Nieuwenmeer Acta De Ceuvel Garage Notweg Marci Panis Pakhuis Wilhelmina www.nieuwenmeer.nl www.actagebouw.nl www.deceuvel.nl www.garagenotweg.nl www.marcipanis.nl www.pakhuiswilhelmina.nl

OCCII A-lab De Heining Halte Zamenhofstraat Noordwaarts Mediamatic PAKT www.occii.org www.a-lab.nl www.heining.nl www.haltezamenhofstraat.nl www.mediamatic.net www.pakt.nu

Oostblok / Pleintheater Berberisstraat De Honigfabriek Het Aardappelpakhuis Meesteropleiding Coupeurs Petersburg www.oostblok.nl www.deijsbrand.nl www.honigfabriek.nl www.hetaardappelpakhuis.nl www.meesteropleidingcoupeur.nl

Rijkshemelvaart Bogotá De Inktfabriek HW10 - pareltje in Slotervaart Modestraat Plantage Doklaan www.rijkshemelvaart.com www.broedplaatsbogota.nl www.inktfabriek.nl www.urbanresort.nl www.broedstraten.nl www.plantagedok.nl

Ruigoord Bonte Zwaan De Kauwgomballenfabriek Koch Muziekstraat Podium Mozaiek www.ruigoord.nl www.bontezwaan.nl www.kauwgomballenfabriek.nl www.urbanresort.nl www.stichtingmuziekstraat.nl www.podiummozaiek.nl

Teatro Munganga BOUW De Vlugt Kraijenhoff NDSM-werf Quarantainegebouw www.munganga.nl facebook.com/broedplaatsbouw www.broedplaatsdevlugt.nl www.kraijenhoff.nl www.ndsm.nl www.kunstinquarantaine.nl

Tetterode Chrysantenstraat De Wittenstraat Krelis Louwenstraat OH3 Raamgracht Chiellerie www.woonwerkpandtetterode.nl www.wittenplaats.nl www.amsterdamsecompagnie.nl www.studio-oh3.nl

Volta Cinetol Diderotstraat Krux Old School Retort www.voltaamsterdam.nl www.cinetol.nl www.kruxamsterdam.eu www.oldschoolamsterdam.com www.retortproject.nl

Vrankrijk Concertgemaal DW10 Kunstplint Florijn Ondertussen in de Kweekschool Rietwijker www.vrankrijk.org [email protected] www.fortress.nl www.ondertussenamsterdam.nl www. urbanresort.nl

VLLA Costa Rica Echtenstein LAB111 Oud Nico Sieraad, Het www.vlla.nl www.urbanresort.nl www.oazo.nl www.lab111.nl aba@amsterdam.nl www.het-sieraad.nl

WG terrein Cruquiusgilde Fenix Lely OT301 Splendor www.wg-terrein.nl www.cruquiusgilde.nl www.broedplaatsfenix.nl www. urbanresort.nl www.ot301.nl www.splendoramsterdam.nl

Zaal100 De 1800 Roeden Fort Knox Lizzy Pakhuis De Zwijger Stuart zaal100.nl www.1800roeden.nl www.urbanresort.nl www.urbanresort.nl www.dezwijger.nl www. urbanresort.nl

02 03 Van de redactie De Commissie Ateliers en Woonwerkpanden Amsterdam bestaat tien jaar. Tien jaar visiedocumenten beoordelen en kunstenaars toetsen, tien jaar in gesprek met Bureau Broedplaatsen over woon- en werkplekken voor creatieven in de stad. Dit moment willen we gebruiken om vooruit te kijken. Amsterdam groeit, de druk is hoog. Oude panden raken op, kunstenaars worden uit de stad verdreven door de hoge huurprijzen. Waar de kraaktijd en de crisis ruimte boden voor experiment, blijkt de hoogconjunctuur weerbarstig. Tegelijk voelt iedereen de noodzaak om te werken aan een inclusieve stad met gemengde wijken. Er moeten nieuwe manieren gevonden worden om ruimte te bieden aan kunstenaars, aan makers, om te werken en om te wonen.

We richten ons in dit magazine op het maken van broedplaatsen in nieuwbouw. De gemeente Amsterdam schrijft tegenwoordig broedplaatsen voor aan partijen die op gemeentegrond nieuwbouwprojecten realiseren. Dat is een mooie manier om ook op de dure plekken van de stad ruimte te bieden voor kunstenaars. Want voor het behouden van creatieven in de stad zal er zowel betaalbare werk- als woonruimte moeten worden gerealiseerd, bij voorkeur in combinatie. In gesprek met ontwikkelaars, kunstenaars, broedplaatsontwikkelaars en beschouwers zien we dat ieder zijn eigen manier van kijken en van werken heeft. Samenwerking tussen partijen is essentieel. Ontwikkelaars weten alles van vastgoed, maar weten onvoldoende hoe je een com- munity bouwt. Kunstenaars weten wat voor ruimte ze nodig hebben, maar zijn geen vastgoedontwikkelaars. De belangrijkste les van alle gesprekken die we hebben gevoerd is dat we elkaar nodig hebben om een succesvolle broedplaats te maken en in stand te houden.

Ruimte delen is daarom het motto van het magazine: niet alleen fysieke ruimte, maar ook denkruimte. De commissie zelf is een mix van kunstenaars, broedplaats- makers, stedelijke experts. Dat levert regelmatig verhitte discussies op, maar we gaan elkaar wel beter begrijpen. De veelheid aan doelgroepen is de insteek van dit magazine. We hebben de artikelen in dit magazine een kleurcode gegeven die aangeeft welke doelgroep aan het woord is. Lees vooral de artikelen van de andere doelgroep, dan gaan we elkaar beter verstaan en maken we samen de mooiste duurzame woonwerk- en leefgemeenschappen.

Tess Broekmans en Nienke Jansen 04 05 Doelgroepen

Kunstenaars Broedplaatsontwikkelaars Gemeente Een van de grootste doelgroepen van de broedplaatsen Broedplaatsontwikkelaars ontwikkelen en beheren Het nieuwe stadsbestuur zet voor 2018-2022 het zijn kunstenaars. De kunstenaar is vaak niet in staat broedplaatsen voor kunstenaars, ambachtslieden, atelier en broedplaatsenbeleid voort. Voor deze periode een kostprijs dekkende huur te betalen. Het is voor zzp’ers en starters. De broedplaatsen bieden plekken om wordt jaarlijks een bedrag van drie en een half miljoen Amsterdam van belang om kunstenaars in de stad te te werken en te experimenteren op artistiek, sociaal en euro vrijgemaakt. behouden, want kunstenaars verbeteren het vestigings- maatschappelijk vlak. Deze plekken kunnen zowel tijdelijk klimaat van de stad en ontwikkelen innovatieve plekken als permanent van aard zijn. Belangrijke kenmerken Bureau Broedplaatsen met hun beeldende vermogen. zijn dat de huur laag is en de betrokkenheid van de Bureau Broedplaatsen heeft de bestuurlijke opdracht huurders hoog. Ontwikkelaars beheren niet één maar om meer broedplaatsen te creëren, bijvoorbeeld door meerdere plekken in de stad. Voorbeelden van broed- leegstaand vastgoed tot een broedplaats te transformeren. Kunstenaars plaatsontwikkelaars zijn Urban Resort, Meurkens en Het bureau werkt hierin samen met de creatieve Meurkens, Stichting Leegstand Oplossers Amsterdam ondernemers, stadsdelen, centrale diensten, Jan Rothuizen - Pagina 12 (LOLA) en Stichting Crealisatie. corporaties, makelaars, ontwikkelaars en banken. Studenten Rietveld academie - Pagina 46 Bureau Broedplaatsen heeft een team van vijf project- Raquel van Haver - Pagina 50 managers en een groot netwerk van experts tot haar Broedplaats beschikking. Daarnaast is er een borgstellingsregeling voor leningen bij de Triodosbank en een subsidieregeling. ontwikkelaars Bureau Broedplaatsen ondersteunt broedplaatsontwik- kelaars en initiatiefnemers om de huisvesting te realiseren. Floor Ziegler - Pagina 14 Het bureau vervult een gidsrol in de gemeentelijke Collectieven Simon van Dommelen - Pagina 24 organisatie op het gebied van vergunningen en biedt Het Amsterdamse broedplaatsenbeleid gaat ervan uit Maarten Meurkens - Pagina 42 expertise over de organisatie van een broedplaats, het dat de doelgroep zelf initiatieven neemt. Groepen kun- Micha Wijngaarde - Pagina 42 maken van een (bouw)plan voor een pand en adviseert stenaars, doeners en creatieve ondernemers kijken zelf Jaap Draaisma - Pagina 58 over de exploitatie en het beheer van een pand en de waar zij zich willen vestigen en bepalen wat er nodig is brandveiligheid. om dat te realiseren. Zo zijn er in Amsterdam ook vanuit eigen initiatief en succesvolle kraakacties, broedplaatsen ontstaan. Deze plekken zijn na een kraakperiode gelega- liseerd en door de groep zelf aangekocht of gehuurd. Vastgoedontwikkelaar Gemeente Amsterdam De gebouwen zijn met subsidie van broedplaatsen De markt, commerciële partijen, woningbouwcorporaties. gerenoveerd en aangepast aan de brand- en veilig- De afdeling Grond en Ontwikkeling van de gemeente Martijn Braamhaar - Pagina 06 heidsvoorschriften. Voorbeelden hiervan zijn Ruigoord Amsterdam geeft vorm aan de groei en ontwikkeling Jaap Schoufour - Pagina 36 (huur), Plantage Doklaan (koop), OT301 (koop), Ba- van Amsterdam en realiseert daarmee gemeentelijke Thomas Bokeloh - Pagina 58 jesdorp. Er zijn natuurlijk ook initiatieven die zonder doelstellingen op het terrein van gebieds- en vastgoed- Timo Loman - Pagina 58 gebruik van broedplaatsensubsidie een succesvol ontwikkeling. bestaan hebben opgebouwd. Voorbeelden hiervan zijn Zaal 100, WG terrein en Tetterode. Vastgoed Creatief collectieven ontwikkelaars Beschouwers Tijn Hoyng (Je m’appelle) - Pagina 18 Edward Zevenbergen (BPD) - Pagina 14 Amsterdam Alternative - Pagina 34 Marien de Langen (Stadgenoot) - Pagina 20 Felix Rottenberg - Pagina 08 Femke Ravensbergen (Bajesdorp) - Pagina 38 Manoj Bernard (Stadgenoot) - Pagina 20 Eric Duivenvoorden - Pagina 26 Ben Minnema (Heesterveld) - Pagina 52 Ronald Huijkeshoven (AM) - Pagina 36 Rob van der Leij - Pagina 42 Martijn Blom (Kleiburg) - Pagina 58 06 07 Het gevaar van broedplaatsen die opgenomen worden “Je moet plekken Afwijkende in tenders is, volgens Braamhaar, dat het allemaal dezelfde aangeharkte plekken worden. “Terwijl we juist tijd geven om eigen streven naar diversiteit. In nieuwe gebieden zullen de dingen gebouwen erg op elkaar lijken. Dus moeten we extra te worden. Als het ons best doen bij de invulling. Het is onze taak om dit goed te faciliteren en te nieuw is lijkt het maken de coördineren, zodat ook het alternatieve en vrije hier allemaal op elkaar” aanwezig kan zijn. Daarbij stad leuk speelt de vraag met wie Martijn Braamhaar je in zee gaat. In veel Gemeente Amsterdam gevallen zullen de grotere

Bij de gronduitgifte voor nieuwbouw worden broedplaatsen naast winkels en horeca een Foto’s linkerpagina: vast onderdeel. Wat kunnen we volgens de nieuwe programmamanager van Bureau Lola Lik Broedplaatsen Martijn Braamhaar bereiken © LOLA met deze broedplaatsen en dit nieuwe instru- ment? En wat kan Bureau Broedplaatsen doen broedplaatsontwikkelaars zoals Urban Resort aan tafel Koch om het proces en de invulling te faciliteren? zitten, de vraag is of we hiermee diversiteit waarborgen. © Urban Resort Grotere ontwikkelaars hebben veel ervaring met het Braamhaar: “In de nabije organiseren en beheren van dit soort plekken en zijn Costa Rica toekomst worden er onge- simpelweg gemakkelijke gesprekspartners voor de © Urban Resort veer tien broedplaatsen vastgoedontwikkelaars. Want laten we wel wezen: een in nieuwe stukken stad broedplaats maken is veel gedoe. Bureau Broedplaatsen Fort Knox gebouwd. Aan de ene heeft het nieuwe beleid aangejaagd en we zullen het © Urban Resort kant is het is natuurlijk dus ook moeten waarmaken. Wij moeten de juiste ondernemer in de toekomst iets wilt doen. Hoe moet fantastisch dat dit ge- partijen met elkaar matchen en zorgen dat er ook echt het gebouw eruit zien? Welke partijen heb je nodig? En Volkskrantgebouw beurt, aan de andere kant is dit slechts een klein iets gebeurt en wordt wat staat er in een gedegen ondernemingsplan? In de © Urban Resort onderdeel van het hele palet van wat Bureau Broed- gebouwd.” LAB Broedplaatsen sessies, georganiseerd vanuit de plaatsen gaat doen. Als het gaat om nieuwbouw zal het “De plekken die we in gemeente, kunnen initiatieven en ontwikkelaars wer- Stuart niet echt om het rauwe randje van de stad gaan. We tenders gaan realiseren, ken aan documenten voor deze nieuwe broedplaatsen © Urban Resort willen dan ook kijken hoe Bureau Broedplaatsen zich zullen er realistisch gezien in tenders. Op deze manier kunnen we ons ervan ver- kan inzetten om bestaande broedplaatsen te behouden pas over vijf jaar zijn. We zekeren dat iedere broedplaatsontwikkelaar een eigen Radion of plekken te bestendigen als broedplaats. We streven moeten rekening houden insteek heeft. Daarnaast is het belangrijk om goed te © Catharina Gerritsen ernaar de diversiteit van broedplaatsen binnen de stad met het feit dat de houd- kijken hoe we ons kunnen inzetten om ook de bestaande te waarborgen.” baarheid van een broed- plekken te bestendigen. Zo kunnen we de diversiteit plaatsinitiatief beperkt is. aan broedplaatsen in de stad garanderen.” Als er geen zicht is op een Foto’s rechterpagina: fysieke plek binnen afzienbare tijd verdwijnt OT301 de energie. Volgens mij © Ivo Schmetz heb je niet per sé een collectief nodig, maar één of twee mensen die de kar trekken.” Contact Braamhaar heeft een idee om een soort klankbord- © Tess Broekmans groep in het leven te roepen voor het bepalen van de inhoud en het bewaken van de diversiteit van nieuwe HW10 plekken. Hij denkt aan het organiseren van een serie © Urban Resort laboratoriumsessies voor het ontwikkelen van een visie voor deze nieuwe broedplaatsen in tenders. “Stel, je Rietwijker hebt een nu nog oningevuld gebied waar je als cultureel © Urban Resort 08 09 Amsterdam heeft regenbooglongen

nodig Felix Rottenberg

De encyclopedie het XYZ van Amsterdam, editie 2008, realiseren van ateliers en (woon)werkpanden, niet is een fascinerend naslagwerk voor iedereen die de ondersneeuwt, omdat andere prioriteiten meer aandacht geschiedenis van de stadsuitbreiding door de eeuwen van stadsbestuur krijgen. Het is knap wat CAWA en de heen wil begrijpen. met haar samenwerkende partners als Urban Resort voor elkaar gekregen hebben in een stad waar iedere De groei van Amsterdam voltrok zich in golfbewegingen, vierkante meter nu bevochten wordt. nog steeds. Indrukwekkend is hoe verreikend de visie van bestuurders en stadstimmermannen vaak waren. Terugkijken helpt om te leren van de geschiedenis. Denk aan het uitbreidingsplan, de grote stadsuitleg, Weinigen weten dat het Amsterdamse Bos een initiatief van 1613, die twee eeuwen lang maatgevend was. van de natuurbeschermer Jac. P. Thijsse was. Volgens De opstellers van dit zogenaamde halve maanvormplan, hem had Amsterdam dringend behoefte aan een ‘groene burgemeester Frans Hendrickszn. Oetgens en stad- long’. Hij was zijn tijd ver vooruit met zijn visie dat een “Amsterdam als stimmerman Hendrick Staets, verbonden de drie grote stad als Amsterdam een ecologisch paradijs no- hoofdgrachten door dwarsgrachten en dwarsstraten. dig heeft als tegenwicht voor vervuilende industrie en ongedeelde stad Zij ontwierpen de volksbuurten Jordaan, Leidsebuurt autogassen. Het idee van Thijsse werd door de en Weteringbuurt. Het volgende moment waarop, na Amsterdamse gemeenteraad in 1928 overgenomen, dreigt aangetast Oetgens, de stad weer als geheel werd beschouwd het Bosplan werd ontworpen door Van Eesteren en Illustratie: was het Grote Plan voor Zuid van Hendrik Petrus Berlage Mulder, met 67 schitterende houten bruggen van Overzicht van gemeentelijke te worden door uit 1917. Berlage baseerde zich op de organische groei Amsterdamse Schoolarchitect Pieter Kramer. Het bos ateliers, broedplaatsen, ateliers van de stad. Interessant is ook de studie van Sam van is uniek voor Europa, met een oppervlakte van twintig marktpartijen en vrijplaatsen in de steeds duurder Emden, verbonden aan de afdeling Stedelijke Ontwikkeling keer het Vondelpark, enkele malen groter dan het Amsterdam in 2018. van de gemeente Amsterdam. In zijn Amsterdams Kensington Garden en Hyde Park in London samen en wordende stad.” toekomstige gedaante wordt de basis gelegd voor het even groot als het Bois de Boulogne in Parijs. Algemeen Uitbreidingsplan van 1935. Voor een nieuwe Felix Rottenberg generatie stedenbouwers als Cor van Eesteren en Jacoba Anno 2019 staat Amsterdam weer voor een schaal- Beschouwer Mulder, werkzaam bij de dienst Publieke Werken, was sprong. ‘Amsterdam als ongedeelde stad’ dreigt het AUP de leidraad bij het ontwerpen van de westelijke aangetast te worden door de steeds duurder wordende tuinsteden, het Amsterdamse Bos, Buitenveldert en de stad. Het aanbod van woningen voor starters, lage en Bijlmermeer. modale inkomensgroepen is schaars. Ateliers, oefenpodia, woon- en werkruimten voor kunstenaars worden Waarom zover terug kijken naar de geschiedenis van sluitpost. Anders gezegd, ‘de long met de kleuren van de Amsterdamse stedenbouw in een voorwoord van de regenboog’ - symbool voor kunstenaars: musici, een belangwekkende publicatie over tien jaar CAWA, acteurs, dansers, beeldhouwers, schilders, ontwerpers ofwel tien jaar atelier en broedplaatsen beleid? CAWA en uitvinders - raakt ernstig bekneld. De zorgen zijn is een officiële commissie, ingesteld door het stads- terecht: zit Amsterdam op slot in 2024? Groepen en bestuur. Interessant is dat het CAWA gezelschap naast individuen in de marge leggen het dan af tegen haar formele taken op vele deuren klopt om te instituties en gevestigde belangen die minder waarde bewerkstelligen dat een urgente opgave, het permanent hechten aan het belang van kunst en cultuur. Toen in 10 11 2010 de staatssecretaris van Cultuur, Halbe Zijlstra, “De long met de een bezuiniging van een kwart miljard op de Cultuur en Kunstbegroting aankondigde, compenseerde het kleuren van de stadsbestuur in Amsterdam dat geenszins, ze bezuinigde – weliswaar percentueel een kleiner bedrag - eveneens regenboog’ - sym- op de kunstenbegroting. De waarschuwing is duidelijk. De bescherming van kunst en cultuur is nooit vanzelf- bool voor kunste- sprekend. naars: musici, De komende decennia zal in Amsterdam de zogenaamde schaalsprong uitgevoerd worden, van de IJ-oevers tot acteurs, dansers, Duivendrecht, van Zaanstad tot Zuidas. Dit gebeurt vooral door verdichting en transformatie van werk- beeldhouwers, gebieden naar stedelijke gebieden. Zo zal Haven-Stad in het noordwesten van Amsterdam in twintig jaar schilders, ontwer- uitgroeien tot een echte stad-in-de-stad, met een doorgroei van 40.000 naar 70.000 inwoners. Ter pers en uitvinders - vergelijking: Amsterdam Zuidoost telt nu ruim 85.000 inwoners. Al die nieuwe buurten kunnen integraal raakt ernstig ontworpen worden, met ruimte voor ‘de groene long’ én voor de ‘regenbooglong’. Het ruige randje dat het bekneld.” werkgebied met zich mee brengt is de ideale voedings- bodem voor creativiteit. Dat kan op alle mogelijke Felix Rottenberg manieren: in bestaande werkpanden, inpandig in de Beschouwer plinten van woonflats, waar tenminste een 10%-regeling moet gelden. Maar dat wekt nog teveel de indruk dat de prioriteit van ateliers en broedplaatsen wordt afgekocht. Haven-Stad zou zich ook kunnen manifesteren als de regenbooglong van de stad. Daarbij kan een stadsbouwmeester wonderen verrichten. In samen- spraak met CAWA, kwartiermakers en gebruikers van broedplaatsen kan zij of hij opdrachten uitschrijven voor ontwerpen van kleine en grote ateliercomplexen. En vooral als bewoners betrokken raken bij initiatieven Illustratie: van kunstenaars, kan Haven-Stad zich ontwikkelen In de koers 2025 heeft de tot een betoverende stad-in-de-stad. Want ateliers en gemeente onderzocht waar broedplaatsen in de buurten en straten vervullen een gebiedsontwikkeling plaats verbindende rol. Dat is voor de duurzame, sociale en kan vinden. culturele vernieuwing van Amsterdam van magnifieke betekenis. 12 13

Foto: OT301, Overtoom 301 © Anne Huijnen

Illustratie: Atelier Jan Rothuizen © Jan Rothuizen 14 15 “Je krijgt pas een Je hebt dus mensen nodig die het contact leggen De broedplaats tussen al die partijen. Hoe betaal je die? nieuwe stad als je Zevenbergen: “Bij nieuwbouw is dat nog niet gedaan. Een grote schaal en een lange looptijd zijn essentieel van de toekomst mensen vanaf dag om de kwartiermaker te kunnen betalen. BPD is bezig met een beleggingsfonds voor middenhuur, waaruit één bij gebiedsont- dan de kwartiermaker kan worden betaald. Voor het vastgoed is 24/7 gebruik het uitgangspunt. Als de wikkeling betrekt. ruimte goed wordt gebruikt is het exploitabel. We ontwerpen nu de broedplaats van de toekomst, bijvoor- Meer naar het ge- beeld voor een tender in Leidsche Rijn in Utrecht. Lokale partijen, bewoners en bedrijven vinden elkaar daar, bied kijken, naar dat is een andere rol dan de broedplaatsen nu hebben.”

Woningen wie en wat er aan- Hoe ziet een broedplaats van de toekomst er in jullie plannen uit? wezig is daarmee Zevenbergen: “Ik noem het werkkasten: kleine ruimtes waarin je dingen kunt uitproberen. Als het slaagt ga je verbinden.” verder, groter. Om het betaalbaar te houden moeten de ruimtes niet te groot zijn en deel je wat je kunt delen. ’s Avonds voor Floor Ziegler Denk aan de miniwinkels die je in Azië wel ziet, helemaal woningen Openbaar Broedplaatsontwikkelaar vol met verschillende spullen. Die combineren we met café een gemeenschappelijke ruimte, een uitloop- en ontmoetingsruimte voor de creatieven en voor de Collectieve ruimte bewoners. ’s Avonds en in het weekend kan die Werkkast Overdag voor werken gebruikt worden door de bewoners van het pand, voor waard om te kijken of dit ook een plek kan krijgen in huiswerkbegeleiding of een feestje. Met een openbaar In de broedplaats van de het nieuwe plan.” café erbij wordt het helemaal goed, dan heb je een Werkkast toekomst is veel ruimte voor publieke functie en is er altijd goede koffie. De grond- delen: de collectieve ruimte Ziegler: “Creatievelingen kunnen verbinden, grensver- kosten moeten wel nul zijn om dat mogelijk te maken.” Werkkast is de centrale plek waar leggend zijn, starre systemen openbreken. Je hebt de divers gebruik mogelijk is. juiste mensen nodig om iets in gang te zetten. Grofweg Wanneer weet je of een project geslaagd is? Werkkast heb je twee types: autonome zelfwerkers en creatieve Zevenbergen: “Plekken waar creatieven lang kunnen verbinders. Je hebt beide groepen nodig. Een verbinder blijven zijn essentieel. Als je tien jaar in een wijk woont kan van alles zijn, een stadmaker zoals ik maar ook worden de verbindingen pas zichtbaar. Je ziet pas na een muzikant die muziekles geeft. Door te doen wat ze vijftien jaar of een wijk geslaagd is. En het kan niet Verbinding is het belangrijkste woord in de vocabulaire van Floor Ziegler. Met een achtergrond doen geven creatievelingen al iets terug aan de buurt.” overal: als een straat van niks naar nergens loopt kan ik in de klassieke muziek werkt ze nu als stadmaker in stadswijken in heel Nederland. wel proberen om de goede functie te vinden, maar dan Als initiatiefnemer van het Stadmakerscentrum staat ze aan de wieg van succesvolle projecten Hoe vind je initiatieven die passen bij de stedelijke wordt het niks.” als de Noorderparkkamer, Broedstraten en broedplaats Het Concertgemaal. Door creativiteit ontwikkeling? te activeren in een buurt ontstaan er nieuwe culturele voorzieningen, ontmoetingsplekken en Ziegler: “In de tenderfase wandel ik door de buurt Ziegler: “Wat lastig is, is dat het gebouw er in de tender leefbare wijken. Haar bottom-upaanpak zorgt ervoor dat er nieuwe gemeenschappen ontstaan om erachter te komen welke thema’s er leven. Culturele nog lang niet is. Je moet de energie vasthouden tijdens en bestaande gemeenschappen hechter en zelfstandiger worden. Ze zet haar kennis ook in bij partijen zitten te veel op hun eigen eilandjes, de tender de lange ontwikkel- en bouwfase. Ideaal is als je dat nieuwbouwprojecten. Zo kwam ze in contact met projectontwikkelaar Edward Zevenbergen, is een manier om dat te verbinden. Ik zoek niet alleen kan doen op de plek zelf, bijvoorbeeld met een tijdelijk directeur van BPD Gebiedsontwikkeling, die graag samenwerkt met kunstenaars en creatieve in de buurt maar probeer ook externe partijen te paviljoen.” ondernemers bij stedelijke ontwikkeling. betrekken. Je krijgt pas een nieuwe stad als je mensen vanaf dag één bij gebiedsontwikkeling betrekt. Je moet Zevenbergen: “Dit gaat ook waarde toevoegen op een kijken naar wie en wat aanwezig is en een gebied daar- ander niveau: we worden steeds eenzamer op jongere mee verbinden. Van onderop. Daarnaast moet je ruimte leeftijd, we moeten de mensen uit de torens naar beneden Wat is de meerwaarde van samenwerken met moet een toegevoegde waarde hebben als sociaal creëren in het concept: tuinen en collectieve ruimtes. halen. Waar ontmoet je elkaar? Met broedplaatsen en creatievelingen bij stedelijke ontwikkeling? bindmiddel. Het is laagdrempelig, een leuke alternatieve Liefst ook woningen, creatieven die er ook wonen zorgen het ontwikkelen van meer collectieve ruimte doorbreek Zevenbergen: “Rare mensen maken van de buurt een plek om bij elkaar te komen. Deze waarden zijn in sommige voor duurzame verbinding met de andere bewoners.” je effectief die individualisering van de mens.” gewilde buurt. Een broedplaats of soortgelijke plek gevallen al aanwezig in een gebied. Dan is het de moeite 16 17

Foto boven: OT301, Overtoom 301 © Leon Hendrickx

Foto links groot: Lizzy, Lizzy Ansinghstraat 86 © Urban Resort

Foto links klein: Lizzy © Catharina Gerritsen 18 19 Internationaal op eigen kracht

Tijn Hoyng woonde en werkte als experience designer in Silicon Valley in één huis met ontwerpers, ontwikkelaars en sales managers. Na zijn ervaring in Silicon Valley wilde Hoyng hetzelfde in Amsterdam. “Toen ik daar kwam zat ik direct met mijn huisgenoot achter de laptop over design details te praten. Een week later liep ik over straat en werd ik op mijn schouder getikt door een vreemde die zei: ‘jij bent toch Tijn? Ik heb een tof project voor je’.”

Zo realiseerde Hoyng op eigen kracht en zonder subsidie Tot slot stelt Hoyng dat het ontwikkelen op eigen kracht van Bureau Broedplaatsen Je m’appelle Company, en ontwikkelen zonder subsidie van de gemeente een woon-werkcollectief in de Krommertstraat. Acht bijdraagt aan het succes. “Wij werken niet met broed- appartementen en een gemeenschappelijke ruimte op plaatsensubsidie en hebben onze eigen investeerders.” “Broedplaats- de begane grond vormen een woon-werkgemeenschap De broedplaatsensubsidie komt op Hoyng niet echt voor vijfentwintig jonge mensen die werken als architect, aantrekkelijk over: “Als ik op de CAWA-site kijk raak ik subsidie lijkt meer (grafisch) ontwerper, concept ontwikkelaar of art meer gedemotiveerd dan gestimuleerd. De tijdelijke director. “Zzp’ers met een startup, maar ook mensen aard van de contracten, regels en voorwaarden zijn op een uitkering dan met een creatieve functie bij grote kantoren. Zij betalen zeer beperkend. Deze subsidie is ook te mooi om waar achthonderd euro per maand voor een kamer, kantoor te zijn. Als je geld krijgt van de gemeente gaat zij zich een lot uit de loterij”. en snel internet.” er ook mee bemoeien en dan lever je ook iets in. Het lijkt meer op een uitkering dan dat je trots mag zijn Foto’s: Tijn Hoyng op wat je wilt doen en gaat maken.” Hoyng stelt dat de Je m’apelle, Krommertstraat 22 Creatief collectief subsidie zeker niet de jongere generatie bereikt met dit © Je m’appelle imago. “Misschien moet de broedplaatssubsidie een prijs zijn, waarmee potentie tot bloei kan komen en het voor jongeren ook aantrekkelijker wordt om aanspraak op te doen.”

Volgens Hoyng is de interesse voor zijn concept groot. In maart opent een tweede pand in Amsterdam en het internationale karakter krijgt vorm met vestigingen in Lissabon en Tokyo. “Onze lange termijnvisie is dat we als creatieven overal kunnen wonen en werken, we Hoyng verklaart het succes van Je m’appelle Company: denken aan een soort abonnementencontract. Als je “We hebben een heel pand tot onze beschikking en in Amsterdam woont en in London of Barcelona wilt huren dit direct van een vastgoedhandelaar. De huur werken, kun je met dit abonnement gebruik maken gaat direct naar de eigenaar, er is geen winst. Zelf van de faciliteiten daar.” direct contact hebben met een vastgoedhandelaar werkt voor ons het beste, we kunnen veel sneller schakelen.” Een ander belangrijk punt is de combinatie wonen en werken. “Wonen is een groot probleem in Amsterdam en andere grote steden, zeker voor jongeren. Onze huurders zijn een internationaal gezelschap, tussen de 20 en 27 jaar en werkend als kunstenaars, designer, graphic designer, eventmanager, art directors, architecten. Onze sleutel tot succes is de combinatie van wonen wer- ken en onze onderlinge samenwerking. Dat leidt tot nieuwe projecten en daarmee weer tot nieuwe opdrachtgevers. 20 21 “Voor mij bete- Hoe organiseert kent collectiviteit collectiviteit zich? dat mensen elkaar steunen en aan- Broedplaats Costa Rica aan de Piet Heinkade is, samen met Westerdok, de enige broedplaats in Amsterdam die tot stand is gekomen als onderdeel van een nieuwbouwcomplex. Het gebouw dacht hebben voor is in 2016 gerealiseerd door de Amsterdamse woningcorporatie Stadgenoot. Op dit moment wonen en werken meer dan veertig kunstenaars in Costa Rica. De broedplaats zit naast het hun omgeving.” Shaffyhuis, het eerste kunstenaarshuis in Amsterdam waar jonge en oude kunstenaars samenwerken. Marien de Langen is bestuursvoorzitter van Stadgenoot, Manoj Bernard Marien de Langen adviseur commercieel vastgoed. Waar zijn ze tegenaan gelopen bij de ontwikkeling van Costa Rica? Vastgoed ontwikkelaar openen om met dit soort problemen te kunnen omgaan. De kracht zit in de onderlinge samenwerking en het feit dat je je medehuurders kunt uitkiezen, maar dat heeft een grens. In het wonen zien we al goede voorbeelden, zoals de Turkse woongroep Tweede Lente, die woningen los van elkaar huurt maar daarnaast een gemeenschap- pelijke ruimte heeft waar ze samen koken. Dat heeft ook effect op de rest van het gebouw: als er iemand ziek is gaan ze langs met een pannetje soep.”

Het bouwen van werkende collectieven vraagt veel aparte entiteiten voor vastgoed en gebruik zijn handig, zelforganisatie van bewoners, maar ook ondersteuning dat maakt de belangen duidelijk.” vanuit de corporatie. Hoe kunnen jullie die geven? De Langen: “Wij moeten vooral doen waar we goed in Bernard: “Er is een ander nodig om de broedplaats te zijn: het bouwen en beheren van vastgoed. Dat bouwen runnen, dat kunnen wij als corporatie niet. Daarvoor is en beheren van vastgoed is in veel gevallen vooral gedoe het Shaffyhuis een mooi voorbeeld. Ed Cools, voormalig voor bewoners . Wat wij willen doen is ruimte maken directeur van een verzorgingshuis, is de motor van het voor initiatieven. De gedachte is vaak dat de coöperatie initiatief. Ed Cools is bestuurder van de stichting Kunste- ook eigenaar moet zijn, maar dat hoeft niet. Sterker nog, naarshuizen Amsterdam en gangmaker van het Shaffyhuis.

Wat was jullie motivatie om aan dit project te beginnen? Marien de Langen heeft zelf lang in een woongroep De Langen: “De praktische aanleiding was dat er op gewoond. “Voor mij betekent collectiviteit dat mensen deze plek een atelierpand zat en dat daar iets voor terug elkaar steunen én aandacht hebben voor hun omgeving. moest komen. Tegelijk sluit het aan bij een thema waar De energie die is voortgekomen uit de kraakbeweging, Foto linker pagina we als corporatie druk mee bezig zijn: Hoe organiseert die begin jaren tachtig een enorme push in de stad Costa Rica / Shaffyhuis collectiviteit zich? In toenemende mate is vereenzaming opleverde is op veel plekken verbleekt, die panden © Catharina Gerritsen een van de grootste vraagstukken van de stad. Door hebben op dit moment te weinig betekenis voor de stad. de scheiding van wonen en zorg wordt alles uit elkaar Er vind nauwelijks doorstroming plaats en bieden daar- Foto boven: getrokken. Eén contract met een zorginstelling wordt mee voor nieuwe bewoners en beginnende kunstenaars Costa Rica / Shaffyhuis omgezet in individuele contacten met huurders, dat heel weinig plek. Ik vind dat jammer. Ook zie je in som- © Catharina Gerritsen zorgt voor veel minder samenhang tussen mensen die mige panden complexe vraagstukken ontstaan, zoals een gebouw gebruiken. We moeten op zoek naar een hoe om te gaan met oudere dementerende kunstenaars, Foto onder: manier waarop mensen het zelf kunnen regelen in plaats die voor die groep niet te dragen zijn. Vergrijzing en indi- Bernard en De Langen van afhankelijk te zijn van instituties.” vidualisering zijn sterk aanwezig, collectieven moeten zich © Tess Broekmans 22 23

Hij is de persoon die de kar trekt, hij zorgt voor de Smaakt dit experiment naar meer? samenhang tussen het Shaffyhuis, de broedplaats en De Langen: “We zijn redelijk opportunistisch ingesteld, het wooncomplex. Een losse broedplaats als verplicht kijken welke kansen zich voordoen. We zijn bezig met nummer werkt niet. een tweede Shaffyhuis, Het Leven Liefhuis op Oosten- burg. Ook bouwen we daar twee collectieve woongroepen Hoe is die samenwerking bij het Shaffyhuis ontstaan? voor ouderen. Daar merken we wel weer dat het lastig Bernard: “Het Shaffyhuis is bij de ontwikkeling pas laat is: één van de woongroepen is al drie keer van bestuur aangehaakt, dat was eigenlijk een voordeel. Het lange veranderd, en met het nieuwe bestuur veranderen de traject van projectontwikkeling is voor veel initiatiefnemers eisen ook weer. Dat is lastig voor de ontwikkelaar, maar niet vol te houden. Maar ook in een laat stadium kost zo’n we houden toch vol. Een andere kans doet zich voor op project als dit veel tijd. Daarbij is het belangrijk dat IJburg, naast het klokgebouw dat wij hebben gebouwd. collectieven zelf een vorm kunnen vinden voor de Daar zit een parkeergarage onder die niet wordt gebruikt samenwerking, daar is geen standaardrecept voor. en een kavel ernaast die nog ontwikkeld moet worden. En het helpt als een organisatie dingen combineert: Een hoge begane grond, niet geschikt voor woningen, ouderen, jongeren, broedplaatsen, wonen, zorg. Bij Costa dat biedt kansen.” Rica werkt dat door de samenwerking van het Shaffyhuis met Urban Resort, de broedplaatsbeheerder. Daarbij sluiten we een concessie af voor een paar jaar om te zorgen dat een initiatief er ook uit kan als het niet werkt.”

Als jullie de vastgoedeigenaar zijn, hoe beslis je dan wie het mag gebruiken? De Langen: “De toewijzing is één van de lastige punten: Wie mag er nou in? Bij Costa Rica kwam een kunstenaar uit Eindhoven, mag dat zomaar? We hebben geselecteerd op neiging tot samenwerking. Maar met de schaarste in Amsterdam is dat altijd een lastig punt, voor ons is de Foto’s: maatschappelijke meerwaarde een belangrijk deel van Costa Rica / Shaffyhuis de afweging.” © Catharina Gerritsen 24 25 “De stad- De stadmaker maakt de maker is het broedplaats onderdeel van bindweefsel dat nodig is de buurt om een initi- atief te laten landen in de Simon van Dommelen is initiatiefnemer en directeur in de buurt. Een Iraanse asielzoeker had hier bijvoorbeeld buurt”. van Leegstand Oplossers Amsterdam (LOLA), dat leeg- een massagesalon. Zo wordt je economisch zelfstandig standsbeheer combineert met het bieden van ruimte aan en maak je contact met de buurt. LOLA organiseert samen Simon van Dommelen maatschappelijke initiatieven, startende ondernemers en met het buurtsportwerk tijdens de ramadan nachtelijke Broedplaatsontwikkelaar kunstenaars. Zijn manier van werken is direct: gebruik voetbaltoernooien. Voordien werd er veel geklooid op maken van leegstand en echt werken met de community. straat, nu zit iedereen hier. En we houden altijd een lokaal Zonder plan van aanpak starten en laten zien wat het kan vrij om ruimte te bieden voor initiatief uit de buurt.” zijn. Hij werkt hiervoor samen met een netwerk van stad- makers. Voor dit soort processen is, naast vertrouwen bij de betrokkenen, een stadmaker onmisbaar, volgens Van Dommelen. De stadmaker heeft kennis van de omgeving en zorgt dat het initiatief samensmelt met haar omgeving en inwoners. “Wij zetten letterlijk en figuurlijk de deuren open voor de buurt en haar bewoners. Dit klinkt onwaar- schijnlijk, maar voor je het weet zit je pand vol.”

Een stadmaker heeft oog voor wat een buurt nodig heeft, zegt Van Dommelen. “Daarmee kan een broedplaats niet alleen een oplossing bieden aan kunstenaars en de eige- naar van een leegstaand pand, maar ook positie krijgen in Op IJburg is LolaLand net geopend, als tijdelijke invulling de buurt. Een stadmaker zet niet zichzelf maar de ander van het onlangs gesloten Blijburg. Van een plek voor de op het podium, is onafhankelijk en belangeloos en een Bij LOLA is het ondernemen de bindende factor, zowel hele stad wordt het nu een plek voor de buurt. “IJburg is verbinder pur sang. Hij of, vaker nog, zij durft het gesprek binnen het gebouw als met de buurt. “Door de lage huur gebouwd voor gezinnen. Veel van de kinderen zijn aan te gaan met iedereen, spreekt talen van verschillende kan een jonge ondernemer zichzelf bewijzen en is het inmiddels pubers en daar is niets voor in de buurt. De werelden, zowel van de vastgoedeigenaar als de kunste- pand overdag en ‘s avonds open. Je vindt er een restaurant, lokale stadmaker heeft contact gelegd met jongeren op naar of buurtbewoner met een initiatief. Een stadmaker een parfumeur, een kapper, ateliers, kantoren, LEGO straat om te ontdekken waar behoefte aan is. Initiatieven Foto’s: moet goede voelsprieten hebben om te weten wat er leeft workshops en nog veel meer. In het vorige pand van Lola met muziek die nu starten in LolaLand komen hopelijk LOLA Lik in een buurt. Helemaal ideaal is het als de stadmaker zelf Luid hebben we vier horeca start-ups gehad, daar komen straks terug in de nieuwbouw, bijvoorbeeld in de vorm © LOLA in de buurt woont.” succesvolle bedrijven uit voort. In Lola Lik, in de Bijlmer- van een dj-school. We gaan nu al in gesprek met de ont- bajes in Oost, hebben we eerder met succes de integratie wikkelaars van toekomstig te bouwen maatschappelijke Alles door elkaar van statushouders versterkt.” voorzieningen. Ook bouwgroepen krijgen de ruimte met Door de behoeftes van de omgeving en de ambities van kennistrajecten over duurzaam bouwen, die we vervol- de gebruikers van het pand te combineren, komt alles bij Van tijdelijk naar definitief gens weer in verbinding brengen met de bestaande elkaar en ontstaan verrassende initiatieven. Zo biedt een Van Dommelens missie is te laten zien dat er iets IJburgse duurzaamheidsinitiatieven, zoals Natuurlijk oud middelbare schoolgebouw in Amsterdam West een definitiefs kan ontstaan uit een tijdelijke ontwikkeling. IJburg. Zo komen oude en nieuwe bewoners bij elkaar en werkplek voor tachtig kunstenaars, start-ups en sociaal De doorstart van tijdelijk naar definitief is al gelukt bij ontstaat er cohesie, nog voordat de nieuwe bewoners zijn ondernemers. Maar inmiddels wonen er in Lola Luid ook Van Dommelens eerste project, een paviljoen in het geland.” ongedocumenteerden. Van Dommelen: “LOLA is het bind- Eendrachtspark dat negen jaar leeg stond. Na de invulling weefsel dat nodig is om de nieuwkomers te laten landen door LOLA is er nu weer een vaste huurder gevonden. 26 27

Iet wiet woont weg “Het is nauwelijks Waar blijft Amsterdams meer voor te stellen, maar nog niet zo aanstormende creatieve lang geleden bulkte generatie? Eric Duivenvoorden Amsterdam van de leegstaande gebouwen.” Creatief talent vormt een van de belangrijkste levens- gemeentegronden konden nieuwe, duurzame aders van Amsterdam. Maar de laatste tijd begint de woonwerkgemeenschappen worden gesticht zoals Eric Duivenvoorden instroom flink te haperen. Want behalve werkruimte aan de Plantage Doklaan en de Overtoom (OT301). Beschouwer willen al die jonge creatieven ook ergens wonen. En daar wordt in de huidige stad niet in voorzien. Komt er Na verloop van tijd kwam de nadruk steeds meer op een leegloop of kan het broedplaatsenbeleid het tij nog het verschaffen van atelierruimte te liggen. Met een te keren? relatief bescheiden gemeentelijke subsidie werd volop goedkope atelierruimte gecreëerd in leegstaande Het is nauwelijks meer voor te stellen, maar nog niet gebouwen. Maar inmiddels is niet zozeer werkruimte zo lang geleden bulkte Amsterdam van de leegstaande als wel het vinden van betaalbare woonruimte uit- gebouwen. Eerst kwamen overtollige bedrijfsgebouwen gegroeid tot het grootste probleem voor een nieuwe beschikbaar, daarna brak de crisis uit en zat Amsterdam generatie. Ging vroeger de stad op slot vanwege het opgescheept met een overschot van vele honderddui- grote tekort aan betaalbare werkruimte, tegenwoordig zenden vierkante meters kantoorruimte. Het was een bloedt de stad dood omdat jonge creatieven de moge- aanbod waar veel studenten en jonge professionals lijkheid ontnomen wordt om zich duurzaam in de stad wel raad mee wisten. Ze bezetten de ruimtes en te vestigen. Vooral voor degenen die klaar zijn met hun konden er naar hartenlust hun vak uitoefenen, kunst opleiding en van hun studentenkamer af moeten is fabriceren en experimenteren. En, niet onbelangrijk, er op dit gebied nauwelijks nog iets anders geregeld Foto boven: ze hadden meteen een dak boven hun hoofd. dan een schier eindeloze wachtlijst. Zo zwerven velen Westerdoksdijk rond van het ene tijdelijke adres naar het andere, al © Eric Duivenvoorden Overal in de stad ontstonden florerende gemeenschap- dan niet antikraak. En als er dan een eigen woonruimte pen van jonge mensen vaak werkzaam in de creatieve gevonden wordt in Amsterdam is de huur zo hoog dat Foto rechts: sector die zich op deze wijze aan het begin van hun er nauwelijks iets overschiet om nog aparte werkruimte Westerdoksdijk carrière woon- en werkruimte verschaften. Maar aan van te kunnen betalen. © Urban Resort het begin van de eeuw zijn de oude industriële zo- nes getransformeerd tot woongebied. In hoog tempo Maar het gemeentelijk broedplaatsenbeleid is nog De krakers van de Westerdoks- werden de kraakburchten ontruimd en verrezen er veelal steeds vrijwel uitsluitend gericht op het creëren en dijk kregen na hun ontruiming prijzige huurappartementen en koophuizen (Westerdok, verschaffen van goedkope werkruimtes. Dit beleid in 2004 voor vijftien jaar een Java-eiland, Oostelijke Handelskade). Het besef dat de vergt onder de huidige omstandigheden een duidelijke nieuwe broedplaats aangeboden stad zich daarmee tegelijkertijd van haar aanstormend aanpassing. Ook de CAWA is nauwelijks nog in de in de plint van de nieuwbouw aan creatief talent ontdeed vormde de aanleiding tot het gelegenheid haar naam – Commissie Ateliers en de Westerdoksdijk. Deze broed- gemeentelijk broedplaatsenbeleid. (Woon)werkpanden Amsterdam – eer aan te doen. plaats (opgeleverd in 2009) is Het wonen is verworden tot de bastaard van de onder beheer van Urban Resort. Om te voorkomen dat een nieuwe creatieve klasse familie waar niemand nog naar omkijkt. definitief zou uitwijken naar steden als Rotterdam, De herintroductie van een beleid dat ruimte geeft aan Berlijn of Antwerpen ging in 2000 het broedplaatsen- atelierwoningen en woonwerkgemeenschappen zou beleid van start. Dankzij het geld dat Amsterdam toen- veel van de bestaande problemen kunnen verlichten. tertijd incasseerde met het in erfpacht uitgeven van Als er wat wonen en werken betreft allerlei voorzienin- 28 29 gen gedeeld kunnen worden, is een gecombineerde “De symbiose van woonwerkruimte voor velen een uitkomst, in het bijzonder voor de jonge professional die aan het wonen en werken begin van zijn of haar loopbaan verlost wordt van een hoge dubbele huur. vergt een bijzondere

Waar wonen en werken elkaar raken bestaat altijd betrokkenheid van de neiging om beide levenssferen systematisch en bureaucratisch uit elkaar te trekken. Maar het naoor- de deelnemers”. logse Amsterdam heeft vooral vorm gekregen door de niet aflatende pogingen wonen en werken nauw met Eric Duivenvoorden elkaar te blijven verbinden en zich te verzetten tegen Beschouwer pogingen waarbij getracht werd ze van elkaar te scheiden. De cityvorming werd een halt toegeroepen en monofunctionele buitenwijken zijn getransformeerd tot levendige en diverse stadswijken. Overal in de stad zijn gebouwen waar gewoond en gewerkt wordt.

Met de combinatie van wonen en werken is de afgelopen reduceren collectieve ruimtes, zoals een keuken, decennia in de stad een rijke ervaring opgedaan, zowel sanitair, werkplaatsen en opslag, het benodigde bouwtechnisch als op gebied van (zelf)beheer en oppervlak per individu en daarmee de investerings- regelgeving. In het overleg tussen gebruikers, beheerders, en huurkosten. ontwikkelaars en financiers hebben zich bepaalde richtlijnen uitgekristalliseerd die op vele locaties in de Als Amsterdam de instroom van jong aanstormend stad nog steeds dagelijks worden toegepast. In het talent wil blijven garanderen zal op korte termijn het kader van de HAT-regeling (Huishoudens Alleenstaanden wonen weer een stevige plek in het broedplaatsen- en Tweepersoons Huishoudens) zijn in de jaren tachtig beleid moeten gaan innemen. Het beschikbaar stellen en negentig vele woonwerkgemeenschappen in een van een gesubsidieerd atelier is mooi maar als op het legaal en gesubsidieerd vaarwater terechtgekomen. gebied van de huisvesting de bestaansonzekerheid blijft bestaan, zal het beleid haar doel voorbij schieten. De HAT-regeling bood indertijd niet alleen mogelijkheden Juist in broedplaatsen, of het nu in oude gebouwen of voor de financiering van het oprichten van woonwerk- in nieuwbouw is, liggen mogelijkheden om wonen en gemeenschappen, het zette ook aan tot outside the werken op een voor iedereen aanvaardbaar niveau te box-denken om strakke regelgeving te temmen. Er combineren. ontstond op dit gebied een zekere regelluwheid.

De symbiose van wonen en werken vergt een bijzondere betrokkenheid van de deelnemers. Om het door elkaar bestaan van wonen en werken zo soepel mogelijk te laten plaatsvinden is het gezamenlijk vormgeven en verantwoordelijkheid dragen een vereiste. Het gaat er niet alleen om onderlinge overlast te voorkomen, maar ook om veiligheid te waarborgen. Wat dat laatste betreft is ook het creatief omgaan met de bestaande wet- en regelgeving noodzakelijk, want om elk risico uit te sluiten is deze er op gericht om wonen en werken zoveel mogelijk apart te houden. Foto boven: ADM Het integreren van wonen en werken vooronderstelt © ADM van de gebruikers/bewoners een mate van zelfwerk- zaamheid en zelfbeheer, die intensief en tijdrovend is, Foto rechts: maar uiteindelijk kan leiden tot behoorlijke kostenbe- OT301 sparingen. Binnen woonwerkgemeenschappen © Maeve Stam 30 31

Illustraties: Fysieke eisen aan © Sven Franzen een broedplaats

Er is een aantal simpele voorwaarden waaraan een broedplaats moet voldoen om goed bruikbaar te zijn, zowel voor de creatieven als voor het complex en de stad. Uit de gesprekken die we hebben gevoerd zijn acht elementen gehaald die van belang zijn. Vijf daarvan zijn absolute voorwaarde, zij vormen de basis. De laatste drie zijn niet altijd overal mogelijk, maar wel zeer wenselijk en van belang bij het denken over broedplaatsen.

Collectieve ruimte Routing is Gezicht naar Individuele ruimtes Diversiteit Wonen maakt Grootte doet Timing en koffie ontmoeting buiten op orde het betaalbaar ertoe

Een broedplaats is geen verzame- Ontmoeting gaat niet vanzelf. Interactie met de buitenwereld De individuele ruimte is een Niet ieder atelier heeft hoge Ondanks de lage huur is het Een broedplaats is tenminste Het ontwikkelen via een tender ling individuen maar een plek Essentieel is dat iedereen door maakt de broedplaats onderdeel plek waar je prettig kunt werken plafonds en noorderlicht nodig. huren van een aparte werkruimte vijfhonderd vierkante meter kost al gauw vijf jaar voor er waar je door interactie met dezelfde voordeur gaat voordat je van de stad, andersom bieden met daglicht, elektriciteit en De plek in de stad en de buurt voor veel creatieven duur. De groot, dat biedt ruimte voor tien daadwerkelijk een gebouw anderen verder komt. De collec- naar je eigen ruimte gaat. broedplaatsen een uitgelezen verwarming. De individuele maakt een groot verschil, de combinatie met wonen maakt tot twintig kunstenaars. Vanaf staat. Huurders hebben een veel tieve ruimte is hiervoor essentieel. Individuele voordeuren verkleinen kans om een levendige gevel op ruimtes moeten privacy bieden. ruimte zelf kan aanleiding zijn het haalbaar. Dat kan in een duizend vierkante meter wordt kortere tijdshorizon: het gebouw Bij een kleine broedplaats is het de kans op ontmoeting en de begane grond te maken (een Dat betekent dat de deur op slot voor specifiek gebruik. Amsterdam atelierwoning, waarbij één kamer het gemakkelijker om gedeelde moet af zijn, je moet er direct in de keuken met keukentafel, bij samenwerking. Dat is de les van zogenoemde actieve plint). Zeker kan en dat de ruimtes redelijk heeft een muziekbroedplaats als werkruimte wordt gebruikt, voorzieningen te maken en is kunnen. Dat maakt het lastig om een grotere een expositieplek broedplaats Westerdok, waar als de collectieve ruimte ook geluidsgeïsoleerd zijn. Voor met geluidsstudio’s (Lizzy), er is of met een aparte, relatief kleine de groep ook groot genoeg om al in de tender- en ontwerpfase of podium dat wordt gedeeld. ieder zijn eigen voordeur heeft ’s avonds wordt gebruikt is het specifieke functies, bijvoorbeeld een filmbroedplaats in ontwik- woning in hetzelfde gebouw. De diversiteit te kunnen herbergen. actieve betrokkenheid van huur- In broedplaatsen waar fysieke en geen community tot stand is een ideale toekomstbestendige geluidsstudio’s, gelden speciale keling op NDSM, er is een plek collectieve ruimte wordt dan door Om er voor te zorgen dat men- ders te organiseren. Het helpt als dingen gemaakt worden, kunnen gekomen. Ook intern is routing plint. Het Shaffyhuis is daar een eisen. Er zijn ook concepten voor schrijvers. Ook binnen een alle woningen samen bekostigd sen elkaar kennen binnen een er in de tussentijd een tijdelijke machines worden gedeeld in belangrijk: het helpt als de trap goed voorbeeld van: aan de Piet denkbaar zonder individuele broedplaats is diversiteit prettig. en wordt daarmee betaalbaar. broedplaats moet de groep ook plek beschikbaar is, liefst op de collectieve ruimte. Als de centraal zit of de werkruimtes Heinkade overleven de winkels ruimtes, zoals Splendor voor Verschillende omvang van ruimtes, niet te groot zijn. Initiatieven als locatie. collectieve ruimte groot genoeg rondom de collectieve ruimte niet en zitten vooral kantoren op muziek of Maca voor film, waar verschillende prijzen. Als niet Splendor laten zien dat circa De haalbaarheid van een broed- is (minimaal vijftig vierkante zijn gegroepeerd. Een net iets de begane grond. Het Shaffyhuis zalen, oefenruimtes of technische alle ruimtes zijn gesubsidieerd, vijftig kunstenaars een mooie plaats neemt toe als de looptijd meter) kan die in de avond of het bredere gang nodigt uit tot een is ‘s avonds een lichtpuntje in faciliteiten worden gedeeld. is er de mogelijkheid om door te maat is. Groter kan ook, dan langer is: investeringen kunnen weekend gebruikt worden door praatje. de straat. Een combinatie met stromen wanneer je als kunste- wordt menging met andere over een langere periode worden bewoners. Denk aan huiswerk- horeca maakt dit nog sterker en naar teveel gaat verdienen en is functies interessant. afgeschreven. begeleiding, een feestje, gemakkelijker toegankelijk voor er ook ruimte voor commerciële VvE- vergaderingen. bezoekers van buiten. huurders. Dat kan leiden tot interessante samenwerking. 32 33

Foto boven: Heining, Heining 143 t/m 159 © Urban Resort

Foto onder: Wijk 7, Daalwijk 7 © Urban Resort

Foto links: OT301, Overtoom 301 © Jimy Almeida 34 35 Alternatief “Wat miste was een collectief infrastructuur Ivo Schmetz is sinds 1999 betrokken bij de OT301 aan de Overtoom in Amsterdam. van bruggen De voormalige filmacademie is in 1999 gekraakt en later in 2006 door dezelfde groep mensen aangekocht. Ze zijn verenigd onder de naam EHBK (Eerste Hulp Bij Kunst) en tussen deze runnen hun organisatie middels een collectief, non-hiërarchisch systeem. In de OT301 wordt gewoond, gewerkt en er wordt een de veganistische keuken gerund. Bijna dagelijks subculturele is er een culturele programmering in de filmzaal, concertruimte of galerie. “Een fantastisch voorbeeld van functiemenging en collectief eigendom,” vertelt Schmetz. eilandjes.”

Ivo Schmetz Creatief collectief Naast de OT301 zijn er meerdere panden met een gelijk- Het belang van een alternatieve scene is groter dan soortige geschiedenis, organisatiestructuur en idealen. ooit, volgens Amsterdam Alternative. “De subculturen, Bijzondere eilandjes die de stad wat extra kleur geven. de bloeiende kraakscene, de kunsten en alternatieve “Wat miste was een infrastructuur van bruggen tussen leefstijlen, hebben Amsterdam door haar geschiedenis deze subculturele eilandjes.” Daarom nam Schmetz heen gemaakt tot de vrijzinnige stad waar de meeste in 2015 het initiatief om zich, samen met een aantal bewoners nog steeds trots op zijn. Als we de stad over- van deze organisatie uit de Amsterdamse subcultuur, laten aan de logica van de markt dan ontstaat er een waaronder OCCII, Cinetol en Vondelbunker, te verenigen ongewenste monocultuur en verdwijnt de diversiteit,” om tegenwicht te kunnen bieden tegen de verregaande zegt Schmetz. commercialisering van de stad. Collectief eigendom als wapen tegen de marktwerking Amsterdam Alternative heeft vergevorderde plannen om gezamenlijk panden te kopen en deze als collectief eigendom in te richten. “Geen tijdelijke vierkante meters, maar permanente ruimte voor experiment en afwijkende concepten die niet worden gedreven door het streven naar financiële winst. Geen door de overheid georgani- seerde broedplaatsen met een hiërarchisch systeem en gebruikers zonder verantwoordelijkheden, maar heuse collectieven gerund door mensen met een echte alter- natieve agenda. Dat betekent een non-profit en toegan- kelijke publieke programmering maar ook een plaats voor experiment, functiemenging, inclusiviteit, talent en Vereniging Amsterdam Alternative nieuwe vormen van kunst, activisme, solidariteit, wonen De leden van Amsterdam Alternative vonden dat Amster- en werken. Plekken waar we samen de baas zijn,” aldus dam in rap tempo veranderde van een vrijzinnige stad in Schmetz. een kleurloze metropool. Het werd tijd om het alternatieve stemgeluid luider te laten klinken, te beginnen met een “Het is van belang dat de kracht van iemand niet alleen tweemaandelijkse krant en een website. Hier worden ter voordele komt van het eigen individu, maar dat deze Foto’s: de activiteiten van participerende panden gebundeld kracht wordt gedeeld waardoor er een grote collectieve © Ivo Schmetz zichtbaar, publiceren ze visies over alternatieven voor de kracht ontstaat. Als het collectief en de mensen in het mainstream cultuur, bevragen ze de heersende (culturele) collectief de vrijheid hebben om hun eigen organisa- ruimte in de stad en filosoferen ze over de betekenis en tiestructuur in te richten en zowel de individuele als vormen van hedendaags activisme. Recent zijn daar ook collectieve kracht gebruiken om nieuwe initiatieven te discussieavonden bijgekomen. ontwikkelen dan kunnen er mooie dingen ontstaan.” 36 37 “Ik zou de De gebiedsuitstraling stad graag is essentieel meer Amster- dams laten Tot nu toe werden de meeste werkplekken voor kunstenaars en creatieven in bestaande gebouwen gerealiseerd. De gemeente wil broedplaatsen nu ook, waar mogelijk, onderdeel groeien, iets maken van nieuwbouwprojecten. Dit gebeurt op plekken waar de gemeente grondeigenaar is en aanvullende eisen kan stellen aan de verkoop van de grond. We spraken hierover met Jaap meer anarchie Schoufour, onlangs afgezwaaid directeur van Bureau Broedplaatsen, en Ronald Huikeshoven, directievoorzitter van gebieds- en vastgoedontwikkelaar AM. AM ontwikkelt samen met AT in gebiedsont- Capital en Carin het Bajeskwartier met daarin ruimte voor Bajesdorp, een culturele vrijplaats die al jaren op deze plek zit. wikkeling. ”

Jaap Schoufour tegenover het Amstelstation ging het in het begin even Gemeente Amsterdam mis. In de winnende inzending bij deze tender was de broedplaats getekend zonder ramen, in het blok onder een daktuin. We moeten beter uitleggen wat we willen, zonder dat we daar meer regels voor nodig hebben.”

Een broedplaats heeft een heel andere dynamiek dan Foto’s: een vastgoedproject. Past een broedplaats wel in een Splendor tender? © Catherina Gerritsen Huikeshoven: “Lastig bij een tender is dat het veel jaren in beslag neemt voordat een gebouw daadwerkelijk Muziekbroedplaats Splendor gerealiseerd is. Een broedplaatsinitiatief kan echter niet heeft door een lidmaatschaps- drie tot vijf jaar wachten. Vaak komen de gebruikers pas structuur en diverse program- in beeld als het gebouw er al staat. In de tenderfase mering een hechte band met de Hoe werkt een tender voor een ontwikkelaar? weet je niet altijd welke gebruikers er exact komen. Als buurt. Huikeshoven: “De gemeente schrijft de tender uit. je alles van tevoren echter precies vastlegt, bestaat de Daarin worden allerlei eisen gesteld. kans dat je bij de oplevering niet kan waar maken wat Gelukkig is de selectie nu weer vaker op kwaliteit je hebt beloofd. Het is daarom belangrijk voor een ont- en dus niet alleen op het financiële bod: het plan telt wikkelaar om te ontdekken of je met je plan tijdens de mee in de keuze van een partij. Uiteindelijk is het aan selectiefase op de goede weg zit. Ik ben een voorstander is de gebiedsuitstraling die je wilt bereiken. Een plek De vraag is dan: bepaalt het karakter van de broedplaats het team om de afweging te maken welke elementen van dialooggesprekken met de jury in de tenderfase. heeft een eigen sfeer, een eigen karakter en daar moet de uitstraling van het gebied of andersom? uit het totale pakket aan eisen het belangrijkste zijn. Dat geeft de kans om tussendoor te klankborden en elke afweging die je maakt bij passen.” Huikeshoven: “Vaak komen de gebruikers pas op het Je krijgt punten per onderdeel en is het dus van belang verwachting af te stemmen. Op deze manier kun je veel laatst in beeld, als het gebouw er al staat. In de regel de juiste combinatie te maken. Daar waar broedplaatsen beter sturen op de doelstellingen van de gemeente.” Schoufour is van mening dat juist de broedplaatsen in betekent dit dat de gebruikers van het gebouw niet onderdeel zijn van de selectie vormen zij dus een logisch tenders een toegevoegde waarde moeten geven aan betrokken zijn geweest in het ontwerpen van de broed- onderdeel van het hele ontwikkelplan. De broedplaats Schoufour: “Ik zou de stad graag meer Amsterdams laten een gebied: “Een broedplaats mag en kan van alles zijn plaats. Het zou mooi zijn als dat wel vanaf het begin het moet zijn eigen rol en betekenis krijgen in het groter groeien, iets meer anarchie in gebiedsontwikkeling. Als en hoe het eruit ziet mag door de groep zelf bepaald vertrekpunt is. Een positieve uitzondering hierop is ons geheel. Als de gemeente een broedplaats in de tender gemeente en ontwikkelaar zou je moeten gaan voor worden.” project Bajeskwartier in Weespertrekvaart waar Bajes- voorschrijft komt daar ook een voorlichtingsrol bij kijken meer onzekerheid. Iets openhouden, dat kan alle kanten dorp een kavel zelf invult. We hebben de bewoners van voor de partij die er ontwikkelt: wat is een broedplaats?” op, wonen, werken, publieksfuncties.” Huikeshoven: “Ik denk daar iets anders over. De broed- Bajesdorp meteen betrokken in de tenderfase.” Volgens plaats moet passen bij het gebied en bij de toekomstige Schoufour moet bij stedelijke groei met name diversiteit Schoufour: “Bureau Broedplaatsen levert, naast invulling Huikeshoven haakt daarop in: “De kracht zit in de creati- bewoners, een belangrijke groep waarmee je als ontwik- in het oog worden gehouden. “Stijgende grondprijzen van het broedplaatsenbeleid, de voorwaarden voor ten- viteit van de ontwikkelaar, corporatie, of wie het dan ook kelaar vaak in dialoog staat en afstemt. Dit is ook een hebben een uitsluitende werking, dat is bedreigend voor ders waar de broedplaats aan moet voldoen. We dachten bouwt. De doelstelling achter de uitvraag moet helder belangrijk aspect van het huidige beleid van dit college. een creatieve stad. Het is aan beleidsmakers om tegen dat we daarmee goed hadden omschreven wat een zijn en daar wil je op selecteren, niet op de regels. Er Communiceren en verwachtingsmanagement, dat is de markt in geld en ruimte vrij te maken.” broedplaats is, maar in de plannen voor de twee kavels moet ruimte in zitten, niet alles dichtmetselen. Essentieel cruciaal.” 38 39 Ravensbergen Bajesdorp: voelde zich wel van krakersdorp naar een beetje ‘klein duimpje aan de nieuwbouwbroedplaats onderhandelings- tafel’

Femke Ravensbergen Creatief collectief

Op de plek van de voormalige directeurswoning van lijks kan aangeschoven worden in de volkskeuken, de Bijlmerbajes komt de eerste nieuwbouwbroedplaats. waarin gerechten worden geserveerd met zelf De huidige bewoners, verenigd in Vereniging Bajesdorp, verbouwde producten. “Wij zijn het enige organische, kraakten zo’n vijftien jaar geleden de oude cipierswo- levende element in de verder betonnen en verlaten ningen. Er ontstond een bruisende leefgemeenschap, omgeving. Het is toch prettig dat er al, letterlijk en die naast wonen en werken ook maatschappelijke en figuurlijk, een kiemplantje is in een nieuw te ontwikke- culturele activiteiten organiseert. Vereniging Bajesdorp len wijk.” Ook met de programmering zorgt Bajesdorp heeft kooprecht op elf honderd vierkante meter toege- voor cohesie in de buurt. Zo is het Bajesdorp Festival zegd gekregen. inmiddels een jaarlijks terugkerend drukbezocht Femke Ravensbergen is onder andere muzikant en evenement. Er is een taalcafé voor nieuwkomers, een mede initiatiefnemer van vereniging Bajesdorp, ze artist in residence-programma en de wielerwedstrijd woont en werkt ook in Bajesdorp en gaat ook meever- ‘Rond de Bajes’. “Wij weten met vijftien jaar ervaring huizen naar Bajesdorp 2.0. Vereniging Bajesdorp is de op deze plek inmiddels wat werkt en wat niet.” realisator van het project. Bajesdorp heeft inmiddels meer dan vijftien jaar ervaring in de ontwikkeling en Ravensbergen voelde zich wel een beetje ‘klein duimpje organisatie van deze plek. aan de onderhandelingstafel’. “Die enorme commerciële belangen van grote partijen waren niet inzichtelijk voor Geschiedenis ons. En andersom was het ook voor de ontwikkelaars Vijf jaar geleden werd duidelijk dat de gevangenis zou niet geheel duidelijk wat een broedplaats is en wat vertrekken en begonnen de Bajesdorpbewoners te de betekenis ervan voor een wijk of stad kan zijn. We denken aan bestendigen van de activiteiten. Een lang hebben onze positie moeten uitonderhandelen, terwijl en politiek proces volgde, waarbij Femke Ravensbergen de gemeente stelde dat in deze nieuwe wijk een broed- zich uiteindelijk in onderhandeling vond met de plaats moest komen. Daar mag dan niet het hoogste gemeente en projectontwikkelaar AM, die de tender prijskaartje aan hangen.” voor het gebied won. In het klein doen de bewoners van Bajesdorp al jaren wat de projectontwikkelaar van Kavelpaspoort het Bajeskwartier in het groot wil doen, namelijk een De nieuwbouw moet aan veel voorwaarden voldoen. eco-vriendelijke wijk creëren met een circulair energie- “Onze architecten kregen een heel boekwerk, ‘het systeem. Dit is, vermoedt Ravensbergen, een belangrijke kavelpaspoort’, mee. Zo moest de geschiedenis van de reden om samen te werken met de huidige leefge- plek terugkomen in het ontwerp, onder andere het idee Foto boven: meenschap. “Ons thema ‘food autonomy in de stad’ van een poortgebouw, de directeurswoning stond aan Bajesdorp, sluit daar goed bij aan.” Het burencompostproject, het begin van de Bijlmer Bajes, moet erin terugkomen. HJE Wenckebachweg 12-46 waar 75 huishoudens aan meedoen, zorgt voor het Tegelijk moet de sfeer van beton verwerkt worden én © Luca de Benedetti ophalen en recyclen van groente- en fruitafval. De er mag niets uitsteken.” Met het kleine aantal vierkante compost wordt gebruikt voor de buurtmoestuin. Weke- meters moesten de architecten de lucht in. 40 41

Uiteindelijk is er een ontwerp uitgekomen dat in niets een deel verhuizen en de helft laten staan totdat het onderdoet voor de nieuwe woontorens die de naburige echt niet anders meer kan. Zelfs als de electriciteit of wijken sieren. “Het is een prachtig ontwerp, maar het het water moeten worden afgesloten, daar verzinnen ziet er niet heel anders uit dan wat projectontwikke- we wel wat op.” laars zouden hebben bedacht.” De ontwerpschets gaat uit van vijf etages, voor het Wat lastig is voor een zelf organiserende community, gemak om en om verdeeld in een verdieping wonen is grip krijgen op het complexe proces in de uitwerking en werken. Binnen het gebouw is er veel meer ruimte van de plannen. Ravensbergen: “Wij zijn eigenlijk de om het zelf vorm te geven, daar wordt het casco eersten die dit op deze manier doen en moeten nu afgemaakt met zelfbouw. “Wat bijzonder is, is dat samen met alle partijen de kaders stellen.” Met AM is wij de combinatie van wonen en werken binnen één een intentieverklaring getekend waarin Bajesdorp elf gebouw samenbrengen.” Vereniging Bajesdorp fun- honderd vierkante meter kooprecht toegezegd heeft geert als een eigen woningcoöperatie, zodat de huur gekregen. Daarnaast moet de Vereniging Bajesdorp laag kan blijven. onderhandelen met de gemeente over het eigendom “Het belangrijkste is dat het een levendig pand blijft, van de grond. Het is de bedoeling dat óf de vereniging waarbij mensen die er zijn echt actief zijn. De hele óf de gemeente de grond koopt. “Wij hebben liever het architectuur is daarop gericht. Er komt weinig privé laatste, waarbij de gemeente de grond aan ons uitgeeft ruimte en veel gemeenschappelijke ruimtes. Ook in in erfpacht. Als de gemeente de grond niet koopt, onze organisatiestructuur is veel aandacht voor moeten we binnen korte termijn zelf één miljoen op community, deelnemen en een bijdrage leveren aan tafel leggen.” de gemeenschap. We willen bewoners en gebruikers die zich bezighouden met duurzaamheid of maatschap- pelijk ondernemen, naast kunstenaars. Al met al is het een heel mooie plek, waar we zoveel mogelijk openheid en toegankelijkheid willen creëren.”

De tussenfase “De nieuwbouw Tijdens de bouw hopen de Bajesdorpbewoners zo lang mogelijk op hun huidige plek te blijven. “Dat is ook voor moet aan heel veel de buurt prettig,” stelt Ravensbergen. “Straks gaat alles op de schop. Wij zijn dan de enige plek in de wijk voorwaarden vol- met een publiek programma. We kunnen best alvast doen. Het is een prachtig ontwerp, maar het ziet er niet heel anders uit dan wat projectont- wikkelaars zouden hebben bedacht.”

Illustratie: Femke Ravensbergen Bajesdorp nieuwe situatie Creatief collectief © Studio Seven Architecten

Illustratie: Foto: Bajesdorp zoals het nu is Bajesdorp © Femke Ravensbergen © Luca de Benedetti 42 43 “Als er een broed- bijvoorbeeld voor verduurzaming. Dat kan alleen bij Waardecreatie plaats in je straat zit grote plekken en een lange looptijd.” Meurkens heeft, samen met Hogeschool van Amsterdam Kun je de meerwaarde van een broedplaats aantonen? wordt je huis meer student Mark van Exter, een model ontwikkeld waarmee Kan een broedplaats financieel op eigen benen staan? En de toegevoegde waarde van broedplaatsen kan worden is subsidie wel de beste vorm om ondernemerschap te waard” gemeten. Van Exter richtte zijn afstudeeronderzoek op stimuleren? Een aantal door de wol geverfde broedplaats- Gonnet 26, sinds 2009 een broedplaats in het centrum ontwikkelaars liet hun licht schijnen over deze vragen en Maarten Meurkens van Haarlem. Het onderzoek werd uitgevoerd in dat leverde drie heel verschillende ideeën op. Broedplaatsontwikkelaar samenwerking met Bureau Broedplaatsen Amsterdam Foto’s: en Meurkens&Meurkens, naar aanleiding van een voor- De Hoop, Zaandam genomen aankoop van het pand aan de Gonnetstraat. © Catharina Gerritsen Meurkens: “Centraal stond de vraag of het van toege- voegde waarde zou zijn als we het pand zou verwerven en voor lange tijd zou blijven exploiteren als broed- plaats. Van Exter heeft een zeer extensief en objectief waardemodel ontwikkeld dat ‘gevoed’ dient te worden door meerdere stakeholders. De basis voor dit model werd in 2012 gemaakt door Sabine Brink bij haar afstuderen aan de Hogeschool van Amsterdam. Het bevraagt vijf partijen over de waarde die ze toekennen: vastgoedeigenaar, buurt, gemeente, gebruikers en Maarten Meurkens: Maak meerwaarde duidelijk financier. De waarde wordt niet in euro’s gemeten maar “Een broedplaats in je straat maakt je huis meer in een puntensysteem dat door de stakeholders wordt waard”, stelt Meurkens. “Als ik dat kan bewijzen kan ik gevuld en dat uiteindelijk resulteert in een rapportcijfer. veel meer investeerders vinden. Er is kapitaal dat zoekt naar rendement, en dat hoeft niet extreem te zijn. De behoefte om niet alleen financieel rendabel te zijn maar ook zinvol bezig te zijn is veel groter dan je misschien zou denken. De familie Brenninkmeijer bijvoorbeeld belegt vijfentwintig procent van haar vermogen in zinvolle zaken zoals weeshuizen in Spanje.”

“Bij ontwikkelaars heerst angst voor kunstenaars: daar kun je geen afspraken mee maken, ze betalen niet en hebben blauw haar. De broedplaatsontwikkelaar kan die angst wegnemen. Je kunt laten zien hoe het werkt, dat de huur betaald wordt. De houding van veel ont- wikkelaars is: als ik het kostenneutraal kan draaien en er geen gedoe aan heb is het goed. En dat kan ik. Daar Micha Wijngaarde zoekt Maarten Meurkens is Rob van der Leij is aan- Broedplaats De Hoop hoort een aantal eenvoudige principes bij: de rechtsvorm “Dit proces is heel waardevol om te doorgronden waar naar slimme combinaties. begonnen met broedplaats- nemer en ontwikkelaar. Rob van der Leij en moet een BV zijn, een stichting is voor beleggers eng je medestanders en tegenstanders mee zitten. Het is Zo koppelde hij ingenieurs- ontwikkeling in Haarlem. Hij ‘Kan niet’ bestaat niet Maarten Meurkens zitten want dan is de zeggenschap verdeeld. Schaalgrootte aanmerkelijk interessanter dan een inspraakprocedure, bureau Royal Haskoning noemt het zelf een schitte- bij Van der Leij. Dat komt in de raad van toezicht van is belangrijk: het project moet groot genoeg zijn, en en daarmee ook vanuit gemeentelijk perspectief inte- DHV aan een broedplaats rend ongeluk waar hij in is volgens hem door de Am- Stichting Crealisatie en de looptijd is van belang om de investering terug te ressant. Ik vond het eng om te doen, omdat je het niet in Contact bij Sloterdijk, bij gerold. Hij was het zat dat sterdamse aanpak van zijn adviseren op afstand het kunnen verdienen.” kunt sturen, het toetst op basis van de waarden van de Ondertussen koppelde hij leegstaande panden niet op bouwbedrijf: ambitieus zijn, bestuur. Micha Wijngaarde vijf partijen en je moet je overgeven aan de uitkomst. gevluchte kunstenaars aan hun best gebruikt worden. dóórzetten waar anderen is tijdelijk aangetrokken In de visie van Meurkens is een broedplaats ook expe- Wat ga ik doen als de uitkomst negatief is? De uitslag de nog niet ontwikkelde Hij runt de succesvolle stoppen en graag voorop als procesmanager voor de rimenteerterrein op andere gebieden. Cross over met was net boven de grens van wel of niet doen. Achteraf verdiepingen van het Shoah broedplaats De School en lopen. Netwerken en organisatie en bouw van andere functies en zichtbaarheid zijn daarom belangrijk. vond ik het prettig omdat de meerwaarde zo geobjecti- museum. Hierdoor ontstaan begon in 2018 met Bogotá, dwarsverbanden leggen de broedplaats. “Als ik wil innoveren kan ik daar geen geld voor ophalen, veerd wordt. Je hoeft het niet steeds uit te leggen, dat nieuwe mogelijkheden en een grote broedplaats in is zijn kracht. maar ik moet het zelf investeren. In Bogotá wordt de doet het model voor je. Met wat aanpassingen is er een nieuwe samenwerkingen. Halfweg. opbrengst van de horeca ingezet voor experiment, werkbaar instrument van te maken.” 44 “De investering “De subsidie niet van een broed- voor het pand maar plaats kan uit voor een lagere de markt wor- huurprijs.” den betaald.” Rob van der Leij Micha Wijngaarde Vastgoedontwikkelaar Broedplaatsontwikkelaar

De subsidie - “of stimuleringsbijdrage, dat klinkt minder afhankelijk” - moet het verschil overbruggen tussen een commerciële huur en een haalbare huur. Hier kunnen andere partijen in meefinancieren. Van der Leij: “Het is niet alleen voor de gemeente aantrekkelijk, maar ook voor corporaties en vastgoedeigenaren. Corporaties maken daarmee een maatschappelijke invulling voor de plint mogelijk die past in hun doelstel- ling en die anders lastig te verhuren is. Het fonds kan dus gevuld worden met geld, maar ook met vastgoed dat tegen een lagere huur wordt aangeboden. “Bouwers en ontwikkelaars kunnen zich ermee onderscheiden, een stempeltje halen dat helpt om in aanmerking te komen voor projecten. De gemeente Amsterdam stelt bij inkoop de eis van social return on investment, waarbij mensen met afstand tot de arbeidsmarkt moeten worden ingezet. Dat kan ook op Micha Wijngaarde: Waardestijging als verdienmodel “Als er een standaardwijk wordt gemaakt zonder lokale Rob van der Leij: Stimuleringsfonds in plaats van subsidie andere manieren dan alleen in de bouw. Zou een bouwer “Kunstenaars hebben heel vaak zichtbaar invloed en economie, moet een wijk na veertig jaar weer aan de Rob van der Leij, bouwer en ontwikkelaar, ziet mogelijk- ook een pluim kunnen krijgen voor een lagere huur in impact op de omgeving, het kwantificeren van deze stadsvernieuwing. Die kosten worden bij gebiedsont- heden voor een stimuleringsfonds waarmee broedplaats- de plint? Voor vastgoedeigenaren is het interessant waardestijging kan een verdienmodel zijn,” zegt Micha wikkeling nooit meegerekend. Dit model van waarde- geld op verschillende manieren ten goede kan komen omdat het vinden van een goede huurder voor de plint Wijngaarde. “Door het effect van waardestijging te stijging is daarmee ook voor marktpartijen interessant: aan lage huur voor creatieven: in bestaande panden, in van een gebouw niet makkelijk is, plinten staan vaak gelde te maken kun je je eigen bestaansrecht zeker je investeert in de toekomst van een buurt en in de nieuwbouw, met meerdere investeerders dan alleen de de eerste jaren leeg.” stellen. Waarde die je voor de buurt hebt moet je toekomst van cultuur.” Private investeerders zien dat al. gemeente. Broedplaatssubsidie wordt nu meestal ingezet meetbaar maken. Dan kun je er een prijs aan hangen Wijngaarde heeft net een halletje in Diemen van vijfhonderd om de investering te dekken die nodig is om een pand Natuurlijk horen hier allerlei voorwaarden bij, stelt Van en daarmee rendement en daarmee investeringskracht. vierkante meter ontwikkeld met drie oefenstudio’s voor bruikbaar te maken voor broedplaatsen. Het gaat hierbij der Leij: “kortlopende contracten, waarbij een misluk- Het werkt als een drietrapsraket: Bij de eerste ontwik- theaterproducties, daar wordt gerepeteerd voor produc- vaak om panden van gemeentelijk vastgoed, soms met king niet eindeloos blijft zitten, prestatieafspraken voor keling is subsidie nodig, daar laat je zien wat je kan. Bij ties als Evita en door Katja Schuurman. Daarvoor zoekt achterstallig onderhoud, vaak met hoge energielasten. De de huurder, prestatieafspraken voor de verhuurder, het tweede project zou dan een lening kunnen volstaan. hij financiering bij particulieren: dat kunnen bedrijven subsidie gaat op aan het pand, vervolgens rekent vastgoed waarbij succes wordt beloond in plaats van afgestraft. Daarbij maak je afspraken met de eigenaar: als ik deze zijn uit de buurt, of stichtingen als de VandeEnde een huur die kostendekkend is, dus niet commercieel. Zo’n stimuleringsfonds is een idee dat verdere uitwerking doelen bereik, dan wordt ik daarvoor betaald. Bij de Foundation of Doen. “Voor veel mensen, gaat het niet “Draai het om,” zegt Van der Leij. “De subsidie moet daar verdient. Het vergroot de inzetbaarheid van broedplaatsen- derde kun je het geld investeren dat je bij de tweede om louter financieel rendement, maar het moet wel een terecht komen waar die voor is bedoeld: niet voor het geld en kan daarmee de doelgroep beter en op meer hebt verdiend en is het zelfvoorzienend.” concept zijn dat werkt en bewezen waarde toevoegt. pand, maar voor een lagere huurprijs voor creatieven.” manieren bedienen.” Het laat zien dat de waarde ervan wordt erkend.” 46 47

worden kunstenaars gezien als een tussenstaat van Ruimte voor een stedelijke ontwikkeling. Waarom profiteert deze groep niet mee van de waardestijging waar ze zelf een rol in spelen? Korte termijncontracten roepen vragen op nieuwe generatie over de waardering van kunst vanuit de gemeente. De studenten zijn het eens over het belang van culturele Tekst bestemmingsplannen voor de lange termijn waarin kunstenaars in de stad Iskra Vukšić gebruikers rouleren maar waarvan de huren en voor- waarden blijvend bescherming bieden aan kunstenaars Dit gaat verder dan het loslaten van de eisen voor als groep. “Het is voor een gemeente niet makkelijk kunstproductie, waarbij het gaat om de verkoopbaar- om genereus te zijn met vaste huurcontracten,” geeft heid, om kunst als product. Ook de prijs van studio’s Mads toe. “Maar het zou een radicaal teken van steun speelt hierbij een rol. Dure werkruimtes of stijgen- voor kunst in de stad zijn”. Er wordt een vergelijking de prijzen leggen druk op de productie en creatieve getrokken met voetbal waarin de eerste club van een keuzes van de individuele kunstenaar. “De gemeente professionele voetballer geld krijgt wanneer deze wordt moet zich goed laten adviseren over de betekenis van opgekocht. De aanzetter van de waardestijging, in dit betaalbaarheid,” zegt Mads, student Beeldende Kunst. geval de club waarin de voetballer is opgeleid, wordt De prijzen in de stad stijgen de afgelopen jaren hard beloond. en een toename aan bewoners met een grotere koop- kracht betekent niet dat het begrip betaalbaar zomaar mag mee fluctueren. Te vaak moeten kunstenaars uiteindelijk plaats maken voor bedrijven die de hogere huren kunnen betalen.

Op 6 december 2018 kwamen zeven studenten van de Ruimte voor autonomie Rietveld Academie bij elkaar om met CAWA te praten over Al snel is duidelijk dat beleid, toelatingsvoorwaarden De meesten dromen van laagdrempelige tentoon- de behoeften van kunstenaars op het gebied van broed- en de geschreven en ongeschreven regels rondom het stellingsruimtes en betaalbare werkplaatsen: een plaatsen in Amsterdam. De studenten, van de afdelingen betrekken van een broedplaats meer ontwerp vereisen houtwerkplaats, een metaalwerkplaats. Die hoeven DesignLab en Beeldende Kunst, zitten allemaal in de dan de ruimtes zelf. De fysieke ruimte moet vooral zo niet gegeven te zijn, die willen de kunstenaars na hun laatste fase van hun studie. Veel van hen hebben ervaring groot en flexibel mogelijk zijn. Onaanraakbaar interieu- afstuderen best zelf meebouwen. De studenten prijzen met de schaarste aan betaalbare woonruimte in de stad en rontwerp en de associatie met gelikte winkelruimtes de werkplaatsen van de Rietveld, waar de productiviteit beseffen dat ook het vinden van werkruimte een uitdaging moeten vermeden worden. De studenten dromen van hoog ligt omdat de mogelijkheden om direct gebruik te wordt. Studenten van de Amsterdamse Rietveld Academie pakhuisachtige ruimtes waaraan gesleuteld mag worden. kunnen maken van gereedschap en materialen constant zijn bij uitstek de gebruikers van de broedplaatsen van de Het belang hiervan? De mogelijkheid om samen met binnen handbereik liggen. “Maar dat mag ook op fiets- toekomst. Hoe denken zij over hun toekomstige kunste- andere kunstenaars een ruimte te ontwikkelen waar afstand van elkaar: een netwerk van werkplaatsen en naarspraktijk en welke rol speelt ruimte hier in? Nienke plaats is voor nieuwe ideeën en veranderende behoeften. projectruimtes verdeeld over verschillende broedplaatsen Jansen van CAWA en Jeroen Kramer, hoofd DesignLab, Er moet autonoom gewerkt en tentoongesteld kunnen in een wijk”, oppert DesignLab student Nadja. peilden het bij zeven kunstenaars van de Rietveld Acade- worden en collectieven zijn hierin idealiter zelf verant- mie: Margerita Soldati, Max Glader, Mads Sørensen, Nadja woordelijk voor de ruimtelijke vormgeving. Die autonomie Kunstenaars als tussenstaat in stedelijke ontwikkeling Schlenker, Jelle van Houten, Esben Larsen en Johannes is volgens de jonge kunstenaars een belangrijke leidraad Verschillende oorzaken voor de tijdelijkheid van broed- Iversen. in alle aspecten van een nieuw broedplaatsenbeleid. plaatsen passeren het gesprek. Volgens de studenten 48 48

“Als ik hardop mag dromen, dan zou ik het liefst een grote, pakhuisachtige ruimte betrekken waar zo min mogelijk restricties Kunstenaars zouden op hun beurt niet alleen ruimte Foto’s: moeten krijgen in de ontwikkelfase van stedelijke Gerrit Rietveld Academie gelden.” gebieden. Deze rol zou ze recht moeten geven op meer © Nienke Jansen en Jeroen Kramer zekerheid en een permanentere positie in de stad. De Esben Larsen vraag luidt of we van de broedplaats niet in ieder geval Kunstenaar een bepaalde betrokkenheid met de buurt mogen verwachten: een openstelling van werkplaatsen en workshops bijvoorbeeld. Veel van de studenten blijken inderdaad graag iets te betekenen voor de omgeving waarin hun toekomstige studio zich bevindt. “Maar maak er geen voorwaarde van,” waarschuwt Max, om te slapen in onze werkruimte en elke twee jaar te student Beeldende Kunst. “Er zijn zoveel geëngageerde verhuizen. Dat is in andere sectoren ook niet normaal”. kunstenaars die sociaal betrokken werk maken. Dat Een mooie conclusie op een gezamenlijke zoektocht hoeft niet van bovenaf bepaald te worden. We moeten naar de ruimtelijke voorwaarden van een sterke crea- kunstenaars gaan beschouwen als werkende mensen. tieve sector in Amsterdam. We willen niet verplicht zijn om onze werkplaatsen onder druk open te stellen voor publiek en participanten, 50 51

Ruimte delen: Raquel van Haver werkt in het Decoratelier van de Nationale Opera & Ballet aan haar solotentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam. © Lars van den Brink 52 53 Inclusiviteit en betrokkenheid als eis voor de broedplaats, werkt dat?

Dat het soms lastig is huurders en buurtbewoners te betrekken bij de activiteiten van een broedplaats heeft Ben Minnema regelmatig ondervonden. Minnema is bestuurslid van Heesterveld Creative Community (HCC) in de Bijlmermeer, waar hij ook woont en werkt. HCC combineert broedplaats met huisvesting. Woningbouwvereniging Ymere is de eigenaar en zorgt voor het beheer.

In 2007 werd het project HCC gestart. Veel jongeren Haast vanzelf biedt HCC een diverser beeld dan veel uit de buurt werden betrokken: kunstenaars uit de wijk, andere broedplaatsen. “Die inclusiviteit is overal een videomakers, fotografen en hiphop artiesten. streven, maar is hier logischer dan elders. Dat maakt De vereniging kreeg zelfbestuur, een platte organisatie- dat er andere accenten worden gelegd en meerdere vorm waarbij iedere bewoner en kunstenaar een stem gezichtspunten aan bod komen, ook binnen de kunst had. “Er ging een behoorlijke smak geld heen,” vertelt zelf. Wat opvalt is de nadruk op ambachtelijkheid,” ziet Minnema. “Het ging een tijdje goed, maar de H-buurt Minnema. “Kunstenaars uit de Bijlmer, met vaak een stond al niet bekend als een goede buurt en we kregen achtergrond in een niet-westerse cultuur, nemen het te maken met drugs en criminaliteit. Precies dat waar ambacht serieuzer, ook omdat ze er een praktijk op na “Wij vinden het de Bijlmer zo’n slechte naam door had gekregen, en houden waar ze financieel van afhankelijk zijn. waar men nu vanaf wilde, kwam hier terug.” zelf belangrijk een In 2013 gooiden Ymere en HCC het over een andere bijzondere factor boeg. De vereniging werd opgeheven, er kwamen nieuwe type contracten en het budget waarmee de te zijn. We zorgen community moest werken ging flink omlaag. Er kwam een stichting met een nieuw bestuur. Ymere koos voor bewust voor een campuscontracten: tijdelijke huurcontracten voor studenten en promovendi voor de studentenkamers en goede uitstraling, -woningen, die ze na een half jaar na het afronden van hun studie of promotie moeten verlaten. De huurder waardoor die waar- heeft reguliere huur(prijs)bescherming, maar geen recht op vervangende huisvesting als het contract devermeerdering wordt beëindigd. Het budget waarmee de community “Wij streven naar vijftig procent huurders met roots moet werken is flink omlaag gegaan. Ymere bood nog in de Bijlmer. Dat betekent dat we anders selecteren tot stand komt.” maar een fractie van het eerdere bedrag. Minnema: dan andere kunstenaarscollectieven. Hier zijn veel Foto’s: “We krijgen dus nog maar een relatief klein bedrag autodidacten, die voldoen niet aan het klassieke beeld Ben Minnema Heesterveld, Heesterveld 75 waarvoor we veel moeten doen.” van een kunstenaar. De meesten hebben geen kunst- Creatief collectief © Catharina Gerritsen 54 55

academie gedaan. Ook is er veel aandacht voor andere door die waardevermeerdering tot stand komt. kunstvormen, zoals hiphopartiesten, vj’s en dj’s, producers We proberen er een nette plek van te maken, die “Een broedplaats en fotografen. En we willen zo’n twintig procent evene- goed is voor de buurt. We zorgen dat we zichtbaar menten managers in huis hebben.” zijn op social media, organiseren evenementen en zorgt voor waarde- proberen open stellen voor iedereen.” Minnema en zijn collega’s werken er hard aan om de vermeerdering bewoners en buurtgenoten te bereiken. “Dat blijkt lastig. Dat je inzet voor de community of vrijwilligerswerk In de flats hieromheen, de weinige die nog over zijn niet kunt afdwingen ondervindt Minnema regelmatig. van een pand of van de originele Bijlmer, wonen veel arme gezinnen en “We moeten mensen direct aanspreken, willen ook zelf mensen die het moeilijk hebben het hoofd boven water gaan cureren, want alleen op een nieuwsbrief op mail een buurt. Daar te houden. Ze hebben meestal wel iets anders aan hun reageren mensen hier niet.” Dat komt ook door hoofd dan kunst. Bovendien is kunst en cultuur onder de combinatie van wonen en werken. Het idee van zien de kunstenaars Bijlmerbewoners vaak niet het eerste waar ze aan een community blijkt in de praktijk moeilijk te realiseren denken voor hun broodwinning.” als er nog geen gemeenschap is en huurders als individu weinig tot niets binnenkomen. Bij sociale huur gelden de gewone regels van de woningwet. “Je kunt mensen niet hun voor terug.” woning uitzetten omdat ze zich niet inzetten voor de broedplaats.” Ben Minnema De gangmakers van de Vereniging HCC moeten veel Creatief collectief doen met weinig middelen. “Dat maakt het nu lastig én te programmeren, organiseren, zichtbaar te zijn, aan marketing en publiciteit te doen, subsidieaanvragen te schrijven en de dagelijkse beslommeringen te regelen. Het is bijna een voltijdbaan, terwijl we het meeste werk vrijwillig doen.” Minnema zou graag meer pro- grammabudget en ondersteuning zien. “Dan kunnen we ons ook op de toekomst richten. We kunnen meer Toch lukt het soms ineens. “Onze meest succesvolle gaan functioneren als een productiehuis, hebben veel evenement was vorig jaar het Vrijheidsmaal. Toen orga- verschillende disciplines onder een dak. En beter pro- niseerden we hier een maaltijd voor de buurt, iedereen grammeren, meer organiseren en naar buiten treden. nam iets mee en wij regelden muzikanten, een gitarist, Nu is het een dagelijks gevecht voor het voortbestaan.” dansers, performance. Daar kwam wel een man of vijftig op af.” Minnema: “Een broedplaats zorgt voor waardevermeer- dering van een pand of een buurt. Bewoners van het De aanwezigheid van de broedplaats heeft ervoor eerste uur en kunstenaars stoppen er veel tijd, energie gezorgd dat de uitstraling van de buurt weer positiever en soms ook geld in om er iets van te maken. Daar zien werd. Het heeft zelfs het blok laagbouwflats aan de ze weinig tot niets voor terug.” overkant gered van de sloop Maar succes heeft ook een keerzijde. Minnema: “Wat je vaak ziet is dat een broedplaats zorgt voor waardevermeerdering van een pand of een buurt. Bewoners van het eerste uur en kunstenaars stoppen er veel tijd, energie en soms ook geld in om er iets van te maken. Na een aantal jaren is de waarde gestegen en worden de panden voor veel geld verkocht aan een projectontwikkelaar. De kunste- naars en broedplaatsen zien daar weinig tot niets voor terug. De mensen worden dan gewoon afgedankt.

“Ook hier voel je dat er een nieuwe wind waait. De grond langs het spoor wordt meer geld waard. Dat maakt het des te belangrijker onze waarde goed zicht- Foto’s: baar te maken, zodat we niet zomaar weg te vagen zijn. Heesterveld, Heesterveld 75 Wij zorgen bewust voor een goede uitstraling, waar- © Catharina Gerritsen 56 57

“Kunstenaars worden gezien als een tussenstaat van stedelijke ontwikkeling”

Rietveld studenten Kunstenaars

Foto boven: De Ceuvel, Amsterdam Noord © Catharina Gerritsen

Foto linker pagina: OT301, Overtoom 301 © Maeve Stam 58 59 “Bied strate- Er kan zoveel meer gisch ruimte dan verkoop via een tender aan nieuwe concepten, De gemeente Amsterdam schrijft tenders uit voor percelen waar de gemeente grondeigenaar is. Bij de tender kan de gemeente aanvullende eisen stellen ten opzichte van het bestemmingsplan zeker voor en daarmee ook eisen dat er bepaalde functies worden gerealiseerd. Daar staat in het geval van een niet-commerciële functie zoals een broedplaats een lagere erfpacht tegenover. In de bijzondere tender is aangegeven hoe lang de ruimte als broedplaats moet worden gebruikt: bijvoorbeeld een periode van twintig jaar. Hoe werkt zo’n tender eigenlijk en zijn er nog andere manieren om gebouwen.” gemeentelijk grondbezit optimaal in te zetten voor de stad? Martijn Blom Vastgoedontwikkelaar Foto: Lely, Schipluidenlaan 12 © Catharina Gerritsen

Foto: Martijn Blom © Tess Broekmans

Keuzes maken in de tenderuitvraag in transitie naast de A10 met geluidsoverlast, een kavel De gemeente wil veel verschillende doelen behalen bij verkocht met hotelbestemming, bedrijven en broedplaats. het tenderen van grond. Bijvoorbeeld duurzaamheid, De hotelbestemming zal specifieke kopers aantrekken betaalbare woningen, een actieve plint, de begane die geen ervaring hebben met broedplaatsen. Dit is bij grond van een gebouw die goed aansluit op de straat. uitstek een plek waar de broedplaats het verschil kan Timo Loman: “De waslijst van wensen is groot, verschil- maken tussen een kleurloos snelweghotel en een nieuwe lende diensten leveren daarvoor input. Iedere keer als hotspot aan het water. Dat lukt alleen als het slim wordt het resultaat van een tender anders uitpakt dan verwacht verwoord in de tender. is de reflex om een wens of eis toe te voegen die het gat probeert te dichten. Kleine onderdelen zijn dan niet Beloon bijzondere initiatieven doorslaggevend. Als je een onderdeel doorslaggevend Het is de vraag of een wedstrijd altijd de beste vorm wilt maken dan kan je er bijvoorbeeld een zwaarwegend is voor het uitgeven van grond. Een tender is een dure De uitvraag is sturend Amsterdam schreef mee aan de tenderdocumenten voor selectiecriterium van maken.” aangelegenheid: veel partijen maken een plan, waarvan Door middel van selectiecriteria wordt aangegeven wat dit kavel. Hij legt uit: “Bij deze tender was een zwaarwegend maar één plan wordt uitgevoerd. Het nadeel van tenders de belangrijkste voorwaarden zijn waaraan de inschrijving criterium om plek te bieden voor gezinnen met middenin- Het kan interessant zijn om per tender expliciete keuzes is dat er geen reputatiemechanisme in zit. Je begint elke moet voldoen. De kunst voor de inschrijvers is om zo cre- komens. De winnaar van de tender, MRP Development, te maken, passend bij de plek. Dat kan te maken hebben keer op nul, ook als je vorige keer iets heel goeds of iets atief mogelijk om te gaan met die criteria zodat het beste heeft daar vol op ingezet en beperkt aandacht besteed aan met bestaand vastgoed, zoals bij Lely, waar een monu- heel slechts gedaan hebt. Wat je wil is dat succesvolle bod kan worden gedaan binnen de regels. de broedplaats. Dat was een teleurstelling voor de partijen mentaal schoolgebouw staat; met de aanwezigheid van ontwikkelingen (en niet alleen mooie beloftes) een kans De selectiecriteria zijn daarmee heel sturend. De eerste die bij andere bieders een specifiek broedplaatsconcept een monocultuur, zoals veel sociale huur of veel koop; krijgen om door te starten of zich ergens anders nog een tender van de gemeente Amsterdam met daarin een hadden ontwikkeld, maar logisch bezien vanuit de ten- met de mogelijkheid om andere functies dan wonen keer te bewijzen. Dat vindt Martijn Blom, ontwikkelaar van broedplaats illustreert dat goed. Het gaat om een gemengd dercriteria. In de eisen is vastgelegd dat de broedplaats te realiseren, wat bij een station of in een hoofdstraat klusflat Kleiburg. Hij kreeg van woningcorporatie Roch- stedelijk blok naast het Amstelstation. Timo Loman van de moet komen, hoe groot die moet zijn, en waaraan die moet makkelijker is dan in een woonwijk. Zo wordt aan de dale in 2011 het ontwikkelrecht van de oude Bijlmerflat. afdeling Grond en Ontwikkeling van de gemeente voldoen. Daar wordt de winnaar aan gehouden.” Duivendrechtse Vaart, een plek op een bedrijventerrein Nu wil Blom dit soort projecten in de stad vaker doen, 60 61 “Bij Koch is er sprake van een verkoop onder voor- waarden, waarbij de broedplaats als vaste huurder mee- gaat in de verkoop. Zo wordt voortge- bouwd op wat er al is en kan de gemeente tegelijk voldoen aan haar maar het is moeilijk om er tussen te komen als kleine markt zal worden gebracht. In het programma voor de doelstellingen.” ontwikkelaar. Hij spreekt van ‘tender terreur’. “Waarom tender is 3500 vierkante meter broedplaats opgeno- kun je niet twintig procent van het aanbod flexibel houden men, dat is grofweg de helft van de huidige broedplaats. Jaap Draaisma voor bijzondere producten? Creëer strategisch ruimte Dat is uniek, want tot nu toe is er maximaal vijfhonderd Broedplaatsontwikkelaar voor nieuwe concepten, zeker voor bijzondere gebouwen. vierkante meter opgenomen. De wil om de huidige broed- Bied partijen die iets nieuws hebben gedaan de ruimte plaats Lely zoveel mogelijk een vervolg te geven ligt om nieuwe projecten te kunnen doen.” hieraan ten grondslag. Dit zou dan bijvoorbeeld de be- gane grond plus aula, de eerste verdieping en een groot Verkoop gemeentelijk vastgoed kan ook anders deel van de tweede verdieping kunnen zijn. De overige Jaap Draaisma, oprichter en tot december 2018 directeur verdiepingen zouden dan middeldure huurwoningen of van Urban Resort, is de specialist op het gebied van vrije sector koop of huur kunnen worden. broedplaatsontwikkeling. Urban Resort heeft zeventien broedplaatsen in beheer, van de ACTA met zo’n Echter, zoals het er nu naar uit ziet, verplicht de tender tweehonderd creatieve ondernemers en kunstenaars en de toekomstige koper niet om de broedplaats op de club RADION tot Lizzy, een audiobroedplaats voor jong huidige plek te realiseren. De nieuwe eigenaar zou de muziektalent in de Pijp. Urban Resort is een non-profit 3500 vierkante meter ook in de nieuwbouw mogen Foto linker pagina: organisatie. Draaisma heeft veel ervaring met het in realiseren, waarbij de investering in de huidige broed- Jaap Draaisma in Radion beheer krijgen van panden. Hij vergelijkt twee recente plaats verloren gaat. De afdeling Grond en Ontwikkeling © Gino Kleisen tenders: Lely, het voormalige Calvijn College naast van de gemeente vond dat de toekomstige koper zo min Station Lelylaan, en Koch aan het Robert Koch plantsoen. mogelijk opgelegd moet worden. Zo is de koper ook vrij Foto rechter pagina: om een andere beheerder te zoeken. De broedplaats Lely, Schipluidenlaan 12 “Niet alleen nieuwbouw wordt getenderd, ook bestaande kan door een commerciële partij geëxploiteerd worden © Catharina Gerritsen gebouwen in bezit van de gemeente kunnen via een die, binnen het broedplaatsenbeleid, zoveel mogelijk de tender verkocht worden. Een bestaand gebouw kan met commerciële opbrengst voorop zal stellen. Urban Resort een bouwlocatie daarnaast als één geheel getenderd hoopt goede afspraken met de toekomstige eigenaar worden. Dat is het geval bij broedplaats Lely, het voor- te kunnen maken om zo de huidige broedplaats zoveel malige Calvijn College, dat samen met een nieuwbouw- mogelijk voort te kunnen zetten. strook langs de Lelylaan in 2019 als één tender op de 62 63

Een voorbeeld van hoe het ook kan is broedplaats Koch, interessant zijn, als vorm van place making en als de onderdeel van het pand van gemeentelijk vastgoed aan broedplaats een hoofdmoot wordt in de tender.” het Robert Kochplantsoen in de Watergraafsmeer. Urban Bokeloh: “In de praktijk blijkt dit lastig. Er moet geïn- Resort heeft in 2018 een langdurig huurcontract met vesteerd worden in elektriciteit, water en riolering. Een Gemeentelijk Vastgoed gesloten voor deze broedplaats, containerdorp moet er dan tien jaar kunnen staan om het die een deel van de begane grond omvat. Het pand financieel haalbaar te zijn. Dat maakt het duur en lastig.” moet verder een woonfunctie krijgen. Deze broedplaats is niet alleen creatief, maar ook maatschappelijk be- Maar er zijn ook tussenvormen denkbaar. Bij de Kas- trokken. Urban Resort heeft in het najaar van 2018 een Kantine lukt het wel voor een kortere periode door zo groep van bewoners en kunstenaars geselecteerd, die veel mogelijk zelfvoorzienend te zijn. Na vijf jaar zitten ze samen invulling gaan geven aan de ‘buurtkamer’, een nu op de derde locatie aan de Vlaardingenlaan, op een ontmoetingsplek voor de buurt. Bij Koch is de broed- bouwterrein van woningcorporatie De Key. De website plaats onderdeel van de verkoop. Dit is een ‘verkoop vertelt hoe dat kan: “De KasKantine is een soort zelfvoor- onder voorwaarden’, waarbij de broedplaats als vaste zienend schip bestaande uit verbouwde containers en huurder meegaat in de verkoop. De nieuwe eigenaar van kassen, dat overal kan landen op een leeg oppervlakte, Foto links: Koch koopt met het gebouw een langjarige broedplaats zelfs als drijvende constructie. Zonnepanelen geven Radion, Vlaardingenlaan 100 (twintig jaar) met Urban Resort als beheerder. Zo wordt genoeg elektriciteit om terug te leveren aan het net. Die © Catharina Gerritsen voortgebouwd op wat er al is en tegelijk kan de gemeente zijn allemaal gekregen of tweedehands gekocht. Dat voldoen aan haar doelstellingen om vastgoed te verkopen.” maakt het arbeidsintensief om ze aan de praat te krijgen Foto boven: en houden. De oppervlakte van de vegetatiedaken en de Kaskantine, Vlaardingenlaan 100 Tijdelijk gebruik mogelijk maken kasdaken vangen in principe genoeg water op. In tijden © Nienke Jansen Met Timo Loman en Thomas Bokeloh (Bokeloh werkt van droogte pompen we grondwater op voor de planten bij het gemeentelijke Bureau Broedplaatsen) komt ter en halen we drinkwater van een aansluiting in de buurt. Een groepje koks, tuiniers, sprake of er andere opties zijn voor broedplaatsen in Het afvalwater uit de keuken gebruiken we voor onze bouwers en vrije geesten die met gebiedsontwikkeling. Gebiedsontwikkeling duurt lang. planten en de urine van de composttoiletten en urinoirs veel creativiteit en slagkracht Kijk naar een locatie als Zeeburgereiand, waar ruimte wordt gefilterd.” tijdelijk beschikbare ruimte in de beschikbaar lijkt. Loman: “Zeker voor de Sluisbuurt op stad omtoveren tot een zelfvoor- Zeeburgereiland zou een broedplaats in tijdelijke vorm zienend paradijsje. 64 65 Broedplaatsen Broedplaatsen

Acta BOUW De 1800 Roeden De Vlugt Fort Knox Kraijenhoff Lizzy Meesteropleiding Coupeurs Functies: Werken, publiek Functies: Werken Functies: Atelier/werkpand Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken, wonen Adres: Louwesweg 1 Ferdinand Huyckstraat 6 Joris van den Berghweg 111-113 Burgemeester de Vlugtlaan 125 Zuider IJdijk 44 Kraijenhoffstraat 32 Lizzy Ansinghstraat 86 Jan Mayenstraat 11 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.actagebouw.nl facebook.com/broedplaatsbouw www.1800roeden.nl www.broedplaatsdevlugt.nl www. urbanresort.nl www.kraijenhoff.nl www.urbanresort.nl www.meesteropleidingcoupeur.nl

A-lab Chrysantenstraat De Ceuvel De Wittenstraat Garage Notweg Krelis Louwenstraat Loodsen X&Y Modestraat Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken, publiek Functies: Werken Functies: Werken, publiek Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Overhoeksplein 2 Chrysantenstraat 6 Korte Papaverweg 2 De Wittenstraat 27 Not­weg 38 Krelis Louwenstraat 1 Spaarndammerstraat 32 Buikslotermeerplein 15-17-21 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] info@ga­ra­ge­not­weg.nl [email protected] [email protected] www.a-lab.nl www.deceuvel.nl www.wittenplaats.nl www.garagenotweg.nl www.amsterdamsecompagnie.nl www.broedstraten.nl

Bellamy Ateliers Cinetol De Heining Diderotstraat Halte Zamenhofstraat Noordwaarts Krux LTS Muziekstraat Functies: Werken Functies: Werken, publiek Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken, wonen Functies: Werken, publiek Functies: Werken Bellamystraat 18-62 Tolstraat 182 Heining 149-159 Diderotstraat 13A Zamenhofstraat 150 Cruquiusweg 120A Doctor Jan van Breemenstraat 1 Sijsjestraat 21 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.cinetol.nl www.heining.nl www.haltezamenhofstraat.nl www.kruxamsterdam.eu www.meurkens.nl www.stichtingmuziekstraat.nl

Berberisstraat Concertgemaal De Honigfabriek DW10 Het Aardappelpakhuis Kunstplint Florijn Luycksterrein Brouwershuisje NDSM-werf Functies: Werken Functies: Werken, publiek Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken, wonen Functies: Werken, wonen Functies: Werken Functies: Werken, publiek Berberisstraat 16 Landsmeerderdijk 213 Zuideinde 70-100, Koog a/d Zaan Donauweg 10 3e Wittenburgerdwarsstraat 5A Florijn 35 Weesperzijde 111 Neveritaweg 1 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.hetaardappelpakhuis.nl [email protected] [email protected] [email protected] www.deijsbrand.nl www.concertgemaal.nl www.honigfabriek.nl www.fortress.nl www.ndsm.nl

Bogotá Costa Rica De Inktfabriek Echtenstein HW10 - pareltje in Slotervaart LAB111 Marci Panis OH3 Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen Functies: Werken Haarlemmerstraatweg 79, Halfweg Piet Heinkade 233 Brouwersgracht 140-142 Echtenstein 24 Hendrik van Wijnstraat 10 Arie Biemondstraat 111 Marcusstraat 52 Otto Heldringhstraat 3 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.broedplaatsbogota.nl www.urbanresort.nl www.inktfabriek.nl www.oazo.nl www.urbanresort.nl www.lab111.nl www.marcipanis.nl www.studio-oh3.nl

Bonte Zwaan Cruquiusgilde De Kauwgomballenfabriek Fenix Koch Lely Mediamatic Old School Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Haparandadam 7 Cruquiusweg 124 Paul van Vlissingenstraat 8 Cruquiusweg 120B Robert Koch Plantsoen 19 Schipluidenlaan 12 Dijkspark 6 Gaasterlandstraat 5 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.bontezwaan.nl www.cruquiusgilde.nl www.kauwgomballenfabriek.nl www.broedplaatsfenix.nl www.urbanresort.nl www. urbanresort.nl www.mediamatic.net www.oldschoolamsterdam.com 66 67 Broedplaatsen Woonwerkpanden

Ondertussen in de Kweekschool Petersburg Rietwijker Veem Broedplaats Xpositron 1800 Roeden Buurtboerderij Fort van Sjakoo Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Winkel Plantage Middenlaan 27 Frans de Wollantstraat 64 Parlevinker 9 Van Diemenstraat 412 Elektronstraat 12-14 Joris van Den Berghweg 101-113 Spaarndammerdijk 319 Jodenbreestraat 24 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.ondertussenamsterdam.nl www.urbanresort.nl www.veem.nl www.xpositron.nl www.de1800roeden.nl www.buurtboerderij.nl www.sjakoo.nl

Oud Nico Plantage Doklaan Sieraad, Het Vondelbunker Zeeburgereiland De Loods ADM Cultureland Frederik Hendrikschool Functies: Werken Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen De Ruyterkade 144 Plantage Doklaan 8 -12 Postjesweg 1 Vondelpark 8A Zuiderzeeweg 31 Hornweg 6 Admiraal de Ruyterweg 181 Frederik hendrikstraat 111-115 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] write-us@adm.amsterdam [email protected] [email protected] www.plantagedok.nl www.het-sieraad.nl www.vondelbunker.nl www.adm.amsterdam www.cultureland.nl www.frederikhendrikschool.nl

OT301 Podium Mozaiek Splendor VKG (Volkskrantgebouw) AstaroTheatro De Fabriek Heesterveld Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek Overtoom 301 Bos en Lommerweg 191 Nieuwe Uilenburgerstraat 116 Wi­bautstraat 150 Sint Jansstraat 37 Van Ostadestraat 233 Heesterveld 75 [email protected] [email protected] [email protected] info@ur­ban­re­sort.nl [email protected] www.ostade233.nl [email protected] www.ot301.nl www.podiummozaiek.nl www.splendoramsterdam.nl www.volkshotel.nl www.astarotheatro.com www.heesterveldcc.nl

St

Pakhuis De Zwijger Quarantainegebouw Stuart Westerdok Badhuistheater De Nieuwe Anita Het Domijn Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, Functies: Werken Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Piet Heinkade 181 Oostelijke Handelskade 34B Weesperstraat 106 Westerdokskade 274 Boerhaaveplein 28 Frederik Hendrikstraat 111 Bloemendalerweg 51 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.dezwijger.nl www.kunstinquarantaine.nl www. urbanresort.nl www.urbanresort.nl www.badhuistheater.nl www.denieuweanita.nl www.hetdomijn.nl

Pakhuis Wilhelmina Raamgracht Chiellerie Surinameplein Wijk 7 Bajesdorp De Ruimte Het Schooltje Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen Functies: Werken, wonen Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Piet Heinkade 179 Raamgracht 58 Surinameplein 33-35 Daalwijk 7 HJE Wenckebachweg 12-46 Distelweg 83 van Ostadestraat 43, 45, 47 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.schooltje.org www.pakhuiswilhelmina.nl www.broedplaatssup.nl www.urbanresort.nl www.bajesdorp.nl www.cafederuimte.nl

PAKT Retort Tugelaweg 85 WOW/ HTS Wiltzanghlaan Binnenpret Filmhuis Cavia Je m’appelle Functies: Werken, wonen Functies: Werken Functies: Werken Functies: Werken, wonen Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken Zeeburgerpad 51-53 Rijnsburgstraat 74 Tugelaweg 85 Wiltzanghlaan 60 Eerste Schinkelstraat 14-16 Van Hallstraat 52-I (upstairs) Krommertstraat 22 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.pakt.nu www.retortproject.nl www.tugela85.nl www.wow-amsterdam.nl www.binnenpret.org www.filmhuiscavia.nl www.jemappelle.company 68 69 Woonwerkpanden

Joes Garage Nieuwland Ruigoord WG terrein Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, wonen, publiek Pretoriusstraat 43 Pieter Nieuwlandstraat 93-95 Ruigoord 76 Ketelhuisplein 41 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.joesgarage.nl www.nieuwland.cc www.ruigoord.nl www.wg-terrein.nl

Kaskantine Nieuwenmeer Teatro Munganga Zaal100 Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen, publiek Vlaardingenlaan 100 Oude Haagseweg 51 Schinkelhavenstraat 27 hs De Wittenstraat 100 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.kaskantine.nl www.nieuwenmeer.nl www.munganga.nl zaal100.nl

Kostgewonnen OCCII Tetterode Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen, publkiek Derde Kosvelorenkade 34 Amstelveenseweg 134 Da Costakade 158 [email protected] [email protected] [email protected] www.kostgewonnen.nl www.occii.org www.woonwerkpandtetterode.nl

Kunstfort Paleisstraat 107 Volta Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Fort­wachter 1, Vijfhuizen Paleisstraat 107 Houtmankade 336 [email protected] verenigingpaleisstraat107@ [email protected] www.kunstfort.nl gmail.com www.voltaamsterdam.nl Foto: Acta, Louwesweg 1 © Bas Oosterwal Lola luid Oostblok / Pleintheater Vrankrijk Functies: Werken, publiek Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen, publiek Derkinderenstraat 44 Sajetplein 39 Spuistraat 216 [email protected] [email protected] www.vrankrijk.org www.lolaluid.nl www.oostblok.nl

Molli Rijkshemelvaart VLLA Functies: Werken, publiek Functies: Werken, wonen, publiek Functies: Werken, publiek van Ostadestraat 55 hs Oude Haagseweg 58 Willem Roelofsstraat 9 [email protected] [email protected] [email protected] www.molli.squat.net www.rijkshemelvaart.com www.vlla.nl 70 71

Foto boven: Lely © Catharina Gerritsen

Foto linker pagina: OT301 © Anne Huijnen 72 CAWA Colofon

De Commissie Ateliers en (Woon)Werkpanden Amster- Dit is een uitgave van CAWA. dam (CAWA) is een onafhankelijke adviescommissie en adviseert het college van Burgemeester en Wethouders Redactie: Tess Broekmans, Nienke Jansen (B&W) van Amsterdam over het atelier- en broedplaatsen- Eindredactie: Marieke Klomp beleid. De CAWA is in 2008 door het college van B&W Ontwerp: Ivo Schmetz (310k.nl) ingesteld en bestaat uit acht leden. Gezamenlijk hebben Drukwerk: Drukkerij Gewa zij expertise op sociaal, cultureel, ruimtelijk en econo- misch vlak; in deze velden zijn zij bekend binnen de Met dank aan: Amsterdamse sector. Jaap Schoufour, Martijn Braamhaar, Raymond Walravens, De CAWA beoordeelt enerzijds de visies die betrekking Jaap Draaisma, Maarten Meurkens, Micha Wijngaarde, hebben op de transformatie van een Floor Ziegler, Edward Zevenbergen, Tijn Hoyng, Simon gebouw tot broedplaats, anderzijds toetst de CAWA het van Dommelen, Rob van der Leij, Marien de Langen, kunstenaarschap van kandidaathuurders Manoj Bernard, Ronald Huijkeshoven, Femke Ravens- voor deze nieuwe broedplaatsen. Tenslotte adviseert de bergen, Ben Minnema, Martijn Blom, Timo Loman, CAWA gevraagd en ongevraagd het college van B&W. Thomas Bokeloh, Eric Duivenvoorden, Felix Rottenberg, De gemeente Amsterdam biedt via de website Jeroen Kramer, Iskra Vuksic, Julia van Mourik, Jan www.ateliers.amsterdam.nl de ateliers en atelierwonin- Rothuizen, Raquel van Haver, Sebastian Olma, Maartje gen aan waar de CAWA de toetsingen voor uitvoert. Wijnhoven, Margerite Soldati, Max Glader, Mads Soren- sen, Nadja Schlenker, Jelle van Houten, Esben Larsen, Johannes Iversen, Catharina Gerritsen en Jeroen Kramer. Voorzitter: Raymond Walravens Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door Bureau Broedplaatsen. Ambtelijk secretaris: Maartje Wijnhoven Februari 2019

Commissieleden: Yvonne Droge Wendel, Tess Broekmans, Arjan van Helmond, Bart Geerink, Nienke Jansen, Isjah Koppejan, Julia van Mourik

Voormalig voorzitters: Thomas van Dalen, Paul Rodrigues

Voormalig commissieleden: Hessel Dokkum, Tatjana Macic, Ksenia Galiaeva, Eva Olde Monnikhof, Bart Peters, Barbara Visser, Claudia Linders, Reinier Schat, Tom Frantzen, Eric Duivenvoor- den, Roel van Herpt, Nat Muller, Erik Couvee Pakhuis Wilhelmina Surinameplein AstaroTheatro Heesterveld Nieuwenmeer www.pakhuiswilhelmina.nl www.broedplaatssup.nl www.astarotheatro.com www.heesterveldcc.nl www.nieuwenmeer.nl

PAKT Tugelaweg 85 Badhuistheater Het Domijn OCCII www.pakt.nu www.tugela85.nl www.badhuistheater.nl www.hetdomijn.nl www.occii.org

Petersburg Veem Bajesdorp Het Schooltje Oostblok / Pleintheater www.veem.nl www.bajesdorp.nl www.schooltje.org www.oostblok.nl

Plantage Doklaan Vondelbunker Binnenpret Je m’appelle Rijkshemelvaart www.plantagedok.nl www.vondelbunker.nl www.binnenpret.org www.jemappelle.company www.rijkshemelvaart.com

Podium Mozaiek VKG (Volkskrantgebouw) Buurtboerderij Joes Garage Ruigoord www.podiummozaiek.nl www.volkshotel.nl www.buurtboerderij.nl www.joesgarage.nl www.ruigoord.nl

Quarantainegebouw Westerdok Cultureland Kaskantine Teatro Munganga www.kunstinquarantaine.nl www.urbanresort.nl www.cultureland.nl www.kaskantine.nl www.munganga.nl

Raamgracht Chiellerie Wijk 7 De Fabriek Kostgewonnen Tetterode www.urbanresort.nl www.ostade233.nl www.kostgewonnen.nl www.woonwerkpandtetterode.nl

Retort WOW/ HTS Wiltzanghlaan De Nieuwe Anita Kunstfort Volta www.retortproject.nl www.wow-amsterdam.nl www.denieuweanita.nl www.kunstfort.nl www.voltaamsterdam.nl

Rietwijker Broedplaats Xpositron De Ruimte Lola lik Vrankrijk www. urbanresort.nl www.xpositron.nl www.cafederuimte.nl www.lolalik.nl www.vrankrijk.org

Sieraad, Het Zeeburgereiland De Loods Filmhuis Cavia Lola luid VLLA www.het-sieraad.nl www.filmhuiscavia.nl www.lolaluid.nl www.vlla.nl

Splendor 1800 Roeden Fort van Sjakoo Molli WG terrein www.splendoramsterdam.nl www.de1800roeden.nl www.sjakoo.nl www.molli.squat.net www.wg-terrein.nl

Stuart ADM Frederik Hendrikschool Nieuwland Zaal100 www. urbanresort.nl www.adm.amsterdam www.frederikhendrikschool.nl www.nieuwland.cc zaal100.nl