że cienki pancerz może być swobodnie Kolejna opinia praktyków okrętów jest niezmiernie istotna, gdyż przebijany przez niezbyt ciężkie niemiec- i konstruktorów uniemożliwia przeciwnikowi na oderwa- kie pociski przeciwpancerne. A przyszły Nie był to jeszcze koniec walki o nowe nie się i ucieczkę. Wskazywano, że wszyst- przeciwnik USA miał mieć jeszcze cięższe okręty. kie nierozstrzygnięte bitwy ciężkich okrę- działa, których pociski miały szansę do- Wskazywano, że rewolucja już się tów I wojny, mogłyby mieć zdecydowanie stać się znacznie głębiej do wnętrza kadłu- dokonała. Hood stanowił połączenie bardziej jednoznaczny wynik, gdyby bry- ba trafionej jednostki. cech pancernika i krążownika linio- tyjskie okręty byłyby trochę szybsze. Przy Innym argumentem, na pozór sensow- wego. Howe, Rodney i Anson (czyli trzy czym zwiększanie prędkości kosztem nym, była teza o niekompatybilności no- kolejne jednostki typu „Hood”) z ra- znacznej redukcji opancerzenia nie miało wych okrętów tego typu, ze starszymi cji mniej zaawansowanej budowy, mia- sensu, gdyż osłabiało odporność własnych pancernikami. 29 czy 30 węzłów nowych ły być jeszcze modyfikowane w celu po- jednostek. pancerników na niewiele by się zdało, jeśli prawy ich opancerzenia. Wskazywano, miałyby one operować w ramach jednego że Hood jest lepiej, lub co najmniej rów- Kolejna opinia General Board zespołu z okrętami osiągającymi prędko- nie dobrze, opancerzony (zwłaszcza je- Niestety General Board zdawało się śle- ści w granicach 20 węzłów. Tak czy inaczej śli chodzi o pokłady) niż jakikolwiek ist- pe i głuche na te argumenty. Zdaniem tego trzeba by zwalniać, a więc nadmiar pręd- niejący czy projektowany pancernik na ciała, pancerz 127 mm był całkowicie wy- kości by się marnował. W związku z czym świecie, z wyjątkiem być może niemiec- starczający, prędkość 35 węzłów absolutnie lepiej było z tej prędkości zrezygnować na kiego typu „Bayern”, oraz amerykań- niezbędna, a pancerniki powinny być wol- rzecz innych parametrów, lub zmniejsze- skich typów „Tennessee” i „Colorado”. ne (co najwyżej 23 w) i lepiej opancerzone. nia wielkości a co za tym idzie kosztów. Jak widać „przeciwnicy” General Bo- Argumenty były dość dziwne i w zasa- Argument ma sens, ale warto zauważyć, ard też nie uniknęli pewnych przekła- dzie sprowadzają się do tezy, że „tak, bo że w ramach nowego programu planowa- mań. O ile można zrozumieć niewiedzę tak i już”. no zbudować od razu 12 nowych okrę- na temat „Bayerna” (w tym czasie ocenia- Jeśli w ramach jednego pisma podaje się, tów. Jeśli udałoby się zmienić świeżo pod- no jego pancerz na 380 mm, podczas gdy że nie można budować okrętów typu „C” pisane kontrakty na budowę pancerników w rzeczywistości miał on na burtach 350 i „D” bo nie będą one ani dobrym pancer- typu „Colorado”, to nawet 16. Dotych- mm) to ocena opancerzenia na tle okrę- nikiem z powodu zbyt słabego opancerze- czas w szeregach U.S. Navy służyło (bądź tów USA jest dość dziwna. Konstruktorzy nia, ani dobrym krążownikiem liniowym, było w budowie) 17 drednotów o prędko- doskonale wiedzieli, że typ „Tennessee” z racji zbyt małej prędkości, a jednocześnie ści 20-21 węzłów (plus cztery okręty typu w żaden sposób nie przewyższa opance- jako argument podaje się chęć uniknię- „Colorado”). Jak widać od razu planowa- rzeniem poprzedników typu „New Me- cia nowej rewolucji na podobną skalą jaką no w szybkim czasie zbudowanie prawie xico”. Pod niektórymi względami nawet 15 lat wcześniej zrobił brytyjski Dreadno­ takiej samej ilości pancerników jaka była im ustępował. New Mexico, za pance- ught, to znaczy, że ktoś ma pewien problem w służbie. Do tego starsze z istniejących rzem burtowym miał jeszcze skosy pan- z oceną rzeczywistości. Dreadnought dla- pancerników coraz bardziej zaczynały od- cerza pokładowego chroniące wnętrze tego dokonał rewolucji, że mógł spełniać stawać od wymagań ówczesnego pola wal- kadłuba przed odłamkami. „Tennessee” wszystkie funkcje przypisane poprzednim ki i z konieczności wkrótce byłyby tak czy i następcy, były tego skosu pozbawione, pancernikom (mimo słabszego od nich inaczej przeznaczane do zadań drugopla- a grubości pancerza zewnętrznego się nie opancerzenia) i to znacznie lepiej niż po- nowych. Być może jeszcze w czasie budo- zmieniły. Także jeśli „Hood” był lepiej przednicy. Więc jeśli mówimy o potencjal- wy nowych okrętów. To jeszcze bardziej opancerzony od New Mexico (sprawa dys- nej rewolucji, to znaczy że okręty te byłyby zmienia proporcje nowych jednostek do kusyjna, ale możliwa do obrony, choć nie świetnymi pancernikami. A jeśli nie mogły starych. W porównaniu z Brytyjczyka- w każdych warunkach walki), to automa- być (nieważne z jakiego powodu) dobry- mi, którzy zainwestowali w budowę trzech tycznie był też lepiej opancerzony od Ten­ mi pancernikami, to znaczy, że nie było- dziesiątek pancerników dwudziestowęzło- nessee. Jeśli nie był lepiej opancerzony od by z ich powodu rewolucji. Dwie tezy naraz wych, w przypadku USA taka rewolucja Tennessee to nie mógł być lepiej opance- nie mogą być prawdziwe. byłaby o wiele mniej bolesna. rzony od New Mexico i poprzedników ty- Dotychczasowe doświadczenie walki, To wszystko zdawało się nie docierać do pów „Pennsylvania” i „Nevada”. Obydwie w tym bitwa jutlandzka, miały wskazywać, General Board. Skoro jakiś czas wcześniej tezy naraz nie mogły być prawdziwe. że pierwotna koncepcja krążownika linio- uznano, że potrzeba wolnych pancerników Trudno powiedzieć, co było przyczyną wego, w postaci okrętu z ciężkimi działami i szybkich krążowników liniowych to tak takiej oceny. Prawdopodobnie twórcy ra- oraz mikroskopijnym opancerzeniem, nie ma być i nic tego nie może zmienić. portu chcieli wskazać, na wyższość brytyj- jest błędna. Owszem w bitwie tej wylecia- Argumenty o konieczności odejścia skiego rozwiązania bez przesadnej krytyki ły w powietrze trzy takie brytyjskie okręty, od dotychczasowej praktyki budownic- swoich najnowszych konstrukcji.

50 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE „Iowy” I Wojny Światowej

Niezależnie od tego czy Hood był tro- co już służyło pod flagą kwiatu kwitną- dowano nadbudówki zgodnie z doświad- chę lepiej czy trochę gorzej opancerzony od cej wiśni nie stanowiło większego proble- czeniami wojennymi, tak by dowodzenie najnowszych pancerników USA, był z całą mu. Wybudowane w Japonii pancerniki okrętem było możliwe nie tylko z opance- pewnością bardzo dobrze opancerzony na nie były ani zbyt liczne ani zdecydowanie rzonego stanowiska dowodzenia, ale rów- ówczesne standardy. Do tego dysponował silniejsze od konstrukcji USA. Jednak wia- nież z nie opancerzonego pomostu za- artylerią pozwalającą na zniszczenie każde- domo było, że Japończycy szykują się do pewniającego o wiele lepszą widoczność. go przeciwnika i większą prędkością niż ja- gwałtownej rozbudowy floty i ich nowe Swoimi korzeniami okręt sięgał jednak kikolwiek ciężki okręt w jakiejkolwiek flocie konstrukcje powinny być brane pod uwa- do roku 1916. Pozostał wolnym, znacz- świata (z wyjątkiem właśnie projektowa- gę jako przeciwnik. Nie bardzo było wia- nie przeciążonym pancernikiem o nie- nych „Lexingtonów”, pod budowę których domo co tam powstanie, ale wskazywano, bezpiecznie małej stateczności, niewystar- nie podpisano jeszcze kontraktów, a więc że japońscy sojusznicy Brytyjczyków, będą czającym pancerzem pokładowym oraz nie wiadomo było jak będą one wyglądać) jak do tej pory, czerpać garściami z bry- praktycznie brakiem możliwości modyfi- Podkreślano również, że Hood miał sys- tyjskich doświadczeń i będą ich naślado- kacji z uwagi na osiągnięcie limitu wielko- tem ochrony przeciwtorpedowej co naj- wać. W takim układzie raczej nie należało ści dla amerykańskich okrętów. Wszelkie mniej równy, jeśli chodzi o odporność na się spodziewać okrętów na modłę Renow­ zmiany powodujące zwiększenie zanurze- przebicie torpedą, co najnowsze pancerni- na czy Lexingtona, lecz japońskiego rozwi- nia czy szerokości były niedopuszczalne ki USA z warstwowym systemem ochrony nięcia Hooda. z uwagi na ograniczenia infrastruktury. (była to opinia Amerykanów). W porów- Dziś wiemy, że przewidywania te były W praktyce oznaczało to, że w przypad- naniu z nim, brak jakiejkolwiek ochrony bardzo słuszne. Po zbudowaniu dwóch ku chęci dołożenia jakiegokolwiek dodat- przeciwtorpedowej na amerykańskich krą- jednostek typu „Nagato” oraz dwóch typu kowego wyposażenia, konieczna była kom- żownikach liniowych, był zdecydowanym „Kaga”, wszystkie kolejne ciężkie okręty pensata w innych częściach okrętu. anachronizmem. Japonii miały mieć charakterystykę bar- Tym samym zmarnowano okazję do Oficjalne stanowisko brytyjskiej ad- dziej zbliżoną proponowanych amerykań- wprowadzenia do służby nowoczesnych, miralicji wskazywało, że Hood był punk- skich typów „C” i „D” niż „Lexingtonów” silnie uzbrojonych, opancerzonych i szyb- tem wyjścia do budowy kolejnych okrętów. czy „South Dakot”. kich okrętów. Na decyzję o budowie okrę- Jego następcy mieli łączyć prędkość krą- tów o podobnej charakterystyce Ameryka- żownika liniowego z uzbrojeniem i opan- Decyzja o budowie nie musieli czekać niemal dwadzieścia lat, cerzeniem pancernika. Jak nie trudno się domyśleć, General do czasu zbudowania pancerników typu W konfrontacji z takim okrętem, nawet Board okopało się na swoim stanowisku „Iowa” z czasów II Wojny Światowej. kilka węzłów wolniejszym, „Lexingtony” i nie zamierzało ustąpić. Wolne pancerni- W praktyce jednak, strata była znacz- ze swoimi 127 mm pancerza na burtach, ki i szybkie, ale słabo opancerzone krążow- nie mniejsza niż się wydawało, a usztyw- nie miały najmniejszych szans. Cała kon- niki liniowe to miało być to co flocie USA nienie stanowiska General Board, para- cepcja przebicia się do sił głównych prze- potrzebne do szczęścia i koniec. Przy czym doksalnie wyszło marynarce na zdrowie. ciwnika i rozpoznania legła w gruzach. opinia osób aktualnie służących w tej flo- Na skutek podpisania traktatu Waszyng- Wskazywano tu na doświadczenia bitwy cie nie miała większego znaczenia. tońskiego, budowę wszystkich opisywa- jutlandzkiej, gdzie słabo opancerzone krą- Pewnym usprawiedliwieniem tego sta- nych tu dwunastu ciężkich okrętów anulo- żowniki liniowe wylatywały w powie- nowiska, była prywatna opinia brytyjskie- wano (oraz Washington typu „Colorado”). trze pod ogniem ciężkich artylerii, a War­ go admirała Dreyera (tego od systemów W związku z czym nie miało większego spite przetrwał, mimo otrzymania wielu kierowania ogniem). Otóż uważał on Ho­ znaczenia jak miały wyglądać, skoro tak ciosów. To był przykład dość tendencyj- oda bardziej za wybryk natury niż proto- czy inaczej nie powstały. Wynegocjowano nie dobieranych argumentów by udowod- typ kolejnych serii okrętów. Jego zdaniem, jednak przebudowę dwóch krążowników nić swoją tezę. Krążownik liniowy Tiger, jeśli ktokolwiek rozpocząłby budowę wol- liniowych na lotniskowce. Dzięki pozosta- otrzymał podobną ilość ciosów co War­ nych, ale silnych pancerników, Brytyjczy- niu przy większej prędkości, uzyskano bar- spite a mimo o wiele słabszego opancerze- cy nie mieliby innego wyjścia jak zrobić to dzo udane jednostki lotnicze. Przebudowa nia, zniósł je nawet lepiej. Trafienie trafie- samo. Alternatywa w postaci równie silnie kadłubów 30 czy 29 węzłowych pancerni- niu nie równe i wiele tu zależy od miejsce uzbrojonych i opancerzonych, ale szybkich ków typu „C” lub „D” mogłaby okazać się uderzenia. Niemniej jedna sprawa pozo- pancerników owocowałaby nieakcepto- mniej udana. stawała bezsporna – jeśli Warspite miałby walnym wzrostem wielkości jednostek, co opancerzenie na poziomie Lexingtona, to skutecznie eliminowało możliwość budo- Bibliografia na pewno do bazy by nie wrócił (o ile moż- wy ich w dużych ilościach. Norman Friedman, Naval Weapons of World War One, na być czegokolwiek pewnym w rozważa- Ostatecznie jedyne co udało się kon- Seaforth Publishing, Yorkshire 2011. niach alternatywnych). struktorom uzyskać, to akceptacja pew- Norman Friedman, U.S. Battleships, Naval Institute Oczywiście Royal Navy nie była tu wiel- nego pogrubienia opancerzenia na krą- Press, Annapolis 1985. kim problemem. Wojna pomiędzy USA żownikach liniowych (ze 127 do 178 mm), Norman Friedman, U.S. Cruisers, Naval Institute a Wielką Brytanią była rozważana, ale ra- ustawienie go pod skosem na modłę Ho­ Press, Annapolis 1989. czej nie jako rozwiązanie o najwyższym oda, oraz wprowadzenie ochrony przeciw- Norman Friedman, Battleships design and develop­ stopniu prawdopodobieństwa (choć nie torpedowej, choć o mniejszej głębokości (a ment, Convay Maritime Press, London 1978. brak było osób uważających Brytyjczyków co za tym idzie skuteczności) niż na pan- Jerry W. Jones, U.S. Battleship Operations in World za pierwszoplanowego, podstępnego prze- cernikach. War I, Naval Institute Press, Annapolis 1998. ciwnika). Po zakończeniu I Wojny Świato- Zmiany w projekcie pancerników były Bureau of Ships „Spring Styles” Book # 1 (1911-1925). wej, głównym przeciwnikiem USA stawała minimalne. W swojej ostatecznej wersji Korespondencja z lat 1917 a 1921 pomiędzy różny- się Japonia i to jej okręty stanowiły zagro- jednostki otrzymały jako artylerię pomoc- mi instytucjami USA, w sprawie konstrukcji nowych żenie dla konstrukcji amerykańskich. To niczą działa 152 mm w miejsce 127. Rozbu- okrętów.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 51 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku ciąg dalszy ze strony 9 skwie w dniu 30 marca 1920 roku. Później, ny powietrznej (Öhukaitse) miały jeden w dniu 12 lipca 1922 roku, Traktat został ze swych rejonów ćwiczebnych. Ze wzglę- 20 grudnia 1918 roku: Siły bolszewic- zarejestrowany w archiwum Ligi Narodów. du na złą widzialność, Reimann stracił kie odbiły z rąk Białych Rosjan parowiec Traktat Pokojowy z Tartu wyznaczał orientację i rozbił maszynę ginąc w wy- Imperator. granicę pomiędzy Estonią i (Bolszewic- padku. ką Rosją) na jeziorze Pejpus, a także okre- 21 grudnia 1918 roku: ocalałe jednostki ślał klasy i limity wielkości jednostek wo- 30 maja 1923: Republika Estonii for- bolszewickiej floty jeziora Czudzkiego zo- jennych obydwu stron, które mogły pełnić malnie ogłosiła utworzenie sił Straży Gra- stały teraz podporządkowane dowódcy so- służbę na jeziorze. Przykładowo, zarów- nicznej, której zadaniem miała być ochro- wieckiej 7 Dywizji Piechoty. no Estonia jak i Bolszewicka Rosja mogły na międzynarodowych granic kraju. mieć na jeziorze Pejpus nie więcej niż dwie Wśród nich były estońskie granice morskie 21 grudnia 1918 roku do 13 stycznia jednostki uzbrojone. Każda z nich nie mo- na Morzu Bałtyckim i jeziorze Pejpus. 1919 roku: W tym czasie siły Białych Ro- gła mieć więcej niż dwa działa o kalibrze sjan min. odbiły parowiec Imperator z rąk nieprzekraczającym 47 mm i nie więcej 7 listopada 1923 roku: Radziecka Ma- bolszewików. niż dwie jednostki broni małokalibrowej. rynarka Wojenna wprowadziła nową ban- Dla spełnienia wymogów Traktatu Esto- derę, którą nosiły jej okręty, w tym pełnią- 14 stycznia 1919 roku: Mimo, że rze- nia wycofała ze służby kilka okrętów flo- ce służbę na jeziorze Pejpus. ka Emajõgi (Embach) w Tartu była so- tyll jeziora Pejpus. Wycofane jednostki zo- lidnie zamarznięta wojska estońskie stały przekazane administracji cywilnej, Lata 1920-1940: Personel floty estońskiej przejęły od Białych Rosjan kanonierkę Im­ chociaż „papierowo” pozostawały w „re- pełniący służbę na jeziorze Pejpus nosił re- perator, którą przemianowano na: Vane­ zerwie” wojskowej. gulaminowe mundury i dystynkcje Mary- muine. Chociaż Vanemuine przez więk- narki Wojennej Estonii. Wszystkie okrę- szość okresu międzywojennego była 23 lutego 1920 roku: Estońska ka- ty Floty Wojennej Jeziora Pejpus podnosiły wykorzystywana na jeziorze Pejpus jako nonierka Vanemuine została rozbrojo- banderę Marynarki Wojennej Estonii. jednostka handlowa, była także zarejestro- na i sprzedana estońskiemu ministerstwu wana jako jednostka pomocnicza estoń- handlu. Początek lat 30 XX w. Do estońskiej skiej floty wojennej jeziora Pejpus. Podczas marynarki wojennej ponownie przeka- swej kariery wojskowej służyła ona, jako 23 marca 1920 roku: Estońska kano- zano Vanemuine, ponownie ją uzbrojono okręt flagowy estońskiej floty wojennej je- nierka Taara została rozbrojona i sprzeda- i wcielono do aktywnej służby w estońskiej ziora Pejpus. na estońskiemu ministerstwu handlu. Pod flocie jeziora Pejpus. koniec 1940 roku została pocięta w Tartu 20 lutego 1919 roku: Bolszewicy zatopili i sprzedana jako pocięty na złom metal. Rok 1931: Estońska kanonierka Tar­ w Raskopell własną łódź artyleryjską Plju­ tu będąca jednostką floty wojennej jeziora sa (eks-Ilmator, eks-Sofia). Rok 1921: Także Rosja Radziecka utwo- Pejpus przeszła remont kapitalny w stocz- rzył na jeziorze Pejpus swoje własne siły ni estońskiej marynarki wojennej w Tartu. 17 października 1919 roku: Estońska morskie – Dywizjon Straży Granicznej Je- Vanemuine została poważnie uszkodzona ziora Pejpus – Jeziora Pskowskiego. Ten re- Rok 1932: Do tego roku Estonia wyko- przez potężną eksplozję. Okręt został wy- jon graniczny miał wielkie znaczenie dla rzystywała systemy kartograficzne car- remontowany w Tartu – nie brał jednak Moskwy, bowiem granica z Rosją Radziecką skiej Rosji do wyznaczania linii własności dłużej udziału w estońskiej Wojnie o Nie- dotykała tutaj granicy Estonii – państwa ka- terytorialnej i granic międzynarodowych. podległość (1918-1920). pitalistycznego. Z Morza Bałtyckiego zosta- W 1932 roku Estonia zmieniła je na stan- ło przewiezionych koleją pięć łodzi motoro- dardowe systemy ogólnoeuropejskie. Spo- Rok 1920: Rząd estoński podniósł sa- wych, wśród których były potężne jednostki wodowało to szereg problemów dyplo- mozatopiony parowiec Pljusa (eks-carski Kommunist i Polarnaja Zwiezda. Bolszewic- matycznych, bowiem po „przeliczeniu” Surian, Sofia), wyremontował go i wyko- ko-radziecko flota Jeziora Pejpus – Jeziora granice niektórych regionów przesunęły się rzystywał do żeglugi handlowej na jezio- Pskowskiego bazowała w Czekalije. one „na drugą stronę” wyznaczonych wcze- rze Pejpus. śniej demarkacyjnych linii granicznych. Rok 1921: Do służby na jeziorze Pejpus 2 lutego 1920 roku: Bolszewicka Rosja4 wszedł były parowiec carskiej Rosji Moty­ 22 sierpnia 1936 roku: Radziecki okręt (niem. Bolschewistisches Russland) i Re- liok, teraz jednostka estońskiej Straży Gra- wojenny wszedł na kilometr za estoń- publika Estonii zakończyły konflikt zbroj- nicznej Erilane,. ską linię graniczną na jeziorze Pskowskim ny poprzez podpisanie Traktatu Pokojowe- i znajdując się na zaakceptowanych mię- go w estońskim Tartu. Przerwanie ognia Rok 1922: Radziecka (od 30.12.1922 r.) dzynarodowych wodach estońskich upro- efektywnie nastąpiło już 31 grudnia 1919 administracja wojskowa przemianowała wadził czterech rybaków, których prze- roku. Warunki Traktatu mówiły, że: „Ro­ swoje siły na jeziorach Pejpus i Pskowskim wiózł na przesłuchanie do Muromci. sja (Bolszewicka) bez zastrzeżeń uznaje” na Flotyllę Jeziora Pejpus. niepodległość Republiki Estonii „de jure” 4. W oryginale było Sowiecka Rosja, ale w jezyku pol- i zrzeka się jakichkolwiek praw do jej te- 28 lutego 1923: Estoński samolot woj- skim przymiotnik sowiecki uważany jest za bardzo pejo- ratywny, więc redakcja pozwoliła sobie zmienić na po- rytorium. Wszystkie tereny zajęte przez skowy Nr 28, de Havilland D.H. 9 rozbił wszechnie stosowany radziecki itp. Trudno w tym okre- Estończyków zostały uznane za część Re- się podczas awaryjnego lądowania koło sie mówić już o ZSRR, ale raczej o Bolszewickiej, bądź publiki Estonii wliczając w to region Se- Mustvee. Jego pilot A. Reimann udawał Radzieckiej Rosji, bo ZSRR powstał dopiero 30 grudnia 1922 r. trwając do 26 grudnia 1991 r. Język angielski nie tumaa’y i Narwę. Wymiana dokumentów się wówczas na szkolenie ogniowe nad je- rozróżnia tego niuansu, niemiecki prędzej – patrz tekst ratyfikacyjnych traktatu nastąpiła w Mo- ziorem Pejpus, gdzie estońskie siły obro- (przyp. red.)

52 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

Łotwy i Litwy – wywozili ich na swoje te- rytorium i aresztowali za nielegalne prze- kraczanie granicy lub brak odpowiednich dokumentów pozwalających na identyfi- kację osobistą. Za chwytanie takich „pro- wokatorów” radzieccy strażnicy byli na- gradzani premiami pieniężnymi, a często Bandera Eesti Piirivalve (PV) (Estońskiej Straży awansami, albo innymi komunistyczny- Granicznej); od 1922 do 1940 roku. mi nagrodami. Protesty administracji es- Rys. © Arvo Lennart Vercamer tońskiej, łotewskiej czy litewskiej nie znaj- dowały uznania, a administracja radziecka Bandera Radzieckiej Marynarki Wojennej; 22 września 1936 roku: Radziecki okręt po prostu twierdziła, że incydenty granicz- 1923-1935. Rys. © Arvo Lennart Vercamer wojenny wszedł na kilometr za estoń- ne na terytorium radzieckim nie podlega- kiej straży granicznej przekroczyła granicę ską linię graniczną na jeziorze Pskowskim ją śledztwu. z Estonią na saniach motorowych. Ponie- i znajdując się na zaakceptowanych mię- Taki incydent na jeziorze Pejpus miał waż ani Estończycy, ani zwykli obywate- dzynarodowych wodach estońskich upro- miejsce w styczniu 1938 roku. Wtedy to ja- le radzieccy nie dysponowali takimi pojaz- wadził trzech rybaków z wioski Drislivi- dący na zaprzęgniętych w konia saniach dami, administracja estońska stwierdziła, ku, których przewiozła na przesłuchanie dwaj strażnicy sowieccy przekroczyli gra- że sanie motorowe musiały należeć do jed- do Muromci. nicę radziecko-estońską i skierowali się nostki radzieckiego wojska lub straży gra- ku grupie estońskich rybaków podlodo- nicznej. 14 grudnia 1936 roku: Patrolowiec wych, którzy znajdowali się po stronie es- Incydent ten rozegrał się znacznie szyb- radzieckiej straży granicznej wszedł tońskiej w odległości ponad 100 metrów ciej niż poprzedni. Zgodnie z zeznaniami na kilometr za estońską linię granicz- od znaczników granicy międzynarodowej. estońskich rybaków podlodowych znaj- ną na jeziorze Pskowskim i znajdując się Kiedy strażnicy radzieccy próbowali wyle- dujących się około 750 m po estońskiej na zaakceptowanych międzynarodowych gitymować łowiących okazało się, że jeden stronie granicy, strażnicy radzieccy prze- wodach estońskich uprowadził siedmiu ry- z nich jest strażnikiem estońskiej straży kroczyli granicę estońską na saniach mo- baków, których przesłuchano w Dub-Bori. granicznej. Estończyk nakazał strażnikom torowych i skierowali się w stronę za- Zadawane im podczas przesłuchania pyta- radzieckim natychmiastowe przerwa- przęgniętych w konia sań, na których nia dotyczyły głównie lokalizacji, liczeb- nie i odstąpienie od „inspekcji”. Wie- znajdowali się estoński strażnik graniczny ności i uzbrojenia posterunków estońskiej dząc o tym, że ponoszą odpowiedzialność i woźnica. Napastnicy wyciągnęli obydwu Straży Granicznej w południowej Estonii. za świadome przekroczenie granicy estoń- Estończyków i porwali do swoich sań mo- skiej, strażnicy radzieccy pozostawili węd- torowych. Kiedy sanie radzieckie powróci- 23/24/25 stycznia 1937 roku: Radziec- karzy i dobiegłszy do sań zamierzali uciec ły bezpiecznie na własną stronę granicy Es- cy żołnierze uprowadzili czterech rybaków na swoją stronę jeziora Pejpus. Strażnik es- tończycy zostali wyciągnięci z nich na lód estońskich z akwenu jeziora Pskowskiego, toński nakazał im zatrzymanie się, a kie- i zastrzeleni. których przewieźli do Pskowa na przesłu- dy go nie posłuchali oddał kilka strzałów Związek Radziecki złożył też szybko ofi- chanie. ostrzegawczych w powietrze i następnie cjalny protest, że estoński strażnik granicz- zastrzelił ciągnącego sanie konia. Kiedy ny przekroczył na saniach granicę estoń- Styczeń 1938: Od czasu podpisania strażnicy radzieccy skryci za saniami roz- sko-radziecką na jeziorze Pejpus. On i jego w 1927 roku radziecko-estońskiego trakta- poczęli strzelać do rybaków estoński straż- woźnica zostali więc zastrzeleni przez czuj- tu granicznego, dyplomaci obydwu państw nik zastrzelił w samoobronie ich obydwu. nych radzieckich strażników granicznych. ustalili, że na wszelki wypadek demarka- Radziecko-estońska komisja, która roz- W tym przypadku rząd radziecki odrzu- cyjna linia graniczna na jeziorze Pejpus zo- patrywała incydent miała niepodważal- cił żądanie powołania wspólnej estońsko- stanie wyznaczona za pomocą postawio- ne dowody. Na śniegu były widoczne ślady -radzieckiej komisji dla rozpatrzenia tego nych wzdłuż niej specjalnych boi. Miało sań prowadzące z sowieckiej strony grani- incydentu. Tak, jak zdarzyło się to kilka to pomóc w zapewnieniu, że zimą rybacy cy na jeziorze Pejpus. Łuski oraz położe- tygodni wcześniej, wszystkie zebrane do- podlodowi z obydwu państw będą wiedzie- nie karabinów w rękach martwych straż- wody wskazywały, że było to kolejne, zor- li gdzie znajduje się granica międzynaro- ników sowieckich wskazywało, że strzelali ganizowane przez ZSRR porwanie i spro- dowa. W rzeczywistości wojska estońskiej oni ze swej broni do Estończyków. wokowany przez nich incydent. straży granicznej ustawiły na lodzie drugą Początkowo Związek Radziecki nie wi- linię znaczników położoną 500 m od ów- dział w przebiegu incydentu żadnej winy 15 lutego 1939 roku: Estoński Patrol czesnej linii demarkacyjnej w kierunku Estończyków. Później jednak rozpo- Graniczny przetestował na jeziorze Üle- terytorium estońskiego. Estońskim ryba- czął naciski na uzyskanie rekompensa- miste koło Tallina pierwsze zbudowa- kom radzono, aby od estońsko-radzieckiej ty od Estonii obciążając ją równorzędną ne przez Estończyków sanie motorowe. granicy trzymali się tak daleko, jak tylko winą. Dopiero otrzymawszy kopię rapor- Po przeprowadzeniu ich certyfikacji i uzy- mogli. Traktat zawierał klauzulę mówią- tu wydarzeń wraz z zeznaniami naocznych skaniu aprobat miały one wejść do aktyw- cą o tym, że w przypadku incydentów gra- świadków rząd radziecki szybko odstąpił nej służby na jeziorze Pejpus. Polityczne nicznych obydwie strony będą powoływa- od swych roszczeń. wydarzenia końca 1939 roku i 1940 roku ły wspólne komisje, które będą rozsądzały spowodowały, że nie zostały one w rze- każdy większy z nich. 9 lutego 1938 roku: Miał wówczas miej- czywistości zbudowane. Należy zauważyć, Nie jest tajemnicą, że żołnierze radziec- sce kolejny incydent graniczny na jeziorze że sanie motorowe estońskiej straży gra- kiej straży granicznej porywali obywate- Pejpus podobny do tego ze stycznia 1938 nicznej powstały według innego projek- li państw bałtyckich – na terenie Estonii, roku. W tym przypadku drużyna radziec- tu niż zaprojektowane mniej więcej w tym

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 53 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku samym czasie sanie motorowe estońskich płynie z jeziora Võrts (Võrtsjärv) do jezio- 10/12 lipca 1941 roku: Estońskie miasto sił obrony powietrznej. ra Pejpus. Tartu (Dorpat) zostało wyzwolone spod okupacji radzieckiej przez wojska niemiec- 15 lutego 1940 roku: Radziecki samo- Luty 1941 roku: Radziecka „flota” jezio- kie i estońskich bojowników o wolność. lot zrzucił bomby na grupę estońskich ry- ra Pejpus została podporządkowana Ko- W krótkim czasie cała zachodnia linia baków, którzy łowili na jeziorze Pejpus misarzowi Marynarki Wojennej N. Ku- brzegowa jeziora Pejpus znalazła się pod po estońskiej stronie granicy estońsko-ra- zniecowowi, który równocześnie kierował kontrolą Niemców. dzieckiej. leningradzką Szkołą Mechaników Okręto- wych. W tym czasie radzieccy planiści woj- 16 lipca 1941 roku: Oddziały niemiec- 17 czerwca 1940 roku: Ponad 80 tys. skowi wierzyli bowiem, że takie niewielkie kiej 58 Dywizji Piechoty dotarły do wsi żołnierzy radzieckich wkroczyło do Es- dowództwo marynarki wojennej będzie Gdow (Oudova) na wschodnim brzegu je- tonii rozpoczynając jej okupację. Estoń- doskonałe dla celów szkoleniowych i ćwi- ziora Pejpus zmuszając do wycofania się skie Tartu zostało obsadzone garnizonem czebnych. ocalałe jednostki radzieckiej 118 Dywizji 90 Dywizji Strzelców. Strzelców. Luty/marzec 1941 roku: Eks-estońska Sierpień/wrzesień 1940 roku: Estońska kanonierka Tartu została oficjalnie prze- 17 lipca 1941 roku: Radziecka Flota Je- „flota” jeziora Pejpus dostała się pod kon- mianowana przez radziecką marynarkę ziora Pejpus odeszła do wsi Wasknarwa trolę radziecką. Kanonierka Vanemuine wojenną na Narowa. na północnym krańcu jeziora Pejpus. została formalnie przejęta przez radziec- ką marynarkę wojenną w dniu 13 sierpnia 22 marca 1941 roku: Eks-estońska ka- 20 lipca 1941 roku: Radzieckie ka- 1940 roku. nonierka Ilmatar oficjalnie przemiano- nonierki Narwa, Embach i Issa ostrzela- wana przez radziecką marynarkę wojen- ły Niemców, którzy poruszali się drogami Wrzesień 1940 roku: Vanemuine – eks- ną na Pljusa. Okręt został uzbrojony w dwa koło wsi Mustvee. -estońska kanonierka Floty Jeziora Pejpus działa pokładowe kalibru 45 mm. została przemianowana przez radzieckich 22 lipca 1941 roku: Wszystkie eks-es- wojskowych na Issa. 20 czerwca 1941 roku: Radzieckie wła- tońskie jednostki floty jeziora Pejpus zo- dze okupacyjne w Estonii ogłosiły peł- stały ciężko uszkodzone przez ataki Luft- Wrzesień 1940 roku: Ahti – eks-estoń- ną mobilizację wszystkich Estończyków, waffe w dniu lub około dnia 22 lipca 1941 ska kanonierka Floty Jeziora – Pejpus zo- włącznie z członkami estońskiej milicji. roku, przypuszczalnie Me-110 z II/ZG 26, stała przemianowana przez radzieckich Wielu ze zmobilizowanych mężczyzn nie albo podobne maszyny dwusilnikowe. wojskowych na Embach. Nie interesowa- służyło jednak w Estonii, a zostało wysła- Przykładowo, dwudniowe niemieckie ata- ło ich przy tym, że „Embach” jest niemiec- nych do jednostek radzieckich w Leningra- ki lotnicze przeżyło tylko 7 z obsadzają- ką nazwą estońskiej rzeki Emajõgi, która dzie, Ostrowie i Pskowie. cych je początkowo 48 członków załóg. Mundury Marynarki Wojennej Estonii – biały letni i błękitny zimowy, Flota Jeziora Pejpus, Wstążka na czapkę „S. L. TARTU”; 1936-1940. Rys. © Arvo Lennart Vercamer 22 lipca 1941 roku: W niemieckim Wrocławiu administracja niemiecka utwo- rzyła Feld-Wasserstrassen Abteilung 4. Jednostka ta została podporządkowa- na Wehrmachtstransportleitung (WTL) z. b. V. Ost, którego kwatera głów- na była w tym czasie we Lwowie. Począt- kowo większość personelu F-W Abt 4 Motorzysta stanowili rezerwiści. Jego personel za- mienny początkowo pochodził z 354 Bata- lionu piechoty z Altkirch w Alzacji. Krótko po utworzeniu jednostka została przeba- zowana do Warszawy. Pełniła ona później służbę nad jeziorem Pejpus w Estonii. Sygnalista 23 lipca 1941 roku: Kanonierki eks-es- tońskiej marynarki wojennej Narwa i Uku zostały trafione i zatopione przez niemiec- kie samoloty myśliwskie i myśliwsko-bom- bowe koło wsi Mustvee.

24/25 lipca 1941 roku: Przednie od- Radiotelegrafista działy niemieckiej 61 Dywizji Piechoty do- tarły do brzegów jeziora Pejpus.

24 lipca 1941 roku: Dowódca radziec- kiej flotylli jeziora Pejpus poprosił do- wództwo w Leningradzie o pozwolenie sa- mozatopienia pozostałych swych okrętów

54 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

do niej w dniu 9 września 1915 roku, jako nowieniami Traktatu Pokojowego z 1920 uzbrojony parowiec przybrzeżny. W dniu roku z Tartu), dodatkowo nosiła dwa lek- 16 czerwca 1917 roku Imperator został kie karabiny maszynowe 7,62 mm Maxim przemianowany na Prezidentom przez siły oraz 60 min „ryb”. Białych Rosjan, którzy kontrolowali Tartu • Załoga: 3 oficerów/25 marynarzy i tereny wokół tego miasta. W dniu 26 paź- (podczas służby wojennej), zredukowana dziernika 1917 roku Prezidentom został do 2 oficerów/17 marynarzy podczas poko- Bandera Marynarki Wojennej Estonii; 1920- przejęty przez bolszewików, którzy wypar- ju. Wydaje się, że podczas służby we flocie 1940. Rys. © Arvo Lennart Vercamer li z Tartu siły Białych Rosjan. Rok później estońskiej Ahti została zmodernizowana i wycofania ich załóg. Nie otrzymał jednak – 28 października 1918 roku – siły Białych i wyposażona w lekkie opancerzenie. pozwolenia, ani na samozatopienie okrę- Rosjan odbiły Tartu włącznie z kanonier- • Jednostka została zbudowana w 1908 tów, ani na wycofanie się. ką Prezidentom. W dniu 20 grudnia 1920 roku w Rydze, jako handlowy statek pa- roku siły lądowe Armii Czerwonej ponow- sażersko-towarowy Hansa dla kompa- 25 lipca 1941 roku: Niemiecka 93 Dy- nie wyparły Białych Rosjan z Tartu odzy- nii żeglugowej „Livonian” do eksploatacji wizja Piechoty przejęła kontrolę operacyj- skując kontrolę nad miastem i okrętem. na jeziorze Pejpus. W 1915 roku zosta- ną nad wszystkimi jednostkami niemiec- W dniu 4 stycznia jednostka została zdo- ła zmobilizowana przez carską rosyjską kimi na północ od Tartu, które poruszały byta przez siły estońskie (stała zdemobili- marynarkę wojenną i przemianowany się w okolicach północnej linii brzegowej zowana na zamarzniętej rzece Emajõgi), na Olga. W dniu 20 maja 1919 roku kano- jeziora Pejpus i kierowały się ku miastu które zmusiły Armię Czerwoną do wyco- nierka została zdobyta przez estońskie woj- Narwa. fania się z Tartu. Imperator został później ska lądowe we wsi Raskopell i bezzwłocznie przemianowany na Vanemuine stając się przemianowana na Ahti. Przez następnych 25/26 lipca 1941 roku: Przednie jed- okrętem flagowym estońskiego Dywizjo- 21 lat Ahti pełniła aktywną służbę w Ma- nostki niemieckiej 254 Dywizji Piecho- nu Floty Jeziora Pejpus. Vanemuine został rynarce Wojennej Estonii. Do jej pierwszo- ty przejęły z rąk radzieckich kontrolę nad poważnie uszkodzony w wyniku eksplozji, rzędnych zadań należało rozpoznanie oraz niewielkim estońskim miasteczkiem por- która miała miejsce w dniu 17 paździer- przewożenie personelu i zaopatrzenia woj- towym Mustvee nad jeziorem Pejpus. nika 1919 roku. Okręt został wyremonto- skowego wzdłuż estońskiego wybrzeża je- wany nie był jednak dłużej uważany przez ziora Pejpus. Kiedy w sierpniu 1940 roku 26/27 lipca 1941 roku: Nie wszyscy żoł- Marynarkę Estonii za jednostkę zdolną Związek Radziecki zajął i zaanektował Re- nierze radzieckiego 11 Korpusu Strzelców do czynnej służby. publikę Estonii kanonierka została przeję- zdołali się wycofać z rejonu Mustvee. Wiele Po zakończeniu w 1920 roku estońskiej ta przez marynarkę radziecką. Radziecka z pododdziałów zostało otoczonych przez Wojny o Niepodległość, Vanemuine zosta- administracja wojskowa przemianowała wojska niemieckie i zmuszonych do pod- ła wycofana ze służby i przekazana estoń- ją na Embach wykorzystując głównie jako dania się. skiemu ministerstwu handlu i przemysłu. jednostkę szkolną. W lipcu 1941 roku za- Jednostka była następnie wykorzystywana topiono ją w Rannapungeriji. Następnie 29 lipca 1941 roku: Leichtes (lekkie) jak statek pasażersko-towarowy, chociaż okręt został podniesiony i przebazowany Sturmboot Kommando (le. Stubo. – Kdo.) była wykazywana na liście floty, jako jed- na północny kraniec jeziora Pejpus (w oko- 906 było pierwszą jednostką niemieckiej nostka rezerwowa estońskiego Dywizjonu lice wsi Alajõe i Remniku), gdzie ponow- „marynarki”, która podjęła działalność Floty Jeziora Pejpus. nie zatopiono go w sierpniu 1941 roku. operacyjną na estońskim jeziorze Pejpus. Kiedy w sierpniu 1940 roku siły ZSRR Gdy tylko siły niemieckie zajęły ten ob- Pierwszym jej zadaniem było zabezpiecze- zajęły i zaanektowały Estonię, Vanemu­ szar, jednostka została podniesiona, wy- nie trzech cywilnych holowników oraz kil- ine została przejęta przez stronę radziec- remontowana i przemianowana na Ball­ ku handlowych barek rzeczno-jeziorowych. ką. W dniu 22 marca 1941 roku przemia- tenland. W służbie niemieckiej kanonierka *** nowali ją na Issa. W lipcu 1941 roku Issa była uzbrojona w dwa działa 37 mm i czte- Główne okręty estońskiej Marynarki została przebazowana do Rannapungerji. ry działa 20 mm FLAK będąc przydzielo- Wojennej pełniące służbę na jeziorze Pej- Uszkodzona przez Luftwaffe w dniu 22 lip- ną do Wasserstrassen Abteilung 4. W dniu pus od listopada 1918 roku do września ca 1941 roku została podniesiona i przy- 26 sierpnia 1944 roku została wykryta u uj- 1940 roku: wrócona do eksploatacji przez Niemców, ścia rzeki Emajõgi przez samolot radziecki, którzy wykorzystywali ją przede wszyst- który zatopił ją bezpośrednim trafieniem Kanonierka Vanemuine kim jak jednostkę do transportu wojska. bombą. Później, po zajęciu obszaru przez • 175 ton; 36,1 x 6,3 x 1,9 m, maszyna We wrześniu 1944 roku po raz kolejny zo- Armię Czerwoną, została podniesiona któ- 300 HP, 9 węzłów. stała zatopiona w Rannapungerja tym ra- rzy jednak ją złomowali. • Uzbrojenie: (od 1918 do 1920 roku): zem przez lotnictwo radzieckie. Po zakoń- 2 działa 75 mm, 2 karabiny maszynowe czeniu II Wojny Światowej rząd radziecki Kanonierka Tartu 7,62 mm Maxim ponownie ją podniósł, później jednak ją • 145 ton; 37,9 x 5,3 x 1,2 m, maszyna • Załoga: 4 oficerów/26 marynarzy złomowano. 120 HP, 9 węzłów. (podczas służby wojennej) • Uzbrojenie: w 1919 roku: działo 57 mm, • Zbudowana w 1914 roku przez stocznię Kanonierka Ahti działo 47 mm, później działo 40 mm, któ- A. Ahlström, Oy w Varkaus (przed 1929 • 140 ton; 28,6 x 4,9 x 1,8 m, maszyna rym zastąpiono dwa poprzednie działa. rokiem Warkaus) w Finlandii. Początko- 200 HP, 9 węzłów. • Załoga: 3 oficerów/25 marynarzy wo nazwana Imperator była własnością • Uzbrojenie: podczas jej ponad 20-let- (podczas służby wojennej) kompanii żeglugowej „Livonian”. W sierp- niej służby zmieniało się od 2 dział 57 mm • Zbudowana w 1908 roku w Rydze niu 1915 roku zmobilizowana do służ- do 2 dział 75 mm, do działa 47 mm i dzia- przez Lange & Sõhne. Jednostka z napę- by w carskiej flocie rosyjskiej i wcielona ła 37 mm po 1919 roku (zgodnie z posta- dem kołowym eksploatowana na jeziorze

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 55 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

Patrolowiec estońskiej Piirivalve (Straży Granicznej) Erilane; Jezioro Pejpus 1921-1940. Rys. © Arvo Lennart Vercamer

Pejpus przez ministerstwo łączności car- Kanonierka Uku tamentu Dróg Wodnych. We wrześniu skiej Rosji jako Juriew. W sierpniu 1915 • 110 ton; 20,5 x 5,2 x 1,6 m, maszyna 1944 roku, tuż przed opuszczeniem Tar- roku zmobilizowana przez marynarkę 100-120 HP, 9-10 węzłów. tu przez niemieckie siły zbrojne, została wojenna carskiej Rosji i w dniu 9 wrze- • Uzbrojenie: (1919-1920): działo 76 mm, przypuszczalnie zatopiona przez własną śnia 1915 roku uznana za w pełni goto- dwa działa 47 mm, jeden lub dwa karabiny załogę. Podniesiona przez administrację wą do działań bojowych. W 1918 roku zo- maszynowe 7,62 mm Maxim. radziecką, po przemianowaniu na Turist stała zdobyta przez niemieckie wojska • Załoga: 3 oficerów/25 marynarzy była wykorzystywana, jako rzeczny sta- lądowe i przemianowana na Graf Kirch­ (podczas służby wojennej); 2 oficerów/17 tek pasażerski. W 1982 roku jednostka za- bach. Co ciekawe, niemiecka admini- marynarzy w okresie pokoju. tonęła na płytkich wodach. Podniesiona stracja wojskowa sprzedała jednostkę ar- • Jednostka została zbudowana w 1912 w 1991 roku – obecnie jest w rękach pry- matorowi prywatnemu. W marcu 1919 roku przez A. Ahlströma, Oy stocznię watnych. roku kanonierka Juriew została przejęta w Varkaus (do 1929 roku Warkaus) w Fin- przez rząd estoński i wcielona do nowo- landii. Była własnością kompanii żeglu- Kanonierka Ilmatar utworzonego Dywizjonu Marynarki Wo- gowej „Livonian”, przez którą była eks- • 230 ton; 36,8 x 6,5 x 1,65 m, maszyna jennej Jeziora Pejpus. W 1931 roku Tar­ ploatowana na jeziorze Pejpus jako Delfin. 200 HP, 9 węzłów. tu przeszła remont kapitalny. Do sierpnia W 1915 roku jednostka została zmobili- • Uzbrojenie: (1919-1920): dwa działa 1940 roku pełniła służbę w siłach zbroj- zowana przez marynarkę wojenną car- 76 mm w służbie wojskowej podczas I Woj- nych Estonii. Następnie, kiedy Związek skiej Rosji. W dniu 14 stycznia 1919 roku ny Światowej. Radziecki zajął i anektował Republikę kanonierka została zdobyta przez estoń- • Załoga: 3 oficerów/22 marynarzy pod- Estonii, przejęta przez marynarkę ra- skie wojska lądowe, kiedy stała unieru- czas służby wojennej. dziecką. W dniu 22 marca 1941 roku ra- chomiona w lodzie na rzece Emajõgi koło • Zbudowana w 1857 roku przez Narwa dziecka administracja morska przemia- Tartu. Następnie przemianowana na Uku. Jõesuu. Przebudowana w 1868 roku i prze- nowała ją na Narwa i wykorzystywała ją Zgodnie z postanowieniami Traktatu Po- mianowana na Sofia. Zmobilizowana pod- przede wszystkim, jako jednostkę szkol- kojowego z Tartu z lutego 1920 roku, jed- czas I Wojny Światowej. Zatopiona przez ną. W dniu 22 lipca 1941 roku okręt zo- nostka została przekazana estońskiemu własną załogę w dniu 20 maja 1919 roku, stał dostrzeżony u ujścia rzeki Ome- Ministerstwu Handlu i Przemysłu. Prze- kiedy estońska marynarka wojenna zaata- do przez samolot niemieckiej Luftwaffe, jęta przez marynarkę radziecką po zaję- kowała Raskopell. W 1920 roku podniesio- który uzyskał bezpośrednie trafienie. ciu i anektowaniu Republiki Estonii przez na przez Białych Rosjan, przemianowana Ze względu na brak możliwości remon- Związek Radziecki. Radziecka admini- na Ilmatar i przebazowana do Tartu. Wy- tu zdecydowano o jego samozatopieniu. stracja wojskowa początkowo przedzieliła korzystywana przez estońskie Minister- Po zdobyciu Estonii przez Niemców pod- Uku kompanii żeglugowej jeziora i rzeki stwo Handlu i Przemysłu należała do re- nieśli oni i wyremontowali okręt nadając Pejpus, później jednak przekazała ją pod zerwy Dywizjonu Floty Jeziora Pejpus. mu nazwę Heimat – niektóre źródła po- kontrolę marynarki radzieckiej. W lipcu Przejęta przez ZSRR w latach 1940/41, dają nazwę Heimatland. W służbie nie- 1941 roku zatopiona przez własną zało- przemianowana na Pljusa, zatopiona przez mieckiej jednostka była wykorzystywana gę dla zabezpieczenia przed dostaniem się własną załogę w Rannapungerja w lipcu przede wszystkim, jako hulk mieszkal- w ręce niemieckie. Po podniesieniu i wy- 1940 roku. Wkrótce podniesiona. W sierp- ny. W sierpniu 1944 roku ponownie zo- remontowaniu przez Niemców przekaza- niu 1944 roku zatopiona przez lotnictwo stała zatopiona tym razem przez samolot na kontrolowanej przez nich estońskiej radzieckie. Podniesiona w 1946 roku, po- radzieckich sił powietrznych. Po zajęciu administracji cywilnej (Eesti Omavalit- nownie przemianowana na Sofia i przeba- obszaru przez Armię Czerwoną, jej wrak sus/Estnische Selbstverwaltung), która zowana do Pskowa. Złomowana w połowie został podniesiony później i złomowany. przydzieliła Uku do estońskiego Depar- lat 50. XX wieku.

56 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

Kanonierka Taara mię Czerwoną Estonii i pocięta na złom znana jako Gagara, a później, kiedy nad re- • 160 ton; 37 x 6 x 1,5 m, maszyna pod koniec lat 40. XX wieku. jonem Tartu przejęli kontrolę bolszewi- 250 HP, 10 węzłów. cy jako Siewiernaja Kommuna. Niezdolny • Uzbrojenie: (1918-1920): trzy działa Patrolowiec Erilane do służby został ostatecznie skreślony z li- 75 mm. • 25 ton; 16,5 x 3,6 x 1,67 m, 9,5 węzła. sty w 1924 roku. • Załoga: 3 oficerów/22-29 marynarzy • Uzbrojenie: karabin maszynowy (podczas służby wojennej). 7,62 mm Maxim, broń osobista każdego Opancerzone barki motorowe Kipu • Jednostka została zbudowana w 1913 z członków załogi. i Maru: roku przez A. Ahlström, Oy stocznię • Załoga: oficer/4-5 marynarzy. Informacji na temat tych dwóch jedno- w Varkaus (do 1929 roku Warkaus) w Fin- • Jednostka została zbudowana w 1914 stek obecnie jest mało oprócz tej, że w 1924 landii. Najpierw była eksploatowana, jako roku w Norwegii, przetransportowana przez roku były one wymieniane w księgach es- Carewicz Aleksiej Gromow przez cywil- St. Petersburg na jezioro Pejpus gdzie otrzy- tońskiej Straży Granicznej. ną kompanię żeglugową Abramow & Co. mała nazwę Motyliok. W 1919 roku pod kon- W 1917 roku została przejęta przez car- trolą Białych Rosjan, którzy wykorzystywali Estoński Dywizjon Jeziora Pejpus miał ską marynarkę wojenną Rosji do pełnienia ją na jeziorze Pejpus jako patrolowiec. W tym także wiele mniejszych jednostek wyko- służby okrętu wojennego. Krótko po bol- samym roku okręt został wyremontowa- rzystywanych pomiędzy rokiem 1918, szewickiej Rewolucji Październikowej zo- ny i zmodernizowany. Począwszy od 1921 a 1940 na tym jeziorze. Wśród nich były stała najpierw przemianowana na Repu­ roku – wczesnych lat administracji rządo- małe patrolowce, patrolowce przybrzeż- blikaniec, a krótko potem na Narodnik. wej Republiki Estonii, jednostka pełniła służ- ne, transportowce przybrzeżne, holow- W dniu 14 stycznia 1919 roku jednost- bę patrolową w estońskiej Straży Granicznej niki-lodołamacze, itp. Na jeziorze Pejpus ka cumująca w Tartu na zamarzniętej rze- – (Piirivalve). Po przejęciu w lipcu/sierpniu wykorzystywano także inne „dziwacz- ce Emajõgi została zdobyta przez estońskie 1941 roku przez siły niemieckie Erilane był ne” jednostki. Podczas wojny o niepodle- wojska lądowe. Pod banderą Estonii zo- wykorzystywany jako patrolowiec VS 1472. głość wiosną 1919 roku niektórzy żołnie- stała przemianowana na Taara. Wycofa- W 1943 roku VS 1472 został przebazowa- rze do patrolowania wód jeziora używali na ze służby w 1920 roku została przeka- ny z Tartu do Tallina. W dniu 22 września np. bojerów. zana estońskiemu Ministerstwu Handlu 1944 roku został zniszczony przez samolot (ciąg dalszy nastąpi) i Przemysłu, które następnie sprzedało ją radziecki podczas ataku lotniczego na Tallin. armatorowi prywatnemu. Podczas II Woj- Tłumaczenie z języka angielskiego ny Światowej nie była wykorzystywana ani Frachtowiec parowy Kayak Jarosław Palasek przez radzieckie, ani przez niemieckie siły Informacji na temat tej jednostki obec- Korekta Michał Jarczyk morskie. Złomowana po zajęciu przez Ar- nie jest mało. W okresie carskiej Rosji była FOTOzagadka

Prosimy o podanie narodowości, klasy oraz nazwy okrętu z niniejszej fotografii. Podpowiadamy, że do tego standardu zostały przebudowane tylko dwie jednostki tego typu, prosimy również przyjrzeć się kształtowi rufy. Rozwiązania prosimy przesyłać na kartkach pocztowych do 31 marca. Z pra­ widłowych odpowiedzi wylosujemy szczęśliwca, który otrzyma limitowaną pocztówkę z serii „Polskie okręty” (obecnie liczącej 4 pocztówki, a pla­ nowana długość serii to 9 pocztówek) przedstawiającą ścigacz ORP Groźny. Egzemplarz numer 123 z pieczęcią okrętową i podpisem Grzegorza Nawrockiego. Edycja limitowana to tylko sto egzemplarzy, a ten dla nas jest podwójnie wyjątkowy, bo wydany powyżej tej liczby specjalnie dla „Okrętów Wojennych” jako zgodny z aktualnym numerem naszego magazynu. Fot. World Ship Society, zbiory Johna Mabera

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 57 Deutschland w okresie wojny domowej w Hiszpani, na TekstRoman Kochnowski co wzkazują trójkolorowe kokardy na wieżach artylerii głównej. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Rozważania nad klasyfikacją jednostek typu „Deutschland”

Traktat waszyngtoński z 1922 r. wprowa- Geneza budowy tych jednostek tkwi- i państw bałtyckich nie mogły uchodzić za dził pewien ład w dość luźne do 1922 r. za- ła w narzuconych Niemcom postanowie- poważnego przeciwnika. Sytuacja zmie- sady klasyfikacji okrętów wojennych. Poro- niach traktatu wersalskiego. Przyjęte przez niła się już w 1921 r. wraz z podpisaniem zumienie zawarte przez główne mocarstwa weimarska Rzeszę ustalenia pozwalały układu sojuszniczego polsko-francuskiego. morskie (Wielką Brytanię, USA, Japonię, niemieckiej marynarce (Reichsmarine) na O ile niewielką flotę II RP u progu niepod- Francję i Włochy) oraz układy uzupełnia- posiadanie pancerników których wypor- ległości polskiej, a złożoną z przestarzałych jące dokonały podziału na klasy okrętów ność mieścić się miała w granicach 10 000 t minowców i torpedowców można było lek- który przetrwał aż do II wojny światowej. standard, a kaliber artylerii nie mógł prze- ceważyć, o tyle fakt że okręty Marine Na- Co ciekawe, do zasad tej klasyfikacji sto- kraczać 280 mm, na co szczególny nacisk tionale przybędą na Bałtyk musiał nie- sowały się pastwa które stronami układu kładła strona brytyjska. Ograniczenia te mieckich admirałów poważnie niepokoić2. nie były. I tak np. budowane w okresie mię- wykluczały budowę jednostek typu dred- Przewidywano, ze w razie konfliktu dzywojennym krążowniki takich państw not, co więcej nowe okręty byłyby mniejsze Rzeszy z Francją i Polską admiralicja fran- jak Hiszpania, Argentyna czy ZSRR były od 6 pozostawionych Niemcom po I wojnie cuska wyśle na Bałtyk silną eskadrę złożo- albo dokładnym odwzorowaniem górnych światowej pancernikom typu Deutschland, ną z 3-4 okrętów liniowych typu Danton, norm przyjętych w tym traktacie (hisz- których wyporność wynosiła ok. 14 000 t1. tyluż krążowników w towarzystwie nisz- pańskie krążowniki ciężkie typu Canarias) Okręty te były już mocno przestarzałe, czycieli i torpedowców. Jakkolwiek okręty bądź też mieściły się w jego granicach nie- o ograniczonej wartości bojowej. W poło- typu Danton nie były nowoczesnymi pan- co poniżej dopuszczalnych wartości (ar- wie lat 20 minionego stulecia kończyły 20 cernikami, należąc do tzw. semidredno- gentyńskie krążowniki typu 25 de Mayo rok służby i zgodnie z postanowieniami tów, to jednak ich potencjał bojowy zde- czy radzieckie typu Kirow). Wyjątków od traktatu wersalskiego mogły być zastąpio- cydowanie przewyższał będące w służbie tych zasad było niewiele. Zazwyczaj wystę- ne nowoczesnymi okrętami. stare pancerniki typu Deutschland (4x305 powały w mniejszych flotach gdyż starano Nasuwało się pytanie jakie wymogi mm oraz 12x240 mm wobec 4x279 mm się budować jednostki bardziej uniwersalne spełniać miały jednostki, które je zastąpią. i 14x170 mm, oraz niewielka przewa- stąd np. trudności w klasyfikacji okrętów Z pozoru wydawać się mogło, że Reich- ga Dantonów w prędkości). W przypad- syjamskich typu Dhonburi (kanonierka smarine mając za obszar operacyjny Bałtyk ku ewentualnego konfliktu Francji i Pol- pancerna czy pancernik obrony wybrzeża) i Morze Północne, a właściwie tylko brzegi ski z Niemcami, Reichsmarine nie miałaby czy do pewnego stopnia również ORP Gryf. owego drugiego akwenu do obrony nie ma najmniejszych szans w konfrontacji z Ma- Jednakże największym i zarazem naj- w zasadzie poważnego przeciwnika. Flota bardziej znanym odstępstwem od norm radziecka na Bałtyku była podówczas sła- 1. E. Gröner, Die deutsche Kriegsschiffe 1815­1945. Bd. 1. Bonn 1998, s. 44.. przyjętych w Waszyngtonie stały się nie- ba, trudno było sobie wyobrazić konflikt 2. R. Guth, Die Marine des deutschen Reiches. Frank- mieckie okręty typu Deutschland. niemiecko-szwedzki, a floty Danii, Polski furt am Main 1972, s. 66-67.

58 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rozważania nad klasyfikacją jednostek typu „Deutschland” rine Nationale ani na Bałtyku, ani tym dwie 22 węzły. Jej zwiększenie do 30-32 floty polskiej może by i to wystarczyło. Na bardziej poza nim. Z tych względów kie- w wymagałoby redukcji pancerza do co interwencję na tym akwenie Marine Na- rownictwo marynarki wojennej Rzeszy najwyżej 80 mm. W najlepszym wypad- tionale potencjał tych jednostek mógłby Weimarskiej dążyło (i to mimo trudności ku okręt taki byłby powieleniem bry- okazać się niedostateczny. ekonomicznych i politycznej natury) do jak tyjskich krążowników typu County lub Większość niemieckich admirałów za- najszybszej wymiany starych okrętów na francuskich typu Duquesne, o nieco tyl- czynała przekonywać się do poglądu, że nowe. Oczywiście w ramach dozwolonych ko lepszym opancerzeniu i odrobinie sil- największe okręty Reichsmarine, następcy przez traktat wersalski. niejszych działach (pocisk kalibru 210 typu Deutschland muszą posiadać również W pierwszym rzędzie postanowiono mm ważył 125 kg wobec 115 kalibru 203 cechy jednostki oceanicznej. Decydują- wymienić pochodzące jeszcze z przeło- posiadając o ok. 1000 m większy zasięg). ce zdanie w tej sprawie posiadał nowy (od mu XIX i XX stulecia. Krążownik A, który Projekt nie wywołał entuzjazmu niemiec- 1 października 1924 r.) szef Reichsmarine otrzymał nazwę Emden został zaprojekto- kich admirałów. Okręt projektu I/10 bę- Hans Zenker. Był on oficerem o ogrom- wany już w 1921 r. Początkowy plan bu- dąc odrobinę silniejszy od krążowników nym doświadczeniu w dowodzeniu duży- dowy musiał ulec rewizji. Traktat wersal- ciężkich Wielkiej Brytanii czy Francji, mi okrętami bojowymi. W czasie I wojny ski zabraniał Niemcom tworzenia nowych w walce przeciw okrętom liniowym na- światowej sprawdził się m. in. jako dowód- typów broni, w związku z czym konstruk- wet starego (przeddrednotowskiego) typu ca krążownika liniowego Von der Tann. torzy okrętu musieli zrezygnować z wy- nie miałby najmniejszych szans. Jedyne I to właśnie on uznał zdolność do operacji posażenia tego krążownika w nowocze- co mógłby uczynić, to uchylić się od wal- oceanicznych nowych okrętów jako condi­ sne, dwulufowe wieże kalibru 149,1 mm, ki, oczywiście pod warunkiem posiada- tio sine qua non budowy nowych okrętów. które miano umieścić w superpozycji, po nia przewagi prędkości. Znalezienie kompromisu pomiędzy ogra- dwie na dziobie i rufie. Ostatecznie Em­ Następne projekty (VI/30 oraz VII/30) niczeniami traktatowymi, wymaganiami dena uzbrojono w 8 pojedynczych dział nawiązywały do konstrukcji najnowszych operacyjnymi i wreszcie sytuacją politycz- tego kalibru, ale cztery z nich umieszczono szwedzkich pancerników obrony wy- ną Republiki Weimarskiej (środki finan- w archaiczny już podówczas sposób po le- brzeża. Chodziło oczywiście o najnowsze sowe na budowę okrętu musiały być za- wej i prawej burcie okrętu. W konsekwen- okręty tego typu, mianowicie klasę Sve­ twierdzone przez parlament Rzeszy) nie cji krążownik mógł oddać salwę burtową rige (i bliźniacze do niego Drotting Vic­ było łatwe5. jedynie z 6 zamiast 8 dział głównego kali- toria, Gustav V). Okręty te zostały zbu- Ostatecznie admirał Zenker zaaprobo- bru. Mankamenty konstrukcyjne nowego dowane w latach 1912-1922. Wyporność wał decyzją z 11 czerwca 1927 r. budowę okrętu powiększał niezbyt trafnie dobra- ich wynosiła od 7080 t (Sverige) do 7275 t „okrętu pancernego A” (niem. Panzerschiff ny sposób zasilania – olejowo-węglowy da- (Gustav V). Uzbrojenie główne stanowi- A) według planu IM2B przewidującego jący Emdenowi prędkość w granicach zale- ły 4 działa (2xII) kalibru 283 mm wypro- budowę okrętu o wyporności 10 000 ton, dwie 26 w. Dla porównania budowane pod dukowane przez zakłady Boforsa. Uzu- uzbrojonego w 6 dział kalibru 280 mm koniec I wojny światowej krążowniki bry- pełniało je 8 dział kalibru 152 mm, 6 dział i 8 dział uniwersalnych kalibru 120 mm. tyjskie typów C i D podobnej mniej więcej 75 milimetrowych a także 2 działa 57 mm Realizacja praktyczna wszystkich tych wielkości osiągały 29 w. Emden już w mo- oraz 2 nkm. Okręty posiadały także 2 wy- parametrów nie była prosta. Plan zakła- mencie wejścia do służby był okrętem prze- rzutnie torped kalibru 460 mm. Chronił je dał umieszczenie dział artylerii głównej starzałym i traktowano bardziej go jako pancerz o grubości od 60 do 200 mm na w dwu trójdziałowych wieżach co sprzecz- jednostkę eksperymentalną czy szkolną burtach, 175 mm na pomoście bojowym ne było (chodziło bowiem o nowy rodzaj niż bojową3. oraz 200 mm na płytach czołowych arty- uzbrojenia) z postanowieniami trakta- Te nienajlepsze doświadczenia z budo- lerii głównej. Zapewniało to w miarę wy- tu wersalskiego. Obawiano się protestów wy pierwszego po wielkim światowym starczającą ochronę przed pociskami do Londynu Brytyjczykom zależało jednak konflikcie okrętu bojowego w Niemczech kalibru 203 mm włącznie. Moc maszyn przede wszystkim na tym, by kaliber dział ujawniły cały szereg mankamentów. Mu- wynosiła łącznie 22000 KM, co zapewnia- nie przekraczał 280 mm. Szczegóły kon- siano je przezwyciężyć przed podjęciem ło prędkość do 23,5 węzła (Drotting Victo­ strukcyjne nowych wież nie interesowały budowy kolejnych, znacznie większych ria oraz Gustav V)4. Na tle innych okrętów ich. Ponieważ okręt miał posiadać duży za- jednostek – następców pancerników typu tej klasy zarówno starszych (np. norwe- sięg operacyjny (a do tego układ napędowy Deutschland. skich klasy Eidsvold) czy nowszych (Väi­ musiał być lekki) zdecydowano się na sil- Najważniejszym ograniczeniem zwią- nämöinen) wyróżniały się mocą uzbroje- niki Diesla, które dotąd nie były używa- zanym z projektowaniem owych jednostek nia, grubością pancerza oraz prędkością. ne na tak dużych okrętach. Wreszcie chcąc była wyporność. Rygorystyczne trzymanie Były prawdziwymi gigantami wśród ka- zaoszczędzić na ciężarze zdecydowano się się wyporności 10 000 ton dozwolonych rzełkowych pancerników. Miały jednak na konstrukcję w 80% spawaną, co rów- traktatem wersalskim ledwie wystarczało- poważny mankament – nie nadawały się nież było novum na skalę światową6. Wy- by do zbudowania krążownika waszyng- do działań pełnomorskich. magało to od konstruktorów szczegól- tońskiego, posiadającego na uzbrojeniu Niemieckie okręty miały być nieco nej staranności w budowie i sięganiu po głównym działa 203 mm. większe, silniej uzbrojone (4x305 mm) nowe technologie, jeszcze nie sprawdzone Nic zatem dziwnego, ze pierwszy pro- oraz lepiej opancerzone (do 240 mm). Za w praktyce. jekt następcy przestarzałych pancerni- budową tego typu okrętu opowiadał się ków Reichsmarine (Entwurf I/10) na- m.in. ówczesny dowódca Reichsmarine na 3. E. Gröner, Die deutsche Kriegsschiffe..., s. 145. 4. http://en.wikipedia.org/wiki/Sverige_class_co- wiązywał do klasycznych krążowników Bałtyku wiceadmirał Erich Raeder. Tego astal_defence_ship waszyngtońskich. Uzbrojony miał być rodzaju jednostki, użyteczne w działa- 5. M. Sobański, Pancerniki typu Deutschland. Okrę- w 8 dział kalibru 210 mm (4xII), grubość niach obronnych przy bałtyckich wybrze- ty Wojenne. Nr. Specjalny 32/2010 r, s. 5. por. także: W. Rann, Reichsmarine und Landesverteidligung 1919-1928. pancerza sięgać miała 100 mm, a pręd- żach Niemiec również nie bardzo nadawa- München 1976, s. 110-112. kość owego okrętu wynosić miała zale- łyby się do działań oceanicznych. Wobec 6. M. J. Withley, Deutsche Großkampfschiffe..., s. 20-21.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 59 Rozważania nad klasyfikacją jednostek typu „Deutschland”

Do tego dochodziły problemy prak- tycznej natury. Część niemieckiej opi- nii publicznej miała pacyfistyczne nasta- wienie, co zręcznie umiała dyskontować lewica parlamentarna, zwłaszcza komu- niści. Również socjaldemokraci należą- cy do koalicji rządowej zajmowali chwiej- ne stanowisko. Oprócz wysokich kosztów budowy (80 mln Reichsmarek) socjalde- mokraci wskazywali, że nowy okręt z mi- litarnego punktu widzenia nie będzie wiele wart, a jego budowa obciąży relacje Nie- miec z sąsiadami. Do tego dochodziła nie- chęć lewicy do marynarki jako rodzaju sił zbrojnych. Uważano ją za ostoję reak- cji i matecznik monarchizmu. Ostatecz- nie 30 marca 1928 r. przeforsował pierwszą ratę w wysokości 9,3 mln RM środków nie- zbędnych do rozpoczęcia budowy pierw- szego pancernika. W tym samym 1928 r. nastąpiła zmiana na stanowisku szefa Re- ichsmarine. W wyniku tzw afery Lohman- Prezydent Rzeszy von Hindenburg wchodzi na teren stoczni. Obok niego, Dowódca Stacji na (niem. Die Lohmann-Affäre) musiał Morskiej Bałtyku, wiceadm. Gottfried Hansen, za nim dowódca kierownictwa Reichsmarine, adm. Raeder z kancelerzem Rzeszy Brüningem. Fot. zbiory Siegfrieda Breyera ustąpić admirał Hans Zenker. Jego na- stępcą został wspomniany już szef sił mor- nowy okręt był szybszy od jednostek które nie wyłączyć taki okręt z akcji nim wejdzie skich na Bałtyku, podówczas w randze wi- mogły stanowić dla niego zagrożenie, sta- on w zasięg swej 203 mm artylerii. Trud- ceadmirała – Erich Raeder. Uchodził on rych pancerników francuskich klasy Dan­ no odmówić tym kalkulacjom racji. Z kolei za zręcznego dyplomatę, uchodząc przy ton czy brytyjskich typu Queen Elizabeth, na Bałtyku pancernik typu A górował nad tym za absolutnie apolitycznego fachow- a nawet nowszych, budowanym po I woj- każdym potencjalnym przeciwnikiem we ca. W dyskusji nad projektem budowy no- nie świtowej pancernikom Nelson i Rod­ wszystkich parametrach. Tylko radzieckie wych pancerników, Raeder – o czym już ney. Jednakże podówczas konflikt z Royal pancerniki, odziedziczone po carskiej flo- pisano – opowiadał się raczej za budową Navy był dla niemieckich admirałów nie- cie jednostki typu Gangut miały zdecydo- silnie opancerzonego okrętu obrony wy- wyobrażalny. Natomiast ewentualnej kon- wanie silniejszą artylerię będąc zarazem brzeża. W jego opinii przy ograniczonej do frontacji z Marine Nationale. 6 jednostek znacznie wolniejsze. Nie ulega wątpliwości, 10 000 wyporności budowa pełnomorskie- typu Deutschland mogło być bardzo uży- że talenty dyplomatyczne nowego szefa Re- go okrętu o parametrach pancernika była tecznych. 2-3 mogły by prowadzić dzia- ichsmarine w połączeniu z opinią „apoli- po prostu niemożliwa. łania korsarskie na Atlantyku pozostałe tycznego fachowca”, ułatwiły w przyszłości Jednak w decydującym momencie wsparte lekkimi siłami wystarczyłoby do otrzymanie kolejnych środków na budowę udzielił poparcia admirałowi Zenkero- pokrzyżowania planów admiralicji fran- następnych jednostek typu Panzerschiff A. wi. Jak sam wspominał: „Ostatecznie wy­ cuskiej gdy idzie o interwencję na Bałtyku. 28 sierpnia 1928 r. w stoczni Deutsche bór padł na okręt zbliżony do krążownika Dla większych, najnowszych podówczas Werke w Kilonii położono stępkę pod liniowego, z uzbrojeniem głównym składa­ francuskich pancerników typu Bretagne pierwszy okręt serii która miała liczyć jącym się z 6 dział kalibru 280 mm, uzbro­ (22 100 t, 10x340 mm, 21 w.) droga na Bał- 6 jednostek. Otrzymał nazwę Deutschland jeniu średnim w postaci 8 dział kalibru 150 tyk przez Cieśniny Duńskie była w zasa- co było o tyle logiczne że seria owych okrę- mm, pancerzu grubości 100 mm i prędkości dzie w warunkach wojennych zamknięta. tów miała zastąpić przestarzałe pancerni- 26 węzłów. Porównując siłę ognia i opance­ Ale nawet z nimi (okręty francuskie posia- ki należące do typu o tej samej nazwie. 19 rzenie okręt ten górowałby nad obcymi krą­ dały przestarzały system dalmierzy a ich maja 1931 r. (budowa prototypu przecią- żownikami o wyporności 10 000 t, chociaż główna artyleria miała u progu lat 30. krót- gnęła się ze względu na stosowanie nowa- nie dorównałby im prędkością. Z drugiej szy zasięg od niemieckich dział kal. 280 torskich rozwiązań nastąpiło wodowanie strony mógł uciec dużo większym pancerni­ mm!) nie byłyby całkiem bez szans. Okręt nowego okrętu a chrztu dokonał sędziwy kom nieprzyjacielskim od których był z ko­ niemiecki jak wspomniano - doskonale prezydent Rzeszy, legendarny zwycięzca lei szybszy”7. nadawałby się do działań korsarskich na spod Tannenberga feldmarszałek Paul von Rzeczywiście, po uzupełnieniach pro- francuskich liniach komunikacji oceanicz- Hindenburg. Warto wspomnieć, że w cza- jektu (zamiana kalibru dział ze 120 na nej. Żaden francuski pancernik nie mógł- sie I wojny światowej imię feldmarszałka 149,1 mm) nowy okręt siłą ognia dorów- by go dogonić. Z kolei wszystkie francuskie nosił jeden z krążowników liniowych Ka- nywał krążownikom liniowym z czasów krążowniki ciężkie (z wyjątkiem Algierie’a) iserliche Marine. We wspomnieniach ofi- I wojny światowej. Protoplasta tego typu prawie w ogóle nie posiadały opancerzenia cerów Reichsmarine Hindenburg pozostał w Kaiserliche Marine – Von der Tann – i były wrażliwej konstrukcji. Pojedynczy w pamięci jako człowiek żywo interesują- uzbrojony był w 8 dział 280 mm i 10 – 150 okręt Marine Nationale tej klasy, a nawet cy się (jako prezydent i zwierzchnik Reich- mm. Ale na jedną burtę ogień prowadzić dwa nie były dla niemieckiego okrętu rów- swehry) marynarką i wspierający politycz- mógł z 6 luf głównego kalibru i 5 średnie- norzędnym przeciwnikiem. Trudno się nie nie starcia o jej rozbudowę i modernizację. go. Jego prędkość oscylowała z kolei w gra- zgodzić z niemieckimi kalkulacjami, że 2-3 nicach 26 węzłów. Raeder miał rację że celne pociski burzące 280 mm będą w sta- 7. E. M. Raeder, Moje życie. Gdańsk 2001, s. 197-198.

60 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rozważania nad klasyfikacją jednostek typu „Deutschland”

Ostatecznie parametry nowego okrętu, ofi- maszynowe) Flak MG/L65 C.30. Rozwój pancerzom okrętów francuskich”9 (chodzi- cjalnie wcielonego do służby 1 kwietnia lotnictwa oraz doświadczenia innych flot ło o krążowniki liniowe typu Dunkerque 1933 r. były następujące: (Royal Navy, U.S. Navy, Regia Marina) sto- budowane z myślą jako przeciwwaga do • Wyporność standardowa – 10 600 t. sujących jako ciężką artylerię p. lot. dzia- typu Deutschland – przyp. R. K.). • Pełna wyporność bojowa – 14 290 t. ła o kalibrze od 100 do 132 mm sprawił że Zgoła inaczej wyglądała sprawa z artyle- • Długość – 187, 9 m na okrętach serii Deutschland wymieniono rią średniego kalibru 150 mm. Ich rzeczy- • Szerokość – 20,69 m 6 dział kal. 88 mm na 6 dział kalibru 105 wisty kaliber wynosił 149,1 mm i były one • Zanurzenie – 7,25 m mm Flak L65/C33. lekką zaledwie modyfikacją dział z okre- • Prędkość oficjalnie wynosiła 26 w, ale • Grubość pancerza Deutschlanda na su I wojny światowej. Ich szybkostrzelność na próbach przekraczano 28 węzłów. Za- burtach wynosiła 80 mm, na pokładzie wynosiła jedynie 6 strzałów na minutę, po- sięg wynosił 17 400 mil morskich przy eko- pancernym 40 mm na stanowisku dowo- ciski miały ciężar 45 kg, a ich zasięg wy- nomicznej prędkości 13 w. dzenia i płytach czołowych artylerii głów- nosił 22 000 przy kącie podniesienia lufy • Uzbrojenie: 6 dział kalibru 280 mm nej 140 mm8. Okręt przystosowano do za- 35°. Armaty te zdecydowanie ustępowa- (właściwie 283 mm) SK. L 52/C28, 8 dział bierania dwu wodnosamolotów. ły najnowszym konstrukcjom brytyjskim kalibru 149,1 mm SK.L 55/C28, ciężka ar- Artyleria główna okrętu była jego najsil- z przełomu lat 20 i 30 XX stulecia. Opra- tyleria przeciwlotnicza 4 działa kal. 88 Flak niejszą stroną. Wbrew powszechnej wów- cowana tym czasie armata wieżowa typu L/45/C16. Pełnowartościową ciężką arty- czas opinii (m. in. wśród oficerów Royal Mark XXIII (stosowana powszechnie na lerię p. lot. okręt otrzymał dopiero w 1934 Navy) nie były to działa znane z lat I woj- lekkich krążownikach Royal Navy) mia- r., gdy zamontowano na nim 6 dział kal. 88 ny światowej o rzeczywistym kalibrze 279 ła szybkostrzelność 8 strzałów na minutę, mm na trzech podwójnie sprężonych lawe- mm (L50 SK C/09) lecz armaty o całkowi- pocisk ważył blisko 51 kg, a zasięg wyno- tach Flak L/76 C32. Uzbrojenie przeciwlot- cie nowej konstrukcji, których szczegóły sił 23 300 m10. nicze uzupełniało 8 działek p. lot. kalibru techniczne aż do końca II wojny światowej Zadziwiające że niemieccy konstruk- 37 mm Flak/L83. Nie było to uzbrojenie pozostawały tajemnicą. Ich rzeczywisty torzy nie zdecydowali się na inne roz- najwyższej klasy. Znacznie ustępowało kaliber wynosił 283 mm, prędkość począt- wiązanie. Oto bowiem w trakcie budowy parametrami szwedzkim działom p. lot. kowa 910 m/s, a zasięg maksymalny pra- pancernika klasy A wszedł do służby (17 firmy Bofors kalibru 40 mm. W 1944 r. wie 36 500 m przy kącie podniesienia lufy kwietna 1929 r.) lekki krążownik Karls­ Kriegsmarine zakupiła kilkadziesiąt tych 40°. Pocisk ważył 300 kg i posiadały wy- ruhe uzbrojony w 3 trójdziałowe wie- doskonałych działek w Szwecji. Po kilka- soką zdolność penetracji pancerzy do 300 że kalibru 150 mm będących daleko idą- naście z nich umieszczono na pokładzie mm. Jak nie bez dumy zauważał admirał cą modyfikacją dział planowanych dla dwu pozostałych podówczas w służbie Raeder: „W wyniku starannych testów ar­ Deutschlanda. W przeciwieństwie do okrętach typu Deutschland. Wreszcie naj- tyleryjskich stwierdziliśmy, że nasze 280 półotwartych, opancerzonych zaled- lżejsze uzbrojenie przeciwlotnicze złożo- mm działa, ze swym specjalnie zaprojek­ wie 10 mm maskami dział na pancerni- ne było z 8 działek kalibru 20 mm (w nie- towanym pociskiem burząco-przeciwpan­ ku Deutschland (co nie było wystarczającą mieckiej nomenklaturze były to karabiny cernym, będą w pełni efektywne przeciwko obroną załogi nie tylko przed bezpośred- Montaż dział dziobowej wieży Deutchlanda w trakcie jego wyposażania. Fot. zbiory Siegfieda Breyera nim trafieniem, ale nawet przed odłamkami pocisków mogących eksplodować w pobliżu) posiadały one za- mknięte konstrukcje chro- nione od 30 do 50 mm gru- bości pancerzem. Ich zasięg wynosił blisko 25 000 m. Umieszczenie takich wież w superpozycji nad stano- wiskami artylerii głównego kalibru byłoby optymalnym rozwiązaniem. Wprawdzie liczba średniej artylerii była- by o 2 lufy niższa, lecz zara- zem możliwe byłoby prowa- dzenie ognia na jedną burtę z 6 luf zamiast z 4. Potencjał taki był niemal równoważ- ny z siłą ognia przeciętne- go francuskiego bądź brytyj- skiego krążownika. W tym czasie (okręty typu Leander oraz Duguay Trouin uzbrojo-

8. M. Sobański, Pancerniki typu Deutschland...s. 15-25. 9. E. M. Raeder, Moje życie..., s. 258 10. http://www.navyweaps.co- m/6mk23.htm, dostęp z 6.08.2012.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 61 Rozważania nad klasyfikacją jednostek typu „Deutschland” ne były w 8 dział kalibru 152 mm w przy- Jednak tylko amerykańskie czasopi- Lepszy pancerz miał amerykański krążow- padku brytyjskiego i 8 kalibru 155 mm smo fachowe „Naval Engineering Journal” nik Wichita czy wchodzące do służby krą- w przypadku francuskiego okrętu)11. w artykule z 1 kwietnia 1933 r. dokona- żowniki ciężkie typu Admiral Hipper Dwa młodsze okręty typu A - Admiral ło poważnej analizy potencjalnych moż- Ideałem byłby okręt który przy podob- Scheer oraz Admiral Graf Spee były nieco liwości bojowych nowego niemieckiego nym uzbrojeniu miałby potężniejszy pan- większe. Pierwszy miał 15 800 t, a drugi 16 okrętu. Ze zrozumiałych względów ana- cerz oraz znacznie większą prędkość pozwa- 320 t pełnej wyporności bojowej. Opance- liza owa była fragmentaryczna. Amery- lającą na uniknięcie starcia z krążownikami rzenie obu jednostek było nieco silniejsze kanie poddali w wątpliwość rzeczywistą gdyby te miały przewagę liczbową. Problem na pomoście bojowym grubość pancerza wyporność okrętu, uważając, że zaniżono w tym, że admirał Raeder po zawarciu przez wynosiła 150 mm. Oba okręty wyposażo- ją o ok. ¼, mieli też uwagi co do faktycz- Niemcy traktatu morskiego z Wielką Bryta- no w masywniejsze pomosty bojowe. Na nego potencjału bojowego Deutschlanda. nią w1935 r. opowiedział się za dalszą roz- najmłodszym z pancerników stanowisko W opinii „Naval Engineering Journal” ża- budową Kriegsmarine wedle klasycznych dowodzenia zostało najbardziej rozbudo- den z istniejących „krążowników 10 000 wzorców – duże pancerniki (typu Scharn­ wane albowiem Admiral Graf Spee miał tonowych” (czyli waszyngtońskich – R. K.) horst określany przez Niemców nie inaczej, pełnić wobec swych „braci” rolę jednostki nie miałby większych szans w konfrontacji ale zawsze jako Schlachtkreuzer, czyli krą- flagowej. Był też najszybszy w swoim typie z pancernikiem A. Wprawdzie działa ka- żownik [bojowy] – przyp. red.) i Bismarck osiągając na próbach 29 węzłów. libru 203 mm mogłyby dokonać poważ- oraz krążowniki ciężkie – wspomniany już Budowa i wcielenie do służby kolejnych nych zniszczeń na niemieckim okręcie, ale typ Admiral Hipper. Dopiero plan rozbudo- okrętów typu Deutschland wywołało oży- większy zasięg dział 280 mm (Amerykanie wy floty określany jako Z z 1939 przewidy- wioną dyskusję w kręgach fachowych na byli zdania, że są to nowe armaty a ich po- wał budowę okrętów które mogły być okre- ich temat. W pismach brytyjskich poja- ciski mają większą siłę rażenia niż dotych- ślane jako Super-Deutschlandami. Seria wił się ironiczny termin „pancernik kie- czas w tym kalibrze) pozwoli na zniszcze- tych jednostek miała liczyć aż 12 okrętów. szonkowy” (ang. pocket battleship). Pod- nie każdego ciężkiego krążownika, zanim Wyposażone w silniki Diesla potężnej mocy kreślano, że przy wyporności równej raczej ten zdoła użyć własnej artylerii. Fachowcy miały rozwijać prędkość rzędu 33-34 w. Ich ciężkim krążownikom zarówno główna amerykańscy byli przekonani, że w sprzy- wyporność znacznie przekroczyła na de- artyleria jak i działa średniego kalibru re- jających okolicznościach niemieckie okręty skach projektantów 20 000 t, lecz co cieka- prezentują wielkości spotykane dotychczas byłyby w stanie toczyć równorzędny poje- we określano je (podobnie jak okręty typu tylko na okrętach liniowych Z kolei oficjal- dynek z drednotami starszych typów. Ar- Deutschland) mianem „okrętów pancer- na prędkość – Niemcy oficjalnie podawa- tykuł kończyła pesymistyczna konkluzja, nych” (niem. Panzerschiffe)13. Można wyra- li 26 węzłów raczej wykluczała klasyfikację że ograniczenia traktatowe z 1922 r. unie- zić ostrożne przypuszczenie, że 4-6 okrętów typu Deutschland jako krążownika. Naj- możliwiały budowę dla U.S. Navy okrętów takiego typu byłoby Kriegsmarine bardziej nowsze jednostki zaliczane do klasy cięż- mogących być równorzędnymi przeciwni- przydatne niż większe i kosztowniejsze jed- kich krążowników francuskie i włoskie kami dla niemieckich jednostek12. nostki typu Gneisenau czy Bismarck. Jed- osiągały na próbach prędkości w granicach Trudno o jednoznaczną ocenę wartości nak wielkiemu admirałowi Raederowi ma- 33 w. (Colbert), a nawet 35-37 w. (Bolzano). bojowej pancerników typu Deutschland. rzyła się odbudowa Hochseeflotte, której Gdyby znano podówczas termin jaki naro- Trudno abstrahować od faktu, że głów- rdzeniem miały być potężne okręty liniowe. dził się w świecie mody 30 lat później, uży- ną przesłanką budowy tych jednostek były to by zapewne nazwy „minipancernik”. ograniczenia wynikające z traktatu wersal- * * * W nazwie tej zawarta była duża dawka lek- skiego. Ponadto projekt ów pozostał w po- Trudno o jednoznaczną ocenę aktyw- ceważenia Brytyjczyków dla niedawnego łowie lat 20. minionego stulecia a w związ- ności tych jednostek podczas II wojny groźnego rywala wojennomorskiego i jego ku z tym u progu II wojny światowej światowej. Bitwa u ujścia Rio de La Plata obecnych aspiracji. Brytyjczycy przeświad- jednostki te nie były już ostatnim słowem z 13 grudnia 1939 r. udowodniła, że okręt czeni byli – nie do końca słusznie czego do- budownictwa okrętowego. Okręty posia- typu Deutschland jest w stanie poradzić wiodła II wojna światowa, zwłaszcza kor- dały co najmniej trzy słabe punkty: sobie z 1 góra 2 krążownikami. Jednak wo- sarski rejs Admirala Scheera na przełomie • Napęd – ówczesnym silnikom Die- bec większej ich liczby szanse na zwycię- lat 1940/41, że okręty te w żaden sposób nie sla daleko było do perfekcji współczesnych zagrażają dominacji Royal Navy. nam jednostek tego typu. Olej napędowy 11. G. Kopp/K. P. Schmolke, Die Panzerschiffe der Inaczej zareagowali Francuzi. Dowódz- używany do napędzania silników musiał Deustschland Klasse..., s. 38 12. Artykuł kończył się zdaniem – „w praktyce zrezy­ two Marine Nationale trafnie dostrze- być poddawany dodatkowemu uzdatnianiu, gnowaliśmy z prawa do samoobrony także tam, gdzie od­ gło potencjalne zagrożenie jakie okrę- (filtrowaniu) co utrudniało eksploatację. powiednia siła jest niezbędna dla utrzymania narodowej egzystencji” - cyt. za. G. Koop K. P. Schmolke, Die Pan­ ty typu Deutschland stwarzały dla Francji • Prędkość 28, a nawet 29 węzłów zerschiffe...s. 25 i jej morskich linii komunikacyjnych. Od- (w przypadku Admirala Grafa Spee’a) to 13. Podobny okręt określony mianem krążownik naj- powiedzią Paryża była budowa dwóch trochę za mało by okręt tej klasy mógł się cięższy lub liniowy projektowała pod koniec lat 30. Kró- lewska Marynarka Holenderska. Jej sztab wychodził krążowników liniowych typu Dunkerque czuć bezkarnie. W momencie wybuchu z założenia, że w razie konfliktu na Dalekim Wscho- większych (26 500 t), szybszych (30 w) i sil- II wojny światowej 5 alianckich krążow- dzie lotniskowce i pancerniki japońskie zostaną skiero- niej uzbrojonych (8x330 mm) od niemiec- ników liniowych, 3 brytyjskie (Hood, Re­ wane do walki przeciw US i Royal Navy. Do walki z flo- tą holenderską Japończycy skierować mieli swe cięż- kich pancerników kieszonkowych. Jednak nown, Repulse) oraz dwa francuskie (Dun­ kie krążowniki. Przeciw nim Holendrzy chcieli wysta- ich opancerzenie (do 240 mm burty oraz kerque i Strasbourg) były od nich szybsze wić jednostki o wyporności (pełnej bojowej) prawie 30 000 t, uzbrojonych w 9 dział 283 mm (Holendrzy za- 176 mm pancerz pokładowy). Pancerz tej i lepiej uzbrojone. mierzali nabyć trójdziałowe wieże w Niemczech tego sa- grubości nie był pewnym zabezpieczeniem • Opancerzenie – w momencie wej- mego typu co na Scharnhorscie i Gneisenau), 12 dział uni- przed uderzeniem pocisków kal. 280 mm, ścia do służby, górowały opancerzeniem wersalnych 120 mm Boforsa oraz 14 działek kal. 40 mm tej samej firmy. Krążowniki te miały osiągać 34 w. pręd- najnowszej podówczas generacji używa- nad wszystkimi krążownikami ciężkimi. kości przy mocy 180 000 KM. - http://en.wikipedia.org/ nych przez niemieckie okręty. W 1939 r. nie było to już takie oczywiste. wiki/Design_1047_battlecruiser dostęp z 9 lipca 2013 r.

62 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Admiral Scheer, druga jednostka opisywanego typu, różniąca się kształtem pomostu bojowego. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza stwo w takim pojedynku czego dowodziła 203 mm. Tylko grubość pancerza zbliżo- wódcy okrętu kmdr. Rudolfa Stangego bitwa u ujścia Rio de La Plata – spadały do na byłą parametrami do typów „waszyng- okolicznościami – nocą arktyczną i za- zera. 203 mm pociski ciężkiego krążowni- tońskich” choć – typu Admiral Hipper nie wodnością niemieckiego radaru. Na ka bez trudu przebijały najgrubsze liczą- wyłączając – od 1939 r. miały one lepszy przełomie lat 1944/45 oba okręty typu ce 150 mm płyty pancerne na Admirale pancerz. Jednak – ze względu na siłę ognia Deutschland wraz z krążownikami Admi­ Grafie Spee’u. Wysłany niemal równolegle – wydaje się zasadne by określać je jako ral Hipper i Prinz Eugen wraz z Admira­ z bliźniaczym okrętem Deutschland nie mini (małe) krążowniki liniowe z zastrze- lem Hipperem (ten jednak nie brał udzial odniósł żadnego sukcesu. Co więcej gdy żeniami odnośnie ich prędkości. w ostrzałach wybrzeża Bałtyku), lekki- Deutschland, bo o nim mowa, powrócił Co ciekawe, choć nowa klasyfika- mi krążownikami Emden, Köln, Leip­ 15 listopada 1939 r. do bazy w Niemczech cja objęła typ Deutschland w połowie li- zig, Nürnberg, niszczycielami tzw. typu jego nazwa została zmieniona na Lützow stopada 1939 r., to już trzeci najmłodszy „Narvik”, torpedowcami typu 1937 i „El- (nazwę zmieniono jednak dopiero cztery okręt typu – Admiral Graf Spee był okre- bingami” wchodziły w skład grup bojo- dni później, bo 19.11.1939 r. kiedy to jed- ślany do końca (17 grudnia 1939 r.) jako wych – Kampfgruppe II Thiele i Rogge nostka przybyła do Gdyni o godz, 06:30). okręt pancerny (Panzerschiff). Najwięk- wspierające działania lądowe Wehrmach- Jego nowym sygnałem wywoławczyym szym sukcesem jednostek tego typu był tu na całym wybrzeżu bałtyckim prze- był: LW = Lucie - Willy. Oprócz tak często rajd Admirala Scheera na przełomie lat ciw maszerującej na zachód oddzia- podkreślanego w dotychczasowej literatu- 1940/41. Rozgromienie konwoju HX-84 łom Armii Czerwonej m. in. w rejonie, rze polskiej czynnika prestiżowego, który i zatopienie łącznie 19 statków alianc- Tuckum, Kłajpedy, przylądka Sworbe rzekomo Hitlera prześladował w przypad- kich są tego najlepszym dowodem. Inna (Sörve), Gdańska i Kołobrzegu. Oba okrę- ku jego zatopienia, ale to chyba nie był mo- rzecz, że dowódca okrętu kmdr Theodor ty doskonale sprawdziły się jako jednost- tyw decydujący jest jedynym w tym przy- Krancke przygotował go do rajdu nie- ki wsparcia artyleryjskiego nim uległy padku. Należy również mieć na uwadze, zwykle starannie i dopisało mu wojen- atakom alianckiego lotnictwa pod koniec że tym „zwodem” zamierzano „ukryć” ne szczęście. Wiedział też kiedy uniknąć wojny – Admiral Scheer w Kilonii, a Lüt­ fakt sprzedania, w 1940 r., nowego i niego- konfrontacji. Podczas trasy powrotnej na zow w Świnoujściu. towego jeszcze krążownika typu Admiral Drodze Duńskiej Admiral Scheer natknął Hipper, o nazwie Lützow ZSRR (jego nowe się na brytyjski ciężki krążownik typu Bibliografia nazwy to, Pietropawłowsk, od 1.9.1944 r. County. Gdy dowódca okrętu upewnił się, Düffler J., Weimar, Hitler und die Marine Reichspolitik Tallin - przyp. red.), a okręt wraz z bliź- że Brytyjczycy go nie widzą nie zezwo- und Flottenbau 1920 bis 1939. Düsseldorf 1973. niaczym Admiralem Scheerem przekwali- lił na otwarcie ognia, choć I oficer arty- Gröner E., Die deutsche Kriegsschiffe 1815-1945. Bd. 1. fikowano na ciężki krążownik. W przeko- lerii kmdr ppor. Alfred Schumann zdecy- Bonn 1988. naniu autora nie był to wybór trafny. Od dowanie na to nalegał14. Kmdr Krancke Kaczmarek R. M. , Pancerni korsarze Kriegsmarine. klasycznego okrętu tego typu dzieliła go dobrze jednak wiedział, jak negatywne Warszawa 2010. zbyt duża różnica prędkości (6-8 węzłów) mogą być następstwa jednego tylko cel- Koop G./ Schmolke K.P., Die Panzerschiffe der ponadto niestosowany gdzie indziej kali- nego pocisku przeciwnika. Deutschland-Klasse. Bonn 1993. ber (150 mm) artylerii średniej, w dodatku W czasie działań przeciw konwojom Sobański M. Pancerniki typu Deutschland. Tarnow- nie miała ona uniwersalnego przeznacze- aktywnym największą szansę zmarno- skie Góry 2010. nia. Wreszcie kaliber dział zdecydowa- wał Lützow. Gdyby w porę wsparł Admi­ E. Gröner, Die deutsche Kriegsschiffe 1815-1945. Bd. 1. nie przewyższał stosowane gdzie indziej rala Hippera w ataku na konwój JW 51 31 Bonn 1998, s. 44. – 180 mm na radzieckich krążownikach grudnia 1942 r., Niemcy mieli szansę od- typu Kirow przez argentyńskie 25 de Mayo nieść spory sukces. Można jedna uspra- 14. J. Brennecke, T. Krancke, Admiral Scheer. Krążow­ (190 mm) do powszechnie stosowanych wiedliwić ostrożność ówczesnego do- nik dwu oceanów. Gdańsk 2002 s. 298.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 63 Michał Jarczyk Tekst

Piękne ujęcie brytyjskiego „Swordfisha” w locie. Fot. zbiory Seweryna Fleischera Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich Część IV - Tarent

Nieoczekiwane załamanie się włoskiej puszczalny spadek w dostawach sprzętu sób pozwolono, aby los się spełnił. Czy floty w nocy z 11 na 12 listopada 1940 r. i zaopatrzenia do Libii. To znowu z kolei rzeczywiście nie było żadnej możliwości, miało decydujące znaczenie dla wyniku zmniejszało stopniowo siłę bojową wal- aby wspólnie z lotnictwem nie opracować wojny włosko-brytyjskiej. Tarent stał się czących sił zbrojnych w Afryce Północ- kombinowanej operacji, która by prze- włoskim Trafalgarem. nej, która poprzednio uniemożliwiała kreśliła plany wroga, wzgl. skierowałaby Ze straty ciężkich okrętów włoskie do- przedarcie się Brytyjczyków od wscho- je na zupełnie inne tory? Dlaczego cho- wództwo nie robiło wprawdzie żadnej tra- du, w konsekwencji, czego Włosi mu- wano się, zamiast czynnie zadecydować gedii, ale wykorzystało je skrzętnie jako sieli oddać Cyrenajkę i Trypolitanię. Po o swoim losie, skoro dysponowano od- mile widziany pretekst do podjęcia decyzji zajęciu tej ostatniej przez wroga, walki powiednimi środkami, pozwalające my- o nie narażaniu pozostałych jeszcze pan- przeniosły się na Sycylię, by w końcu, śleć o zwycięstwie? Dlaczego nie dawano cerników Vittorio Veneto, Doria i Giulio objąć swymi działaniami cały Półwysep posłuchu cichym, zatroskanym i rozpacz- Cesare na niepotrzebne ryzyko. Apeniński. liwie wypowiadanym głosom załóg, któ- Przede wszystkim ucierpiał na tym rzy od swoich dowódców nie doczekali się dobrze zorganizowany i sprawnie od- W Tarencie rozpoczęła się tragedia jakichkolwiek oznak świadczących o ich bywający się ruch konwojów, ponieważ Włoch odwadze i zdecydowaniu? ciężkie jednostki przestały się wywią- Dlaczego, zapyta się czytelnik, wło- Włosi wychodzili, bowiem, z założenia, zywać z zadań eskortowania go. Trud- ska flota pozostała między 6 a 11 listo- że są o wiele silniejsi niż przeciwnik: oba ny obowiązek dostarczania zaopatrze- pada 1940 w Tarencie, podczas gdy Bry- pancerniki Littorio i Vittorio Veneto ze nia dla armii walczącej w Libii spadł po tyjczycy krążyli po Morzu Śródziemnym swoimi 35 000 tonami gwarantowały im Tarencie na barki marynarki handlowej, według własnego uznania i woli? Dlacze- niepodważalną przewagę. Obie jednostki którą wspierać miały wyłącznie nieliczne go nie wyszła w morze, aby zwalczać nie- stanowiły sobą najsilniejsze, co stworzy- lekkie jednostki, natomiast duże okrę- przyjaciela? Dlaczego nie czekała w wy- ła włoska technika. Oprócz tego w Taren- ty miały znajdować się w swoich bazach branym przez siebie dogodnym punkcie cie przebywały jeszcze pancerniki Cavour, i czekać na przeprowadzenie bardziej i o sprzyjającej porze, stwarzając przy Duilio, Doria i Giulio Cesare, każdy o wy- „zaszczytnych” zadań. tym korzystne warunki do przeprowa- porności 23 000 t. Stan floty uzupełniały Skutkiem takiej decyzji była rzeź ca- dzenia ataku na Brytyjczyków? Dlacze- liczne krążowniki i niszczyciele najnow- łej niemalże floty handlowej oraz niedo- go bezczynnie i w niemalże poddany spo- szej budowy.

64 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

Jakby na to nie patrzyć dosyć pokaź- wiąc, gdyby sami Brytyjczycy po wojnie nie go Francuzów zupełnie zniszczył. Ten sam na siła, jak to określił admirał Jachino1 opisali, to byśmy się nigdy nie dowiedzie­ błąd można wytknąć admirałowi Cam- w swojej książce „Gaudo e Matapan” – li, co oni właściwie (Brytyjczycy) przez te pioniemu, poprzednikowi Jachino. Rów- „liczebnie i jakościowo każda z obu na­ dni porabiali.” Nawet niewinnie strojo- nież i on zamknął się w Zatoce Tarenckiej szych eskadr pancerników tworzyła sama na przez Bragadina mina nie powinna nas i nie dopilnował najważniejszych obo- w sobie przeważającą siłę, którą celem zwieść, że informacje rozpoznania powin- wiązków, które gwarantowałyby mu bez- zrekompensowania brytyjska admirali­ ny być już wystarczające, że Brytyjczycy pieczeństwo w niej: jakiś krążownik powi- cja była zmuszona ściągnąć do swoich baz nie wyszli sobie w morze tak dla kaprysu, nien się znajdować na dalekim podejściu w Gibraltarze i Aleksandrii odpowied­ ale w jakimś konkretnym celu. Nieuzasad- a na niebie krążyć samolot rozpoznawczy, nie jednostki z Morza Północnego.” Jachi- nione jest wobec tego, jeżeli Bragadin od- a tak Brytyjczycy pojawili się przez niko- no dodaje następnie, że włoskie pancer- powiedzialność za „Noc w Tarencie”, jak go niezauważeni i nie niepokojeni. Rację niki byłyby przynajmniej takie silne, jak określa dramatycznie ową militarną ka- ma admirał Da Zara w swojej publikacji obie brytyjskie eskadry, gdyby wystąpi- tastrofę przypisuje „mizernej działalno­ w „Pelle d’Ammiraglio”, gdzie pozwala so- ły wspólnie. W rzeczywistości wygląda- ści naszego lotnictwa rozpoznawczego”. bie na bardziej ostrą krytykę. ło to jednak zupełnie inaczej i nigdy nie Lotnictwo ze swoich obowiązków się wy- A skąd ta luka między balonami zapo- było dane się o tym przekonać. Włoskie wiązało, nawet, jeżeli to uczyniło w spo- rowymi i wolna przestrzeń między ele- dowództwo floty nie może wobec tego sób niedostateczny i niedokładny. Zupeł- mentami sieci zagrodowej? Liczne z owych szukać usprawiedliwienia, że ewentualna nie zawiodła natomiast marynarka przez balonów zostały zerwane z uwięzi przez walka przy nierównej sile była by czymś swoją bierność w przeciwieństwie do dużej silny wiatr pewien czas przed nalotem, niehonorowym, ponieważ przeciwnik był agresywności wroga. natomiast luka w sieci przeciwtorpedo- jednak silniejszy! Admirał Jachino również widzi w lot- wej nie została już załatana, pomimo, że Dlaczego wobec tego Włosi nie wal- nictwie kozła ofiarnego. W swojej książce w magazynach znajdowało się, jak stwier- czyli? Bernottiemu wydaje się, że wie, „że zwraca uwagę, że nieszczęście, do którego dzono w tym czasie, 2900 metrów sieci, 11 listopada włoska flota była gotowa do doszło w Tarencie obnażyło całą niedo- gotowe do użycia. Dlaczego więc nie po- wyjścia w morze na podstawie uzyska­ stateczną organizację włoskiego lotnictwa starano się ją uszczelnić? Na tyle opiesza- nych informacji o ruchach nieprzyjaciela.” rozpoznawczego dalekiego zasięgu i wy- łości, zaniedbania lub wręcz bezmyślno- Wyciąga, więc z tego wniosek, że zamie- łącznie z powodu jego braku Illustrious ści, do których doszło podczas rozbudowy rzano wroga jednak zaatakować, ale naj- mógł wraz z jednostkami osłony zbliżyć się systemu obronnego bazy nie ma żadnego pierw zamierzała odczekać na sprzyjają- na odległość 170 mil od włoskiej bazy, cze- usprawiedliwienia, tym bardziej, że dys- cy moment. go samoloty zwiadowcze nie zauważyły. ponowano odpowiednimi środkami. Woj- Ogólnikowe zwroty, którymi posługu- Tutaj mała dygresja, tak zupełnie ta ad- na trwała już pięć miesięcy; wszystko, co je się Bernotti w tej sprawie, nie pomagają miralska opinia słuszna nie jest. Istnie- mogło się przyczynić do podniesienia siły uwiarygodnić głoszoną przez siebie tezę, je tutaj pewna analogia do francuskiego obronnej i ofensywnej należało do tego wręcz przeciwnie, odnosi się wrażenie, że admirała Brueysa dowódcy floty Napole- czasu uczynić. Z pewnością, co niektórzy owe żałosne wydarzenie zamierza się za- ona, któremu historia stawia zarzut, że bez przypomną sobie pożałowania godną oso- woalować. uprzedniego rozeznania sytuacji, co wy- Wręcz wstrząsające są odkrycia Marca dawałoby się być zrozumiałe i konieczne, 1. Angelo Jachino (lub Iachino) (ur. 4 kwietnia 1889 Antonia Bragadina, który z racji, że znaj- pozostał na kotwicy w Zatoce Abukir. To w San Remo, zm. 3 grudnia 1976 w Rzymie) - włoski admirał dowodzący w II wojnie światowej. Był głów- dował się przy naczelnym dowództwie wie 1 sierpnia 1797 r. Nelsonowi ułatwiło poja- nodowodzącym włoskiej floty w bitwie koło Przylądka bardzo dużo. Już 7 listopada pisze, że wie- wienie się znienacka, w konsekwencji, cze- Matapan, pierwszej i drugiej bitwie pod Syrtą. dziano o wyjściu Eskadry Gibraltarskiej Baza w Tarencie posiadała duży zapas sieci przeciwtorpedowych, jednak połowa z nich znajdowa­ w morze i że skierowała się na wschód. ła się w magazynach. Fot. zbiory Erminio Bagnasco Wiedziano również o wyjściu z Aleksan- drii „grupy z trzema pancernikami i jed­ nym lotniskowcem, która skierowała się z kolei na zachód.” Następnego dnia, 8 li- stopada odnotowuje, że włoskie rozpozna- nie lotnicze zauważyło w południe konwój kierujący się na Maltę; następnie, na krót- ko przed zajściem słońca, brytyjską flotę zlokalizowano na południe od wspomnia- nego konwoju. Tego samego dnia rozpo- znanie doniosło, że wspomniane brytyj- skie eskadry zauważono rzekomo udające się do swoich baz. 10 listopada posterunki obserwacyjne na Pantelerii i Pinosie zasy- gnalizowały obecność brytyjskich jedno- stek, a samoloty rozpoznawcze zgłaszały wrogie okręty na wschód od Malty. Pomimo wspomnianych bardzo kon- kretnych i ciekawych informacji, które były Bragadinowi znane, ten jeszcze cią- gle wątpił, bo na koniec pisze: „krótko mó­

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 65 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich bę admirała Campioniego2, który podczas Aby nie narażać załogi samolotów na lot ści. Świecący księżyc był jedynym świad- krwawej wojny domowej we Włoszech po na oślep, termin ponownie przesunięto. kiem tej operacji, a biorącym w niej udział pokazowym procesie został po prostu za- 4 listopada, w wigilię operacji, na lotni- okrętom szczęście sprzyjało. Żadna z wło- szlachtowany a jego tragiczny koniec skła- skowcu Eagle stwierdzono ciężkie uszko- skich jednostek nie zauważyła Brytyjczy- nia nas do milczenia na jego temat i jego dzenie przewodów paliwowych, które wy- ków i nikt się nie liczył z ich obecnością, dokonań. Prawda wymaga jednak stwier- kluczyły go z akcji. Czekać dłużej już nie że się właśnie tutaj pojawią, na gładkiej jak dzenia, że jego starania, kiedy piastował zamierzano. Eagle pozostał w Aleksandrii, stół tali morza, na tym dla Włochów „mo- najwyższą pozycję w marynarce nie były a jego samoloty wraz z załogami znalazły rzu wewnętrznym”, ich morza ojczystego. wolne od ciężkich błędów. Dziwi jednak się na Illustriousie. Brytyjczycy nie natknęli się na żadnego fakt, że po Tarencie, co powinno być jego 6 listopada eskadra mogła wreszcie Włocha, nie byli niepokojenie przez żaden osobistą klęską, a przynajmniej niepowo- wyjść w morze, przekroczyła nie niepo- patrolujący okręt podwodny, nie mówiąc dzeniem największego rozmiaru, gdyż kojona centralny odcinek Morza Śród- o najmniejszym żaglowców, który by przy- utracił za jednym zamachem trzy z sześciu ziemnego i rankiem 9 listopada zamel- padkowo przeciął ich kurs. Nawet samo- posiadanych pancerników. Nie przeszko- dowała się na Malcie. Kilka mniejszych loty bazujące na Sycylii, czy w Apulii nie dziło mu to awansować na jeszcze bardziej jednostek wysłano przez Cieśninę Sycylij- zgłaszały przed południem, w pierwszych odpowiedzialne stanowisko: 10 grudnia ską, aby nawiązała kontakt z eskadrą idą- godzinach popołudniowych, czy wieczor- 1940 r. został mianowany zastępcą szefa cą z Gibraltaru, która skręciła na wschód. nych zmianę kursu wrogich okrętów. Sy- sztabu admiralicji, a tym samym stał się W ten sposób dokonywano zwyczajowe- tuacja dla Brytyjczyków była wymarzona. osobą odpowiedzialną za wszystkie opera- go rekonesansu z jednego końca Morza Około 20:00 Illustrious nie niepokojo- cje morskie, gdyż szef sztabu został podse- Śródziemnego do drugiego, które przebie- ny osiągnął w asyście eskorty, przydzielo- kretarzem stanu i wykonywane przez nie- gały według utartego schematu; obie gru- ną mu pozycję, 40 mil na zachód od grec- go polityczne obowiązki pochłonęły go py opuszczały w tym samym czasie swo- kiej wyspy Kefalonia. W odległości 300 w zupełności. je bazy (Gibraltar i Aleksandria), lecz nie leżał pogrążony w mroku Tarent, nie prze- łączyły się ze sobą, gdyż ruchów dużych czuwający, jaki los mu się szykuje. W jego Trafalgar i Tarent jednostek wokół Pantellarii nie zalecano. wielkiej twierdzy morskiej poszczegól- Brytyjski atak na włoską flotę stoją- Kontakt uzyskiwały lekkie i średnie jed- ne punkty dowodzenia zajmowały się wy- cą na kotwicy w Tarencie przeprowadzo- nostki obu eskadr, a miały one za zadanie mianą między sobą wiadomościami mija- ny miał być zgodnie z pierwotnym planem ochraniać żeglugę z i na Maltę, wzgl. prze- jącego właśnie dnia, który podsumowany w rocznicę bitwy pod Trafalgarem, czyli prowadzać operacje zaczepne lub nękać został krótkim „N.N.”, „nic nowego”. 21.10.1940 r. włoskie wybrzeże i zwalczać odbywają- Dokładnie o 20:35 z brytyjskiego lotni- Niedostateczny stan przygotowania mi- cy się wzdłuż niego ruch transportowców. skowca wystartowała pierwsza, składająca litarnego Wielkiej Brytanii w momencie Operacja, która się zaczęła miała osiągnąć się z 12 samolotów fala: 6 z podwieszony- przystąpienia Włoch do wojny wymusił swoje apogeum w ostatniej fazie, której mi torpedami, 4 z bombami i 2 z flarami na niej ww. akcję przesunąć o wiele mie- nadawano kryptonim „Coat”. świetlnymi. Po pięciu minutach maszyny sięcy, niezależnie od faktu, że planowa- Sztaby generalne mają w zwyczaju nada- znalazły się w powietrzu i po zgrupowa- ne była od lat, ale pierwsze godziny, które wać krótkie kryptonimy. Nazwa „Coat” niu się skierowały się ku wyznaczonemu upłynęły od wybuchu działań wojennych, była pierwotnie zarezerwowana dla nalo- celowi. Po około godzinie wystartowa- bez wątpienia utwierdziły ją w przekona- tów bombowych eskadr Ark Royala na lot- niu o odniesieniu sukcesu. niska włoskie na Sardynii i w tym duchu 2. Inigo Campioni (ur. 14 listopada 1878 roku w Via- Do dyspozycji nie było żadnych samo- włoski meldunek na dzień z 9 na 10.11. in- reggio (Prowincja Lukka) – zm. 24 maja 1944 r.) – ad- mirał Włoskiej Królewskiej Marynarki Wojennej (Regia lotów rozpoznawczych, które wykonywa- formował o nalocie na Cagliari, który jed- Marina) podczas II wojny światowej. Campioni dowo- łyby tak niezbędne fotografie portu i bazy nak nie spowodował żadnych strat w lu- dził kilkoma jednostkami marynarki wojennej w cza- sie wojny i doszedł do stopnia wiceadmirała (Ammira­ w Tarencie. Nie było żadnych dodatko- dziach i sprzęcie. glio di Squadra). Był później nominowany na guberna- wych zbiorników paliwa dla „Swordfi- Po nalocie na stolicę Sardynii i sąsiadu- tora włoskich wysp Dodekanez. 8 września 1943 roku, shów”, gdyż te przybyły dopiero z metro- jące zagłębie węglowe, eskadra gibraltar- w czasie zawieszenia broni pomiędzy Włochami a alian- tami przebywał na wyspie Rodos. Niemcy umieści- polii na pokładzie lotniskowca Illustrious. ska wróciła do swojej bazy. Jednostki, któ- li Campioniego w obozie jeńców wojennych w Schok- Nie było też ostatecznie przeszkolonych re opuściły Aleksandrię miały przed sobą ken (obecnie Skoki) w Polsce, dokładniej chodzi o Sta- w lotach nocnych pilotów. jeszcze drugą, o wiele ważniejsze zadanie lag XXI-A w pobliskim Antoniewie; powiat wafrowiec- ki. Urządzono go w pałacowych budynkach. W styczniu Po stracie Gloriousa w trakcie kampa- przed sobą. W drodze powrotnej, która 1944 roku, wywieźli go do północnej części Włoch, ad- nii norweskiej, do przeprowadzenia ataku sugerować miała powrót na południe, na ministrowanego przez faszystowski rządu włoskiej Re- publiki Socjalnej Benito Mussoliniego Wylądował na- na Tarent wybrano lotniskowce Eagle i Il­ Maltę, obrała w pewnym momencie kurs stępnie w więzieniu w Weronie. Campioni odmawiał lustrious. Jeden z nich od wybuchu wojny na NW, na Morze Jońskie i nieubłaganie ciągle wysuwane oferty współpracy z RSI wychodząc znajdował się w Aleksandrii; a drugi przy- zbliżała się z każdą godziną do włoskiej z założenia, że rząd RSI był w jego oczach nielegalny i, że uznaje jedynie rząd Królestwa Włoch, który kon- był tam dopiero przed około trzema mie- metropolii. trolował południową część kraju, przechodząc na stro- siącami. Kiedy już wszystko było zapię- W określonym punkcie, mniej więcej nę aliantów. Trybunał Republikai Salò skazał go na swo- te na ostatni guzik, na Eagle’u wybuchł w połowie drogi między Katanią a Navar- im posiedzeniu w Parmie, zarzucając mu zdradę stanu i na karę śmierć. Rząd RSI wysunął mu propozycję prze- pożar, który zniszczył kilka samolotów rino, Illustrious opuścił siły główne, a w baczenia. Pod warunkiem, że admirał uzna go za legal- a inne ciężko uszkodził i z tego powodu jego torze wodnym podążyły krążowniki ny, ale Campioni i to odrzucił, na co został rozstrzela- Glasgow, Gloucester, Berwick, York i nisz- ny przez pluton egzekucyjny złożony z młodych ludzi pierwotny termin 21.10.1940 r. nie mógł w wieku 17 i 18 lat na głównym placu Parmy w dniu być siłą rzeczy zachowany. Operację prze- czyciele Hyperion, Hasty, Ilex i Havock, 24 maja 1944 roku. Republika Włoska pośmiertnie od- sunięto, więc na 30 lub 31 października, które operowały samodzielnie, od 9 li- znaczyła go Złotym Medalem Wojskowym Walecznych (Medaglia d’oro al Valore Militare) w listopadzie 1947 lecz nie wzięto pod uwagę, że pod koniec stopada, godz. 18:00. Przez dwie godziny roku. Jest pochowany na cmentarzu wojskowym w Bari tego miesiąca nie będzie świecił księżyc. ww. okręty szły na maksymalnej prędko- we Włoszech.

66 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

ła druga fala w składzie tylko 11 samolo- jacielskim nalotem, są luki, przez które Krótko po 23:00 jak za dotknięciem tów: 8 torpedowych, 1 bombowiec i 2 z fla- można swobodnie przelecieć. Brytyjskim czarodziejskiej różyczki nad portem zro- rami. Jeden samolot torpedowy zmuszony lotnikom i ich torpedom przeznaczenie biło się jasno, jak za dnia. Jedna z bry- był powrócić na lotniskowiec, gdyż zgubił prawdopodobnie otworzyło dwa wrota, tyjskich maszyn wystrzeliła serię ośmiu zapasowy zbiornik paliwa, co sprawiło, że które były szeroko otwarte: jedne w powie- flar, w odległości jednej mili jedna od w ataku wzięło udział 22 maszyn3. trzu a drugie w wodzie. Nie dość na tym, drugiej, które wisiały na niebie na wy- Przygotowane wszystko w najdrobniej- bo załogi były dodatkowo zorientowane sokości 1500 m emanując oślepiającym szym szczególe przebiegało bardzo precy- w rozmieszczeniu baterii armat plot. Krót- światłem, które było tak silne, że druga zyjnie i punktualnie, jak w zegarku. Zało- ko mówiąc wróg wiedział wszystko i czuł maszyna, która je również je miała opu- gi wybornie orientowały się w topografii się jak u siebie w domu na poligonie. ścić spokojnie mogła zaoszczędzić swo- Zatoki Tarenckiej, bo jej mapę dogłębnie Jest rzeczą oczywistą, że samoloty Mar- je rakiety. Oczom pilotów wyłoniły się przestudiowali. Doskonale wiedziały, gdzie tin „Maryland” po przybyciu na Maltę nie z mroku ich cele ataku. znajdowały się poszczególne pancerni- stały bezczynnie i nie było dnia, żeby nie ki kotwiczące na zatoce Mar Grande, ma- wykonywały lotu zwiadowczego nad Ta- jąc też rozeznanie o stojących obok siebie rent. Począwszy od 6 listopada, czyli dnia, Łowy rozpoczęły się! przy południowym molu Mar Piccolo krą- kiedy brytyjska eskadra opuściła Aleksan- Nadlatujący od strony otwartego morza żownikach i niszczycielach. „cóż za łako­ drię, włoska twierdza morska znajdowała przelecieli nad wyspą San Pietro i zachod- my kąsek” stwierdził dowódca lotniskow- się dosłownie pod nieustannym „obstrza- nią groblą Mar Grande okrążyły Przylą- ca Illustrious wysyłając lotników na akcję. łem” aparatów fotograficznych brytyj- dek Rondinella i lotem ślizgowym zniży- W samej rzeczy, jak się okazało. Włoskie skiego rozpoznania. Jeszcze rankiem 11 ły się do portu. Maszyny po kolei, jedna jednostki prezentowały się, jak na wysta- listopada na pokładzie Illustriousa wylą- za drugą przeszły przez lukę między balo- wie, a każda torpeda musiała trafić, którąś dowała jedna z maszyn rozpoznawczych, nami zaporowymi i zrzuciły swoje groźne ze skupionych w takiej masie jednostek. która dostarczyła ostatnie fotografie wy- cygara z odległości 6000-7000 m od wy- Brytyjscy piloci i ich obserwatorzy do- konane nad Tarentem. Do godz. 22:30, znaczonych celów, dokładnie nad miej- kładnie wiedzieli, że między zagrodami czyli na pół godziny przed atakiem nad scem, gdzie sieci przeciwtorpedowe do sie- sieciowymi, za którym znajdowały się wło- niebem Zatoki Tarenckiej wisiała jedna bie nie były połączone. Leciały one przy skie okręty znajdują się otwarte przestrze- z maszyn RAF-u! Miała ona sprawdzić, tym tak nisko, że koła ich podwozi muska- nie oraz, że na wysokości 200 m między czy flota włoska, aby nie wyszła z bazy, co ły taflę wody wzbijając bryzgi piany. Pod- unoszącymi się nad twierdzą morską ba- przekreśliłoby brytyjskie plany ataku. To wieszone torpedy musiały być zrzucone lonami zaporowymi mające chronić znaj- było pytanie, dotyczące trosk, z którymi dujące się w porcie okręty przed nieprzy- Brytyjczycy się borykali. 3. Przeprowadzony rachunek wykazuje 23 samoloty!

Akcja ratownicza na pancerniku Littorio, który posiadał duży trym dziobowy po trafieniu torpedami. Fot. zbiory Erminio Bagnasco

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 67 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich z tak niskiej i niebezpiecznej wysokości, Raport dzienny nr 158 włoskiego na- skiej techniki budownictwa okrętowego, bo w przypadku, gdyby to uczyniły tylko czelnego dowództwa wspomniał mimo- z powodu swojej odporności, prędkości kilka metrów wyżej, te po uderzeniu o ta- chodem, między innymi doniesieniami i uzbrojenia trafiony został przez przynaj- flę wody mogłyby się roztrzaskać. następnego dnia: „w pierwszych godzinach mniej trzy torpedy lotnicze. Znajdujący się Bombowce pozbyły się natomiast swo- nocnych z 11 na 12 listopada nieprzyjaciel­ w składzie floty zupełnie wyremontowany jego ładunku nad cumującymi przy połu- skie samoloty zaatakowały bazę morską i zmodernizowany przed trzema laty pan- dniowym nadbrzeżu Mar Piccolo krążow- w Tarencie. Baterie obrony plot. i znaj­ cernik Cavour został trafiony raz, kolejna nikami i niszczycielami, a samoloty, które dujące się w bazie okręty otworzyły silny torpeda rozerwała się u burty Duilio. Dwa oświetliły pole walki zrzuciły bomby nad ogień. Trafiony został tylko jeden okręt. niszczyciele odniosły lekkie uszkodzenia. bazą wodnosamolotów i magazynami pa- Sześć wrogich samolotów zostało strąco­ Fotografie wykonane przez brytyjski sa- liwa. W kilku sekundach baza morska zo- nych, a część ich załóg wzięto do niewo­ molot rozpoznawczy następnego ranka stała wywrócona do góry nogami. li. Należy się liczyć ze strąceniem dalszych ukazywały ciężkie jednostki w swojej bez- O północy nadleciała druga fala, która trzech maszyn.” nadziejnej sytuacji. Na całej powierzchni powtórzyła manewr poprzedniej i zakoń- Pomimo tej bardzo ostrożnej i dwu- zatoki Mar Grande unosiły się wielkie pla- czyła tym samym przeprowadzoną w wiel- znacznej oficjalnej wersji włoskiego do- my oleju. Owe fotografie obiegły świat, na- kim stylu i doskonale przygotowaną oraz wództwa, wszyscy doskonale zdawali so- tomiast Włosi próbowali pomniejszyć roz- bezbłędnie dowodzoną akcją. bie sprawę z wagi katastrofy, do której miar katastrofy. O godz. 02:50 wszystkie samoloty, poza doszło, bo w rzeczywistości znajdujący Bilans strat zamknął się jeszcze zatopio- dwoma, które zostały zestrzelone, powró- się dopiero od trzech miesięcy w służbie nymi, lecz nie załadowanymi 4 parowca- ciły na pokład Illustriousa. pancernik Littorio, honor i duma wło- mi, które znajdowały się w drodze powrot- Pancernik Conte di Cavour po brytyjskim ataku nie powrócił już do służby. nej z Valony do Brindisi i zostały posłane Fot. zbiory Erminio Bagnasco na dno przez krążowniki eskortujące Illu­ striousa. Do momentu powrotu samolo- tów znad Tarentu wspomniane okręty do- tarły do Cieśniny Otranto. Admirał Cunningham, głównodowo- dzący Flotą Śródziemnomorską, podsu- mował w swoim przesłanym do Londy- nu raporcie następującymi słowami: „nie ma żadnych wątpliwości, że wyłączenie z akcji połowy włoskiej floty bojowej wy­ wrze duży wpływ na dalszy przebieg woj­ ny i w przyszłości również będzie to miało wpływ na jej dalszy przebieg. Bez tracenia czasu na wgłębianie się w konsekwencje natury politycznej, już teraz jest pewne, że ten jakże skuteczny atak w sposób zna­ czący zwiększają naszą swobodę porusza­ nia się po Morzu Śródziemnym. Dwa na­ sze pancerniki można obecnie skierować na inne morza. Wpływ tego ataku lotni­ czego na włoskie morale musi być olbrzy­ mie. Atak na Tarent jest prawdopodob­ nie nie do pobicia przykładem ile można osiągnąć przy bardzo oszczędnym użyciu sił własnych.” „Mam dla was dobre wiadomości”, oznajmił następnego dnia Winston Chur- chill w Izbie Gmin wymachując depeszą z informacją o odniesionym zwycięstwie i po dokonaniu rachunku strat podsumo- wał następująco: „równowaga sił morskich na Morzu Śródziemnym przesunęła się (w naszą stronę).” Ta równowaga decydowa- ła jednak w rzeczywistości o zwycięstwie lub porażce. Na całe szczęście dla Włochów w dniu 12 listopada pogorszyła się pogoda, więc Brytyjczycy już nie ponowili ataku, co zresztą zamierzali, gdyż w innym przy- padku włoska klęska nabrałaby zupełnie innego rozmiaru. (ciąg dalszy nastąpi)

68 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Łukasz Stach Tekst

Amerykańscy marynarze na pokładzie I 369 oglądają działko przeciwlotnicze kal. 25 mm. Fotografia wykonana już po kapitulacji Japonii w 1945 roku. Fot. „Ships of the World” Japońskie podwodne transportowce typu D1/D2

Geneza i konstrukcja cy próbowali dostarczać na Wyspy Macie- wodnymi, które byłyby w stanie dostarczyć Jednym z wyznaczników japońskiej flo- rzyste, odcięte przez amerykańskie okręty ładunek do miejsc, w których przeciwnik ty podwodnej okresu drugiej wojny świa- podwodne od poważniejszych dostaw, su- panuje w powietrzu. Wedle przekonań Ja- towej było szerokie wykorzystanie okrętów rowce i paliwa. Nie należy zapominać też pończyków, podwodny transportowiec podwodnych do zaopatrywania japońskich o misjach transportowych Japonia–Niem- miałby większe szanse na pomyślne zreali- wojsk walczących na Pacyfiku. Najczęściej cy. Z jednej strony Japończycy wysyłali zowanie misji. Genezy jednostek D1 moż- wsparcie to miało docierać do coraz więk- do Niemiec surowce strategiczne, w dru- na doszukiwać się w połowie 1942 roku, po szej liczby odciętych, w wyniku amerykań- ga stronę płynęły technologie III Rzeszy. klęsce pod Midway. Wtedy to podjęto pra- skiej ofensywy, garnizonów. Wysiłek ten Ogromną większość tych misji wykonywa- ce nad okrętami podwodnymi, które by- był znaczący, według autorów pracy Re­ ły konwencjonalne okręty podwodne, po- łyby w stanie przewieźć kilkadziesiąt ton luctant Allies. German-Japanese Naval Re­ cząwszy od dużych „krążowników pod- ładunku i 110 żołnierzy, a także dwie bar- lations in World War II, japońskie okręty wodnych”, a skończywszy na niewielkich ki, przy pomocy których ładunek i żołnie- podwodne wykonały 305 misji transpor- jednostkach typu KS (Kaigun-Shō). Wy- rze mieli być przewiezieni na brzeg. W ten towych, z czego 280 zakończyło się sukce- korzystywanie jednostek przeznaczonych sposób narodziły się jednostki typu D1 sem. Jednakże poniesione straty nie były do walki owocowało odciągnięciem ich od i D2, o których traktuje ten tekst. małe i wyniosły co najmniej 19 jednostek misji bojowych, do tego ilość przewożone- Wedle części źródeł, projekt oparty był (część źródeł wspomina nawet o 25 utraco- go ładunku (lub ludzi) nie była znacząca. na niemieckim podwodnym transpor- nych okrętach). Dodatkowo, dla okrętów podwodnych mi- towcu U 155 Deutschland. Japońscy kon- Japończycy najczęściej wykorzystywa- sje transportowe oznaczały ograniczenie struktorzy zaprojektowali jednostkę zdol- li okręty podwodne w misjach transpor- ich możliwości walki, ponieważ często de- ną do przewożenia 20-22 ton zaopatrzenia towych w rejonie Wysp Salomona i Papui montowano część ich uzbrojenia, a obcią- oraz 110 żołnierzy wewnątrz kadłuba. Ze- Nowej Gwinei, dostarczając zaopatrze- żone dodatkowym ładunkiem stanowiły wnętrzny ładunek mógł wynosić do 60 ton nia i żołnierzy (lub ewakuując rannych) na łatwy cel, ponieważ redukował on ich moż- plus dwie barki Daihatsu przystosowane Guadalcanal, Nową Georgię, Boungavil- liwości manewrowe do przebywania pod wodą. Japońskie pla- le, do Buna i innych rozsianych na Nowej Jeszcze zanim Japończycy zaczęli szerzej ny budowy okrętów typu D1 były bardzo Gwinei skupisk wojsk japońskich. Do tego wykorzystywać swe okręty podwodne do ambitne, zakładały bowiem wcielenie do dochodziły misje w rejon Wysp Marshal- misji zaopatrzeniowych, rozpoczęli prace służby 104 (sic!) jednostek. Jednakże był la, Aleutów, a pod koniec wojny Japończy- na typowo transportowymi okrętami pod- to przejaw myślenia życzeniowego niż re-

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 69 Japońskie podwodne transportowce typu D1/D2

Dane techniczne okrętów typu D1 i D2 Typ D1 Typ D2 Wyporność: na powierzchni 1779 ton 1926 ton w zanurzeniu 2215 ton 2240 ton Wymiary: długość 75,5 m 74 m szerokość 8,9 m 8,9 m zanurzenie 4,7 m 5 m Napęd: silnik wysokoprężny 2 x 1850 KM 2 x 1750 KM silnik elektryczny 1 x 1200 KM 1 x 1200 KM Prędkość maks: na powierzchni 13 węzłów 13 węzłów w zanurzeniu 6,5 węzła 6,5 węzła Zasięg: 15 000 Mm / 10 węzłów 5000 Mm / 13 węzłów 1 x 140 mm 1 x 140 mm Uzbrojenie*: 2 x 25 mm plot 2 x 25 mm plot Zanurzenie maksymalne: 75 metrów 100 metrów Załoga: 75 osób 60 osób 110 ton ładunku, 110 żołnierzy/ 82 tony ładunku, 110 żołnierzy, Ładunek: 150 ton benzyny lotniczej, 2 barki desantowe; 1 barka desantowa; *Przy przebudowie jednostek na nosicieli Kaitenów demontowano działo pokładowe. Część okrętów otrzymała również wyrzutnie torpedowe (najpewniej I 361, I 363, I 367). Źródła: M. Stille, Imperial Japanese Navy Submarines 1941-45; http://www.combinedfleet.com/type_d1.htm alnych kalkulacji. W rzeczywistości wcie- okrętów tego typu na nosicieli Kaitenów, który zaalarmował zespół skupiony wokół lono do służby 12 okrętów typu D1, które zasiliły one poszczególne dywizjony okrę- lotniskowca eskortowego Anzio. 31 maja zbudowano pomiędzy majem a listopadem tów podwodnych. Oto jak wyglądały losy jeden z bombowo-torpedowych Avenge­ 1944 roku. Do tego doszedł I 373, przedsta- tych jednostek: rów nawiązał kontakt radarowy, a następ- wiciel typu D2, będący zmodernizowanym • Pierwsza jednostka – I 361, wyruszy- nie zaatakował płynący na powierzchni okrętem D1, ze wzmocnionym kadłubem, ła w swą dziewiczą misję 23 sierpnia 1944 okręt podwodny. I 361 wykonał zanurze- ale o mniejszym zasięgu. Okręt typu D2 roku, udając się w kierunku wyspy Wake nie alarmowe, tyle tylko, że zrzucona z sa- mógł przewozić 110 ton ładunku lub 150 z ładunkiem zaopatrzenia. Misja ta zakoń- molotu samonaprowadzająca się torpeda ton benzyny lotniczej. czyła się sukcesem, podobnie jak druga „Fido” znalazła drogę do celu. I 361 za- W późniejszym okresie część jedno- „pielgrzymka” w to samo miejsce, w okre- tonął na pozycji 20o22’N 134o09’E wraz stek (I 361, I 363, I 366, I 370, I 372) zosta- sie od 17 października do 9 listopada. I 361 z całą załogą liczącą 76 ludzi i pięciu pilo- ło przystosowanych do przenoszenia „ży- odwiedził Wake po raz trzeci na przełomie tów Kaitenów. wych torped” Kaiten. Przebudowa polegała stycznia i lutego 1945 roku. W marcu 1945 • 21 sierpnia 1944 roku w kierun- na demontażu działa pokładowego i zacze- roku 7. Flotylla Okrętów Podwodnych zo- ku Nauru wyruszył I 362, który po wy- pów do barek Daihatsu. Kilka jednostek stała rozwiązana, a I 361 (wraz z kilkoma ładowaniu tam zaopatrzenia udał się do otrzymało również wyrzutnie klasycznych innymi) przebudowano na nosiciel Ka­ Truk. 22 września opuścił on to miej- torped, najprawdopodobniej dwie. itenów. 20 marca 1945 roku I 361 wszedł sce, wraz z 83 lotnikami japońskiej ma- w skład 15. Dywizjonu Okrętów Podwod- rynarki. Dotarli oni do portu w Yoko- Użycie transportowe i bojowe nych. W swoją pierwszą tego typu misję suka na początku października. W tym Większość jednostek klasy D1 we- okręt ten wyruszył 28 maja, tworząc wraz samym miesiącu I 362 odbył uwieńczoną szła w skład 7. Flotylli Okrętów Podwod- z I 36, I 165 i I 363 grupę uderzeniową „To- sukcesem misję zaopatrzeniową na wy- nych (transportowej), a po jej rozwiązaniu doroki”. Cztery dni później I 361 został spę Marcus. Listopad i grudzień spędził w marcu 1945 roku i przekonwertowaniu wykryty przez amerykański stawiacz min, na przeglądzie w stoczni w Yokosuka. 1

Planik boczny I 368 Rys. „Ships of the World”

70 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie podwodne transportowce typu D1/D2 stycznia 1945 roku I 362 wypłynął w kie- ny. Ironią losu stało się to, że pech dopadł wo dla samolotów C6N Saiun, które mia- runku wysp Woleai via Truk. Jednakże I 363 29 października 1945 roku. Płynąc ły rozpoznać kotwicowisko Ulithi. Okręt nie dane mu było tam dotrzeć. W nocy z Kure do Sasebo jednostka wpadła na ten z powodzeniem zrealizował swoje za- 13 stycznia niszczyciel eskortowy Fle­ minę i zatonęła. Uratowało się zaledwie danie, przy okazji dostarczając też nieco ming (eskortujący dwa tankowce płynące 10 marynarzy z 44 osobowej załogi. żywności i amunicji dla odciętego garni- z Ulithi do Eniwetok) wykrył za pomocą • Kariera I 364 była niezwykle krótka. 14 zonu Woleai. Dzięki przerzuceniu 33 ton radaru płynący na powierzchni okręt. Po września 1944 roku jednostka ta wyruszy- paliwa lotniczego na Truk rozpoznawczy pewnym czasie cel zniknął z ekranu ra- ła w stronę Wake, jednakże dwa dni póź- Saiun sfotografował kotwicowisko Uli- daru, ale Amerykanie nawiązali kontakt niej, 250 mil na wschód od półwyspu Bōsō thi, a 11 marca 1945 roku załogi P1Y Gin­ sonarowy. Tuż po północy, jeden z ata- została storpedowana przez okręt podwod- ga wyruszyły w swoją samobójczą misję, ków wykonanych za pomocą „jeża”1 za- ny Sea Devil. Dwie celne torpedy dosłow- zakończoną uszkodzeniem dużego lotni- owocował potężną eksplozją. Oznacza- nie rozerwały I 364 nie dając szans na ratu- skowca Randolph. ła ona koniec I 362 oraz całej jego załogi. nek nikomu z jego załogi. W marcu, podobnie jak pozostałe ocala- Miało to miejsce w rejonie Wschodnich • Amerykański okręt podwodny przy- łe jednostki klasy D1, I 366 został dostoso- Karolinów. czynił się również do zagłady I 365, jed- wany do przenoszenia Kaitenów, jednakże • I 363 miał więcej szczęścia wojenne- nakże zanim japoński transportowiec nie zamontowano na nim konwencjonal- go niż jego poprzednicy. W październiku został zatopiony wykonał udaną misję za- nych wyrzutni torpedowych. Okręt przy- 1944 roku wykonał misję zaopatrzeniową, opatrzeniową do Truk, dostarczając tam dzielono do 15. Dywizjonu Okrętów Pod- dostarczając na Truk żywność i amunicję. pocztę i lekarstwa. 16 lipca 1944 roku wy- wodnych. 6 maja I 366 wyruszył do swej Następnie udał się w kierunku głodujące- płynął z Truk, wraz z 31 pasażerami, kie- pierwszej bojowej misji, jednakże odniósł go garnizonu atolu Woleai, dostarczając rując się na Wyspy Bonin. Po zabraniu uszkodzenia w wyniku pobliskiej eksplozji tam zapas jedzenia i mundury. W listopa- stamtąd kolejnych 64 osób, wyruszył do miny magnetycznej. Jednostkę odholowa- dzie okręt wrócił do Yokosuki. 10 grudnia portu w Yokosuka. Jednakże, 29 listopa- no do stoczni w Kure, gdzie przebywała do wyruszył z 88 tonami ładunku w kierun- da, 75 Mm na wschód od tego portu został końca lipca. Dopiero na początku sierpnia ku wyspy Marcus, dokąd dotarł po tygo- ugodzony celną torpedą przez Scabbard­ I 366 (wraz z pięcioma innymi okrętami dniu, wyładowując zaopatrzenie, a w za- fish. Amerykanie zauważyli pięciu rozbit- podwodnymi utworzył grupę uderzenio- mian biorąc na pokład 60 pasażerów. Pod ków, ale czterech odmówiło ratunku. Co wą „Tamon”) wyruszył do kolejnej misji. 11 koniec grudnia dotarł szczęśliwie do por- ciekawe, nieco wcześniej japoński samolot sierpnia, 500 Mm na północ od wysp Pa- tu w Yokosuka, gdzie przeszedł przegląd. patrolowy wykrył jednostkę U.S. Navy, ale lau I 366 zaatakował konwój. Z pięciu prze- W pierwszej połowie marca po raz kolejny nie zdołał ostrzec I 365. noszonych Kaitenów tylko trzy okazały się (i znów z powodzeniem) zaopatrzył Mar- • Kariera I 366 rozpoczęła się w grud- sprawne. Według Jürgena Rohwera zało- cus. Po powrocie do Japonii, wraz z ocala- niu 1944 roku, kiedy okręt ten dostarczył ga I 366 usłyszała trzy eksplozje, a dowo- łymi okrętami klasy D1, został przebudo- 51 ton amunicji i żywności na wyspę Pa- dzący okrętem kmdr ppor. Takami To- wany na nosiciela „żywych torped”. Pod gan (Mariany). Misja ta o mało nie za- kioka optymistycznie zgłosił zatopienie koniec maja wziął udział w operacji w po- kończyła się fatalnie, kiedy to 10 grudnia trzech transportowców. Powojenne anali- bliżu Okinawy (wraz z wspomnianym I 366 został wykryty przez wrogi samo- zy nie potwierdziły tego sukcesu. Wg au- I 361), ale – w przeciwieństwie do swej lot. Uciekając przed zagrożeniem zało- torów strony www.combinedfleet.com na- siostrzanej jednostki – przetrwał tą misję. ga wykonała zanurzenie alarmowe, ale wigator I 366 stwierdził, że „żywe torpedy” Dowódca I 363, kmdr ppor. Kihara Sakae okręt wymknął się spod kontroli i zszedł wystrzelono praktycznie na granicy ich za- zameldował kilka kontaktów z jednost- na głębokość prawie 90 metrów. Wy- sięgu, co tłumaczyłoby niepowodzenie ata- kami wroga, ale nie zdołał wyjść na po- wołało to przeciek, ale sytuacja zosta- ku. 15 sierpnia okręt zawrócił do bazy, po zycję do skutecznego ataku Kaitenów. 15 ła opanowana. Dodatkowo, wcześniejszy odebraniu wezwania cesarza Hirohito do- czerwca, 500 Mm na wschód od Okina- sztorm zerwał część przewożonego w gu- tyczącego zakończenia działań wojennych. wy, załoga I 363 zauważyła wrogi konwój, mowych pojemnikach ładunku. Pomimo Na początku września jednostka poddała jednakże morze było zbyt wzburzone, tych przeciwności, I 366 wykonał swe za- się Amerykanom, aby w 1946 roku podzie- aby przeprowadzić atak za pomocą „ży- danie i wrócił do Japonii z kilkudziesię- lić los wielu ocalałych okrętów Cesarskiej wych torped”. Dowódca I 363 przeprowa- cioma ewakuowanymi członkami per- Floty – została zatopiona po ogołoceniu dził więc klasyczny atak torpedowy, który sonelu wyspy, w tym lotnikami. Przez ze wszelkiego użytecznego wyposażenia (w jego mniemaniu) zakończył się sukce- koniec grudnia i styczeń okręt ten prze- i materiałów. sem. Zameldowano zatopienie frachtow- szedł przegląd, w trakcie którego wypo- • I 367 wykonał dwie misje zaopatrze- ca, ale po wojnie nie znaleziono dowodów sażono go w radar Typ 13. Kolejny rejs niowe. W listopadzie 1944 roku dostarczył tego sukcesu. Pod koniec czerwca I 363 jednostki związany był o operacją „Tan”, 61 ton żywności i amunicji na Marcus, wrócił do bazy, skąd 8 sierpnia wypłynął samobójczym atakiem samolotów P1Y a w grudniu 81 ton jedzenia i pocisków na swój kolejny wojenny patrol, w rejon Ginga na kotwicowisko amerykańskiej na Wake. Już w styczniu został przebudo- wysp Palau. Cztery dni później skierowa- floty, znajdujące się w atolu Ulithi. Zaan- wany na nosiciela „żywych torped” Ka­ no go na Morze Japońskie, aby odeprzeć gażowano do niej trzy okręty podwodne. iten, ale dopiero w maju 1945 roku ru- spodziewaną inwazję radziecką. 14 sierp- I 58 miał służyć jako radionadajnik nie- szył do walki. W połowie tego miesiąca nia okręt ten został zaatakowany i cel- zbędny do naprowadzenia samolotów na dotarł na wody położone około 450 Mm nie ostrzelany przez amerykański samo- cel, a Ha 106 obarczony misją wyławia- na północny wschód od wyspy Saipan. lot, ale wymknął się odnosząc niewielkie nia lotników, którzy wodowaliby w pobli- Kilkakrotnie załoga nawiązała kontakt uszkodzenia. Poległo przy tym dwóch żu wyspy Minami Daito Jima. Natomiast z wrogimi konwojami, ale za każdym ra- członków jego załogi. 18 sierpnia powró- I 366 otrzymał najważniejsze zadanie – cił do Kure, gdzie doczekał końca woj- miał dostarczyć na atol Truk części i pali- 1. Wieloprowadnicowy miotacz bomb głębinowych.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 71 Japońskie podwodne transportowce typu D1/D2 zem nie udało się zbli- żyć do przeciwnika na odległość pozwalają- cą na użycie Kaitenów. 27 maja, na wschód od Okinawy, I 367 napo- tkał niewielki konwój składający się z czterech jednostek. Wystrzelo- no tylko dwa Kaiteny, ponieważ pozostał trzy uległy awariom. Ist- nieją pewne rozbieżno- ści co do efektów ataku. Według autorów stro- ny www.combinedfleet. com atak zakończył się niepowodzeniem – jed- na „żywa torpeda” zo- stała unieszkodliwiona ogniem z 40‑mm Bofor­ sa należącego do holow- nika Sioux, a los drugiej nie jest znany. Nato- miast J. Rohwer przy- pisuje temu atakowi I 370 z „Kaitenami” na pokładzie wypływa w swój ostatni rejs. Fot. „Ships of the World” uszkodzenie niszczy- ciele eskortowego Gilligan, jednakże część • I 369 wszedł do służby w październiku spostrzeżone amerykańskie transportow- źródeł wskazuje, że okręt ten został zaata- 1944 roku, ale dopiero w styczniu i lutym ce. Eskorta jednak nie dała się zaskoczyć. kowany przez lotnictwo. W każdym bądź 1945 roku wykonał dwie misje zaopatrze- Radar znajdującego się w pobliżu nisz- razie I 367 nie zniszczył żadnej jednostki niowe. Celem pierwszej z nich była wyspa czyciela Finnegan wykrył wynurzonego wroga, co nie przeszkodziło kmdr ppor. Marcus, a drugiej Chichi Jima (wyspy Bo- przeciwnika. Kilka minut później I 370 Kanio Taketomi zgłosić zatopienia dwóch nin). Pod koniec lutego I 369 przebudowa- zanurzył się. Około 07:00 rano sonar nisz- frachtowców. Po tym wydarzeniu I 367 no na transportowiec paliwa. W tej roli czyciela wykrył zanurzony okręt. Finne­ zawrócił do Kure, skąd – w połowie lipca wykonał jedną misję. W kwietniu wyru- gan rozpoczął atak „jeżem”, ale pierwsza – wyruszył na kolejny patrol. Tym razem szy w stronę Truk i wysepki Mereyon (atol seria nie doszła celu. Trzy godziny póź- nie zdołał przeprowadzić żadnego ataku, Woleai). 1 maja dotarł do Turk przywo- niej, po kolejnym ataku Amerykanie usły- a po ogłoszeniu zawieszenie broni zawró- żąc niewielkie ilości jedzenia, 6 ton broni szeli dudniący grzmot, a na powierzchni cił do bazy. i amunicji oraz 25 ton paliwa, a także nie- pojawiły się bąble powietrza, a następnie • Po wcieleniu do służby I 368 nie miał co innego zaopatrzenia. Co ciekawe, I 369 plama oleju. Oznaczało to koniec I 370 za- okazji wykonać żadnej misji zaopatrzenio- był ostatnim okrętem zaopatrzeniowym, topionego z całą 79-osobową załogą i pię- wej, ponieważ już w styczniu 1945 roku zo- jaki nawiedził Truk w takcie tej wojny. cioma pilotami Kaitenów2. stał dostosowany do transportu Kaitenów. Tydzień później dotarł do Woleai, dowo- • I 371 wyruszył do swej pierwszej mi- W tym miesiącu wziął udział w treningu żąc tam 41 ton zaopatrzenia, w większo- sji zaopatrzeniowej 30 grudnia 1944 roku, załóg „żywych torped”, symulujących ata- ści żywności. Z powrotem załoga I 369 za- płynąc w kierunku Truk z ładunkiem 50 ki na holowane cele. W lutym, po inwa- brała załogę łodzi latającej H8K Emily, 60 ton żywności, pocztą, częściami zamien- zji na Iwo Jimę, trening skrócono, a I 368 pasażerów i dwie puszki z prochami po- nymi do samolotów i benzyną lotniczą. 18 (wraz z I 44 i I 370) wyruszył do walki ległych żołnierzy. 24 maja wszyscy bez- stycznia dotarł do celu, wyładował część z U.S. Navy. Planowano atak na znajdujące piecznie dotarli do Yokosuki. Na tym ka- zaopatrzenia, aby resztę (w większości się w pobliżu Iwo Jimy okręty wroga. Gru- riera I 369 uległa zakończeniu, ponieważ żywność) dostarczyć do głodującego gar- pa „Chihaya” (tak bowiem nazwano zespół zadecydowano o przebudowie okrętu na nizonu wyspy Yap. Tydzień później dotarł uderzeniowy) wypłynęła 20 lutego. Sześć transportowiec paliwa lotniczego. Prace do swego drugiego celu. Sytuacja dla sta- dni później, nocą, I 368 został przyłapany te nie uległy zakończeniu przed kapitula- cjonujących tam żołnierzy japońskich była na powierzchni przez samolot bombowo- cją Cesarstwa. już dramatyczna, w styczniu zmarło z gło- -torpedowy Avenger. Samolot zrzucił fla- • Losy I 370 były bardzo podobne to du ponad 460 Japończyków. Zaopatrzenie ry, boję sonarową i torpedę Fido, jednakże I 368. Okręt ten szybko przebudowano na nieco poprawiło los garnizonu, aczkolwiek ta nie trafiła. Załoga I 368 nie miała jednak nosiciel Kaitenów i przydzielono do gru- nadal był on bardzo ciężki. Następnie I 371 wojennego szczęścia, ponieważ na scenie py „Chihaya”. Trzy okręty tego zgrupo- znowu popłynął w kierunku Truk, gdzie pojawił się kolejny bombowiec torpedowy, wania wyruszyły na wody w pobliżu Iwo zaokrętowano kilku pasażerów. Nie dane którego atak okazał się skuteczniejszy. Sa- Jimy, gdzie I 370 znalazł swój kres. 26 lu- im jednak było dotrzeć do Japonii. 24 lu- monaprowadzająca się Fido przypieczęto- tego, tuż po wschodzie słońca, dowodzą- wała los I 368, który zatonął w pobliżu Iwo cy okrętem kmdr ppor. Fukikawa Su- 2. Richard O’Neill podaje, że podwodna eksplozja Jimy wraz z liczącą 85 osób załogą. sumu przygotowywał się do ataku na miała miejsce o 10:34.

72 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie podwodne transportowce typu D1/D2 tego, w pobliżu kanału Bungo, praktycz- posyłając japoński okręt na dno. Amery- okręty podwodne. Wystawiało to nosi- nie już u celu podróży, I 371 został wykryty kanie wyłowili jednego rozbitka z liczącej ciela na ryzyko, ponieważ zanurzenie na i zatopiony przez okręt podwodny Lagarto. 85 osób załogi. I 373 przypadł wątpliwy maksymalną głębokość narażało „żywe Zginęły wszystkie 84 osoby znajdujące się zaszczyt bycia ostatnim okrętem pod- torpedy” na uszkodzenie, ale pozostanie na pokładzie tej jednostki. wodnym Cesarstwa zatopionym w trak- na mniejszej głębokości było groźne dla • Pierwszą akcją (luty 1945 roku) I 372 cie II wojny światowej. okrętu-matki. miała być ewakuacja japońskich pilo- Sama koncepcja transportu zaopatrze- tów z północnego Luzonu, jednakże utra- Podsumowanie nia z wykorzystaniem okrętów podwod- ta wysłanych w tym celu Ro 112 i Ro 113 Summa summarum, wykorzystanie nych była raczej odbiciem rozpaczliwe spowodowała odwołanie misji. W poło- podwodnych transportowców typu D1 trudnej sytuacji militarnej i gospodarczej wie lutego planowano wysłać tą jednostkę i pojedynczego D2 okazało się mało efek- Japonii, niż dobrze przemyślaną ideą. Ja- na Iwo Jimę, jednakże wtedy nie istniała tywne. Ocenia się, że okręty te przewiozły pończycy zaniedbali ochronę własnych już możliwość wsparcia tamtejszego gar- łącznie 700 ton zaopatrzenia plus 350 pa- szlaków komunikacyjnych, którymi do- nizonu. W tym okresie rozpoczęto prze- sażerów, w okresie od końca 1944 do po- starczano do ich ojczyzny surowce stra- budowę okrętu, aby przystosować go do czątku 1945 roku. Nie było to zbyt wie- tegiczne, niezbędne dla funkcjonowa- transportu paliwa lotniczego. I 372 wy- le, zwłaszcza, że Amerykanie zatopili nia przemysłu. Zapłacili za to dewastacją posażono również w chrapy. 1 kwietnia dziewięć tego typu jednostek. Tego typu własnej gospodarki, borykającej się z na- okręt wyruszył w kierunku Wake, do- ilość zaopatrzenia byłby w stanie dostar- rastającym kryzysem paliwowym i su- kąd dotarł po ponad dwóch tygodniach. czyć niewielki frachtowiec, a przecież rowcowym. Flota podwodnych trans- Dzięki kryptologom Amerykanie wie- konstrukcja podwodnych transportow- portowców nie mogła zastąpić dobrze dzieli o tej misji i przygotowali zasadzkę ców pochłaniało tak potrzebne Cesar- chronionych frachtowców, stąd też już na transportowiec. 18 kwietnia okręt pod- stwu surowce. Oczywiście liczono na to, lepszym rozwiązaniem byłaby budo- wodny Sea Owl wykrył wroga za pomocą że zanurzony okręt podwodny ma więk- wa efektywnych i dobrze wyposażonych radaru i zaczął podążać za swym celem. sze szanse przetrwać misję zaopatrzenio- sił zwalczania okrętów podwodnych. Kiedy I 372 rozpoczął wyładunek zaopa- wą niż transportowiec, ale taka kalku- Na to zabrakło jednak czasu i środków, trzenia Amerykanie wystrzelili trzy tor- lacja była tylko pozornie trafna. Należy a przede wszystkim refleksji nad tym, co pedy. Dwie nie wybuchły, a trzecia eks- przecież pamiętać, że nawet duży pod- jest niezbędne do prowadzenia nowocze- plodowała, tyle tylko, że po trafieniu wodny okręt zaopatrzeniowy mógł prze- snej wojny. Należy też mieć wątpliwości, w molo. Załoga I 372 wykonała zanurze- wieźć tylko część ładunku mieszczącego czy potencjał stoczniowy Japonii byłby nie alarmowe i Japończycy przeczekali się w ładowni średniej wielkości statku, w stanie podołać temu zadaniu, zanie- pod wodą cały dzień. Japończycy byli za- a poza tym okręty podwodne nie przeby- dbując np. budowę lotniskowców. Po pro- skoczeni, że detektor E 27 mający ostrze- wały większości rejsu w zanurzeniu. Mu- stu, potencjał stoczniowy Cesarstwa był gać przed wrogim radarem, nie uprzedził siały ładować swoje baterie przebywając zbyt mały, aby podołać wszystkim po- ich o zagrożeniu. Po wynurzeniu dokoń- na powierzchni, gdzie to narażone były trzebom wojny. czono wyładunek zaopatrzenia, a następ- na wykrycie i atak ze strony sił alianckich. nie okręt (wraz z 29 pasażerami) popły- Do tego dochodził fakt złamania kodów Bibliografia nął do Japonii. W połowie czerwca okręt japońskiej marynarki i Amerykanie mo- C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine For­ odbył jeszcze jeden rejs na Wake. Tym ra- gli pokusić się o zostawianie zasadzek na ce and World War II, Naval Institute Press Annapo- zem obyło się bez dodatkowych atrak- tego typu jednostki. Skwapliwie to czy- lis 2002. cji, pomimo, że i tym razem Amerykanie nili, zwłaszcza, że przygotowanie mi- M . Lipiński, A. Wrona, Geneza, rozwój i doktryna wy­ przechwycili radiogram dotyczący rejsu sji zaopatrzeniowych związane było z ko- korzystania japońskich okrętów podwodnych, „Okręty I 372. 10 lipca jednostka wróciła do por- niecznością ich starannego planowania wojenne”, 1/1999. tu w Yokosuka. Osiem dni później Ame- i koordynacji, co zmuszało Japończyków M. Katarzyński, Operacja Tan 2, „Aero”, 2/2011. rykańskie lotnictwo pokładowe wykonało do wysyłania licznych radiogramów. H. J. Krug, Y. Hirama, B. J. Sander-Nagashima, A. Nie- zmasowany atak na tamtejsze cele. Rów- Również jako nosiciele Kaitenów okręty stlé, Reluctant Allies. German-Japanese Naval Rela­ nież I 372 ucierpiał w tym nalocie. Jedna typu D1 okazały się nieskuteczne (podob- tions in World War II, Naval Institute Press Annapo- z bomb wybuchła tuż obok burty okrętu nie jak inne okręty podwodne Cesarstwa). lis 2001. i – mimo desperackich wysiłków załogi – Wynikało to głównie z efektywności ame- W. Markowski, Rozwój japońskiej floty podwodnej jednostka zatonęła. W trakcie ataku zgi- rykańskich sił Zwalczania Okrętów Pod- w latach 1905-1945, „Okręty”, 10/2012. nął jeden marynarz. Japończycy nie pod- wodnych, a także z niedoskonałości „ży- R. O’Neill, Samobójcze oddziały. Broń specjalnego ata­ jęli próby wydobycia i naprawy I 372. wych torped”. Okazało się, że kierowanie ku państw „osi” i państw alianckich w II wojnie świato­ • Jedynym okrętem typu D2 był, wcie- pociskiem przy prędkości ponad 40 wę- wej; konstrukcje i misje bojowe, Warszawa 1999. lony do służby w kwietniu 1945 roku, złów jest bardzo trudne, sam Kaiten był J. Rohwer, Axis Submarine Successes, Naval Institute I 373. W czerwcu przekonwertowano jed- niestabilny, a atak przy dużej prędkości Press Annapolis 1983. nostkę na transportowiec paliwa. 9 sierp- nie taki łatwy do przeprowadzenia. Jed- M. Stille, Imperial Japanese Navy Submarines 1941-45, nia I 373 wyruszył w kierunku Formo- noczesne sterowanie torpedą i rozgląda- Osprey Publishing Ltd 2007. zy, jednakże nigdy nie dotarł do celu. nie się za celem przy użyciu peryskopu http://www.combinedfleet.com W nocy z 14 na 15 sierpnia okręt pod- było trudne do skoordynowania, a płyną- wodny Spikefish natrafił na I 373 i – po- cy tuż pod powierzchnią Kaiten był nara- Tekst ten jest fragmentem przygoto- mimo przejściowej utraty kontaktu – żony na wykrycie i zniszczenie. Należy też wanej monografii dotyczącej działań ja- zdołał nad ranem wyjść na pozycję do dodać jego dużą awaryjność. Dodatko- pońskich okrętów podwodnych w trakcie ataku. Najprawdopodobniej dwie z sze- wo, kadłub Kaitenów nie był przystosowa- II wojny światowej. ściu wystrzelonych torped trafiły w cel, ny do głębokości, na których operowały

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 73 Feniks w 1964 roku. TekstMaciej S. Sobański Fot. Janusz Uklejewski

„Dalmory” – pierwsze polskie trawlery przetwórnie typu B-15

Rybołówstwo morskie od wieków stano- stały się od drugiej połowy XIX stulecia czasie wojny budowano seryjnie trałowce, wiło jedną z podstawowych form pozyski- dominującą grupą pełnomorskich i oce- które po późniejszej demobilizacji miały wania żywności przez ludność świata. Nie- anicznych jednostek łowczych. Te same być wykorzystywane właśnie jako rybac- ma się zatem co dziwić, że w toku dziejów właśnie cechy zadecydowały o szerokim kie trawlery. Przykładem takich jedno- rybołówstwo podlegało stałemu rozwojowi wykorzystaniu trawlerów do wykonywa- stek był brytyjski typ „MMS” (Motor Mi­ w wyniku przemian zarówno natury or- nia zadań bojowych i pomocniczych przez nesweeper), którego 4 egzemplarze1 trafiły ganizacyjnej jak i czysto technicznej. Nie praktycznie wszystkie walczące strony po przebudowie do Polski około roku 1947 można także zapomnieć o fakcie, że mor- uczestniczące w I wojnie światowej. w ramach dostaw UNRRA2. skie połowy, a raczej bogate łowiska, od za- Lata międzywojenne to dalszy rozwój Tak czy owak, zrozumiały zwiększony rania historii stanowiły przyczynę sporów połowów oceanicznych realizowanych popyt na żywność, jaki ogarnął świat po politycznych, a nawet konfliktów zbroj- przy wykorzystaniu trawlerów, wśród któ- zakończeniu II wojny światowej wywarł nych. Przykładowo dość wspomnieć z naj- rych zaczęły się również pojawiać jednost- również spory wpływ na rybołówstwo bliższego nam podwórka – Bałtyku, śre- ki dysponujące napędem motorowym. morskie, zwłaszcza wobec przełowienia dniowieczne wojny duńsko-szwedzkie o II wojna światowa znów szeroko sięgnę- wód przybrzeżnych. Szybko okazało się, że „rybną” Skandię. ła do flotylli trawlerów, którym przypisa- potrzebne są jednostki łowcze o większym Dominującą jednak rolę w pozyskiwa- no różnorakie funkcje bojowe. Jednostki niż to miało dotychczas miejsce potencja- niu żywności z morza odgrywała techni- tej klasy można było spotkać w charak- le połowowym, zdolne do długotrwałego ka, co uwidoczniło się szczególnie z chwilą terze eskortowców na trasach konwojów samodzielnego operowania na oceanach. upowszechnienia się napędu zrazu paro- tak przybrzeżnych jak i oceanicznych. Po- Równocześnie jednak powstała kwestia wego, a następnie również silników wyso- wszechnie korzystano z trawlerów jako możliwie szybkiego dostarczania świeże- koprężnych. Pozwoliło to na zwiększenie dozorowców i patrolowców przy realizacji go odłowu do baz lądowych, co wiązało się zasięgu jednostek łowczych oraz, co nie- zadań związanych ze zwalczaniem okrę- z koniecznością rozwinięcia niezbędnego mniej ważne, częściowe ich uniezależ- tów podwodnych. Nie sposób pominąć zaplecza chłodniczego bądź przetwórczego nienie od kaprysów pogody. Dzięki temu także funkcji trałowców, której niejako z bezpośrednio na pokładach samych jedno- udawało się systematycznie zwiększać roz- „natury” sprzyjała konstrukcja rybackich stek łowczych. miary uzyskiwanych połowów. trawlerów, tyle tylko, że włok zastąpiono 1. Były to Neptun, Neptunia, Uran i Urania. Parowe trawlery burtowe, poławiają- trałem. Zjawisko występowało również 2. Wg Kolickiego S., Micińskiego J., Pod polską ban­ ce ryby denne z użyciem włoków dennych, w przeciwnym kierunku, a mianowicie w derą, Gdynia 1962.

74 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE „Dalmory” – pierwsze polskie trawlery przetwórnie typu B-15

Pewnym rozwiązaniem tego proble- burtowe typu B-10 pierwszej serii, któ- oraz Cyranki w 1956, które spowodowały mu okazały się jednostki połowowe-prze- re zbudowano w Gdańsku w latach 1951- ogromne straty wśród ich załóg. twórcze , przy czym dla wygody obsługi 1954, a za nimi trafiło do armatora Z uwagi na fakt, że krajowy przemysł zaproponowano połowy rufowe zamiast kolejnych 19 jednostek tego typu zmody- stoczniowy podjął w roku 1958 na za- dotychczasowych burtowych. Za pierw- fikowanej drugiej, trzeciej i czwartej se- mówienie Związku Radzieckiego budo- szą jednostkę łowczo-przetwórczą klasy rii. Dalsze modernizacje doprowadziły wę rufowego trawlera-przetwórni Leskow, trawlera, uważany jest Fairfree, powstały już do powstania burtowych trawlerów stanowiącego ogromny krok naprzód w roku 1951 w wyniku przebudowy wy- parowych nowego typu B-14, których 30 w stosunku do wytwarzanych wcześniej cofanej ze służby korwety, zaś pierwszym sztuk zasiliło potencjał połowowy pol- jednostek, polscy armatorzy, w tym przede specjalnie zaprojektowanym i zbudowa- skich przedsiębiorstw. wszystkim „Dalmor” zapragnęli dyspono- nym rufowym trawlerem-przetwórnią Pierwsze burtowe trawlery o napędzie wać analogicznymi trawlerami, co otwarło był brytyjski Fairtry3. Wygodne w eks- motorowym typu B-20, których licząca 15 drogę do powstania typu B-15. ploatacji trawlery rufowe szybko stały jednostek seria zaczęła wchodzić do eks- Projekt pierwszego w dziejach polskie- się dominującą grupą nowych jednostek ploatacji począwszy od roku 1961, posia- go rybołówstwa dalekomorskiego trawle- łowczych rybołówstwa oceanicznego. dały już ładownię chłodzoną i odchładza- ra-przetwórni, określonego właśnie jako Polska nie należała do krajów, które ną, co ułatwiało przechowywanie przez B-157, powstał w Centralnym Biurze Kon- mogły poszczycić się bogatym doświad- dłuższy czas ułowu, przy zachowaniu jego strukcji Okrętowych Nr 1 w Gdańsku na czeniem zarówno w zakresie rybołów- świeżości5. bazie dokumentacji budowanej w tamtej- stwa dalekomorskiego, które w okre- Mówiąc o jednostkach łowczych powsta- sie międzywojennym ledwie stawiało łych w polskich stoczniach nie sposób po- 3. Wg Grzywaczewskiego Z, Huellego Z, Szmida pierwsze kroki, o ile za takowe można minąć dwóch serii lugrotrawlerów typu S, Święcickiego J., Współczesne statki rybackie, Gdynia uznać połowy lugrów i trawlerów na B-11 i B-17, operujących na łowiskach Mo- 1959. 4. Sam „Dalmor” powstał już w styczniu 1946 jako wodach Morza Północnego w oparciu rza Północnego w oparciu o statki-bazy. spółka państwowo-spółdzielcza. o bazy pomocnicze w portach holender- Pierwszy typ B-11 liczący łącznie 26 stat- 5. Wg Wiktorowicza J., Ewolucja krajowych statków skich, jak i tym bardziej w zakresie sa- ków, powstał w latach 1951-1954, a drugi – rybackich w latach 1950-1968, „Nautologia” nr 3 (27) z roku 1972. modzielnej budowy jednostek łowczych B-17 o identycznej liczebności, odpowiednio 6. Wg Kolickiego S., Micińskiego J., Pod polską…, na- większych od kutra. w latach 1955-19576. Nad niezbyt udanymi tomiast Wiktorowicz J., Ewolucja krajowych… podaje odpowiednio liczby 30 i 25 jednostek. Po zakończeniu II wojny światowej pró- w sumie lugrotrawlerami ciążyło zatonięcie 7. Trawlery-przetwórnie budowane dla ZSRR były bowano zrazu reaktywować rybołówstwo z powodu złej stateczności Czubatki w 1955 określane jako typ B-15/I dalekomorskie według przedwojennych Leskow – prototypowy trawler typu B-15 z I serii produkcyjnej został zbudowany dla ówczesnego wzorców, co jednak bardzo szybko okaza- Związku Radzieckiego. Fot. Janusz Uklejewski ło się zupełnie niemożliwe z przyczyn na- tury politycznej związanych ze zjawiskiem określanym mianem „zimnej wojny”. W Polsce sięgnięto więc po inne rozwiąza- nie organizacyjne, jakim było utworzenie w kwietniu 1949 specjalnego państwowego przedsiębiorstwa o nazwie Przedsiębior- stwo Połowów Dalekomorskich „Dalmor” w Gdyni4 w którym skoncentrowano cały posiadany tabor pływający zdolny do ope- rowania na pełnomorskich łowiskach, wywodzący się z ocalałych pozostało- ści przedwojennych, zdobyczy wojennych oraz darowizn UNRRA. Na bazie „Dalmo- ru” w okresie późniejszym powstało Przed- siębiorstwo Połowów Dalekomorskich i Usług Rybackich „Odra” w Świnoujściu (marzec 1954), a następnie Przedsiębior- stwo Połowów Dalekomorskich i Usług Rybackich „Gryf” w Szczecinie (1957). Rozwój sieci przedsiębiorstw połowów dalekomorskich możliwy był dzięki na- pływowi nowych jednostek połowowych, które powstawały, nie gdzie indziej, jak w krajowych stoczniach. Te ostatnie od- budowały i powiększyły swój potencjał produkcyjny przede wszystkim dzięki dostawom jednostek pływających, w tym także rybackich dla Związku Radzieckie- go, który był głównym „klientem”. Do- stawy dla polskich przedsiębiorstw poło- wowych otwarły 3 duże parowe trawlery

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 75 Tekst

Trawler Cygnus na pochylni bocznej krótko przed wodowaniem. Fot. zbiory Klubu Matek Chrzestnych Statków Armatorów Wybrzeża Gdańskiego szej stoczni w latach 1958-1960 prototypo- nie z przyjętymi założeniami, uzyskiwany w tym 21 dla PPD „Dalmor” w Gdyni, wej radzieckiej jednostki tej klasy Leskow. połów miał w całości, choć w niejednoli- zaś kolejnych 9 dla odbiorców ze Związ- Zespołem projektantów kierował mgr inż. tym stopniu, być przerabiany bezpośred- ku Radzieckiego, przy czym należy za- Włodzimierz Piltz8. nio na pokładzie statku. Przewidywana znaczyć, że wszystkie wyprodukowano Nowa jednostka łowczo-przetwórcza dobowa wydajność urządzeń przetwór- w oparciu o regulacje zawarte w przepi- była zgodnie z założeniami przeznaczona czych sięgała 50 t. sach klasyfikacyjnych „Registra SSSR” do połowów przy użyciu włoka dennego Seryjną budowę trawlerów-przetwór- (pol. „Rejestr ZSRR”). na głębokości do 600 m na wodach pół- ni typu B-15 podjęła Stocznia Gdańska nocnego Atlantyku, a jej autonomiczność w Gdańsku, w której w latach 1959-1967 8. Wg Bladego W., Polska flota rybacka w latach 1921- miała wynosić, bagatela, 70 dób. Zgod- powstało łącznie 30 takich jednostek, 2001, Gdynia 2002 Efektowne wodowanie boczne trawlera Antlia 28 czerwca 1965 r. Fot. zbiory Klubu Matek Chrzestnych Statków Armatorów Wybrzeża Gdańskiego

76 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE „Dalmory” – pierwsze polskie trawlery przetwórnie typu B-15

Trawlery-przetwórnie typu B-15 zbudowane w Stoczni Gdańskiej w Gdańsku dla Przedsiębiorstwa Połowów Dalekomorskich „Dalmor” w Gdyni Nazwa Nr burtowy Nr serii Data położenia stępki Data wodowania Data wejścia do eksploatacji Dalmor GDY-300 B-15/II 08.05.1959 25.11.1959 30.06.1960 Kastor GDY-301 B-15/II 16.03.1960 20.07.1960 31.05.1961 Uran GDY-302 B-15/II 27.05.1960 15.10.1960 30.06.1962 Neptun GDY-303 B-15/II 04.05.1961 31.08.1961 12.09.1962 Pegaz GDY-304 B-15/II 27.07.1961 31.10.1961 15.12.1962 Jupiter GDY-305 B-15/IV 12.12.1962 13.04.1963 13.12.1963 Jowisz GDY-306 B-15/IV 04.03.1963 14.06.1963 31.12.1963 Feniks GDY-307 B-15/IV 23.04.1963 18.08.1963 27.06.1964 Merkury GDY-308 B-15/IV 28.12.1963 29.04.1964 17.11.1964 Virgo GDY-309 B-15/IV 06.03.1964 18.06.1964 24.12.1964 Andromeda GDY-310 B-15/IV 07.05.1964 22.08.1964 30.03.1965 Generał Rachimow GDY-311 B-15/IV 30.12.1964 29.03.1965 30.09.1965 Auriga GDY-312 B-15/IV 19.02.1965 31.05.1965 23.12.1965 Antlia GDY-313 B-15/IV 06.04.1965 20.06.1965 30.12.1965 Aries GDY-314 B-15/V 03.12.1965 28.02.1966 31.08.1966 Apus GDY-315 B-15/V 07.03.1966 01.06.1966 20.12.1966 Cetus GDY-316 B-15/V 27.04.1966 10.07.1966 30.12.1966 Centaurus GDY-317 B-15/V 11.06.1966 28.09.1966 20.03.1967 Crater GDY-318 B-15/V 07.12.1966 07.03.1967 04.06.1967 Cygnus GDY-319 B-15/V 17.01.1967 21.04.1967 25.09.1967 Columba GDY-320 B-15/V 27.04.1967 29.07.1967 28.12.1967 wg.: Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim praca zbiorowa pod red. E Cieślaka Gdańsk 1972.

W myśl założeń projektowych pojem- tyczne parametry prototypowego Dalmor 75,00 m. Szerokość na wręgach wynosiła ność rejestrowa brutto statków pierwszej wg Kolickiego S., Micińskiego J., Pod pol­ 13,8 m, a zanurzenie konstrukcyjne – 5,40 serii miała wynosić 2600 RT, a nośność ską banderą, to 2892 BRT, 1112 NRT oraz m10. Wysokość konstrukcyjna do pozio- 9 1200 DWT . W rzeczywistości parame- 1489 DWT, zaś w przypadku drugiego 9. Wg Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu try te sporo odbiegały od założonych. z serii – Kastor, odpowiednio 2879 BRT, Gdańskim praca zbiorowa pod red. Cieślaka E, Gdańsk Przykładowo, wg Bladego W., Polska flo­ 1102 NRT i 1405 DWT. 1972, natomiast w przypadku kolejnych wersji odpo- wiednio 2670 BRT/1200 DWT oraz 2890 BRT/1400 ta rybacka w latach 1921-2001 było to 2325 Całkowita długość kadłuba sięgała 85,2 DWT. BRT, 954 NRT i 1489 DWT, natomiast fak- m, natomiast długość między pionami – 10. Wg Bladego W, Polska flota… Jeden z trawlerów holowany do nabrzeża wyposażeniowego. Fot. zbiory Klubu Matek Chrzestnych Statków Armatorów Wybrzeża Gdańskiego

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 77 Tekst

Uran należący do II serii produkcyjnej, na łowiskach Labradoru. Fot. Janusz Uklejewski mu pokładu głównego to – 7,10 m, a do po- ną pochylnię – slip, ułatwiający operowanie dzięki czemu jednostki typu B-15 posia- ziomu pokładu trałowego – 9,75 m. włokiem – jego wydawanie i wybieranie. dały niezatapialność jednoprzedziałową. Trawlery-przetwórnie posiadały 2 ciągłe Dziobnica wykonana ze spawanych blach, We wnętrzu kadłuba grodzie niewodosz- pokłady na całej długości kadłuba11 oraz a tylnica z połączonych ze sobą blach stalo- czelne wydzielały także pomieszczenia rozbudowaną, wydłużoną nadbudówkę wych i odkuwek. Nadbudówka z blach sta- związane z obróbką ryb i przetwórstwem. w jego środkowej części. Kadłub o całkowi- lowych, za wyjątkiem sterowni oraz przed- W porównaniu z budowanymi wcze- cie spawanej konstrukcji posiadał wzmoc- niej ściany, które wykonano z hydronalium. śniej statkami rybackimi, załodze za- nienie przeciwlodowe w części dziobowej. Sześć wodoszczelnych grodzi dzieliło 11. Wg Kolickiego S., Micińskiego J., Pod polską… – W rufowej części kadłub posiadał specjal- kadłub na 7 przedziałów wodoszczelnych, 3 pokłady, w tym 1 ciągły. Jeszcze jedno ujęcie Urana, tym razem wykonane ¾ od rufy. Fot. Janusz Uklejewski

78 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Antlia z IV serii produkcyjnej w gdyńskiej bazie „Dalmoru”, 1966 rok. Fot. Janusz Uklejewski pewniono niemal luksusowe warun- cie zelektryfikowanej i zmechanizowanej zer-Winterthur 8 TD 4812 o mocy 2400 ki bytowe. Oficerowie otrzymali kabiny kuchni, dysponującej magazynami żyw- KM przy 225 obrotach na minutę, który jednoosobowe, zlokalizowane na pokła- nościowymi, w tym także chłodzonymi. poruszał czteroskrzydłową śrubą napę- dzie ochronnym i łodziowym, zaś załogę Na pokładzie głównym w części dziobo- dową typu tandem o skoku nastawnym. (pokładową i przetwórczą) rozlokowano wej kadłuba umieszczono pralnie mecha- Prędkość maksymalna na poziomie 12,5- w kabinach 2-osobowych i 4-osobowych niczną, zaś na pokładzie łodziowym am- na pokładzie ochronnym i głównym. bulatorium i szpital. 12. W oryginalny szwajcarski silnik wysokoprężny Mesę oficerską i załogową ulokowano Napęd główny stanowił pojedynczy Sulzer wyposażono jedynie prototypowy Dalmor, pozo- stałe otrzymały już licencyjne silniki Sulzer-Zgoda, pro- w bezpośrednim sąsiedztwie całkowi- 8-cylindrowy silnik wysokoprężny Sul- dukowane przez zakłady w Świętochłowicach. Feniks, również z IV serii produkcyjnej. Widoczny odmienny kształt rufowego masztu i mostka niż na jednostkach II serii. Fot. Janusz Uklejewski

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 79 Tekst

Centaurus należący do III serii produkcyjnej, 1967 rok. Fot. Janusz Uklejewski

12,7 węzła, choć niektóre źródła wspomi- dzane silnikami wysokoprężnymi marki Awaryjny zespół prądotwórczy miał nają nawet o 14 węzłach. Sulzer 6BAH22 o mocy 360 KM przy 500 moc 24 kW i wraz z baterią akumulatorów Trawler-przetwórnia był zaopatrywa- obrotach na minutę. Dwa z zespołów prą- o pojemności 100 Ah i napięciu 24 V, sta- ny w energię elektryczną przez 4 agregaty dotwórczych służyły bezpośrednio do na- nowił zapasowe źródło zasilania energią prądotwórcze, każdy o mocy 250 kW, któ- pędu silnika, ustawionej na pokładzie elektryczną na pokładzie jednostki. re zapewniały prąd stały o napięciu 220- górnym, windy trałowej o uciągu 12 T Na pokładzie głównym została zloka- 230 V. Agregaty prądotwórcze były napę- przy prędkości wybierania 72 m/minutę. lizowana przetwórnia, której częścią była Centaurus w gdyńskim „Dalmorze” w trakcie rozładunku. Widoczny trzeci typ masztu rufowego oraz nowy maszt radarowy. Fot. zbiory Klubu Matek Chrzestnych Statków Armatorów Wybrzeża Gdańskiego

80 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Kastor w początkowym okresie swojej służby. Fot. Janusz Uklejewski wytwórnia konserw oraz tranownia. Zło- róbczych, a następnie był kierowany do 2 zainstalowanych na pokładzie tuneli wione ryby po ich wydobyciu z włoka, co dalszej obróbki. Do filetowania i odskórza- chłodniczych wynosiła 30 t na dobę. odbywało się na pokładzie ochronnym nia ryb dorszowatych służyły maszyny fir- Trawlery-przetwórnie wyposażono (zwanym też trałowym), była przemiesz- my Baader 99, a do obróbki karmazynów w urządzenia chłodnicze firmy Sabroe, czana przez specjalny luk do zasobnika odpowiednio – Baader 15013. Obrobione które pozwalały na zamrażanie ryb do o pojemności 15 m³, znajdującego się już ryby trafiały na tace zamrażalnicze, z któ- temperatury -20°C, a następnie ich prze- w przetwórni. Z zasobnika ułów trafiał na rych każda mieściła po 10 kg surowca, po stół do patroszenia o 9 stanowiskach ob- czym zostawały zamrożone. Wydajność 13. Wg Bladego W. Polska flota… Apus pomiędzy główkami gdyńskich falochronów, 1979 rok. Fot. Janusz Uklejewski

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 81 „Dalmory” – pierwsze polskie trawlery przetwórnie typu B-15 chowywanie w 3 ładowniach chłodzonych tra), co jednak niewątpliwie obniżało stan- ogromny krok naprzód w rozwoju polskie- ( nr 1, nr 2 i nr 3) w temperaturze do -18°C. dard warunków bytowych. go rybołówstwa dalekomorskiego. Dzięki Ładownie mieściły łącznie około 700 t Autonomiczność jednostek określono wprowadzeniu do eksploatacji jednostek mrożonych ryb. na 70 dób. Dla porównania parowe traw- typu B-15 otwarła się możliwość prowa- Pracę urządzeń chłodniczych zapewnia- lery burtowe posiadały 22-30 dób, mo- dzenia połowów na obfitych, a wcześniej ły 3 dwustopniowe sprężarki amoniakalne torowe – 45 dób, a lugrotrawlery 21-25 niedostępnych, łowiskach Nowej Fundlan- typu TSM 110, każda o wydajności 80 000 dób15. Wielkość 70 dób wynikała z jed- dii, Labradoru czy wodach afrykańskich. Kcal/godz. przy temperaturze parowania nej strony z uwarunkowań natury czysto Jeden z trawlerów-przetwórni typu B-15 -40°C oraz skraplania +30°C14. technicznej, zaś z drugiej, co też jest nader – Neptun jako pierwsza polska jednost- Powstałe w wyniku obróbki odpad- istotne, z wytrzymałości tzw. czynnika ka rybacka przekroczyła w dniu 18 listopa- ki oraz tzw. przyłów (ryby niewymiarowe ludzkiego. Ten ostatni, jak wykazały póź- da 1962 magiczną linię równika16, rozpoczy- i innych gatunków) kierowano do fabry- niejsze typy jednostek rybackich, a raczej nając połowy na półkuli południowej, choć ki mączki rybnej, mieszczącej się na mię- tryb ich eksploatacji, wytrzymywał jed- wówczas miały one jedynie charakter czy- dzypokładziu. Moc przerobowa fabryki, nak znacznie więcej. sto rekonesansowy. Później polskie trawle- dysponującej własnym magazynem „wy- Trzeba również wspomnieć, co z histo- ry-przetwórnie operowały wzdłuż wybrzeża robów gotowych”, wynosiła około 30 t su- rycznego punktu widzenia, nie było wcale afrykańskiego od Walvis Bay w Afryce Połu- rowca na dobę. abstrakcją, o potencjalnych możliwościach dniowo-Zachodniej (obecnej Namibii) aż po Z wątróbek dorszowych produkowa- wykorzystania statków rybackich typu łowiska senegalskie i u wybrzeży Mauretanii. no, poszukiwane w owym czasie w Polsce, B-15 do celów militarnych! Duży zasięg, Istotny wpływ na późniejsze działa- konserwy, zaś te o gorszej jakości stanowi- dobra dzielność morska, znaczna kubatu- nia naszego rybołówstwa dalekomorskie- ły surowiec do dalszej przeróbki na tran ra pomieszczeń, zarówno mieszkalnych go, w tym przede wszystkim jednostek po- w pokładowej tranowni. jak i magazynowych (ładownie), predesty- łowowych umożliwiających przemysłowy W założeniach liczebność załogi trawle- nowały trawlery przetwórnie do pełnienia przerób ułowu, odegrało upowszechnie- ra-przetwórni typu B-15 ustalono na 92 oso- funkcji pomocniczych okrętów-baz. Mo- nie się 200 milowej strefy wyłączności po- by, jednak w praktyce od samego początku gły być one również wykorzystywane jako łowów. Proces ten nasilił się zwłaszcza w la- była ona z reguły wyższa i przekraczała 100 oceaniczne jednostki rozpoznania elektro- tach siedemdziesiątym ubiegłego stulecia ludzi. Stąd też niektóre źródła określały ją nicznego, a ostatecznie także jako klasycz- i w praktyce oznaczał konieczność poszu- nawet na 110 pracowników. Warto zauwa- ne eskortowce, choć w tym przypadku ich kiwania nowych łowisk, bowiem dostęp do żyć, że podstawową grupę wśród załogi sta- niewątpliwym mankamentem była rela- większości dotychczasowych, znajdujących nowili pracownicy przetwórni (pracujący tywnie niewielka prędkość. się z reguły na szelfie przybrzeżnym, okazał w systemie 3 zmianowym) oraz przeładun- Wprowadzenie do pełnej eksploatacji się niemożliwy. Rozpoczęto wówczas eks- kowi. Rozbudowane w sumie pomieszcze- w październiku 1960 roku prototypowego ploatację nowych bardziej odległych i mniej nia mieszkalne umożliwiały łatwe w sumie trawlera-przetwórni Dalmor, który wcze- 14. Wg Bladego W., Polska flota… zakwaterowanie dodatkowych członków śniej z powodzeniem przeprowadził prób- 15. Wg Wiktorowicza J., Ewolucja krajowych… załogi (już plan przewidywał 2 miejsca eks- ne połowy na Morzu Barentsa, stanowiło 16. Wg Gacha Z, Leon rybak, Gdańsk 2008. Neptun krótko po wcieleniu do służby przy nabrzeżu sztoczni. Fot. zbiory Klubu Matek Chrzestnych Statków Armatorów Wybrzeża Gdańskiego

82 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pegaz w sztormowych wodach Labradoru. Fot. Tomasz Sobieszczański, zbiory Ryszarda Leszczyńskiego obfitych łowisk, między innymi na Pacyfi- Pokład ochronny (trałowy) trawlera Feniks na łowisku. Fot. Janusz Uklejewski ku czy południowym Atlantyku, co odbiło się niestety niekorzystnie na efektywności ekonomicznej prowadzonych działań i jak chcą niektórzy legło u podstaw późniejszego stopniowego upadku naszego rybołówstwa. W czasie swej trwającej przez ponad ćwierćwiecze eksploatacji polskie trawlery- -przetwórnie typu B-15 uchodziły za jed- nostki szczęśliwe, nie doświadczane zbyt bo- leśnie przez los. Dość powiedzieć, że statki tej serii omijały poważniejsze awarie, a naj- większym bodaj nieszczęściem był pożar, jaki wybuch w dniu 23 października 1983 na pokładzie trawlera Uran (kpt. Tymote- usz Bartczak) w czasie postoju na kotwicy w Zatoce Berkley na Falklandach17. Ogień, którego ognisko znajdowało się w kuch- ni i sąsiednich pomieszczeniach, szyb- ko rozprzestrzenił się na całą nadbudówkę. W końcu załodze udało się go opanować, co ważniejsze bez strat w ludziach. Wstępnie prowizorycznych napraw dokonano w Mon- tevideo, skąd holownik ratowniczy Koral przeprowadził uszkodzony Uran na remont do Gdyni, którą osiągnął 30 stycznia 198418. Inną wcześniejszą poważniejszą awarią było wejście trawlera-przetwórni Antlia w dniu 19 maja 1978 na mieliznę Middle- grunds Fort w pobliżu Kopenhagi. Jed- nostka została ściągnięta z mielizny przez niewielki polski drobnicowiec Skrzat we współpracy z statkiem ratowniczym PRO Sztorm19.

17. Wg Leszczyńskiego R., Tragedie rybackiego morza Tom 2, Gdańsk 2005. 18. Wg Bladego W., Polska flota… 19. Wg Bladego W., Polska flota…

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 83 Feniks gdzieś na Atlantyku, lata 60. Fot. Janusz Uklejewski W trakcie eksploatacji jednostek typu ny z brakiem indywidualnego zabezpie- Obciążenie psychiczne związane z dłu- B-15 nie zdołano niestety także uniknąć czenia, chwilowo mniejszą, wynikającą gą samotnością i szeroko rozumiany stre- nieszczęśliwych wypadków, w rezulta- z rutyny, uwagą czy koncentracją bądź pro- sem prowadziło niekiedy także do samo- cie których ginęli członkowie załóg. Choć zaiczną awarią elementów wyposażenia. bójstw, jak to miało miejsce w przypadku może to zabrzmieć jak ironia, ale sporo Tak w dniu 1 września 1967 zginął asystent trawlera-przetwórni Dalmor, którego kapi- nieszczęśliwych wypadków związanych pokładowy, a 9 marca 1969 rybak na traw- tan wyskoczył za burtę i utonął w dniu 20 było z rufowym slipem, mającym prze- lerze Cetus. W dniu 2 kwietnia 1969 wy- lutego 1975 w trakcie przejścia z łowisk La- cież zgodnie z założeniami konstrukcyjny- padł za burtę motorzysta z Aurica. Rok bradoru do kanadyjskiego Halifaksu21. mi ułatwiać wydawanie i wybieranie wło- 1973 okazał się bardzo pechowy dla traw- Służba trawlerów-przetwórni typu B-15 ka. Niestety nawet niewielkie fale potrafiły lera Aries, który w rejonie Labradoru stra- pod polską banderą trwała do lat osiem- wedrzeć się tą drogą na pokład trałowy, cił w trakcie wybierania zestawu trałowe- wówczas o życiu pracujących tam ryba- go 2 rybaków, pierwszego w dniu 4 lutego, 20. Wg Bladego W., Polska flota… i Leszczyńskiego R., Tragedie rybackiego… 20 ków decydował często przypadek związa- a drugiego już 10 lipca . 21. Wg Bladego W., Polska flota… Jeden z trawlerów typu B-15 w gdyńskim „Dalmorze”. Na pierwszym planie przegląd sieci przez rybaków. Fot. Janusz Uklejewski

84 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Argus wpływa do macierzystej Gdyni w 1979 roku. Fot. Janusz Uklejewski dziesiątych XX wieku. Wówczas na prze- mi”, zapisały się na trwałe w dziejach ro- Grzywaczewski Z., Huelle Z., Szmid S, Święcicki J., łomie lat 1979/1980 sprzedano 14 jednostek dzimego rybołówstwa dalekomorskiego, Współczesne statki rybackie, Gdynia 1959. operujących na Pacyfiku peruwiańskiemu jako te, które tak naprawdę otwarły przed Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdań­ armatorowi22. W styczniu 1985 prototypo- nami oceaniczne łowiska. Przez lata, nawet skim praca zbiorowa pod red. Cieślaka E, Gdańsk 1972. wy Dalmor nabyła brytyjska stocznia zło- wówczas, gdy do eksploatacji weszły już Kolicki S., Miciński J., Pod polską banderą, Gdynia 1962. mowa z Liverpool, która przeprowadziła znacznie nowsze jednostki łowczo-prze- Leszczyński R., Tragedie rybackiego morza, Tom 2, jego rozbiórkę, zaś pozostały trawlery wy- twórcze, stanowiły także wizytówkę krajo- Gdańsk 2005. cofano z eksploatacji w okresie między ro- wych stoczni. Dziś tego po prostu żal. Wiktorowicz J., Ewolucja krajowych statków rybackich kiem 1983 a 198723. w latach 1950-1968, „Nautologia” nr 3 (27) 1972. Bibliografia Internet *** Blady W., Polska flota rybacka w latach 192 -2001, 22. Były to Virgo, Aries, Crater i Cygnus oraz 10 dal- Gdynia 2002. Pierwsze polskie trawlery-przetwórnie szych nie wymienionych z nazwy. typu B-15, zwane popularnie „Dalmora- Gach Z., Leon rybak, Gdańsk 2008. 23. Wg Leszczyńskiego R. Tragedie rybackiego… Gdynia baza „Dalmoru” w latach 70. Na pierwszym planie Neptun, za nim Dalmor. Fot. Janusz Uklejewski

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 85 Zvonimir Freivogel (Niemcy) McCandless na fotografii z 1972 roku prezentuje swoją Tekst pierwotną sylwetkę. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa Boris Švel (Chorwacja) Dario Vuljanić (Chorwacja)

część II Amerykańskie fregaty typu „Knox” Konstrukcja i napęd które na niektórych jednostkach dochodzi- sywny dalocelownik, a za nimi charaktery- Początkowo „Knoxy” klasyfikowane ły bardziej ku dziobowi. Dzięki temu dziób styczne dla tego typu stożkowe połączenie były jako niszczyciele eskortowe, później można było utrzymać w miarę suchym, masztu i komina. W literaturze anglo- zaszeregowano je do fregat. Ich konstruk- a wyporność wzrosła tylko o 9,1 tony. Po- -amerykańskiej stosuje się dla tej kombi- cja charkteryzowała się wzdłużnym ukła- wyższe środki przedsięwzięto w związku ze nacji skrótowe pojęcie „Mack” (maszto- dem usztywnień, który krył długi i wąski uszkodzeniami odniesionymi przez nisz- -komin), choć dla Europejczyków pojęcie kadłub ze swoją bardzo wyrazistą, łatwo czyciel eskortowy Trippe (DE 1075) podczas to także nie jest nieznane. Owo określe- rzucającą się w oczy, stewą kliprową. Pod orkanu, który go nawiedził koło Przylądka nie było jednak typowe dla wielu okrętów nią, już pod wodą, znajdowała się wyko- Hatteras w lutym 1972 roku. Wtedy to ży- zbudowanych w latach 60-tych XX wie- nana z ebonitu kopuła sonaru typu AN/ wioł zerwał z fundamentów jego wyrzutnię ku zarówno w Stanach Zjednoczonych, SQS-26. Kadłub miał cztery pokłady, przy ASROC. Z tego też względu wszystkim jed- jak i w innych krajach. Na macku znajdu- czym górny bez żadnych załamań rozciągał nostkom tego typu zmieniono kształt dzio- ją się anteny różnych stacji radiolokacyj- się od dziobu do rufy tak, jak na typowym bu montując tzw. dzioby przeciworkano- nych i systemów komunikacyjnych. Gazy „Flush Decku”. Był przy tym wystarczają- we (hurricane bow). Rufowe otwory, przez spalinowe odprowadzane są przez kana- co szeroki, by oprócz ww. urządzenia sona- które opuszczano i podejmowano na po- ły boczne. Pierwotnie zamierzano na tym ru, wyposażyć go dodatkowo w opuszczany kład holowany sonar zamknięto otwiera- obszernym maszto-kominie zainstalować sonar holowany. Każda jednostka została nymi furtami. Okrętom zainstalowano też anteny urządzeń ostrzegania przed namia- przystosowana do uzbrojenia jej po jednej aktywne stabilizatory wzgl. systemy prze- rem elektronicznym potencjalnego wroga, wyrzutni torpedowej typu Mk 25. Na lewej ciwprzechylowe, które absorbowały do 80% ale szybko się z tego pomysłu wycofano. burcie znajdowała się pojedyncza kotwica kołysania. Za mackiem nadbudówki są nieco węż- o lekkiej konstrukcji i masie 1812 kg. Dru- Na dziobie znajdowało się stanowi- sze, aby więcej miejsca było dla szalup i ku- ga, tzw. awaryjna, znajdowała się pod kilem sko uniwersalnej armaty kalibru 127 mm trów komunikacyjnych. Kuter dowódcy na wysokości dziobowej armaty w prze- Mk 42, za nią wyrzutnia ASROC, a dalej, był usytuowany na lewej burcie, a komu- dłużeniu linii kopuły sonaru i miała masę w kierunku rufy, wznosiły się na trzy po- nikacyjny po przeciwległej stronie. Rufowe 3624 kg. W odróżnieniu od rozwiązań sto- kłady nadbudówki. Miały one lekko spa- nadbudówki są ponownie szersze i sięga- sowanych na poprzednich typach, tym ra- dzisty kształt od frontu dla ułatwienia ją do obu krańców burt. Tam, poniżej nad- zem zrezygnowano z umieszczenia kotwic ponownego ładowania wyrzutni ZOP po- budówek swoje miejsce miały cztery wy- w kluzach. Od 1979 roku pokład w części ciskami składowanymi w pobliskim ma- rzutnie torped ZOP typu Mk. 32. Na rufie dziobowej jednostek tego typu został „pod- gazynie. Dolna część nadbudówek rozcią- usytuowano hangar dla śmigłowca, któ- wyższony“ przez dodanie nadburcia o wy- ga się przez całą szerokość okrętu, sięgając ry później został (ze środków FY 1972 do sokości 1,07 m, a poniżej zainstalowano li- niemal od jednej burty do drugiej. Na niej 1976) powiększony i wyposażony w tele- stwy przeciwrozbrygowe i wzmocnienia, znajduje się pomost, a na jego dachu ma- skopowo rozciągane przedłużenie. Miało

86 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie fregaty typu „Knox” to umożliwiać wystawianie na pokład star- mały dźwig i pomocniczy ponton (Rigid In­ 1065, 1072, 1073, 1075, 1077) firmy Bab- towy śmigłowców konwencjonalnych oraz flatable Boat = RIB). Na rufie było jeszcze cock & Wilcox. Ich ciśnienie robocze wy- start z niego i lądowanie po wykonanym nieco miejsca dla składowania tam innych nosiło 8273,71 kilopascali (kPa) = 1200 locie. Hangar pierwotnie był mniejszy, był elementów wyposażenia. psi (Pound per Square Inch) lub 84,4 kG/ bowiem przewidziany do wykorzystywa- Wyporność standardowa okrętów okre- cm2, a wytwarzana para miała tempera- nia go przez drony. Mimo tego dla unik- ślana była na około 3011 ton. Wyporność turę 510°C. Pozwalało to na osiągnięcie nięcia dalszych opóźnień okręty zostały maksymalna pierwszych 26 jednostek wy- mocy 26 092,5 kW (35 000 KM), dzięki za- zbudowane tak, jak pierwotnie były pro- nosiła 3877 ton, a pozostałych 20 wypie- stosowanym trójkadłubowym turbinom jektowane. Konieczne później przebudowy rało maksymalnie 4260 ton, ciągle rosnąc Westinghouse’a. Moc przekazywana była tak, jak to miało miejsce w przypadku han- przez następne okresy służby. Wymiary poprzez jedną linię wałów na pięcioskrzy- garu i wzmocnienia konstrukcji lądowiska, kadłuba to: długość 134 m (wzgl. 133,6 m dłową śrubę napędową o średnicy 4,57 m z wyjątkiem FF-1061 i FF-1070, przeprowa- przed podniesieniem burty w formie nad- (15 stóp). Przy pracy tylko jednego kotła dzono w okresie późniejszym wykorzystu- burcia, albo jak wilki morskie mówią, po- osiągano prędkość marszową wynoszącą jąc środki z ww. lat fiskalnych. stawiono falszburty), szerokość 14,3 m 22 węzłów. Przy pełnej mocy maksymalna Za hangarem rozciągał się podwyższo- (stosunek długości do szerokości wyrażał prędkość, jak twierdzono, wynosiła bardzo ny i w międzyczasie powiększony oraz się wielkością 9,37:1), zanurzenie wynosi- często „więcej niż 27 węzłów”. Chodziło wzmocniony pokład dla śmigłowca. Od ło 4,6 m oraz 7,8 m z kopułą sonaru. Pier- w tym przypadku o połowę mocy siłowni strony jego prawej burty „nadwieszony” wotnie załogi okrętów liczyły po 245 lu- instalowanych na typie Charles F. Adams – był sponson z pomieszczeniem kontrol- dzi, w tym 17 oficerów, aby później zostać te same były też na rakietowych niszczycie- nym operacji lotniczych. Na dachu hangaru zwiększone do 283 osób w tym 22 oficerów lach Bundesmarine typu Lütjens. Zbiorniki znajdowały się anteny urządzeń komunika- morskich. Pod koniec ich służby w U.S. jednostek mieściły do 715 ton paliwa płyn- cji satelitarnej oraz operacyjnego wspoma- Navy ich załogi liczyły razem z persone- nego oraz 35 ton paliwa dla śmigłowca. Za- gania lądowania śmigłowca. Na pierwotnie lem lotniczym po 288 osób, w tym 17 ofice- sięg okrętów wynosił 4000 mil morskich pustym pokładzie dziobowym miały znaj- rów. Na dwunastu fregatach dodano jesz- przy prędkości 22 w i jednym pracującym dować się wyrzutnie pocisków rakietowych cze po dwa pomieszczenia dla oficerów kotle lub 4400 Mm przy 20 w oraz 4900 „Sea-Mauler”. Zrezygnowano z nich jed- sztabowych. Obecnie liczba ta jest zmien- Mm przy 15 w. W późnych latach 60-tych nak, decydując się na instalację wyrzutni na, a zależy od tego w jakiej marynarce wo- i we wczesnych 70-tych XX wieku ich tur- rakietowych pocisków przeciwlotniczych jennej i jakiego kraju służą oraz od będące- biny parowe były już uważane za przesta- typu „Sea Sparrow” (Basic Point Defen­ go w użyciu uzbrojenia. rzałe w porównaniu z ogólnoświatowym ce Missile System/BPDMS). W latach 1982- Na 37 okrętach zainstalowano po dwa rozwojem technologii układów napędo- 1989 zastąpione one zostały sześciolufową kotły wodnorurkowe firmy Combustion wych. Nastąpiło to niezależnie od faktu, armatą przeciwlotniczą model CIWS „Pha- Engineering, a na pozostałych jednost- że amerykańskie urządzenia dzięki swoim lanx” Mk 15. Na lewo od niej znajdował się kach (DE, wzgl. FF 1056, 1057, 1061, 1063, bardzo wysokim temperaturom roboczym Pharris w ujęciu z 1976 roku. Widoczny podwyższony hangar. Fot. © Hartmut Ehlers

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 87 Tekst

Connole w maju 1983 roku. Widoczne dziobowe działo Mk 42 kal. 127 mm oraz wyrzutnia ASROC. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa miały większą sprawność od europejskich. przewodnika flotylli Mitcher. Początkowe mnianej wewnętrznej koszulki działowej. Na nowych jednostkach dokonywano jed- choroby wieku „dziecięcego” udało się wy- Donośność ognia leży w przedziale 22 000 - nak prób z różnymi kombinacjami napę- leczyć (przebolano nawet zmniejszenie ich 23 700 m, a pułap – w przypadku prowadze- du takimi, jak silniki wysokoprężne z tur- szybkostrzelności) i te nowe armaty stały nia ognia do celów powietrznych – wyno- binami gazowymi. Jedna ze skreślonych się głównym uzbrojeniem artyleryjskim na si między 14 400 a 14 800 m. Ogień armaty z listy floty jednostek, DE 1101, miała po- licznych amerykańskich fregatach, (prze- jest kierowany zdalnie, a w razie konieczno- służyć jako obiekt doświadczalny mając klasyfikowanych następnie na niszczycie- ści możliwe jest również kierowanie lokal- zainstalowaną turbinę gazową typu Ge- le), samych niszczycielach i niszczycielach ne, ale tylko w przypadku celów morskich. neral Electric LM 2500. Turbiny te zamie- eskortowych typu Knox. Sprzedano je też Do tego służy usytuowane po lewej stronie rzano zastosować na niszczycielach typu Australii, Niemcom Zachodnim (niszczy- wieży stanowisko celowniczego okryte ko- Spruance. Barbey (DE 1088), wg. innych ciele Budesmarine typu Lütjens) i Hisz- pułą z pleksi, tzw. „żabim oczkiem“, któ- źródeł Patterson DE 1061, otrzymał z tego panii, a w Japonii budowano ich kopie po ra chroni go od wpływu zmiennych wa- samego powodu nastawną śrubę napędową otrzymaniu licencji. runków atmosferycznych. Pierwsza wersja typu Baldwin-Lima-Hamilton. W latach Długość całkowita zamkniętej dziobowej armaty Mk 42 wyposażona została w ko- 70-tych XX wieku na wszystkich fregatach i nieopancerzonej wieży artyleryjskiej wraz pułę dla celowniczego zwalczającego cele zmodernizowano urządzenia napędowe, z lufą wynosi 9,64 m, jej szerokość (średni- powietrzne, której jednak nowe wersje już a kotły przystosowano do opalania olejem ca) to 3,81 m, a wysokość 3,89 m. Lufa ar- nie miały. Powodem tego odstępstwa był lekkim, co spowodowało zredukowanie matnia model Mk 18 Mod 0 ma długość bardzo skomplikowany mechanizm łado- obsługi siłowni o połowę. 6,858 m – 54 kalibrów). Wewnętrzną ko- wania pocisków tak, że początkowo armata szulkę działową należy wymienić po odda- bardzo często się zacinała i to mimo istnie- Uzbrojenie niu 2000 strzałów. Armata charakteryzuje nia dwóch niezależnie od siebie mechani- Projekt przewidywał zastosowanie czte- się pionowym zamkiem klinowym i ułoże- zmów. Każdy z nich miał ułożone piętro- rech armat morskich kalibru 127 mm L/54 niu w łożu na małych walcach. Masa wieży, wo dwa magazynki. W górnym znajdowały Mk 42 Mod 9-FMC, montowanych na nisz- bez amunicji, płynu hydraulicznego i obsłu- się 20 pocisków, a w dolnym tyle samo łu- czycielach budowanych w czasie II woj- gi (4 osoby w wieży i 8 w komorze amuni- sek z ładunkami miotającymi. Pociski wraz ny światowej. Wtedy to U.S. Navy zaczę- cyjnej) wynosi 58 580 kg. Wraz z amunicją z ładunkami były transportowane do góry ła zastępować dotychczasowe jednolufowe i ww. płynami jej masa osiąga 63 tony. Wie- dwoma podnośnikami amunicyjnymi: naj- armaty kalibru 127 mm L/38 Mk 12 i Mk ża jest w stanie wykonać pełny obrót 360°, pierw jednym, a po drodze przekazywa- 30 i zdwojone stanowiska Mk 38, nowo- a elewacja luf zmienia się w przedziale od ny był na drugi. Przy armacie pocisk był cześniejszymi mające dłuższe lufy. Arma- -10° do +85°. Prędkość jej obrotu wynosi umieszczany w koszu i wprowadzany na- ta Mk 16 na stanowisku Mk 41 okazała się 40° w ciągu sekundy, prędkość podnoszenia stępnie do komory nabojowej. Teraz kosz być „niewypałem“ technicznym. W lipcu luf jest równa 25° na sekundę. W magazy- był przesuwany do tyłu, aby zwolnić miej- 1944 roku rozpoczęto prace nad projektem nie amunicyjnym „Knoxów” znajdującym sce dla drugiego, który przejmował pustą armaty Mk 18 z półautomatycznym stano- się pod armatą kalibru 127 mm Mk 42 jest łuskę. Mimo zastosowania dwóch, nieza- wiskiem z pojedynczą armatą. Zainstalo- w sumie 600 pocisków. Każdy z nich ma leżnie od siebie pracujących systemów, całe wano ją tym razem, już z zupełnie zauto- masę 31,75 kg, a lufę opuszcza z prędkośćią urządzenie było bardzo skomplikowane matyzowaną Mk 42 (pojedyncze działo), wylotową równą 807 m/s lub tylko 792 m/s i bardzo wrażliwe na uszkodzenia. Stąd te dopiero w 1953 roku na pokładzie nowego w przypadku znacznego już zużycia wspo- początkowe zacinanie się Mk 42, co szcze-

88 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie fregaty typu „Knox” gólnie denerwowało ludzi w czasie ostrze- ić jakim uzbrojeniem dysponuje dany okręt, przeładunkowym znajdowały się w ostat- liwania celów brzegowych podczas wojny a prasą. W obecnych czasach na uzbroje- nim czasie kombinowane pociski ASROC w Wietnamie. Celem poprawienia stopnia niu ostatnich „Knoxów” są jedynie torpe- oraz do ośmiu typu „Harpoon”. Gray (FF niezawodności armat zmniejszono ich szyb- dy Mk 46 mod. 5. W przypadku pocisków 1054) był drugą z kolei jednostką w U.S. kostrzelność z dotychczasowych 40 do 20 typu ASROC przed ich odpaleniem znajdu- Navy mającą na uzbrojeniu seryjnie już strzałów na minutę. Model Mk 42 Mod 9 jące się w ustawieniu piętrowym wyrzutnie produkowaną wersję wyrzutni „Harpo- instalowany na „Knoxach” dzisiaj ucho- są jednocześnie podniesione do góry pod ona”. W międzyczasie, mowa o roku 2013, dzi już za przestarzały. Ich produjcja zo- ustalonym kątem 45°, a następnie odpalone. ostatnie amerykńskie okręty (niszczycie- stała wstrzymana już w połowie lat 70-tych Ich zasięg planowany jest biorąc pod uwagę le typu Spruance) są wycofywane ze służ- XX wieku, a znajdujące się jeszcze na ame- moment odrzucenia silnika napędowego od by będąc uzbrojonymi w wyrzutnie do od- rykańskich okrętach egzemplarze, jak na pocisku rakietowego. Umożliwia to zasto- palania pocisków Mk 16 ASROC, a inne przykład typach Spruance, Ticonderoga sowana elektronika, którą można zaprogra- marynarki wojenne posiadające w służ- i Kidd, wymieniono na armaty kalibru 127 mować na odległość od 810 m do 9100 m, bie niszczyciele tego typu też te urządze- mm Mk 45 z lufami Mk 19. a nawet do 14 000 m. Po odrzuceniu silni- nia jeszcze posiadają. Nowe okręty amery- Zamontowany na jednostkach typu Knox ka, znajdujący się na końcu torpedy spado- kańskie wyposażone są obecnie wyłącznie system Alliant (wcześniej Honeywell) RUR- chron działa jak stabilizator, utrzymując ją w wyrzutnie VLS (silosy), z których pociski -5A ASROC (AntiSubmarine ROCket) był na wyznaczonym kursie i w momencie za- „Harpoon” odpalane są w pozycji pionowej ich główny uzbrojeniem ZOP. Ośmiopo- nurzenia się jej zostaje odłączony. w określonym miksie z ASROC-ami. jemnikowa wyrzutnia Honeywell ASROC Ponowne załadowanie wyrzutni Mk 16 Wewnątrz nadbudówek rufowych za- Mk 16 (lub Mk 112) znajdowała się na po- pociskami, które znajdują się w magazy- instalowano dwie, po każdej stronie jed- kładzie dziobowym między armatą kalibru nie usytuowanym pod pomostem w przed- ną, dwururowe wyrzutnie typu Mk 32, 127 mm, a bryłą pomostu. Stojąc na obro- niej części nadbudówki, następuje automa- z których wystrzeliwane są pociski ZOP towej podstawie była ona w stanie odpalać tycznie. Jest tam umieszczonych w pozycji mod. Mk 46 Mod. 5 Neartip. Ustawio- ważące od 435 kg do 454 kg pociski o dłu- pionowej 16 kolejnych pocisków. Kierowa- no je pod kątem 45° w kierunku dziobu. gości 4,6 m i średnicy 0,324 m. Rozpiętość nie systemem ASROC odbywa się przez Za nimi znajdują się następne magazyny, pocisku rakietowego ze skrzydłami wy- system Mk 114 (dokładniej, patrz poniżej gdzie torpedy są lepiej osłonięte przed wa- nosiła 0,845 m. Pocisk opuszczał wyrzut- w tekście), połączony z sonarem AN/SQS- runkami atmosferycznymi, niż gdyby mia- nię dzięki umieszczonemu w jego kadłubie 26. Z dwóch skrajnych, znajdujących się ły leżeć na pokładzie. Mają one kaliber 324 silnikowi, który pracował na paliwo sta- po lewej stronie pojemników wyrzutni Mk mm, a skonstruowane zostały przez fir- łe. Jego uzbrojeniem była głowica z jedną 112 odpalano zmodyfikowane pociski ra- mę Alliant Techsysems (były Honeywell). z torped ZOP następujących wersji: Mk 44 kietowe mod. General Dynamics Standard Ich długość wynosi 2,59 m, a masa 230 kg, Mod. 1, Mk 46 Mod. 2 lub Mk 46 Mod. 5 ARM. Pierwszym okrętem, na którym je z głowicą o ciężarze 44 kg. Napędzane są Neartip kalibru 324 mm. Względnie bom- testowano był w lutym 1972 roku Trippe// silnikami spalinowymi na paliwo stałe. Ich bę głębinową Mk 17 z możliwą głowicą ato- DE 1075, a następnym od 1974 r. Bowen/FF maksymalna prędkość wynosi 45 węzłów, mową W44. Stacjonującym w Japonii okrę- 1079. Następnie testom poddano pocisk ra- a zasięg waha się od 5,5 km do 11 km, w za- tom lub wchodzącym tam celem złożenia kietowy przeznaczony do zwalczania celów leżności od celu. wizyt kurtuazyjnych nie wolno mieć na morskich typu McDonnell-Douglas RGM- Pierwsze zmodernizowane systemy pokładach broni nuklearnej. Prowadzi- 84 „Harpoon” o zasięgu wynoszącym 124 BPDMS (Basic Point Defence Missile Sys­ ło to z kolei do rozbieżności między mary- km lub 130 km. Testowano je na FF 1064 tem) z pociskami rakietowymi RIM-7 „Sea narką wojenną, która chciała w ogóle zata- Lockwood i FF 1070 Downes. W magazynie Sparrow” montowane były w zmodernizo- Ciekawe zbliżenie wyrzutni ASROC. Fot. Artur D. Baker III wanych wyrzutniach ASROC oraz wyrzut- niach jeszcze starszych, zdwojonych stano- wisk kalibru 76 mm, które wyprodukowała firma Raytheon. Użyte w tym przypadku pociski rakietowe były również napędza- ne silnikiem na paliwo stałe. Ich masa wy- nosiła 227 kg, długość 3,7 m i miały zasięg 18 500 m. Ich ogniem kierował system Mk 115. Ponieważ RIM-7 są naprowadzane tyl- ko półaktywnie, wykorzystano do wysyła- nia ich w kierunku celu za pomocą dwóch anten: jednej przy odpaleniu (Mk 33) i dru- giej dla odbioru (Mk 19) danych celu. BPMD-ów nie zainstalowano natomiast na ostatnich 14 fregatach typu Knox, tj. serii FF 1084 - FF 1097. Między 1982, a 1988 ro- kiem na wszystkich jednostkach tego typu, w miejsce przestarzałych wyrzutni zainsta- lowano nowe typu CIWS-Phalanx. Pierw- sze 31 z pociskami rakietowymi „Sea Spar- row” otrzymały wyrzutnie Mk 25, a pod koniec służby wersję RIM-7G. Downes (FF 1070) został natomiast wyposażony w na-

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 89 Amerykańskie fregaty typu „Knox” towską wyrzutnię Mk 29, która jest w stanie admirał Elmo Zumwalt opowiadał się za sażeniu w przypadku późniejszego mode- odpalać też ulepszoną wersję pocisku RIM- rozwiązaniem problemu pościgu w ramach lu SH-2G „Super Seasprite”), holowanym -7H. Na pozostałych 14 okrętach zamierza- ZOP-u zgodnie, z którym okręty ZOP mia- detektorem wykrywającym anomalie ma- no zainstalować proste i nieskomplikowane ły operować wokół zgromadzonych Task gnetyczne (MAD), typu AN/ASQ-81(V)2 „Chapparale”, od czego później odstąpiono. Force lotniskowca. Dzięki temu powstał na prawym nośniku, a także odłączalne Ustawiony następnie, na tej samej pozy- program LAMPS (Light Airborne Multi­ pojemniki dla boi sonarowych, 15 pasyw- cji, Mk 16 „Phalanx” służy obronie przed -Purpose System), polegający na wyposa- nych (AN/SSQ-41), bądź tyleż aktywnych pociskami przeciwnika i w jego skład żeniu śmigłowca w systemy elektroniczne. (AN/SSQ-47), na prawej burcie kadłuba. wchodzi system Mk 16, lokalna tablica Wybór latającej platformy padł na typ Ka- Śmigłowiec dysponował systemem nawi- kontrolna Mk 339, tablica zdalnej obsługi man SH-2 „Seasprite”, którego prototyp gacyjno-komunikacyjnym AN/ASN-123, M 340 i inne wskaźniki znajdujące się na był jeszcze oblatywany w dniu 2 lipca 1959 co wymogło obecność trzeciego człowie- pomoście, w centrali operacyjnej (CIC). roku, ale znajdował się już na stanie U.S. ka – operatora. Był on odpowiedzialny za System broni Mk 16 General Dynamics- Navy. Na razie zdecydowano się na prowi- obsługę systemu AN/UYS-503, czyli opra- -Pomona Division obejmuje sześciolufową zoryczne rozwiązanie w postaci śmigłowca cowanie danych przekazanych przez boje armatę M61A1 „Vulcan” systemu Gatling, SH-2D-LAMPS (w sumie 20 maszyn, prze- akustyczne. Uzbrojenie główne śmigłow- z obrotowym bębnem z sześcioma lufa- budowanych z ratunkowych HH-2D), któ- ca składało się z dwóch torped ZOP Mk mi kalibru 20 mm L/76. Masa całego urzą- ry był w użyciu od października 1970 roku. 44, bądź Mk 46. Średnica wirnika wyno- dzenia wynosi 5,42 tony; jego szybkostrzel- Pierwsze próby pokladowe z udziałem siła 13,4 m, kadłub maszyny miał długość ność to 3000 strzałów na minutę. Nowsza HH-2D odbyły się na fregacie W. S. Sims 12,3 m, wysokość 4,58 m oraz największą wersja Block 1 Baseline 1 (ta na „Knoxach” (FF 1059), a pierwszy seryjnie wyproduko- masę 5906 kg. Napędzany był 2 turbinami nie weszła do użycia) osiąga szybkostrzel- wany SH-2 zaczął operować od 1972 roku firmy General Electric T58-GE-85 o mocy ność 4500 strzałów na minutę. „Phalanx” z pokładu fregaty Harold F. Holt (FF 1074). 1006 kW (1350 KM) każda, co umożli- jest w stanie samodzielnie odkryć cel z od- Dostawa ulepszonej wersji, SH-2F LAMPS wiało osiągnięcie maksymalnej prędkości ległości 5,6 km i uchwycić go z 4,3 km. Mk I (w sumie 88 maszyn przebudowanych 241 km/h. Prędkość przelotowa wynosi- Ogień otwierany jest automatycznie z od- ze starszych wariantów), zaczęła się od ła 222 km/h, a zasięg około 660 km. Spo- ległości 1852 m – jednej mili morskiej. Naj- maja 1973 roku. Miały one mocniejsze sil- śród 46 tylko dwie fregaty: Patterson (FF lepszą skuteczność osiąga się z dystansu niki, nowy wirnik, wzmocnione podwozie 1061) i Downes (FF 1070) nigdy nie miały 460 m. Lockwood (FF 1064) był pierwszym, i ulepszone czujniki. Pierwsze 20 maszyn na swych pokładach śmigłowca LAMPS. na którym przetestowano „Phalanxa”. dostarczono od 1982 roku w tym samym standardzie, a jeszcze w 1981 roku złożono Wyposażenie elektroniczne Śmigłowiec zamówienie na wyprodukowanie nowych Pod topem masztu znajdowała się an- Po zrezygnowaniu z bezzałogowych 20 śmigłowców typu SH-2F. Jednostki typu tena radaru obserwacji morskiej Raythe- dronów (DASH-Program) zaistniała pil- Knox dysponowały po jednym śmigłowcu, on AN/SPS-10 lub Norden AN/SPS-67, nad na konieczność zastąpienia „komponentu który mógł operować w odległości około 50 nią umiejscowiono LAMPS-Data-Link. lotniczego“ na mniejszych okrętach ame- mil morskich lub samodzielnie przez jedną Urządzenie Raytheon-Selenia-AN/SPS-10 rykańskich (szczególnie dotyczyło to fre- godzinę lotu. pracowało w paśmie C – zakres fali między gat) śmigłowcami z „żywymi“ pilotami. Na Śmigłowiec SH-2F dysponował, m.in. 3,75 i 7,5 cm i w latach 70-tych XX wieku przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku radarem poszukiwawczym typu Canadian uchodziło za najbardziej godny zaufania ówczesny Chief of Naval Operations (CNO) Marconi LN 66 HP (znalazł się na wypo- radar obserwacyjny jednostek U.S. Navy. Pharris na Łabie, 18 marca 1991 roku. Widoczne zabudowane działko „Vulcan/Phalanx” kal. 20 mm na rufie. Fot. © Hartmut Ehlers

90 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Badger w lipcu 1984 roku. Widoczne wszystkie modyfikacje z tego okresu (podwyższony dziub, listwa kadłuba), wyposażenie elektoniczne, itp., na lądowisku śmigłowiec Kaman „Seasprite”. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa W trakcie modernizacji dotychczasowy ra- mod. Standard-ARM, a później w wariant ny AN/SQS-18 firmy EDO. Te, które mia- dar AN/SPS-10 został zastąpiony nowocze- Mod. 20 z przelicznikiem Mk 160 Mod. 3. ły sonary SQS-35, otrzymały tylko te kilka śniejszym Norden-AN/SPS-67 korzysta- Ogień okrętów uzbrojonych w rakiety typu elementów urządzenia SQR-18, które na- jącym z tej samej anteny, ale pracującym okręt-okręt „Harpoon” kierowany był pa- stępnie zostały połączone z posiadanymi już w paśmie G. Na przedniej bocznej stro- nelami podsystemu AN/SWG-1A(V). Nie- komponentami SQS-35. Okręty bez ­VDS-u nie „macka“ znajdowała się antena radaru które jednostki wyposażono w optoelek- wyposażono natomiast w specjalną wer- obserwacji powietrznej typu Norden AN/ troniczny system NMMS (Naval Mast sję SQR-18. Urządzenie AN/SQR-18 zo- SPS-40B, pracującego w paśmie E/F. Po- Mounted Sight), morską wersję systemu stało skonstruowane z myślą zastąpienia czątkowo producentem tego urządzenia MMS dla rozpoznawania mniejszych ce- starszego AN/SQR-17A. Najpierw przete- była firma Lockheed Electronics, ale ulep- lów takich jak atakujące ścigacze czy nisko stowano je na Moinester (FF 1097), a póź- szona wersja Nordena obejmowała również lecące obiekty. niej wszystkie okręty z urządzeniami VDS system rozpoznawczy swój-obcy (IFF), cy- Fregata Barbey (FF 1088) czasowo miała wyposażono w standardowe systemy AN/ frowy wskaźnik celów ruchomych syste- na dachu hangaru dużych rozmiarów ko- SQR-a 18A(V)1. Inaczej niż na siedmiu fre- mu MTI, automatyczny wskaźnik celu itp. pułę, pod którą znajdowała się antena nie- gatach bez VDS-a dysponujących warian- Do nawigacji służyło urządzenie radaro- ustalonego do dzisiaj typu. Być może była tem AN/SQR-18A(V)2. we wraz z anteną typu Canadian-Marconi to eksperymentalna antena komunikacji Wszystkie urządzenia sonarowe połą- AN/LN-66, znajdujące się nad pomostem. satelitarnej, a samo urządzenie znajdowa- czone były z systemem Mk 114, który kie- Ogniem artylerii okrętowej kierował ło się we wnętrzu kopuły. rował systemem ASROC, kierując po- system radiolokacyjny Mk-68 typu We- Naważniejszym komponentem patro- ścigiem za okrętami podwodnymi. Ten stern Electric AN/SPG-53A, AN/SPG-53D li ZOP był sonar typu EDO/General Elec- system analogowy został wprowadzony lub AN/SPG-53F, pracujący w paśmie X tric AN/SQS-26CX do bierno-aktyw- we wczesnych latach 60-tych XX wieku (długość fali 2,5-3,75 cm). Na pięciu jed- nej penetracji głębin, pracujący na niskich i zastąpił zawodny, cyfrowy (!) system Mk nostkach zainstalowano jego wariant AN/ częstotliwościach. Znajdował się on we 111. Okręty od DE 1052 do DE 1061 zosta- SPG-53D dla odpalania naddźwiękowych wspomnianym już wyobleniu dziobowe- ły wyposażone w wariant Mk 114 Mod. 14, pocisków rakietowych typu okręt-okręt go sonaru będąc w późnych latach 50-tych a późniejsze w nowszy Mod. 16. mod. Standard ARM. System kierowania i 60-tych XX wieku uważanym za dosko- W trakcie modernizaji przeprowa- ogniem Mk 68 z urządzeniem korygują- nałe urządzenie. W późniejszym okresie dzonej w latach 80-tych XX wieku frega- cym (GFCS = Gunfire Control System) słu- korzystano z lepszego systemu AN/SQS-53 tom typu Knox zainstalowano, specjalnie żył głównie do kierowania ogniem armaty z nowoczesnymi komponentami elektroni- dla nich opracowany system dowodzenia Mk 42. Składał się on ze stacji kierowania ki, ale sposób jego pracy nie zmienił się. EDO FFIST (Fast Frigate Integrated Ship­ (stereoskopowy dalmierz o bazie 3,35 m) Na rufach większości fregat typu Knox board Tactical System). Był to uproszczony oraz elektroniczno-elektromagnetycznego umieszczano opuszczane na dużą głębo- wariant systemu NTDS, często opisywa- przelicznika artyleryjskiego Mk 47 Mod. kość sonary (VDS), typu EDO AN/SQS- ny jako „system bojowy biedaków” („Poor 10. Na innych jednostkach do poprzed- 35, nad którym prace rozwojowe zaczęto man´s Combat System”). Obejmował on nio wymienionego podłączono dodatkowo w 1966 roku. Sonar ten zaczęto instalować miniaturową siatkę z czterech połączonych przelicznik Mk 116, co jednak nie miało dodatkowo i jednocześnie wraz z wprowa- ze sobą komputerów stacjonarnych. Pierw- miejsca w przypadku jednostek typu Knox. dzeniem do użytku śmigłowca LAMPS. szy z nich służył jako terminal dla syste- Przechodzono na nich przeważnie na Mk Nie dotyczyło to jednak wszystkich jed- mu komunikacyjnego Link 11 (później za- 68 Mod. 11 lub Mod. 14 (z dodatkowym nostek typu Knox, ale tylko 35 z ogólnej stąpionym systemem Link 14), drugi służył przelicznikiem artyleryjskim Mk 151 Mod. liczby 66 fregat (FF 1052, 1056, 1063-1071, przetwarzaniu danych, trzeci łączył z so- 1 albo Mk 154 Mod. 9), o ile okręty były 1073-1076 oraz 1078-1097). Wszystkie fre- narami SQS-26CX i SQR-18, a czwarty ob- uzbrojone w kierowane pociski rakietowe gaty otrzymały natomiast sonar holowa- liczał elementy celu, choć samo uzbroje-

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 91 Amerykańskie fregaty typu „Knox”

Tabela nr 4: losy jednostek typu „Knox”. Losy fregat typu „Knox”, stan w kwietniu 2013 r. Nazwa i oznaczenie Wycofany ze służby Przekazany Nowa nazwa, los Knox (FF 1052) 14.02.1992 r. MARAD zatopiony jako okręt-cel, 07.08.2007 r. Roark (FF 1053) 14.12.1991 r. MARAD złomowany 2004/05 Gray (FF 1054) 29.06.1991 r. MARAD złomowany w 2001 r. Hepburn (FF 1055) 20.12.1991 r. MARAD zatopiony jako okręt-cel 04.06.2002 r. Connole (FF 1056) 30.08.1992 r. Grecja * 30.08.1992. Epiros (F 456), wycofany ze służby w 2002 r. Rathburne (FF 1057) 14.02.1992 r. MARAD zatopiony jako okręt-cel 05.07.2002 r. Meyerkord (FF 1058) 14.12.1991 r. MARAD złomowany 2001/02 W. S. Sims (FF 1059) 06.09.1991 r. MARAD Turcja 1999 r., przeznaczony jako rezerwuar części zamiennych Lang (FF 1060) 12.12.1991 r. MARAD złomowany 2001/02 Patterson (FF 1061) 30.09.1991 r. MARAD złomowany 1999/2000 Whipple (FF 1062) 14.02.1991 r. Meksyk *** Almirante Francisco Xavier Mina (F 214)** Reasoner (FF 1063) 28.08.1993 r. Turcja Kocatepe (F252), wycofany ze służby w 2002 r. Lockwood (FF 1064) 27.09.1993 r. MARAD złomowany 2000 Stein (FF 1065) 19.03.1992 r. Meksyk*** 1998, Ignacio Allende (F 211)** Marvin Shields (FF 1066) 02.07.1992 r. Meksyk *** 1998, Mariano Abasolo (F 212)** Francis Hammond (FF 1067) 02.07.1992 r. MARAD złomowany od 31.03.2003 r. Vreeland (FF 1068) 30.06.1992 r. Grecja* Makedonia (F 458), wycofany ze służby 1.1999 r. Bagley (FF 1069) 26.09.1991 r. MARAD złomowany 19.09.00 Downes (FF 1070) 05.06.1992 r. MARAD zatopiony jako okręt cel, 15.08.2003 r. Badger (FF 1071) 20.12.1991 MARAD zatopiony jako okręt-cel, 22.7.1998 r. Blakely (FF 1072) 15.11.1991 r. MARAD złomowany od, 30.09.2000 r. Robert E. Peary (FF 1073) 07.08.1992 r. Tajwan* 02.07.1993, Chin Yang (932)** Harold E. Holt (FF 1074) 02.07.1992 r. MARAD zatopiony jako okręt-cel, 10.7.2002 r. Trippe (FF 1075) 30.07.1992 r. Grecja* Thraki (F 457), wycofany ze służby 2001 r. Fanning (FF 1076) 31.07.1993 r. Turcja* 09.1993, Adatepe (F 251), wycofany ze służby w 2000 r. Ouellet (FF 1077) 03.08.1993 r. Tajlandia* 27.01.1996 Phuttaloetla Naphalai (462)** Joseph Hewes (FFT 1078) 30.06.1994 r. Tajwan* 30.06.1994, Lan Yang (935)** Bowen (FFT 1079) 30.06.1994 r. Turcja* 03.06.1994, Akdeniz (F 257), wycofany ze służby w 2001 r. Paul (FF 1080) 14.08.1992 r. Turcja FY98, przeznaczony jako rezerwuar części zamiennych 9.1.2000 r. Aylwin (FF 1081) 15.05.1992 r. Tajwan*** 97/98, Ning Yang (938)** Elmer Montgomery (FF 1082) 30.06.1993 r. Turcja**** przeznaczony jako rezerwuar części zamiennych 13.12.1993 r. Cook (FF 1083) 30.04.1992 r. Tajwan* 03.03.1994, Hae Yang (936)** McCandless (FFT 1084) 06.05.1994 r. Turcja* Trakya (F 254), wycofany ze służby w 2003 r. Donald B. Beary (FFT 1085) 20.05.1994 r. Turcja* Karadeniz (F 255), wycofany ze służby w 2006 r. Brewton (FF 1086) 02.07.1992 r. Tajwan* Fong Yang (933)** Kirk (FF 1087) 06.08.1993 r. Tajwan* Feng Yang (934)** Barbey (FF 1088) 20.03.1992 r. Tajwan* Hwai Yang (937)** Jesse L. Brown (FFT 1089) 27.07.1994 r. Egipt* Damyat (F 961)** Ainsworth (FFT 1090) 27.05.1994 r. Turcja* Ege (F 256), wycofany ze służby w 2005 r. , eksponat muzealny Miller (FF 1091) 15.10.1991 r. Turcja* FY97 przeznaczony jako rezerwuar części zmiennych, okręt-cel, 06.2001 Thomas C Hart (FF 1092) 30.08.1993 r. Turcja* Zafer (F 253)** Capodanno (FF 1093) 30.07.1993 r. Turcja* 12.09.1993, Muavenet (F 250), wycofany ze służby 2007 r. Pharris (FF 1094) 15.04.1992 r. Meksyk*** 1997/98, Guadalupe Victoria (F 213)** Truett (FFT 1095) 31.07.1994 r. Tajlandia* 30.07.1994, Phuttayotfa Chulalok (461)** Valdez (FF 1096) 16.12.1991 Tajwan*** FY97, Yi Yang (939)** Moinester (FFT 1097) 28.06.1994 Egipt* 01.10.1994, Rasheed (F 966)** * wypożyczony, ** w 2013 r. jeszcze istniał, *** sprzedany, **** „Grant Aid”, FY = rok finansowy, MARAD = US Maritime Administration – cywilny urząd ds. żeglugi morskiej, zajmujący się również jednostkami przekazanymi do floty rezerwowej. nie było aktywowane przez system Mk 114. Elektroniczny system walki Raythe- rów strony przeciwnej, także zbliżających System FFIST został po raz pierwszy zain- on AN(SLQ-32(V)2 łączył ze sobą funkcję się obiektów powietrznych. Pierwotnie fre- stalowany na fregacie Harold E. Holt (FF wsparcia elektronicznego (ESM) i przeciw- gaty dysponowały starszym typem WLR-6, 1074), co miało miejsce w połowie lat 80- działania (ECM) służąc analizie zagrożenia a nowy system (wg niektórych źródeł był to tych XX wieku. radarowego oraz zakłócaniu pracy rada- najpierw wariant urządzenia SLQ-32(V)1

92 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Blakely w okresie służby na Morzu Śródziemnym. Okręt posiada już wyrzutnię rakiet „Sea Sparrow” za lądowiskiem śmigłowca, na pawęży rufowej widoczne osłony sonaru holowanego. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa zamówiony dla fregat typu Knox w 1978 System typu T-Mk 6 Fanfare, zwany oraz urządzenie typu „swój-obcy“ AN/ roku) połączony był z systemem Hycor Mk też Frequency Engineering Laboratories UPX-12 oraz anteny komunikacji sateli- 36 SRBOC Mod. 1 (Super Rapid-Blooming­ (wcześniej Aerojet Co.) NN/SLQ-25 „Ni- tarnej AN/OE-82 umieszczone na dzio- -Chaff). Za pośrednictwem konsol Mk 146 xie” (holowany system zakłócania ataku bowej nadbudówce i na lewej stronie han- i Mk 158 regulowane było odpalenie po- torpedowego wroga) służy do namierza- garu. Na najnowszych jednostkego tego cisków na podczerwień – tzw. „przynę- nia i rozpoznawania pracy wrogich senso- typu, od FF 1078 do FF 1097 zainstalo- ty” oraz kaset z paskami folii aluminiowej rów oraz użytych przez niego torped oraz wano system obliczeniowy TEAM (SM- na odległość od 1000 do 4500 m dla zakłó- do zakłócania pracy ich sensorów. Celem 5), który kontroluje wszystkie własne ob- cenia pracy radarów przeciwnika. Kase- redukcji emisji szumów własnego kadłu- liczenia. ty i inne środki zakłócające wystrzeliwane ba i zapobieganiu zjawiska kawitacji wła- (ciąg dalszy nastąpi) były przez dwa sześciolufowe wyrzutni- snej śruby napędowej zainstalowany zo- ki taśm (dipoli zakłócających) kalibru 130 stał system Prairie Masker. Wyposażenie Tłumaczenie z języka niemieckiego mm – Mk 137 Mod. 1. W powszechnym elektroniczne uzupełnia radiolokacyjny Michał Jarczyk użyciu jest sześć typów „celów pozornych“ system nawigacyjny TACAN AN/SRN-15

Z głębokim żalem i smutkiem zawiadamiamy, iż na wieczną wachtę odszedł kmdr rez. dr hab. Bogdan Zalewski, dłu­ goletni wykładowca Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej i Akademii Marynarki Wojennej, wychowawcy wielu pokoleń podchorążych i studentów cywilnych. Współpracownik redakcji i autor wielu artykułów dotyczących polskiej Marynarki Wojennej publikowanych w „Okrętach Wojennych”. Ostatnim materiałem, nad którym pracował był artykuł na temat pla­ nów mobilizacyjnych polskiej floty w okresie Układu Warszawskiego. Niestety nie zdążył. Bogdan Zalewski urodził się 10 maja 1954 roku w Mławie. Karierę wojskową rozpoczął w 1973 roku jako podchorąży Wyż­ szej Oficerskiej Szkoły Wojsk Pancernych w Poznaniu. Równolegle studiował na drugim fakultecie historię na Uniwersytecie Poznańskim. Po ukończeniu szkoły oficerskiej w 1977 roku został skierowany do Centrum Szkolenia Specjalistów Marynar­ ki Wojennej w Ustce. Początkowo dowodził plutonem szkolnym elewów, następnie był zastępcą i dowódcą kompanii szkol­ nej. W 1982 roku objął stanowisko zastępcy dowódcy kursu elektromechanicznego. Od marca 1984 roku w Wyższej Szkole Marynarki Wojennej w Gdyni w stopniu kapitana został starszym wykładowcą. W ramach podnoszenia kwalifikacji zawodo­ wych rozpoczął studia doktoranckie w Wojskowej Akademii Politycznej w Warszawie zakończone w 1988 roku obroną dy­ sertacji doktorskiej. Uzyskanie stopnia naukowego doktora umożliwiło mu objęcie funkcji kierownika Katedry Nauk Humani­ stycznych na Wydziale Nawigacji i Uzbrojenia Okrętowego Akademii Marynarki Wojennej. W tym czasie mianowany został do stopnia komandora. Kolejnym etapem w jego karierze naukowej była rozprawa habilitacyjna, złożona i obroniona w 2000 roku na Uniwersytecie Gdańskim. W 2002 r. został wyznaczony na stanowisko dyrektora Instytutu Nauk Społecznych AMW. Zawodową służbę wojskową zakończył z dniem 18 stycznia 2004 roku. Pracę naukowo-dydak­ tyczną kontynuował następnie już w charakterze pracownika cywilnego w Akademii Marynarki Wojennej oraz w Akademii Pomorskiej w Słupsku, w której powierzono mu obowiązki kierownika Katedry Historii Wojskowości. Profesor nadzwyczajny Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej oraz Wyższej Szko­ ły Bezpieczeństwa Poznaniu. Profesor nadzwyczajny Gdańskiej Szkoły Wyższej oraz jej Rektor. Był wychowawcą i mentorem wielu marynarzy, podchorą­ żych i studentów. Autor ponad 200 książek, monografii, opracowań i artykułów naukowych oraz popularyzujących wiedzę o Marynarce Wojennej. Członek Stowarzyszenia Oficerów Marynarki Wojennej i władz Stowarzyszenia Historyków Wojskowości. Kmdr rez. dr hab. Bogdan Zalewski był wielokrotnie wy­ różniany za wybitne osiągnięcia i zasługi na swojej drodze służbowej najwyższymi odznaczeniami państwowymi oraz resortowymi m.in. Złotym Krzyżem Zasługi, Złotym Medalem Za Zasługi Dla Obronności Kraju oraz Srebrnym Medalem Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny. Bogdan Zalewski zmarł po ciężkiej cho­ robie 10 grudnia 2013 r., został pochowany z honorami w dniu 14 grudnia 2013 r. na Cmentarzu Marynarki Wojennej w Gdyni-Oksywiu. Wojciech Mazurek

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 93 Wojciech Mazurek Hopior w początkach swojej służby. Tekst Fot. zbiory Siergieja Patjanina

Średnie okręty transportowo-desantowe projektu 572 „Irgiz”

W latach II wojny światowej uczest- downictwie trendy dla tego typu jedno- okrętu wojennego. Większość ze zbudowa- niczące w niej państwa prowadziły licz- stek utrzymywały się przez co najmniej nych 75 okrętów po kilkuletniej zaledwie ne morskie operacje desantowe. Począt- dwie-trzy następne dekady. Wadą wytwa- służbie pod banderą Wojenno-Morsko- kowo poza japońską Cesarską Marynarką rzanych wówczas licznie mniejszych jed- go Fłota ostatecznie trafiło do dwóch mor- Wojenną siły morskie większości państw nostek desantowych była ich dość niska ja- skich resortów ZSRR. nie dysponowały klasycznymi środka- kość, która wynikała z zastosowaniu przy W połowie lat 50. w dowództwie ra- mi desantowymi1. Prace nad konstrukcja- ich budowie gorszych jakościowo materia- dzieckiej floty zapadła decyzja dostosowa- mi przeznaczonymi do wysadzenia wojsk łów. Stąd już kilkanaście lat po wojnie jed- nia do potrzeb wojskowych udanego trans- na nieprzystosowany, nieumocniony tech- nostki te masowo wycofywano z linii prze- portowca proj. 568. Zadanie projektowe nicznie brzeg prowadzone były w USA suwając je do grupy taboru pomocniczego, otrzymało Centralne Biuro Konstrukcyj- i Wlk. Brytanii oraz we Włoszech i dość odsprzedając lub złomując. Powstałą lukę ne CBK-50. Zespołem inżynierów majach szybko z uwagi na wzrost znaczenia desan- wypełnić miały nowe jednostki. opracować nowy okręt kierował mający tów w globalnym konflikcie, stały się prio- Pierwsze powojenne konstrukcje pod doświadczenie w projektowaniu tego typu rytetowe. Początkowe mocno odczuwal- względem przyjętych rozwiązań technicz- jednostek inż. E.S. Tołockij. W pracach ne braki tego rodzaju sprzętu w składzie nych nawiązywały wprost do starszych z ramienia floty uczestniczył kmdr por. sił morskich zostały dość szybko nadrobio- wojennych typów. D.P. Wołodczenko. Budowę pierwszej jed- ne przede wszystkim z uwagi na dość pro- W ZSRR pierwszymi jednostkami, które nostki (Irgiz) rozpoczęto w marcu 1957 r. ste konstrukcje i co z tym związane, nie- miały zastąpić głównie poniemieckie pro- i w nieco ponad rok (31.5.1958 r.) podnie- skomplikowany proces technologiczny jaki my desantowe MFP oraz amerykańskie siono na niej banderę. Cała seria 7 jedno- musiały wdrożyć stocznie. Do końca dzia- barki dostarczone radzieckiej flocie w ra- stek powstała do końca 1959 r. w Stoczni nr łań wojennych zbudowano kilkanaście ty- mach umowy lend-lease, stały się zaprojek- sięcy różnych środków desantowych i de- towane jako małe okręty desantowe (małyj 1. Środki desantowe - Jednostki pływające specjal- santowo-przeprawowych od olbrzymich desantnyj korabl – MDK) jednostki proj. nie budowane lub przystosowane do przewożenia i wy- sadzania desantów morskich. Zależnie od przeznacze- oceanicznych transportowców o wypor- 450 i 450Bis a następnie proj. 106. Pierwsze nia ś.d. dzielą się na: okręty desantowe, kutry desanto- ności kilkunastu tysięcy ton po małe ku- z jednostek powstawały na zamówieni Mi- we, amfibie, barki desantowe. Środkami przewożącymi try desantowe przeznaczone do przerzu- nisterstwa Gospodarki Morskiej a ich pod- desant do rejonów desantowania mogą być również inne jednostki pływające, poduszkowce, śmigłowce lub czoł- tu na brzeg rzutów szturmowych desantu. stawowym przeznaczeniem była służba za- gi pływające. Szerzej Operacyjno­taktyczny leksykon mor­ Wyznaczone wówczas w światowym bu- równo jako drobnicowca jak i desantowego ski. Tom II, pod red. H Sołkiewicza, Gdynia 2012, s. 295.

94 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Średnie okręty transportowo-desantowe projektu 572 „Irgiz”

Numer Położenie Podniesienie Przydział Nazwa Spisanie budowy stępki bandery (pierwszy) Igriz Nr 01 13.03.1957 31.05.1958 b/d Flota Czarnomorska 2008 Hopior Nr 02 20.11.1957 30.09.1958 Flota Północna zatopiony jako okręt-cel Iliet Nr 03 12.03.1958 26.12.1958 b/d Flota Czarnomorska

Wołogda Nr 04 8.05.1958 31.12.1958 1.09.1995* Flota Oceanu Spokojnego

Araks Nr 05 15.06.1958 30.06.1959 30.06.1993 Flota Bałtycka 5.12.1995 Bureja Nr 06 4.11.1958 30.09.1959 Flota Oceanu Spokojnego zatonęła Bira Nr 07 20.11.1958 28.12.1959 b/d Flota Czarnomorska

* po spisaniu ze stanu floty użytkowana w charakterze drobnicowca

872 w Żowtniewie koło Nikołajewa (obec- nia ładunkowa okrętu wynosiła 180 me- 48 wojskowych a przewodzony desant li- nie Ukraina). Po zidentyfikowaniu jedno- trów kwadratowych. Konstrukcja ka- czył 50 żołnierzy autonomiczność pływa- stek przez służby rozpoznawcze NATO, dłuba umożliwiała załadunek 4 czołgów nia wynosiła 10 dób. Przy podjęciu mak- w kodowej nazwie jaką otrzymywał każdy ciężkich typu IS-2 lub T-10 albo 5 śred- symalnej liczby 225 żołnierzy spadała ona rodzaj sprzętu wojskowego figurowały one nich wozów T-34, T-54, T-55 lub T-62. Ist- jedynie do 2 dób. Załadunek desantu od- jako „MP-6”. Okręt miał wyporność netto niała też możliwość przyjęcia innego typu bywał się poprzez umieszczone na dziobie 1247 ton, standardową 1400 ton oraz pełną sprzętu pancernego. Ograniczeniem była wrota dwuskrzydłowe otwierane na ze- 2033 ton. Wymiar jednostki: długość mak- jednak skrajnia pozioma uniemożliwiają- wnątrz oraz opuszczaną rampę. symalna 75,4 metra, na KLW 70 metrów. ca załadunek czołgów lub innych pojaz- Pomieszczenia desantu znajdowały się Szerokość 11,7 metra, na KLW 11,7 metra. dów bojowych o szerokości powyżej 2,5 pod ładownią oraz w kabinach rozmiesz- Przy pełnym obciążeniu zanurzenie mak- metra. W innym z wariantów załadow- czonych po obu burtach okrętu i zaopa- symalne jednostki wynosiło 3,96 metra. czych okręt mógł podjąć 225 żołnierzy trzone były w miejsca leżące umożliwiające desantu wraz z pełnym wyposażeniem. wypoczynek zaokrętowanym żołnierzom. Załoga i pojemność desantowa Okręty projektowano i przyjęto do służ- Dodatkowo okręty dysponowały sześcio- Załogę okrętu etatowo stanowiło 5 ofi- by jako czołgowe pod oznaczeniem TDK ma 2,5-tonowymi dźwigami. cerów oraz 43 podoficerów i marynarzy - ros. Tankodesantnyj Korabl. Zapasy pa- Jednostkę napędową stanowiły dwa zasadniczej służby wojskowej. Jednost- liwa, wody i żywności zapewniały 15 do- silniki 8DR30/50-3 o mocy 800 koni me- ka miała główny pokład ładunkowy o wy- bową autonomiczność pływania, jednak chanicznych każdy oraz pomocniczy 3DR miarach – długość 36 metrów, szerokość przy przewozie desantu była ona mniejsza. o mocy 100 kilowatów. Uzyskiwano mak- 5 metrów, wysokość 4 metry. Powierzch- Przy założeniu, ze załoga etatowa liczyła symalną prędkość 12, 2 węzła. Zasięg okrę- Bira jako okręt transportowy otrzymał nowe biało-czarne malowanie. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 95 Tekst

Bureja w Władywostoku, wrzesień 1989 roku. Uwagę zwraca nowy dźwig 10-tonowy na śródokręciu. Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego tu wynosił 2000 mil morskich przy pręd- Służba jednostek Okrętów Desantowych2 Floty Bałtyckiej ze kości ekonomicznej 11 węzłów. W oparciu o dostępną literaturę rosyj- zmienionym w trakcie użytkowania ozna- Uzbrojenie jednostki miały stanowić ską oraz witryny internetowe trudno po- czaniem z TDK-5 na SDK-53. Jednak w la- jedno podwójne działo kalibru 57 mm wiedzieć coś więcej o jednostkach „Irgiz” tach 70. wraz z napływem kolejnych nowo- typu ZIF-31B lub poczwórne 45 mm SM- (Иргиз) poza zasadniczymi kwestiami. Je- cześniejszych okrętów, jednostkę włączono 20-ZIF oraz dodatkowo po dwie morskie dyny pewnik, to szybkie przeklasyfikowa- do zespołu środków pomocniczych FB. podwójne armaty przeciwlotnicze 25 mm nie 6 jednostek do zadań innych niż desan- Jednostki, które przeklasyfikowano do 2M-3M. Stanowiska dział ZIF-31B lub za- towe, które leżały u podstaw projektu. Po celów innych niż desantowe uległy prze- miennie SM-20-ZIF miały zostać zainsta- wejściu do służby polskich okrętów desan- budowie, dostosowującej je do nowych za- lowane na podwyższonej platformie nad towych proj. 770, jednostki proj. 572 wyco- dań. Dziobowe urządzenia załadowcze częścią dziobową w osi okrętu. Natomiast fano z dywizjonów eksploatujących środ- zostały wyłączone i we wszystkich jednost- działa 2M-3M planowano rozmieścić po ki desantowe. Najdłużej eksploatowanym kach, poza Hopiorem (Хопёр), wrota za- obu stronach nadbudówki w połowie jej zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem de- spawano lub całkowicie przebudowano wysokości. santowym, był Araks (Аракс) z 71. Brygady dziobnice okrętów.

Igriz w Bałtijsku, 23 lipca 2009 roku, jednostka nadal w dobrym stanie technicznym. Fot. © Hartmut Ehlers pod naszym patronatem

96 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Bira w Rybnoj Gawanii Bałtijska, 27 lipca 2008 roku. Fot. © Hartmut Ehlers

W ramach nowych zadań okręty Bure­ instalowany został rakietowy system prze- jenno­Morskogo Fłota SSSR i wozmożnyj oblik Fłota ja (Бурея) i Hopior zostały przebudowa- ciwokrętowy P-35 z pociskami SU-35 Rosji, Sankt-Petersburg 1996. ne do transportowania rakiet balistycz- „Binom”. Po wieloletniej służbie w skła- Istoria otieczestwiennogo sudostrojenija w piaci to­ nych typu R-214. Pierwsza z jednostek dzie Floty Północnej Hopior został w la- mach. Tom V. Sudostrojeniej w poslewoejnnyj period otrzymała w 1968 r. nową jednostkę napę- tach 2000. przeklasyfikowany na okręt 1946­1991 gg. Pod red. I. D. Spaskogo, Sankt-Peters- dową w postaci dwóch 800 konnych Die- cel i podczas jednych ze strzelań mor- burg, 1996. sli typu 8 DR30/50-3-2. Dodatkowo oba skich w 2008 r. zatopiony. Burieja zatonęła okręty wyposażono w 10-tonowe dźwigi 5.12.1995 r. Natomiast podporządkowana zainstalowane na śródokręciu, dostosowu- Flocie Pacyfiku Wołogda (Вологда) zosta- 2. Początkowo z chwilą sformowania w pod koniec jąc je tym samym do innego pomocnicze- ła spisana 1.9.1995 r. lat 50. brygada z Bałtijska figurowała jako 35. BOD. go typu działań. 3. SDK – Srednij desantnyj korabl (średni okręt de- Kolejna z jednostek Iliet (Илеть) prze- Bibliografia santowy). 4. System rakietowy R-21 stanowił uzbrojenie pod- mianowana została w 1959 r. na okręt W.P. Kuzin, W.I. Nikolskij, Wojenno­Morskoj Fłot wodnych okrętów nuklearnych. 5 doświadczalny OS­15 , na którym za- SSSR 1945­1991. Istoria sozdania poslewojennogo Wo­ 5. OS – Opytnoje sudo (jednostka doświadczalna). pOd nAszym pATrOnATEm

JAROSŁAW JASTRZĘBSKI Wydawnictwo ATTYKA, Warszawa 2014 Oprawa twarda ars Midway Format 160x220 belli Strony 580 ISBN 978-83-89487-26-1

Bitwa o Midway uznawana jest powszechnie za przełomowy moment w wojnie na Pacyfiku. Japończykom nie udało się osiągnąć żadnego z dwóch celów operacyjnych, jakie postawili sobie decydując się na doprowadzenie do konfrontacji z flotą amerykańską. Nie zdołali zniszczyć lotni­ skowców U.S. Navy, nie udało im się też opanować atoli Midway i Kure. Amerykanie, których cele operacyjne były dokładną odwrotnością japońskich, oba osiągnęli. Zniszczyli trzon floty lotniskow­ ców Japońskiej Marynarki Wojennej i nie dopuścili do utraty ważnego przyczółka na Hawajach. Bitwa o Midway stała się również czymś w rodzaju koronacji lotniskowców na nowych władców oceanów. Gdy japoński odwrót stał się faktem, 7 ich okrętów liniowych, w eskorcie kilkunastu krą­ żowników i kilkudziesięciu niszczycieli, uchodziło przed 2 lotniskowcami wroga! Doprawdy trud­ no o bardziej wyrazisty i symboliczny obraz. Wynik bitwy odebrał Japonii inicjatywę strategiczną, o czym jednak zdecydowała przede wszystkim postawa Amerykanów, którzy nie pozwolili prze­ ciwnikowi otrząsnąć się po poniesionej klęsce i podjęli wyprzedzające działania ofensywne, ude­ rzając w sierpniu 1942 roku na Guadalcanal. Z perspektywyISBN 978-83-89487-26-1 czasuKsiążka możemy pod patronatem czasopism więc uznać 6 czerwca 1942 roku za symboliczną datę przełomu w wojnie na Pacyfiku, której ostateczną konsekwencją Wydawnictwo ATTYKA ars była bezwarunkowa kapitulacja Japonii 2 września9 788389 1945 487261 roku. Zanim do tego jednak doszło, Ocean belli Spokojny i jego wyspy spłynęły jeszcze potokami krwi wojskowych i cywilów obu stron.

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 97 Hartmut Ehlers (Niemcy) Holownik ratowniczy S-703 projektu W­99. Tekst Fot. Sahil Mühafizəsi

część IV Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu

Pozostałe okręty i jednostki się na stanie młodej floty; istniały rzeko- R­23: nr stoczniowy 433 stoczni le- Poniżej zaprezentowane zostaną, jak to mo plany jego reaktywowania, lecz decy- ningradzkiej Nr 5. Oddany do służby już wcześniej zasygnalizowano, te okręty zja wypadła na korzyść Qusara. SKR­87 10.1.1964 r. dla Floty Bałtyckiej, w niezna- i jednostki, które wprawdzie zostały odda- wykorzystano jako rezerwuar części za- nym terminie przerzucony w skład Flotyl- ne do służby, ale ich numery burtowe nie miennych do połowy 1995 r., a następnie li Kaspijskiej. 19.3.1992 r. z nr burtowym wydają się być pewne, lub niemożliwe już pocięto go na złom w Zatoce Południowej 904. Wycofany ze służby i odstawiony „na do odtworzenia oraz tych przejętych od ro- Bibi-Heybat. sznurek“ w Baku. syjskiej Flotylli Kaspijskiej, które nigdy nie Choć ze służby wycofano stare kutry ra- weszły do służby i stąd nie przyznano im 1 kuter rakietowy proj. 183R kietowe typu Osa-I, które wraz z R­173 na- żadnego azerskiego numeru burtowego. Wycofany ze służby w 1990 r., nieziden- leżały do 98 Dywizjonu Szkolnego (98-го tyfikowany do tej pory kuter rakietowy, ДнУК), formalnie figurowały na liście jed- Eks SKR-87 w momencie podziału floty w lipcu 1992 r., nostek, to podczas podpisywania umowy Fregata (patrolowiec) proj. 159A znajdował się prawdopodobnie jeszcze na o podziale, zostały zaliczone w stan posia- Położenie stępki 6.6.1968 r. w stocz- liście jednostek Flotylli Kaspijskiej i z tej dania. Przynajmniej jedna z nich miała zo- ni Nr 820 (ССЗ №820)1 w Kaliningra- przyczyny nie został policzony. Po przy- stać według planów reaktywowana. Osta- dzie jako nr budowy 198. Wodowany znaniu go Azerbejdżanowi wykorzystany tecznie jednak zostały one, podobnie jak 5.11.1968 r., w służbie od 14.8.1969 r. dla jako rezerwuar części zamiennych i w po- SKR­87, przeznaczone na rezerwuary czę- Floty Północnej. łowie roku 1993 pocięty na złom na terenie ści zamiennych i razem z nim złomowane, Od 25.8.1988 r. przyporządkowany Flo- bazy marynarki wojennej w Bayilu. do połowy 1995 r., w Zatoce Południowej tylli Kaspijskiej (nowy nr burtowy 421), Bibi-Heybat. przemianowany 29.5.1990 r., na Komso­ Eks R-4, eks R-23 molec Dagestana, 15.2.1992 r. nazwę zmie- Kutry rakietowe proj. 205. Eks PSKR-618 niono na alfanumeryczny skrót SKR­87. R­4: około lat 1963/64 zbudowa- Jednostka Straży Granicznej proj. 205P. 3.7.1992 r. w ramach podziału floty wy- ny przez stocznię Nr 5 (ССЗ № 5), w Le- Jako nr stoczniowy 120 stoczni Primor- cofany ze służby z zamiarem pocięcia na ningradzie z przeznaczeniem dla Floty skij w Leningradzie (Приморский ССЗ)2, złom. Odstawiony na jakiś czas „na sznu- Czarnomorskiej, potem przebazowany rek” w Baku. na Morze Kaspijskie. W listopadzie 1991 1. Była niemiecka stocznia Schichaua w Królewcu (Königsberg), przemianowana później na „SSZ Nr 820” SKR­87 przekazano 16.7.1992 r. Azer- r. wycofany ze służby i odstawiony „na „Nadbałtycka Stocznia Jantar“ (Прибалтийский ССЗ bejdżanowi. Do połowy 1994 r. znajdował sznurek“ w Baku. „Янтарь”).

98 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu w roku 1971 oddany do służby i w kwiet- 789), w Pietrozawodzku, jako TM-29 dla 1 mały transportowiec o wyp. 150 t, niu 1992 r. wycofany ze niej, w tym cza- Floty Północnej, w nieznanym terminie proj. 431 (Морская самоходная сухо­ sie w składzie 17 Niezależnej Bryga- przemianowany na BT-29 i około 1972 r. грузная баржа). dy PSKR, rosyjskiej Straży Granicznej skierowany na Morze Kaspijskie. W roku Azerski nr burtowy mógł wskazywać, że w Baku. PSKR-618 był jeszcze prowadzo- 1991 wycofany ze służby i odstawiony „na może chodzić o T 763. Jednostka była jesz- ny w lipcu 1992 r. w listach rosyjskiej floty sznurek“ w Baku. cze aktywna w czerwcu 2012 r. i znajdowa- i mocą układu przekazany Azerbejdżano- Jednostki znajdowały się jeszcze na po- ła się w Baku-Babaku; nr burtowy był jed- wi. W odróżnieniu jednak od innych jed- czątku 1992 r. w Baku, będąc wziętymi pod nak zakryty przez stojące u jego obu burt nostek tego typu nie został reaktywowany uwagę przy podziale Flotylli Kaspijskiej inne okręty. dla pograniczników (patrz rozdz. 4.2), ale i 16.7.1992 r. przekazane Azerbejdżanowi. przeznaczony do pełnienia roli rezewuaru Początkowo odstawione „na sznurek”, ich 1 lichtuga portowa podobna do proj. 434 części zamiennych i pocięty na złom naj- śledzenie jest tracone po 1994 roku. Istnienie tej niezidentyfikowanej później do 1996 r. jednostki w sierpniu 2011 r. potwier- Eks BT-77 dza wykonana fotografia. W tym czasie Eks PSKR-201, eks PSKR-202, eks Trałowiec redowy proj. 1252. pomalowana była cała czerwoną farbą an- PSKR-203 Patrz uwagi pod nr burtowym M 329. tykorozyjną. Patrolowce Straży Granicznej proj. 201M (пограничные сторожевые Eks Baromietr 1 lichtuga portowa o wyp. 150 t, niezi- корабли). Jednostka rozpoznawcza typu Okiean dentyfikowanego projektu. Zbudowane w 1958 r. w stoczni nr 340 (Малый разведывательный корабль). Jednostka wskazuje swoim kadłubem w Zelenodolsku, ostatnie z ocalałych sied- Zbudowany jako nr budowy 9020 we i nadbudówkami na cechy proj. 5, 415 i 431. miu jednostek proj. 201/201M Flotylli Ka- wschodnioniemieckiej stoczni Volkswerft W czerwcu 2012 r. znajdowała się jeszcze spijskiej3. Trzy jednostki znajdowały się na w Stralsundzie w ramach dużej serii liczą- w bazie morskiej w Baku-Babaku. Statut początku 1992 r. w rezerwie w Baku i zgod- cej 171 tzw. średnich trawlerów. Następnie obecny nie do stwierdzenia. nie z umową przydzielono je Flotylli Ka- przez Peenewerft w Wolgast zaadoptowa- spijskiej. Azerbejdżan nie oddał jednak do ny do pełnienia służby jednostki rozpo- 1 śmieciarka 85 t proj. 435GR (Рейдо- służby jednostek mających za sobą już 34 znania i uzbrojony, 31.5.1959 r. oddany do вая несамоходная мусоровозная баржа). lata służby i po rozważeniu problemu zde- służby jako Minoga. Początkowo w skła- Istnienie tej szalandy w składzie mary- cydowano się w 1995 r. je złomować. dzie Floty Północnej, następnie w 1976 r. narki wojennej jest do udowodnienia na w Flotylli Kaspijskiej. W nieznanym termi- sierpień 2011 r. Obecny status nieznany. Eks MT-63, eks Afanasij Matjuszenko nie przemia­nowany na Baromietr. Zgod- Trałowce oceaniczne proj. 266 (Мор­ nie z umową o podziale floty, przydzielony Eks KSW-15 ские тральщики). wprawdzie w lipcu 1992 r. formalnie Azer- Jednostka inspekcyjna (jacht) proj. 1387 Obie jednostki zbudowała ta sama bejdżanowi, ale przekazany dopiero we (Катер связи). stocznia Nr 363; MT-63 pod nr stocznio- wrześniu, po wymontowaniu określonych Zbudowana ~ 1963 r. przez stocznię wym 985 w miejscowości Pontonnyj (CСЗ części wyposażenia. nr 831 w Feodozji, jako POK-15, zosta- №363) i oddany do służby 20.12.1965 r. Włączenie w struktury marynarki jed- ła w 1977 r. przemianowana na KSW-15. jako T-63, 19.5.1966 r. przemianowany na nak nie nastąpiło, po pewnym czasie jed- W lipcu 1992 r. mocą umowy o podzia- MT-63. Afanasij Matjuszenko był nr stocz- nostkę pozostawiono do dyspozycji pewnej le floty z 16.7.1992 r. przekazana zosta- niowym 902, stoczni „Średnia Newa” cywilnej lub urzędowej instytucji. Bliż- (Средне-Невский ССЗ, od 1966 roku), do szych szczegółów brak. Faktem natomiast 2. Od 1.6.1970 r. funkcjonował pod nazwą „Ałmaz” służby oddany w 1969 r. jest, że jedna jednostka o nazwie Okiean (Алмаз). 3. Inne cztery okręty zostały zbudowane w 1957 r.: nr Obie jednostki należały najpierw do Flo- znajdowała się jeszcze w lipcu 2008 r. w Za- budowe 403 i 404 Zelenodolska (proj. 201) oraz P-471 ty Czarnormorskiej i zostały przebazowa- toce Południowej w Bibi-Heybat. i P-478 nieznanej stoczni (proj. 201M). ne w nieznanym terminie na Morze Ka- Jacht KSW-15 w okresie służby pod radziecką banderą. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa spijskie. Wycofano je ze służby 19.3.1992 r. a zgodnie z umową z 16.7.1992 r. przekaza- no je Azerbejdżanowi. Najpierw odstawio- no je „na sznurek” a ich śledzenie jest tra- cone po 1994 roku.

Eks BT-27, eks BT-29 Trałowce redowe proj. 257D (Базовые тральщики). BT-27: zbudowany w 1963 r. jako nr budo- wy 1102 przez stocznię nr 5 (ССЗ № 5), w Le- ningradzie, ukończony jako TM-27 dla Floty Bałtyckiej, w nieznanym terminie przemia- nowany na BT-27 i przekazany w 1972 r. Flo- tylli Kaspijskiej. W 1991 r. wycofany ze służ- by i odstawiony „na sznurek“ w Baku. BT-29: zbudowany w 1963 r. jako nr bu- dowy 06 przez stocznię nr 789 (ССЗ №

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 99 Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu

ła Azerbejdżanowi, ale po kilku latach marynarki wojennej, co można udowod- większych odległościach od brzegu (Of- przekazana została pewnemu cywilne- nić, a były UTS-410 przynajmniej do lip- fshore Installations). mu urzędowi jako jednostka inspekcyjna ca 2009 r. Straż Graniczna została 18.2.2005 r. wy- a jej kadłub pomalowano na kolor niebie- Obie jednostki dobrze można rozróż- łączona ze struktur Marynarki Wojennej ski. Jako taką została potwierdzona jeszcze nić po innych kształtach frontu bryły nad- a z jednostek utworzono organizacyjnie w maju 2006 r. wykonaną w starym porcie budówki dziobowej: były UTS-416 jako Morską Brygadę przydzielając ją Służbie w Baku fotografią. Pewną ciekawostką jest, przedstawiciel proj. 254 ma prostą ścian- Ochrony Granic Republiki Azerbejdżanu że w składzie Floty Bałtyckie stwierdzona kę, a UTS-410 jako jednostka proj. 254M (Azərbaycan Respublikası Dövlət Sərhəd została obecność w 2012 r. bliźniaczej jed- stopniowy układ partii frontowej Na tym Xidməti), w skrócie zwanymi DSX. Ta nostki KSW-11 i nie jest wykluczone, że do „stopniu“ znajdowały się dwa stanowiska powstała na podstawie ukazu wydanego dzisiaj się zachowała. zdwojonych armat plot. lekkiego kalibru. przez prezydenta republiki Heydara Alije- wa i nosił datę 31.7.2002 r. Owe posunię- 2 duże jednostki hydrograficzne proj. 1 jednostka mieszkalna przebudowa- cie stało się w ogóle możliwe, po tym jak, 1896, typu ‚GPB-480‘ nego proj. 220 Wojska Ochrony Pogranicza wyciągnięte Jeszcze w 2005 r. w Baku stały dwie tego W tym przypadku chodzi o byłą Pszczeł­ zostały spod jurysdykcji Ministerstwa ds. typu, obie zbudowane przez stocznię SRZ- kę (Пчелка), której pierwotnego prze- Bezpieczeństwa Narodowego (Azərbaycan 23. Ich przynależność do marynarki wo- znaczenia jako jednostka demagnetyzacji Respublikası Milli Tǝhlükəsizlik Nazir- jennej, czy jakiejś cywilnej instytucji jest próżno szukać. Może tutaj chodzić o jed- liyi) i podporządkowane Ministerstwu ds. już niemożliwa. Jedna z jednostek tego ną z trzech będących w składzie Flotyl- Wewnętrznych. Kształt, wielkość i sposób typu leżała na lewej burcie, zatopiona na li Kaspijskiej, a mianowicie SR-140, SR-170 demonstrowania nowej bandery na mo- płytkiej wodzie, w listopadzie 2004 r. w po- i SR-190. Opisywana jednostka mieszkalna rzu uregulował na nowo inny ukaz nr 14 bliżu wybrzeża Zatoki Południowej Bibi- egzystowała jeszcze w lipcu 2009 r. stojąc z 14.1.2004 r. Okręty i jednostki były do tej -Heybat. wzdłuż burty LW 051. pory pomalowane na kolor szary i charak- teryzowały się przecinającym szerokim 3 jednostki komunikacyjne proj. 371 Publiczne źródła informowały okazjo- pasem kadłub w barwach narodowych. Je- Stwierdzenie jakiegokolwiek dowodu nalnie o przejętych przez Azerbejdżan dynym wyjątkiem były jednostki przyszłe na istnienie obecnie choć jednej jednostki okrętach, co się jednak nigdy nie odbyło, w 2003 r. z amerykańskiego transferu, czy- nie jest już możliwe. Faktem jest, że w lipcu podobnie zresztą jak przypadek patrolow- li przybrzeżny patrolowiec Point Brower 2009 r. istniała jeszcze jedna na biało po- ca proj. 1041.0/Svetlyak, co też nigdy nie i dwa dostarczone w 2001 r. „Silver Ships“, malowana jednostka. Obecny status nie do było planowane. które były białe. Wszystkie przemalowa- stwierdzenia. Niejako w zastępstwie należy wymie- no powoli w połowie 2004 r. na kolor zie- nić duże jednostki ppoż. PŻS-551 i PŻS- lony, utrzymując wspomnianą już „bande- Eks UTS-416, eks UTS-410 552 proj. 1893, które w 1992 r. jako Gienie­ rolę w barwach narodowych”. Ostatecznie Hulki szkolne, byłe trałowce oceaniczne rał Żiejnałow i Gienierał Kulijew (Генерал w maju 2006 r. na burtach dużych jedno- proj. 254/254M. Зейналов, Генерал Кулиев) znajdowały stek, w miejsce dotychczasowych, pojawi- UTS 416: zbudowany jako nr budowy się w składzie taboru morskiego rosyjskie- ły się nr taktyczne zaczynające się od 700., 122 przez stocznię nr 532 w Kerczu (ССЗ go Ministerstwa ds. Sytuacji Nadzwyczaj- a na początku 2007 r. kolej przyszła na ma­ №532, Керчь). Położenie stępki 21.4.1951 nych i tam też zostały. luchów, którym dodano na bokach nadbu- r., wodowany 24.10.1952 r., na potrze- dówki skrót DSX. Duże jednostki zaczęto by Floty Czarnomorskiej; w służbie od 4.2 Straż Graniczna Azerbejdżanu dodawać owe novum dopiero od połowy 27.6.1952 r. jako T-74. 19.5.1966 r. przemia- Utworzona 28 listopada 1992 r. w ra- 2008 r. nowany na MT-74, później przebudowany mach Marynarki Wojennej Azerbejdżanu W 2008 r. w Neftçali zaczęto wykorzy- na hulk szkoleniowy i 22.3.1976 r. oddany Stra z Graniczna (Sahil Mühafizəsi) skła- stywać wspólnie z U.S. Coast Guard brzego- ponownie do służby w składzie Flotylli Ka- dała się początkowo wyłącznie z przejętych wą stację radarową, a w roku 2010 rozpoczę- spijskiej jako UTS-416. od Rosjan jednostek ich Flotylli Kaspij- to kłaść instalacje pod budowę nowej bazy UTS 410: nr budowy 525, stoczni nr 363 skiej. Między 2001 i 2004 r., oprócz kilku w Mugtadirze (dystrykt Khachmaz, azer. w Pontonnym (ССЗ №363, Понтонный); małych kutrów, uzyskanych dzięki pomo- Xaçmaz). Tutaj stacjonuje nowo utworzo- położenie stępki 19.11.1956 r., wodowa- cy Amerykanów, udało jej się wejść w po- ny Dywizjon Północny Straży Granicznej. ny 9.7.1957 r., w służbie od 25.9.1957 r. jako siadanie kilku dużych jednostek morskich W tym samym roku przybyły dwa małe, za- T-748. Początkowo w składzie Floty Bałtyc- pochodzących z taboru państwowego kon- kupione w Turcji, patrolowce, które przejął kiej, ale w dniu 26.11.1957 r., po zakończe- cernu Nieftegaz, późniejszego SOCAR-u. państwowy koncern energetyczny SOCAR niu szkolenia załogi przydzielony do Flo- Z ogólnej liczby wymienionych w roz- (uprzednio Nefteqaz wzgl. Neftegaz), a w lu- tylli Kaspijskiej. Przemianowany 19.5.1966 dziale 4 patrolowców proj. 205P, aktywo- tym doszła trzecia jednostka, Nefteqaz-9 r. na MT-748, potem hulk szkoleniowy, na- wano tylko cztery, a piątą wykorzystano a skład uzupelnił w maju 2011 r. Nefteqaz-3 stępnie przebudowany i 19.7.1988 r. odda- w następnych latach jako rezerwuar czę- stając się czwartą jednostką zespołu4. ny, jako UTS-410 ponownie do służby. ści zamiennych. Mało znany jest fakt, że W kwietniu 2012 r. odbyły się zakrojo- Oba hulki szkolne zostały dodatko- jeszcze w 1992 r. z Rosji przybyły do Baku ne na dużą skalę ćwiczenia mające pod- wo umieszczone na liście jednostek prze- jeszcze dwie dalsze jednostki tego typu. nieść stopień gotowości do obrony gra- znaczonych do podziału i 10.9.1992 r. W tym przypadku chodziło jednak o jed- nic morskich, w których udział wzięła też przekazano je Azerbejdżanowi i zostały nostki cywilne zaadoptowane do pełnienia Jednostka Specjalna Marynarki Wojennej przejęte przez marynarkę wojenną. Były roli zabezpieczającej loty śmigłowców, ma- 4. Pod azerską banderą cywilną znajdują się teraz UTS-416 jeszcze na początku września jących dzięki zamontowaniu na nich od- jeszcze Nefteqaz-10 (IMO 8325365) i Nefteqaz-64 (IMO 2011 r. znajdował się w składzie azerskiej powiedniego wyposażenia operować na 8418540).

100 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu

641 i okręty Ministerstwa ds. Sytuacji Nad- szy od 20101. Jeden z tych nowych nosi na S-702 / S-003 zwyczajnych i Kryzysowych (FHN), w su- przykład numer 20105, cztery więcej śmi- Była jednostka zaopatrzeniowa wysepek mie 21 okrętów i innych jednostek, 20 ło- głowców (numery 20108 - 20111) zostały wiertniczych proj. W-92. dzi szturmowych i osiem śmogłowców. dostarczone w listopadzie 2012 roku. Po- Stocznia Lenina w Gdańsku (nr budowy Były to duże jednostki S-001, S-002, S-003 nadto jeszcze istnieją również śmigłowce W92/56); 4020 t, 81,2 x 16,3 m, 15 w, 33 lu- i S-010 DSX-a, oba holownik ratownicze starszego typu Mil Mi-8T. dzi, 12 pasażerów. Wichr-5 i Wichr-11 FHN, pięć patrolowców Uzbrojenie: 1 działo kal. 30 mm AK-306. od S-004 do S-008 oraz S-014 DSX, w tym Okręty i inne jednostki Wodowany 28.1.1984 r., w sierpniu mniejsze DSX z S-12, S-13 i S-15 włącznie. Również jednostki DSX noszą nazwy, 1984 r. w służbie jako Neftegaz-30 (Hеф­ Najwybitniejszym obserwatorem manew- ale podobnie jak odpowiedniki w mary- тегаз-30) „Kaspmorneftegazflota“, ar- rów był prezydent republiki Alijew. narce wojennej objęte są gryfem tajności. mator rosyjskiego koncernu Neftegaz. W czerwcu 2012 r. doszło do eskalacji Dwie duże jednostki typu Neftegaz nazy- W 1994 r. przekazany państwowemu, azer- kryzysu, do którego doszło między Azer- wają się na przykład Ayla i Avior. W razie skiemu koncernowi jako Nefteqaz-30 (nr bejdżanem a Turkmenistanem, o czym już potrzeby można je i - pozostałe większe, IMО 8404563, port macierzysty Baku). była wcześniej mowa, co musi nieco dziwić, również - wykorzystać jako pomocnicze 29.7.2004 r. skreślony z listy floty i przeka- gdyż do waśni doszło zupełnie nieoczeki- okręty desantowe. Na ich dużych pokła- zany Straży Granicznej pod nr taktycznym wanie, a to z uwagi na dosyć pozytywnie dach roboczych jest wystarczająco miejsca 702 jako S-702. W maju 2006 r. nastąpiła rozwijające się stosunki międzysąsiedzkie na transport 13 transporterów opancerzo- zmiana z S-702 na S-003. w ciągu ubiegłych lat. Iskrę zapalną stano- nych typu BTR-60/70/80, co już praktyko- Na początku 2012 r. wyposażony w mo- wił fakt, że pewna jednostka badawcza idą- wano podczas mobilizacji w czasach ZSRR. duł uzbrojenia; zdjęto nieodzowny w że- ca pod turkmenistańską banderą próbowa- gludze cywilnej wysoki maszt na którym ła zbadać pola nafowe wokół turkmeńskiej S-701 / S-002 ustawione były światła nawigacyjne, a mo- wyspy Serdar i azerskiej Kepez, lecz misję Była jednostka zaopatrzeniowa wysepek duł osadzono na wspornikach, na odpo- uniemożliwiły jednostki azerskiej Straży wiertniczych proj. W-92 (Морской Транс- wiednej wysokości, aby przewyższał front Granicznej. Incydent doprowadził do ko- портно-буксирное судно Проектa В92). bryły nadbudówki dziobowej. Chodzi lejnych napięć politycznych, który na nowo Stocznia A. Warskiego w Szczecinie (nr o działo kal. 30 mm typu AK-306 (a nie rozniecił dyskusje związane ze statusem budowy W92/8); 4013 t, 81,2 x 16,3 m, 15 AK-630!) z zesztauowaną amunicją włącz- Morza Kaspijskiego, które potwierdziły je- w, 33 ludzi, 12 pasażerów. Uzbrojenia brak. nie a za nim znajduje się zamknięte miej- dynie, i to nie po raz pierwszy zresztą, że Położenie stępki 20.9.1983 r., wodowa- sce dla operatora tej broni. jakakolwiek rzeczowa współpraca sąsiadu- ny 23.12.1983 r., 20.4.1984 r. w służbie jako jących ze sobą państw na tym akwenie jest Neftegaz-8 (Hефтегаз-8) „Kaspmorne- S-703 /S-001 po prostu niemożliwa. Powietrzne komp- ftegazflota“, armator rosyjskiego koncer- Holownik ratowniczy proj. W-99/Iwa. nenty DSX-a obejmują nie ustaloną liczbę nu Neftegaz. W 1994 r. przekazany azer- Stocznia Północna, Gdańsk, 2340 t, śmigłowców rosyjskiej proweniencji, któ- skiemu Koncernowi Energetycznemu jako 72,3/63,0 x 14,3 m, 16 w., 26 ludzi + 18 pa- rych pięciocyfrowe numery (zwane też nu- Nefteqaz-8 (nr IMO 8313934, port macie- sażerów, 50 ewakuowanych. merami taktycznymi) mają coś wspólnego rzysty Baku). 20.2.2003 r. skreślony z listy Uzbrojenie: dwie pojedyncze lawety kal. 37 z typem danego śmigłowca. I tak śmigłow- floty handlowej i przekazany Straży Gra- mm 70-K, jedna na pokładzie namiarowym, ce typu Mil Mi-17-1W charakteryzują się, nicznej pod numeru taktycznym 701 jako doposażona zdwojona laweta kal. 14,5 mm. na przykład, numeracją od 20151 do 20154. S-701 (alfanumeryczny numeru burtowy: W 2004 r. w składzie Straży Granicznej Nowymi nabytkami są śmiglowce modelu S-701). W maju 2006 r. nastąpiła zmiana z nr taktycznym 703 jako S-703. Jednost- Mil Mi-35M, a te noszą numery począw- numeru z S-701 na S-002. ka początkowo była wyposażona w jed- Holownik ratowniczy S-701 projektu W-92 ze śmigłowcem. Fot. Sahil Mühafizəsi

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 101 Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu no urządzenie do prowadzenia rozpozna- rynarce Rosji: jego losy są po 1992 r. w du- czarnomorskiej, w nieokreślonym bliżej nia. W maju 2006 r. zmieniono nr z S-703 żej mierze są podobne do S-004. Także terminie przebazowana na Morze Kaspij- na S-001. S-005 wziął udział w kwietniowych ma- skie i 3.7.1992 r. zgodnie z umową sprzeka- newrach 2012 r. zany 16.7.1992 r. Azerom. W tym czasie na S-004 jego burtach widniał nr ‚716‘. Jednostka strażnicza (Пограничный S-006 Jego dalsze losy od sierpnia 2003 r,. сторожевой корабль) proj. 205P, Typu Typ, stocznia i dane jak S-004, nr bu- nie są jasne. W tym miesiącu został sfo- ‚Tarantul‘/Stenka. dowy 126, rosyjski jednostka strażnicza tografowany po raz pierwszy a fotogra- Stocznia: Primorskija Stocznia Bu- PSKR-624, także w składzie 17 Samodziel- fia jest dowodem, że w tym czasie znajdo- downictwa Okrętowego w Leningradzie nej Brygady PSKR (17 БрПСКР). wał się w stoczni SRZ-23, bez uzbrojenia (Приморский ССЗ); 245 t, 39,8 x 7,.9 m, Jego losy są po 1992 r. w dużej mie- i pozbawiony wyposażenia pokładowego, 34 w., 31 ludzi. rze podobne do S-004. Także S-006 wziął ale radar kierownia ogniem na pokładzie. Uzbrojenie: 2 zdwojone armaty kal. 30 udział w kwietniowych manewrach roku Pokład zabezpieczono czerwoną farbą an- mm AK-230 z radarem do kierowania 2012 r. udział. tykorozyjną, nabudówki są szare i pokry- ogniem MR-104 ‚Rys‘5 . te gruntowymi aluminiowymi zabezpie- Jednostkę przekazano pod nr budo- S-007 czeniami również szarymi. Zainstalowane wy 127, w 1972 r. jako PSKR-625. W skła- Typ, stocznia, dane jak S-005, nr budo- już jest nowe nadburcie, charakterystyczne dzie 17. Samodzielnej Brygady PSKR (17 wy 139, zbudowany w 1974 r., rosyjska na- dla proj. 205P, jakiego wcześniej nie było БрПСКР) w Baku, (nr urząd в/ч 2375) zo- zwa AK-374. (patrz fotografia obok). stał, w trakcie przygotowań do podzia- Również ta jednostka należała do Ro- Jako przybrzeżny okręt strażniczy łu Flotylli Kaspijskiej 3.7.1992 r. zgod- sji. Jej losy po 1992 r. niemal identyczne jak S-008 jest udokumentowany na fotogra- nie z ustaleniami, po skreśleniu z listy S-004 i bliźniaków. Wyglądem zewnętrz- fii z 28.11.2006 r., kiedy stoi wraz z S-006, floty, przekazany Marynarce Wojennej nym wyróżnia się szczególnym znakiem, z kutrem U.S. Coast Guard 82-foot i z ty- Azerbejdżanu. Ta odebrała go formalnie od paru ładnych lat brak na niej radaru pem „Silver Ships“, w starej bazie. Wszyst- w sierpniu. Doniesienia informowały, że do kierowania ogniem. Także S-007 wziął kie jednostki pomalowane są na zielono, do grudnia 1992 r. pozostawała nieaktyw- udział w kwietniowych manewrach 2012 r. jednak brak na nich jeszcze liter ‚DSX‘, po- na. W styczniu 1993 r. jako S-004 w skła- wiewają na nich bandery6. Na drugim pla- dzie nowo sformowanej Straży Granicznej, S-008 nie widać jednostki robocze portu należą- ale dopiero w marcu 1994 r. skierowana na Patrolowiec, były kuter rakietowy ce do marynarki wojennej, po jednej proj. dwuletni generalny remont do stoczni re- (Ракетный катер) proj. 205U ‘Tsunami’. 435GR, 415 i 434. W kwietniu 2012 r. S-008 montowej. Podczas następnego remontu Stocznia Nr. 5 (ССЗ № 5), w Leningra- był jeszcze aktywny. w latach 2005/2006 zainstalowano nowy dzie (nr budowy 474); 235 t, 38,6 x 7,6 m, 40 dźwig okrętowy wraz z kutrem awaryj- w, 29 ludzi (4 oficerów). S-009 nym. W kwietniu 2012 r. udział w wielkich Uzbrojenie: 2 zdwojone lawety kal. 30 Była jednostka zaopatrzeniowa wysepek manewrach DSX i FHN-u. mm AK-230 z urządzeniem do kierowa- wiertniczych proj. W-92. nia ogniem MR-104 ‚Rys‘. Cztery startery Stocznia A. Warskiego w Szczecinie S-005 KT-67 pocisków rakietowych okręt-okręt (nr budowy W92/9); dane i uzbrojenie jak Typ, stocznia dane jak S-004, nr budowy P-15U zostały po przekazaniu Azerom w przypadku S-003. 137, zbudowany w 1973 r., rosyjski AK-234. zdane na ląd. W służbie od 1984 r. jako Neftegaz-9 Jednostka podlegała jako tzw. kuter ar- Jednostka weszła do służby w 1967 r. (Hефтегаз-9) dla „Kaspmorneftegaz- tyleryjski (Артиллерийский катер) ma- jako R-173 w składzie 41 Brygady Floty flota“. 4.8.1999 r. skreślony z listy jedno- Patrolowiec S-006 projektu 205P (Stenka). Fot. Sahil Mühafizəsi stek rosyjskich i przekazana azerskiemu koncernowi energetycznemu jako Nefte­ qaz-9 (Nr IMО 8313946, port macierzy- sty Baku). 18.2.2010 r. jako S-009 przy- dzielony Straży Granicznej (nr taktyczny 704). Z początkiem 2012 r. zamontowano uzbrojenie jak na S-003.

S-010 Była jednostka zaopatrzeniowa wysepek wiertniczych proj. W-92.

5. 4 wyrzutnie torpedowe kal. 400 mm i 2 zrzutnie bomb głębinowych po przejęciu przez Azerbejdżan zda- ne na ląd. 6. 28.11.2006 r. świętowano 14 rocznicę powsta- nia azerskiej Straży Granicznej. Tego dnia rosyjska ga- zeta „Krasnaja Zwiezda“ w swoim piątkowym wydaniu z 1 grudnia 2006 r poinformowała, że na jednym z nowych patrolowców odbyła się ceremonia przekazania bandery załodze innego, nowego okrętu (...). Patrolowiec ten nale- żał początkowo do sił morskich, ale przekazano go Straży Granicznej, która go wyremontowała. Dodatkowo wypo- sażony został w najnowocześniejszy sprzęt (…)“. Wpraw- dzie autorowi nie udało się go zidentyfikować, ale nie był- by zaskoczony, gdyby chodziło w tym przypadku o S-008.

102 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu

dentyfikowana typu, z pewnymi różni- cami w wyglądzie w porównaniu do S-13 i S-14 (na przykład, okrągłe okna w dłuż- szym ustępie dziobowej nadbudówki).

S-17, S-18 Jednostki, konstrukcyjnie bardzo po- dobne do typu ‚Response Boat‘, ale właści- wy nie został, niestety, zidentyfikowany. Stwierdzone pewne różnice konstrukcyj- ne w porównaniu do serii S-13 do S-16. I tak, na przykład, nadbudówka sprawia wrażenie masywniejszej a układ okien inny. 4.3 Ministerstwo ds. Sytuacji Nadzwyczajnych i Kryzysowych Azerbejdżanu Ministerstwo ds. Sytuacji Nadzwy- czajnych i Kryzysowych Azerbejdżanu Patrolowiec S-008 zmodyfikowanego projektu 205U (Osa). Fot. Sahil Mühafizəsi (Azərbaycan Respublikasının Fövqəladə Hallar Nazirliyi, słownie: Ministerium ds. Stocznia: A. Warskiego w Szczecinie (nr w wyniku ujednolicenia dotychczasowych, Stanu Wyjątkowego, a w skrócie FHN) budowy W92/3); dane i uzbrojenie jak na które obowiązywały w Straży Granicznej w swojej strukturze organizacyjnej opie- S-003. po dotarciu w 2006 r. obu małych kutrów ra się na wzorze rosyjskim i spełnia ta- Położenie stępki 21.7.1982 r., wodowa- typu „Archangel 42 foot“ na S-014. kie same zadania, jak jego rosyjski od- ny 4.2.1983 r., od 17.8.1983 r. w służbie powiednik МЧС (Министерство по „Kaspmorneftegazflota” jako Neftegaz-3 W składzie flotylli pogarniczników Чрезвычайным Ситуациям). Powstało (Hефтегаз-3); w 2000 r. przemianowa- znajdują się jeszcze następujące jednostki: one na mocy ukazu wydanego przez pre- ny na Iłgara Połujewa (Илгар Полуев). zydenta republiki İlhama Alijewa z dnia 14.3.2005 r. przekazany państwowemu S-09, S-10 16.12.2005 r., będąc centralnym organem azerskiemu koncernowi energetycznemu Typ RIB-36; konwencjonalne, otwarte wykonawczym decydującym o ochronie jako Nefteqaz-3 (nr IMO 8302325, port o półsztwnej konstrukcji kadłuba wyko- przed klęskmi żywiołowymi, spowodowa- macierzysty Baku), 9.5.2011 jako S-010 nanego z aluminium, zabezpieczoną profi- ne pożarami, czy katastrofami. Zajmuje się przekazany Straży Granicznej (nr taktycz- lem gumowym, długość 11,0 m. W 2001 r,. też zwalczaniem ich skutków, gwarantując ny 705). Z początkiem 2012 r. zamontowa- otrzymane od USA i przekazane marynar- poszkodowanym i potrzebującym pomo- no uzbrojenie jak na S-003. ce, która następnie odstąpiła je Straży Gra- cy dostawę prądu oraz wszystkiego, co jest nicznej. nieodzowne dla zachowania życia ludzkie- S-201 / S-014 go, czyli żywność, zabezpieczenia dalsze- Patrolowiec typu ‚82-Foot‘ U.S. Coast S-11, S-12 go wydobywania i dostarczania jej produk- Guard (typu Point). Typ „Silver Ship” 48-ft; stocznia Silver tów, tudzież zabezpieczenia odpowiedniej Stocznia: Coast Guard Yard, Curtis Bay, Ships, Inc., Theodore, AL, USA; 13 ts std, liczby pojzadów wszelkiego typu i przezna- MD; 70 t, 25,25 x 5,36 m, 22,5 w., 12 ludzi, 14,6 x 3,7 m, 40 w, 6 ludzi. czenia, w tym też morskich. (Azerbejd., w USCG 10 ludzi). W 2001 r. sprowadzone z USA i prze- Ww. zadania wykonywane są przez Położenie stępki 17.2.1969 r. jako Point kazane marynarce, która je odstąpiła na- komponent FHN-u, który obejmuje nie Brower (WPB 82372), wodowany 25.7.1969 stępnie Straży Granicznej, ta wcieliła je do znaną do tej pory śmigłowców różnych r., w służbie od 21.4.1970 r. składu jako S-11 i S-12. Malowanie, zmien- typów, jak na przykład Mil Mi-8 i Mi-17 Stacjonował w San Diego, CA, od 1970 r. ne, albo na biało, lub na zielono. oraz Kamow Ka-32A (rozróżnić je można do 1989 r. w Coast Guard Group San Fran- po oznaczeniach FHN-05, czy FHN-06).­ cisco na wyspie Yerba Buena Island. Od S-13, S-14 Nowe amfibie samolotów typu Beriew 28.2.2003 r. z azerską załogą liczącą 12 lu- Typ „Archangel 42 foot“. Be-200­ (Ƃериев Ƃе-200ЧС) zostały zaku- dzi, po komendą kpt. 2 rangi Rufata Fej- Stocznia SAFE Boats International LLC, pione niedawno. Jeden z nich posiada na zulowa; jego zastępca Zijad Aghajew + 4 Port Orchard, WA 13 t, 12,9 x 4,1 m, 40 w, przykład numer FHN-10201. członków USCG, którzy się znajdowali na 4 ludzi, 1 ckm kal. 12.7 mm, kadłub wyko- Jednostkami morskimi są wyłącznie naj- pokładzie jako personel szkolący; nazwa nany z aluminium. nowsze jednostki, pochodzące ze zbudo- amerykańska, numer taktyczny i barwy Tzw. ‚Reponse Boats-Medium‘ (RB-M) wanego własnego tonażu i przejętych od naodowe zostały zamalowane. Do służ- dostarczone w 2006 r. z USA. Trzy jednost- instytucji cywilnych, jak choćby SOCAR- by oddany oficjalnie 28.3.2003 r. na Yerbie ki tego typu zostały dostarczone w tym sa- -u. Wymienić można dwa holowniki ra- Buena. Będąc ostatnią aktywną jednostką mym roku Marynarce Wojennej Kazach- townicze proj. W-99/Iwa, Wichr-5 (nr IMO typu „Point”. Przekazany Azerbejdżanowi stanu (nr 620, 621 i 622). 8404604, sygnał wywoławczy 4JAU, dostar- jako S-201. Nr burtowy S-201 został mocą czonego 30.11.1984 r. i Wichr-11 (nr IMO ukazu Nr 14 z 14.1.2004 r. zmieniony na S-15, S-16 8521294), sygnał wywoławczy 4JHL, dostar- S 14, lecz swoje białe malowanie zachował Jedna z jednostek, w dużym stopniu po- czony 31.7.1986 r., przynajmnie dwa nowe do około 2005 r. Numer S 14 zmieniono dobna do typu „Archangel 42 foot“, nie zi- „pasiaki” sprawiające funkcje jednostek ro-

Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE 103 Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu boczych z RK-112 włącznie, jedną jednostką ‚Baltic 1500 Patrol‘. Zamówione zostały cofany ze służby 11.2.1991 r.), nie zidenty- roboczą przeznaczonych dla płetwonurków, w październiku 2008 r. w „Baltic Workbo- fikowana, większa, jednostka, jeden mały proj. 522 (Bakı Liman № 170) oraz kolejną ats AS“, Nasva, na wyspie Saaremaa (16 t, transportowiec i była tam jeszcze czwarta, roboczą proj. 376. 12.1.2012 r. zostały prze- 16,2 x 4,4 m, >35 w, 5 ludzi, kadłub z alumi- mała jednostka. kazane przez holenderską stocznię Damen nium). Budowę pierwszej jednostki ukoń- Najważniejsze cmentarzysko znajduje trzy nowe pogłębiarki typu CSD 5008, cho- czono w listopadzie 2009 r., drugą w stycz- się na wyspie Zira, która jest nie zamiesz- dzi w tym przypadku o TS 1, TS 2 i TS 3. niu 2010 r. a trzecią w marcu 2010 r. W maju kana i w obu wojnach światowych znajdo- przeprowadzono z nimi próby morskie a w wał się na niej obóz dla jeńców wojennych, 4.4 Pozostałe instytucje sierpniu 2010 r. oddano zleceniodawcy. a w czasach radzieckich była tutaj mała sta- Obok niby quasi para-militarnych insty- Pomalowane są na kolor niebieski i biały, cja marynarki wojennej. Cała wyspa jest tucji jak DSX i FHN istnieją też inne insty- charaktery­zując się napisem „Gömrük-Cu- zaśmiecona resztkami budynków, a jej la- tucje, których jednostki figurują na liście stoms“. Do tej pory są błędnie okreslane jak tarnia morska pochodzi z roku 1814. tzw. „rezerwy mobilizacyjnej” i w przy- przyna­leżące do DSX-u. Czwarta jednostka To cmentarzysko znajduje, wzgl. znaj- padku sytuacji kryzyzysowej zostaną pod- zasiliła celników w 2011 r., lecz tę oddano dowało się na północnej stronie wyspy. porządkowane wojsku. Planuje się uzbroić w gestię SOCAR-u. Znajdują się tutaj przynajmniej 22 byłe S-003 DSX-a w wypróbowane modele dział jednostki morskie. A wśród nich, dwie kal. 30 mm i oczywiście konwencjonalne 4.5 Rosyjska spuścizna fregaty, Pantiera i SKR-56 (wycofane ze uzbrojenie. Po opuszczeniu przez wojska rosyjskie służby 25.6.1988 r. i 4.5.1989 r.) projek- W pierwszej kolejności należy wymie- nie można było praktycznie znaleźć żad- tu 50, przynajmniej jedna lub maksymal- nić tutaj Urząd ds. Dróg Wodnych i Że- nych wraków w Baku, za wyjątkiem Zatoki nie dwie fregaty projektu 42, trzy trałowce glugi (Azərbaycan Respublikasının Dövlət Południowej w Bibi-Heybacie, o czym nie projektu 254 lub jego wariantów oraz po Dəniz Administrasiyası (ang. ‚State Ma- można powiedzieć o stanie stwierdzonym jednej jednostce transportowej projektów ritime Administration’, albo w skrócie w przypadku portów państw bałtyckich, 411, 415 i 431. ‚SMA‘), utworzony mocą ukazu prezyden- Nie oznacza to jednak, że nie było żadnej ta republiki nr 697 z 21 kwietnia 2006 r. spuścizny po Rosjanach, a ta skoncentro- Tłumaczenie z języka niemieckiego Urząd jest członkiem‚ International Ma- wana była na miejscowości, a mianowicie: Michał Jarczyk ritime Organization‘ (IMO) kompeteny a) w bardzo często wspominanej w tek- m.in. do utrzymywania sprawnymi szla- ście Zatoce Południowej Bibi-Heybat, ków morskich, stawianiu znaków nawi- gdzie już zawsze leżały stare, przeznaczo- Źródła gacyjnych, kontrolowania ruchu stat- ne na złomowanie okręty cywilnej i mili- Zbiory własne autora ków i w sprawach ratownictwa morskiego tarnej proweniencji, Notatki i zapisy oraz własne badania autora w Baku, (SAR). Dysponuje m.in. rzędem podob- b) koło Primorska leżącego przy ulicy Bibi Heybacie, Zighu i ich okolicach w 2012 r. nych do jachtów jednostek patrolo­wych, R6, gdzie przechodzi w drogę szybkiego Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədi haqqında, które wyróżniają się angielskim napisem ruchu M3, Azərbaycan Respublikasının Qanunu; Azərbaycan „State Maritime Administration“ i nume- c) na wyspie Zira (Nargin Island, Böy- Respublikasının Prezidenti A. MÜTƏLLİBOV, Bakı rami burtowymi, jak na przykład ‚707‘. ük Zirә), która leży w zatoce u wejścia do şəhəri, 9 dekabr 1991-ci il; № 13 Warto też wspomnieć o służbie cel- Baku. Nazwy projektów radzieckich i rosyjskich okrętów nej (Gömrük), a oprócz już wymienio- Tak zwana Zatoka Południowa w Bibi- i jednostek pomocniczych od 1917 r.; nym SOCAR-ze (State Oil Company of -Heybat ze stocznią remontową i innym Lista, Bonn, stan na 28.11.2010 r. [Projektnummern- the Azerbaijan Republic), bądź oficjal- wyposażeniem technicznym jest też zgod- bezeichnungen für (sowjetische und russische) Kriegs- nym Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft nie ze swoją naturą miejscem postoju dla und Hilfsschiffe ab 1917; Liste, Bonn, Stand 28.11.2010 Şirkəti (ARDNŞ), czy o państwowym ar- jednostek wycofanych ze służby, stojących Podpisane między Federacją Rosyjską a Ukrainą po- matorze CASPAR-ze, po angielsku to „Ca- „na sznurku” jak to się potocznie mówi sta- rozumienie dot. podziału byłej Floty Czarnomorskiej spian State Shipping Company of the Azer- nowiąc idealne miejsce do cięcia na złom ZSRR, Kijów, 28 maja 1997 r. [Соглашение между baijan Republic“. Te wszystkie wymienione „in situ”. Przez wiele lat zebrała się tam Российской Федерацией и Украиной о параметрах organizacje dysponują jednostkami po- spora liczba starych, wysłużonych okrę- раздела Черноморского Флота, Киев, 28 мая 1997 г.] chodzącymi z byłej rosyjskiej Flotylli Ka- tów, które cierpliwie czekały na swoją ko- Numery stoczniowe projektów 770/771/773; spijskiej i innych instytucji państwowych. lej utylizacji. Ta jednak była wykonywana Lista, załączniki listu skierowanego przez A.S. Paw- SOCAR i CASPAR zajmują od marca tylko do pewnego stopnia, gdyż oczekiwa- łowa do redakcji czasopisma „Morza Statki i Okręty“ 2013 r. stocznię budowy okrętów i statków no za nie uzyskać dobre dywidenty roczne (MSiO), 1998 r. oraz stocznię remontową „Baku Shipy- (rendyty), więc niektóre był cięte na złom Оружие Отечественного Флота 1945-2000, © 2000 ard LLC“, którą zbudowano w latach 2011- tylko do połowy i takie zniekształcone А. Б. Широкорад; Харвест Минск, АСТ Москва, 2012 w Garadaghnie (Qaradağ) oddalo- właśnie zastano. We wspomnianej zatoce 2001 nym około 25 km na południe od Baku. znajdowały się do 1992 r. wyłącznie okręty Сторожевые Корабли ВМФ СССР и России 1945- Ma ona powierzchnię 880 000 m² a jej dłu- rosyjskie, różnych urzędów państwowych 2000, © С. С. Бережной, gość nadbrzeży liczy ponad 1300 m. Pierw- i cywilne, a następnie doszły jeszcze różne Морскаяа Коллекция № 6(36) - 2000г. МК, Москва szą jednostką będzie zbudowany holownik, jednostki pomocnicze, i to różnych typów, U.S. Coast Guard Cutters & Craft 1946-1990, © 1990 który miał zejść z pochylni we wrześniu rosyjskiej Flotylli Kaspijskiej. Robert L. Scheina; U.S. Naval Institute, Annapolis, MD 2013 r. Państwo zobowiązało się zapewnić Najmniejszą, z trzech, jednostką po- Ƃоенно-Mорской Флот СССР 1945-1991, © В. П. stoczni na następne dziesięć lat pełny port- zostawionej spuścizny na cmentarzysku Кузин, В. И. Никольский; Историческое Морское fel zamówień. w Primorsku, który znajdował się tam jesz- Общество, Санкт-Петербург, 1996 Służba celna otrzymała z Estonii cze pod koniec 2005 r. była była fregata w 2010 r. trzy nowe, szybkie jednostki typu projektu 50 (prawdopodobnie ­SKR-73, wy- 8. CSD = Cutter Suction Dredger.

104 Nr 123 (1/2014) • OKRĘTY WOJENNE Motorowiec Gdańsk na pocztówce z lat 60.

ISBN 978-83-61069-26-3 OkrętFot. torpedowyJanusz Oklejewski Panther, 1890 r. Oskar Myszor numer specjalny 47 Polecamy najnowszą pozycję FLOTY ŚWIATA z serii FLOTY ŚWIATA Cena 39,00 zł (5% VAT) Cesarstwo Japonii Okręty Wojenne numer specjalny 47 tom I Pancerniki, lotniskowce i krążowniki Cesarstwo Japonii Cesarstwo Japonii Cesarstwo tom I Pancerniki, lotniskowce, krążowniki

Autor

I Oskar Myszor

Stron 256, okładka twarda

Oskar Myszor Cena 39 zł

Wstęp tekst Krążowniki liniowe Krążownik III klasy Panther, 1908 r. trałowce, czy ścigacze, a także np. do oznaczania poszczególnych wież artylerii Kongō (1913-1944): pr. 8.5.1913; 5.11.1913 przyb. do Yokosuki; 1.12.1925- pokładowej. Kolejny to tzw. „niebiańskie pnie” (jikkan, chiń. tiāngān), dzie- 1.12.1926 rez.; 9.1929-31.3.1931 mod. {Yok}, pr. 4.8.1931; 30.5.1931 pc; sięciostopniowy system cykliczny, stosowany w chińskiej filozofii, alchemii i 1.6.1935-8.1.1937 mod. {Yok}, pr. 14.11.1936; 20.10-28.12.1939 i 15.11.1940- astrologii, płynnie powiązany z pojęciami yin/yang oraz z tzw. teorią pięciu 10.4.1941 mod. {Sas}; 15.11.1940-10.4.1941 rez.; 27.2-13.3.1943 i 30.1- pierwiastków. Wobec okrętów stosowany dość rzadko, głównie do oznaczania 14.2.1944 mod. {Sas}; 30.6-7.7.1944 mod. {Kure}; lot‡ 25.10.1944 1230 k. Sa- podtypów. Trzeci system wykorzystywał tzw. „ziemskie gałęzie” (chishi, chiń. mar, Am. TF 38.1 (†† 12);t‡ 21.11.1944 301 65 nm NW Kirun (ob. Keelung), dìzhī) znaki chińskiego zodiaku (Szczur, Bawół, Tygrys itd.), w Kaigun był Am. op Sealion (3 t, †† ~1200 z ~1450); e† tsd. 524 [26°9’N 121°23’E, ↓ 110 m.in. wykorzystany dla tymczasowej numeracji okrętów w programach podję- m]; 20.1.1945. tych przed I wojną światową. Wreszcie ostatni, tzw. Iroha, czyli kolejne sylaby D/o: 16.8.12 taisa Nakano Naoe, 12.13 Yamanaka Shibakichi, 1.12.14 Matsuoka Shūzō, powstałego w X-XI w. poematu pt. Iro ha nihoheto (Nawet kwitnące kwiaty), 13.12.15 Arakawa Chūgo, 1.12.16 Yoshioka Hansaku, 1.12.17 Kanemuru Kiyotsugu, 9.4.18 będącego pangramem - czyli zawierającego wszystkie używane w języku ja- Shimanōchi Kanta, 4.19 Nozaki Kojūrō, 11.19 Tajiri Tadatsugu, 11.20 Muta Kametarō, pońskim sylaby. Pierwsze trzy (I, Ro, Ha) były stosowane w Kaigun m.in. dla 11.21 Takemitsu Kazu, 12.22 Seki Tateki, 11.23 Kiishi Kōichi, 11.24 Yasumi Saburō, 12.25 oznaczania kolejnych okrętów podwodnych, czy - z drugiej strony - modeli Matsushita Hajime, 12.27 Yoshida Zengo, 12.28 Ikenaka Ken’ichi, 12.30 Ikeda Keinosuke, kotłów do maszyn parowych. Porównanie wymienionych systemów przedsta- 12.31 Higurashi Toyotoshi, 12.32 Kondō Nobutake, 11.33 Miki Taichi, 11.34 Kishimoto Ka- wiam w poniższej tabelce: Pancernik Aki z racji charakterystycznego rozmieszczenia trzech kominów jest łatwy do rozpoznania. neji, 11.35 Sukigara Tamazō, 12.36 Matsuura Eijirō, 1.12.37 Kurita Takeo, 15.11.38 Suzuki Yoshio, 20.10.39 Nishimura Shōji, 15.11.39 Tanaka Raizō, 15.4.41 Oosugi Morikazu, 15.8.41 Liczebniki Aki (1911-1923): pr. 11.1910; 1922 roz. {Yok}; § 20.9.1923 → cel; c† 2.9.1924 Zat. Koyanagi Tomiji, 26.12.42 Ijūin Matsuji, 17.7.43 Shimazaki Toshio (†). Jikkan Chishi Iro ha zachodnie japońskie Tokijska, pc Hyūga i krl Kongō. 1 A 一 ichi 甲 kō 子 shi イ i D/o: 16.7.10 taisa Yashima Junkichi, 5.11 Matsumura Tatsuo, 12.12 Kamaya Rokurō, 12.13 Hiei 比叡 Bō [卯] 4.11.1911 21.11.1912 4.8.1914 2 B 二 ni 乙 otsu 丑 chū ロ ro Nomura Fusajirō, 1.12.14 Shima Takeshi, 13.12.15 Abo Kiyokazu, 1.12.16 Nakagawa Aishige, 3 C 三 san 丙 hei 寅 in ハ ha 1.12.17 Masuda Takayori, 3.5.18 Komatsu Naomoto, 17.7.18 Uchida Kosaburō, 11.19 Ishikawa Hiei w początkowym okresie swojej służby Zbiory Shizuo Fukui 4 D 四 yon 丁 tei 卯 bō ニ ni Hidesaburō, 11.20 Kurose Seiichi, 11.21 Kagara Otohiko, 12.22-9.23 Shigeru Hatsuji. 5 E 五 go 戊 bo 辰 shin ホ ho 6 F 六 roku 己 ki 巳 shi ヘ he 2 projektu A30: Kawachi i Settsu (1912) Wstępnie zamówione 22.6.1907. Projekt opracowany w Kampon przez ta- 7 G 七 nana 庚 kō 午 go ト to isa Kondō, stanowił rozwinięcie wcześniejszego (1906) projektu A16 (20000 ts, 8 H 八 hachi 辛 shin 未 bi チ chi 2×III i 4×II 305 mm), inspirowanego niemieckimi pancernikami typów “Na- 九 壬 申 リ 9 I kyū jin shin ri ssau” i “Helgoland”. W projekcie A30 można również zauważyć podobieństwo 10 J 十 jū 癸 ki 酉 yū ヌ nu do francuskich “Courbet” oraz brazylijskich “Minas Geraes”. Wstępny projekt 100 百 hyaku uległ później kilku zmianom, gł. z inicjatywy inż. Gojō Takuo - m.in. zastąpio- 1000 千 sen no dwa z dział 305/45 mm (zamówionych w Kure 14.9.1908) dłuższymi 305/50 10000 万 man Vickersa (zlecenie złożono 12.12.1908). Działa i maszyny zamówiono pod koniec 1908, ale zlecenie budowy kadłu- Typ, klasa, model...? bów wydano dopiero na początku 1909 roku. Koszt budowy obu okrętów wy- Oddzielne miejsce wypada poświęcić omówieniu często wzajemnie mylo- niósł 36 756 452 ¥ (o 65% więcej, niż pierwotnie zakładano), z czego uzbrojenie nych określeń, mających w języku japońskim zbliżone znaczenie: stanowiło połowę. Pancerniki zbudowano w ok. 80% z materiałów krajowych, na pozostałe 20% składały się głównie wspomniane działa Vickersa. W wyglą-

8 50 84

Rys. Aleksandr Wczkow

Lotniskowce tekst Krążowniki ciężkie

Ibuki (∞) Rozpoczety jako krążownik ciężki (zob.). 25 sierpnia 1943 podjęto decyzję o ukończeniu okrętu w postaci lotniskowca (rozważano również przebudowę na szybki zbiornikowiec floty), na co przeznaczono sumę 10 610 000 ¥.

Ibuki 伊吹 №300 24.4.1942 21.5.1943 ∞ (8.1945) T wyp. 15500 S, 18500 N ts (x S, x K, x P t) W dł. 208 W × sz. 22 W m N 2× ST Kampon; 4 kt. Kampon Ro-gō; 80000 shp; 30 w. E 2×76/65 mm; pl 24×III 25/60 mm typ 96 L 42 sam.

Ciężki krążownik Kako w początkowym okresie służby. Zb. Larsa Ahlberga Akitsushima w okresie wojny w bardzo ciekawym kamuflażu. B Kawasaki Zōsensho KK, Kōbe B Kawasaki Jūkōgyō KK, Kōbe L S K N Pr P L S S Pr S Pr T wyp. 7481 , 7950 , 8586 , 9352 , 9390 , 10091 ts (7601 , 8077 , T wyp. 4650 , 4900 ts (4724 , 4978 t) N Pr P L S N P L C W Mp 9502 , 9540 , 10252 t); 1937: 8490 , 9006 , 10369 , 11117 ts (8626 , W dł. 118 , 113 , 109 × sz. 15.8 × zn. 9.7 m 9150 S, 10535 N, 11295 P t) N 4× D; 2 śr.; 8000 bhp; 19 w. W dł. 185.2 C, 183.4 W, 176.8 Mp × sz. 16.5 C, 15.8 W × gł. 10.1 × zn. 4.9-5.8 m; A 7500 nm/14 w. 1937: sz. 16.9 × zn. 5.6 m U pl 2×II 127/40 typ 89, 10×25/60 mm typ 96 N 4× ST Brown-Curtis {KaK}; 12 kt. (10r, 2m) Kampon Ro-gō (cp. 20 kg/cm², L 1 wsam. 156°C); 102000 shp (360 rpm); 34.5 w.; pr. 103971 shp/34.9 w.; mn. 2071 t Z 545 ludzi (22%); 1937: 10 kt. Kampon Ro-gō; 110000 shp; pr. 103390 shp/32.95 w. A 6000 nm/14 w.; zpw 400/570, zpr 1010 t; 1937: zpr 1858 t

Akitsushima (1942-1944): Kako po modyfikacjach w Kure, 28 czerwca 1928 r. Zb. Shizuo Fukui Projektowany wygląd Ibuki. lot‡ 17-18.2.1944 Truk, Am. TF 58 (3 b), 2-13.4.1944 napr. {Yok}; lot† 24.9.1944 05 20 Ibuki (∞): n. 5.4.1943; w/bud. 7-12.1943; w/bud. 16.3.1945 (80%); §§ 9 -9 zat. Coron [11°59’N 22.11.1946-1.8.1947 {Sas}. 120°2’E], Am. TF 38 (3 b, †† D/o: 20.1.45 taisa Matsūra Yoshi, 25.2-20.5.45 Shimizu Masamoto. 86); § 10.11.1944. D/o: 1.11.41 taisa Iwabuchi Proponowany projekt G18 (∞) Sanji, 25.3.42 Mayuzumi Haruo, Przyjęty w pierwszej połowie 1944 dla przyśpieszonej budowy 3.12.42 Takao Giroku, 26.8.43 lotniskowców. Początkowo liczono na ukończenie pierwszej jednostki Fujimaki Yoshinori. do wiosny 1945 roku. W związku z pogarszającymi się warunkami Akitsushima z czterosilnikową łodzią zaopatrzeniowymi, nigdy nie złożono zamówienia. latającą Kawanishi H8K2 „Emily”.

145 Rekonstrukcja, oryginały nie zachowane, herbów krążowników Elbing i Pillau. Zbiory Martina Maassa, fot. Reinhard Kramer 125 212 NR 1/2014 (123) styczeń-luty • Cena 26 zł (w tym 5% VAT)

OKRĘTY WOJENNE OKRĘTY Polskie trawlery typu B-15 www.okretywojenne.pl

Magazyn miłośników spraw wojennomorskich

Podwodne transportowce typu D1/D2

Krążowniki „Elbing” i „Pillau” Nr 1/2014 (123)

Kanclerz Niemiec Adolf Hitler (ten w brunatnym uniformie) podczas parady podczas parady uniformie) w brunatnym Hitler (ten Kanclerz Niemiec Adolf Na pierwszym (okrętfloty planie nowy pancerny) w 1933 roku. pancernik Deutchland . zbiory Cieślaka Krzysztofa Kircher, Alex Mal. Pole bitwy: Jezioro Pejpus