Uniwersytet Rzeszowski Wydział Filologiczny Instytut Filologii Polskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
UNIWERSYTET RZESZOWSKI WYDZIAŁ FILOLOGICZNY INSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJ IZABELA ZAHACZEWSKA „POLSKI DZIKI ZACHÓD” – BIESZCZADY W PAMIĘTNIKACH I REPORTAŻACH WSPÓŁCZESNYCH Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. prof. UR Jolanty Pasterskiej Akceptuję pracę: (podpis promotora i data) Rzeszów 2016 Składam serdeczne podziękowania swojemu Promotorowi, Pani dr hab. prof. UR Jolancie Pasterskiej, za życzliwość, cenne uwagi merytoryczne, wszechstronną pomoc oraz poświęcony czas SPIS TREŚCI Wstęp ................................................................................................................................ 5 Rozdział I Bieszczady jako kraina geograficzno-historyczna i obszar mitotwórczy ................ 11 1.1. Bieszczady jako kraina geograficzna ................................................................... 11 1.2. Rys historyczny .................................................................................................... 16 1.2.1. Od prehistorii do wieku XIX ........................................................................ 16 1.2.2. I wojna światowa i dwudziestolecie międzywojenne ................................... 22 1.2.3. „Łuny w Bieszczadach” ................................................................................ 27 1.2.4. I co dalej, czyli „odblask łun” ....................................................................... 31 1.3. Mieszkańcy Bieszczadów. Etnografia ................................................................. 34 1.3.1. Łemkowie ..................................................................................................... 34 1.3.2. Bojkowie ....................................................................................................... 38 1.3.3. Żydzi ............................................................................................................. 43 1.3.4. Niemcy .......................................................................................................... 47 1.3.5. Cyganie ......................................................................................................... 49 1.3.6. Grecy ............................................................................................................. 50 1.4. Bieszczady (nie tylko) współczesne, czyli kultura regionu ................................ 53 1.4.1. Kultura… ...................................................................................................... 53 1.4.2. Sztuka… ........................................................................................................ 56 1.4.3. Literatura… ................................................................................................... 60 Rozdział II Bieszczady we wspomnieniach rdzennego mieszkańca ............................................. 66 2.1. Pamiętnik – dziennik – wspomnienie. Zarys terminologiczny ............................ 67 2.1.1. Pamiętnik, dziennik, wspomnienie, autobiografia – charakterystyka pojęć . 68 2.1.2. Obraz Bieszczadów w pamiętnikach XIX-wiecznych .................................. 80 2.2. Tak się żyło w Bieszczadach – opowieść rdzennego mieszkańca ....................... 84 3 Rozdział III Bieszczady w pamiętnikach pierwszych osadników ................................................ 117 3.1. Trudne początki. Relacje osadników ................................................................. 117 3.2. Bieszczady oczyma „wroga” ............................................................................. 152 3.3. Zaczarowana kraina… ....................................................................................... 163 3.3.1. Wspomnienia legendami przetkane ............................................................ 169 3.3.2. Z perspektywy barowego stolika, czyli Bieszczady dzisiaj ........................ 172 Rozdział IV Bieszczady okiem reportera ....................................................................................... 179 4.1. Wokół współczesnego reportażu i jego odmian ................................................ 180 4.2. Adolf Jakubowicz i „jego” Bieszczady.............................................................. 196 4.3. Bieszczady w relacjach Andrzeja Potockiego ................................................... 209 Zakończenie ................................................................................................................. 221 Bibliografia .................................................................................................................. 224 4 WSTĘP Bieszczady uważane są za jedne z najpiękniejszych polskich gór. Zachwycają swoją dzikością i tajemniczością, przyciągają malowniczymi pejzażami i niesamowitymi miejscami. Ich specyficzny klimat zapada głęboko w pamięć i wabi różnego rodzaju turystów i wędrowców, szukających nastrojowości, romantyzmu, wytchnienia od miejskiej wrzawy i gwaru, ludzi pragnących odnalezienia harmonii wewnętrznej i spokoju duszy na łonie natury, wyciszenia i odprężenia. Ten niewielki skrawek Polski stanowi osobliwość przyrodniczą i kulturową na skalę nie tylko całego kraju, ale i Europy. Od lat niezmiennie kojarzony jest z niczym nieskrępowaną wolnością i dziewiczą przyrodą, które w połączeniu z mitem polskiego „Dzikiego Zachodu” i echami „łun w Bieszczadach” ukształtowały jego wizerunek w świadomości Polaków oraz przesądziły o niekwestionowanej atrakcyjności turystycznej. Związana z tym jest również bogata historia tych terenów oraz niejednorodność kulturowa, etniczna i religijna ich mieszkańców. Wszystkie wymienione cechy powodują, że w Bieszczadach każdy może znaleźć coś dla siebie. Na wytrawnego turystę górskiego czekają więc urokliwe, ale wymagające sporej sprawności i samodzielności ścieżki, umożliwiające spotkanie z dzikim zwierzęciem i błądzenie po jego śladach, skosztowanie leśnych owoców czy wypicie wody prosto ze strumienia. Spragniony widoków wędrowiec odnajdzie się na szlakach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, oferujących wiele interesujących osobliwości przyrodniczych oraz niezwykle malownicze, rozległe górskie panoramy, które obejmują swym zasięgiem szczyty Gorganów (znajdujących się już w części Karpat należącej do Ukrainy) oraz Tatry. Miłośnika historii przyciągną do „krainy Biesa i Czadów” pozostałości po dawnych mieszkańcach tych terenów – puste, pocerkiewne pagórki, pochylone przydrożne krzyże, zarośnięte pokrzywami miejsca po zagrodach gospodarskich czy też zarastające pola, na których kiedyś rozlokowane były wsie. Osobom interesującym się architekturą drewnianą Bieszczady proponują zaś dużą liczbę starych, ale zachowanych w dobrym stanie cerkiewek i „resztki” tradycyjnego budownictwa wiejskiego – drewniane chałupy. Znajdzie się w tym niezwykłym miejscu także coś dla mniej aktywnych – liczne ośrodki wczasowe np. nad Jeziorem Solińskim, które dają możliwość uprawiania sportów wodnych, pływania statkiem spacerowym, wędkowania lub „zwykłego” wypoczywania pośród jedynych w swoim rodzaju krajobrazów. 5 Wyjątkowej magii Bieszczadów nie oparli się również liczni pisarze i poeci, a przede wszystkim różni badacze, którzy opisywali i opisują w swoich książkach i pracach poszczególne elementy bieszczadzkiej rzeczywistości: geografię, historię, społeczeństwo (w tym etnografię tej części Karpat) oraz kulturę i sztukę. Jednym z najbardziej znanych miłośników „krainy Biesa i Czadów” jest Andrzej Potocki, którego zainteresowania obejmują aspekt etnograficzny (publikacje takie jak np. Bieszczadzkie losy. Bojkowie i Żydzi, Rzeszów – Krosno 2000; Bieszczadzkie judaica, Rzeszów 2007; Zaginiony świat bieszczadzkiego kresu. Bojkowie, Żydzi, Polacy, Niemcy i Cyganie, Rzeszów 2013) oraz społeczność powojennych Bieszczadów, składającą się z „kowbojów” (Dzikie pola socjalizmu czyli kowbojskie Bieszczady, Rzeszów 2015) i zakapiorów (Majster Bieda czyli Zakapiorskie Bieszczady, Rzeszów 2004). Swoją uwagę Potocki poświęcił także osobie Karola Wojtyły, czyli późniejszego papieża Jana Pawła II, który odbył kilkanaście wędrówek po Bieszczadach (por. m.in. Bieszczadzkimi i beskidzkimi śladami Karola Wojtyły, Rzeszów 2006)1. Bieszczadzka etnografia stała się również przedmiotem badań m.in. Jana Falkowskiego i Bazylego Pasznyckiego (Na pograniczu łemkowsko-bojkowskiem: zarys etnograficzny, Lwów 1935 (przedruk: Warszawa 1991)), Romana Reinfussa (Śladami Łemków, Warszawa 1990), Roberta Witalca (Mniejszość grecka w Bieszczadach w świetle dokumentów wytworzonych przez UB-SB, [w:] Bieszczady w Polsce Ludowej 1944–1989, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2009) i Jerzego Tarnawskiego (Nie masz już Cyganów…, „Bieszczad. Rocznik Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Oddział Bieszczadzki” 2007, nr 13). Z kolei historię Bieszczadów (głównie tę dotyczącą II wojny światowej, walk z Ukraińską Powstańczą Armią i lat powojennych) badał m.in. Grzegorz Motyka (Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943-1948, Warszawa 1999; Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947, Kraków 2011; W kręgu „Łun w Bieszczadach”. Szkice z najnowszej historii polskich Bieszczad, wyd. 2, Warszawa 2013). Istnieją również publikacje poświęcone kulturze i literaturze „krainy Biesa i Czadów”, m.in. artykuł Andrzeja Burghardta Bieszczady w filmie fabularnym („Wierchy” 1999, r. 64) oraz wybrane teksty z tomu zbiorowego noszącego tytuł Z tradycji kulturalnych Rzeszowa i Rzeszowszczyzny. Księga pamiątkowa dla uczczenia 1 Więcej informacji na temat Andrzeja Potockiego i jego twórczości przedstawię w rozdziale czwartym, w którym zostaną poddane analizie jego reportaże dotyczące