Analyse Waddeneilanden

Sociaal economische analyse en best practices van Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden

Colofon

Titel Sociaal economische analyse en best practices van Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden

Opdrachtgever Provincie Fryslân

Projectleiding Drs. Wilma de Vries

Projectmedewerker Sanne Wiegersma, MSc

Tekstredactie Sonja Toonstra

Opmaak Jongens van de Jong Partoer

Uitgave Partoer, Fries bureau voor sociaal economische vraagstukken Leeuwarden, september 2013

Postbus 298 8901 BB Leeuwarden T.: (058) 234 85 00 E.: [email protected] I.: www.partoer.nl

Inhoudsopgave

1. Inleiding 4 1.1 Aanleiding 4 1.2 Onderzoeksvraag 4 1.3 Onderzoeksgebied 4 1.4 Onderzoeksmethode 5 1.5 Leeswijzer 5 2. Nederlandse Waddeneilanden 6 2.1 Bevolking 6 2.2 Oppervlakte en bereikbaarheid 7 2.3 Economie en werkgelegenheid 8 2.4 Wonen 8 2.5 Onderwijs 10 2.6 Zorg 12 3. Oost-Friese Waddeneilanden 14 3.1 Bevolking 14 3.2 Oppervlakte en bereikbaarheid 15 3.3 Economie 15 3.4 Wonen en werken 15 3.5 Onderwijs 16 3.6 Zorg 16 4. Noord-Friese Waddeneilanden 18 4.1 Bevolking 18 4.2 Oppervlakte en bereikbaarheid 19 4.3 Economie 20 4.4 Wonen en werken 20 4.5 Onderwijs en zorg 20 5. Deense Waddeneilanden 22 5.1 Bevolking 22 5.2 Oppervlakte en bereikbaarheid 23 5.3 Economie 23 5.4 Wonen en werken 23 5.5 Onderwijs en zorg 23 6. Goede en minder goede voorbeelden van Duitse en Deense eilanden 24 6.1 Bevolking 24 6.2 Economie 24 6.3 Toerisme 25 6.4 Wonen 25 6.5 Onderwijs 26 6.6 Zorg 27 7. Conclusies en aanbevelingen 28

Bijlage 1: Achtergrondinformatie eilanden 31 - Nederlandse Waddeneilanden 30 - Oost-Friese Waddeneilanden 52 - Noord-Friese Waddeneilanden 64 - Deense Waddeneilanden 74 Bijlage 2: Overzicht Bevolking 83 Bijlage 3: Overzicht economie, wonen, onderwijs, zorg 87 Bijlage 4: Analyse verschillen en overeenkomsten Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden 91 Bijlage 5: Geraadpleegde bronnen 97 Bijlage 6: Folder Fanø 98

1. Inleiding 1.1 Aanleiding

De Friese Waddeneilanden zijn een bijzonder stukje Nederland. Bijzonder omdat de eilanden hun eigen specifieke ontwikkelingen en vraagstukken kennen. Enkele ontwikkelingen komen op de meeste eilanden terug, zoals een eenzijdig aanbod in werkgelegenheid en hoge huizenprijzen. De demografische ontwikkelingen van ontgroening en vergrijzing op de eilanden, gecombineerd met een (dreigende) daling van het aantal inwoners, versterken de problematiek rondom wonen, werken en voorzieningen. De Nederlandse Waddeneilanden zullen niet uniek zijn in deze leefbaarheidsproblematiek en in de gevonden oplossingen. De Duitse en Deense Waddeneilanden hebben een vergelijkbare ligging. Denkbaar is dat deze eilanden te maken hebben met vergelijkbare ontwikkelingen als de Friese Waddeneilanden. Door kennis te nemen van de ontwikkelingen op de Duitse en Deense Waddeneilanden, kunnen de Friese Waddeneilanden wellicht ideeën en inspiratie opdoen voor hun eigen situatie. 1.2 Onderzoeksvraag

De provincie Fryslân heeft Partoer gevraagd na te gaan in hoeverre de sociaal economische situatie op de Duitse en Deense Waddeneilanden vergelijkbaar is met de Nederlandse Waddeneilanden. Hiertoe zijn van diverse sociaal economische indicatoren gegevens verzameld en geanalyseerd. Het betreft onder meer gegevens over: o contextuele kenmerken (oppervlakte, aantal dorpen en bestuurlijke indeling) o locatie en bereikbaarheid o bevolkingsontwikkeling en -samenstelling o specifieke karakter van het eiland o economische activiteiten (onder andere toerisme) o wonen o onderwijs o zorg.

Een tweede vraag is hoe de Duitse en Deense Waddeneilanden omgaan met specifieke ontwikkelingen en vraagstukken op het gebied van demografische ontwikkelingen in relatie tot leefbaarheid. Dit heeft geresulteerd in een overzicht van goede en minder goede voorbeelden op het gebied van bevolkingsontwikkelingen, economie, toerisme, wonen, onderwijs en zorg op Duitse en Deense Waddeneilanden. Het geeft inzicht in hoe deze eilanden omgaan met vergelijkbare ontwikkelingen als de Nederlandse Waddeneilanden. 1.3 Onderzoeksgebied

Bij de analyse van de Duitse en Deense Waddeneilanden zijn eilanden met minimaal 500 inwoners betrokken. Deze eilanden zijn qua bevolkingsomvang vergelijkbaar met de Nederlandse Waddeneilanden. Het gaat dan om zes Oost-Friese Duitse eilanden en zeven Noord-Friese eilanden (vijf Duitse en twee Deense eilanden).

Afbeelding 1.1: De Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden

1.4 Onderzoeksmethode

Sociaal economische gebiedsanalyse Er is begonnen met het verzamelen van gegevens via Internet, om zo een algemeen beeld te schetsen van de verschillende eilanden. Hiervoor is gebruik gemaakt van informatiebronnen als Wikipedia, Ecomare, gemeentesites, VVV’s en krantenartikelen. Statistische gegevens, onder andere op het gebied van bevolking en economie, zijn afkomstig van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), de Monitor Fryslân, Regional Databank Duitsland en StatBank Denemarken.

Goede en minder goede voorbeelden Via Internet is eerst gezocht naar beschikbare informatie over goede en minder goede voorbeelden op Duitse en Deense Waddeneilanden. Verder is informatie over de eilanden verkregen door contactpersonen te benaderen. De contacten zijn verkregen via onder andere het eigen netwerk, de Waddenacademie, CMO Groningen, Rijksuniversiteit Groningen en door gemeenten op de eilanden in Duitsland en Denemarken te benaderen. 1.5 Leeswijzer In hoofdstuk 2, 3, 4 en 5 wordt achtereenvolgens een sociaal economische gebiedsanalyse gegeven van de Nederlandse, Oost-Friese, Noord-Friese en Deense Waddeneilanden. Hoofdstuk 6 geeft een overzicht van goede en minder goede voorbeelden op de thema’s economie, toerisme, wonen, onderwijs en zorg in relatie tot demografische ontwikkelingen op de Duitse en Deense Waddeneilanden. In hoofdstuk 7 worden enkele conclusies getrokken.

In Bijlage 1 staat een uitgebreidere beschrijving van alle Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden met meer dan 500 inwoners. Deze informatie is gebruikt als basis voor de hoofdstukken 2, 3, 4 en 5. Bijlage 2 geeft een schematisch overzicht van indicatoren op het gebied van bevolking op de Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden. In Bijlage 3 staat een vergelijkend overzicht van indicatoren op het gebied van economie, wonen, onderwijs en zorg per eiland. Bijlage 4 bevat een analyse van verschillen en overeenkomsten van Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden op basis van de bevolkingsomvang. Verder staat in Bijlage 5 een lijst van geraadpleegde contactpersonen en schriftelijke bronnen in verband met dit onderzoek. Tenslotte is in Bijlage 6 een folder opgenomen over wonen op het Deense eiland Fanø.

2. Nederlandse Waddeneilanden 2.1 Bevolking

Bevolkingsontwikkeling Op enkele Nederlandse Waddeneilanden is er de laatste jaren sprake van een daling van het aantal inwoners. Vlieland en Schiermonnikoog hebben te maken met een afname van de bevolking in de periode 2000-2012. Een lichte toename van de bevolking is in dezelfde periode te zien op Ameland, Terschelling en Texel.

Aandeel jongeren Het aandeel 0-24-jarigen is op alle Nederlandse eilanden in de periode 2000-2012 gedaald. Dit varieert van een lichte afname van het aandeel jongeren op Terschelling (-1,8%) tot een sterke afname op Vlieland (-5,2%). Op Terschelling wonen relatief nog de meeste 0-24-jarigen van de Nederlandse Waddeneilanden in 2012. Het aandeel jongeren van de totale bevolking is hier 28,1%. Op Schiermonnikoog wonen relatief de minste jongeren. Hier is 23,2% van alle inwoners 0-24 jaar.

Aandeel senioren Het aandeel 65-plussers is op alle eilanden sterk toegenomen gedurende de afgelopen jaren. In de periode 2000-2012 heeft de grootste toename plaatsgevonden op Schiermonnikoog (+6,7%). Hier woont dan ook het grootste aandeel 65-plussers van alle Nederlandse Waddeneilanden. Bijna een vierde van alle inwoners is hier 65 jaar of ouder. Dit percentage ligt aanzienlijk hoger dan op de andere Nederlandse Waddeneilanden. Op Terschelling, Ameland en Texel ligt het aandeel ouderen rond de 19%. Vlieland heeft het laagste aandeel 65-plussers. Op dit eiland is in 2012 17,8% van alle inwoners 65 jaar of ouder.

Leeftijdsopbouw Nederlandse Waddeneilanden (aantallen), 2012 0-24 25-44 45-65 65+ Totaal Ameland 969 851 1.047 659 3.526 Terschelling 1.334 1.132 1.371 911 4.748 Schiermonnikoog 216 204 281 231 932 Vlieland 289 283 336 197 1.105 Texel 3.674 2.938 4.419 2.637 13.668 Bron: CBS (2012)

Leeftijdsopbouw Nederlandse Waddeneilanden (percentages), 2012 35 30 25 20 0-24 jaar 15 25-44 jaar 10 5 45-64 jaar 0 65+

Bron: CBS (2012)

Prognose Volgens de prognoses van de provincie Fryslân wordt op Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog in de komende tijd een daling van het aantal inwoners verwacht. Ook op Texel zal het aantal inwoners naar verwachting de komende decennia dalen. De cijfers voor Texel zijn afkomstig van de Primos prognose.

Prognose bevolking Nederlandse Waddeneilanden, 2010-2040 Ameland Terschelling Schier- Vlieland Texel monnikoog Jaar Aantal Aantal Aantal Aantal Aantal 2010 3.141 4.733 942 1.160 13.779 -180 -252 -86 -137 -345 2020 3.321 4.481 856 1.023 13.434 -283 -264 -68 -93 -359 2030 3.038 4.217 788 930 13.075 -296 -297 -108 -80 -306 2040 2.742 3.920 680 850 12.769 Bron: Prognose Fryslân 2013, provincie Fryslân; Primos prognose 2012, Texel in cijfers (2013) 2.2 Oppervlakte en bereikbaarheid

Oppervlakte De Nederlandse Waddeneilanden verschillen in oppervlakte. Texel is het grootste Nederlandse Waddeneiland (170 km²). Daarna is Terschelling het grootst (88 km²). Ameland en Schiermonnikoog zijn redelijke gelijk qua oppervlakte (respectievelijk 60 en 64 km²). Vlieland is het kleinste eiland met een oppervlakte van 40 km².

Bereikbaarheid en frequentie veerbootdiensten Er is een groot verschil in de bereikbaarheid van de Nederlandse Waddeneilanden. Texel heeft een vaartijd van twintig minuten en de veerboten gaan ieder uur. Ameland en Schiermonnikoog zijn ook in relatief korte tijd te bereiken. De vaartijd naar deze eilanden is 45 minuten. Naar Ameland gaat de boot zeven tot elf maal per dag en naar Schiermonnikoog vijf keer per dag. De vaartijd naar Terschelling is twee uur met de reguliere veerdienst. Met de snelboot is het eiland in 45 minuten te bereiken. In het zomerseizoen gaan de veerboten zo’n vijftien keer per dag (Rederij Doeksen en EVT). Vergeleken met de andere eilanden gaat er minder vaak een boot naar Vlieland. In het hoogseizoen gaat er maximaal drie keer een veerdienst en twee keer een snelboot. Op minder drukke dagen gaat alleen de reguliere veerdienst.

De frequentie van de veerbootdiensten heeft invloed op de mogelijkheden voor forensisme (werk of school) op de verschillende eilanden. Op de meeste eilanden kan men ’s ochtends vroeg naar het vaste land reizen om ’s avonds weer terug te keren naar het eiland. Vanaf Vlieland is er echter geen vroege sneldienst, zodat men pas ’s ochtends na 09.00 uur aankomt op de vaste wal. Zodoende is het met de reguliere dienstregeling niet mogelijk dagelijks te forenzen vanaf dit eiland.

Ticketprijzen Ook de kosten om de eilanden te bereiken verschillen. Over het algemeen geldt: hoe verder het eiland van de wal ligt, hoe duurder het ticket. Voor een bootticket naar Texel betaalt men vanaf € 2,50 voor een retour. Naar Schiermonnikoog en Ameland kost een retour ongeveer € 12 (zomertarief € 14). Terschelling heeft vanwege twee aanbieders verschillende prijzen. Met de snelboot betaalt men ruim € 38 voor een retour, met de gewone veerboot € 25. Aanbieder EVT biedt boottickets vanaf € 10 voor een retour. Ook Rederij Doeksen verlaagt in sommige perioden de ticketprijs. Naar Vlieland kost een ticket met de reguliere veerdienst € 25 en met de sneldienst € 38. Het is naar en van de meeste eilanden ook mogelijk om per Waddentaxi te reizen. De ticketprijzen hiervoor verschillen per eiland.

2.3 Economie en werkgelegenheid

Belangrijk voor de ontwikkeling van de bevolking is de werkgelegenheid op het eiland. Op Vlieland, Ameland en Texel is het aantal banen in de periode 2002-2012 toegenomen. Terschelling en Schiermonnikoog zien een lichte afname in het aantal banen.

Op alle Nederlandse Waddeneilanden speelt het toerisme een belangrijke rol. De meeste banen op de eilanden zijn dan ook gerelateerd aan deze sector. In de horeca en logiesverstrekking heeft de grootste groei van banen plaatsgevonden. Vooral op Ameland, Vlieland en Texel is het aantal banen in de horeca in de periode 2002-2011 toegenomen. Het aantal banen in de horeca is echter afgenomen op Terschelling en Schiermonnikoog. Daarnaast heeft er een groei plaatsgevonden in het aantal banen in de gezondheidszorg op de meeste Friese Waddeneilanden. Er zijn vooral veel banen bijgekomen in deze sector op Ameland, Vlieland en Schiermonnikoog. Uitzondering is Terschelling; hier is een kleine afname van het aantal banen in de gezondheidszorg. Het aantal banen in de sectoren zakelijke dienstverlening en handel en reparatie is in de periode 2002-2012 op vrijwel alle eilanden toegenomen.

Een daling van het aantal banen heeft plaatsgevonden in de sectoren landbouw en visserij en het openbaar bestuur en de overheid. Op Ameland is er vooral een terugloop van het aantal banen in de landbouw en visserij. Op Texel is er daarentegen een aanzienlijke stijging in die sector. Vlieland heeft te maken met een grote krimp in de overheidssector vanwege het teruglopende aantal banen bij defensie.

Totaal aantal banen en sectoren grootste toename en afname, Nederlandse Waddeneilanden, 2002 en 2012 Aantal Aantal Verschil Grootste toename Grootste afname banen banen 2002- 2002 2012 2012 Ameland 1.406 1.570 +164 Horeca (+81) Landbouw/visserij (-65) Gezondheidszorg (+71) Vervoer, opslag, communicatie (+66) Terschelling 1.870 1.815 -55 Zakelijke dienstverlening Horeca (-68) (+29) Onderwijs (-14) Schier- 427 406 -21 Gezondheidszorg (+11) Horeca (-29) monnikoog Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur (-5) (+7) Industrie/delfstoffen- Bouwnijverheid (+5) winning (-4) Vlieland 456 517 +61 Horeca (+57) Openbaar bestuur en overheidssector (-72) Texel 6.029 7.420 +1.391 Landbouw, bosbouw en Bouwnijverheid (-74) visserij (+569) Zorgsector (-70) Groot-en detailhandel (+259) Horeca (+241) Bron: provincie Fryslân, Texel in cijfers(2013) 2.4 Wonen

De beschikbaarheid van huur- en koopwoningen en de hoogte van de huizenprijzen zijn van invloed op de woonmogelijkheden op een eiland.

Woningvoorraad (exclusief recreatiewoningen) Op Ameland staan in 2012 1.593 woningen voor permanent verblijf. Ruim driekwart van deze woningen zijn koopwoningen, een kwart bestaat uit huurwoningen. De sociale huurwoningen zijn in handen van woningcorporatie Gemeentelijk Woningbedrijf Ameland. In de periode 2007-2010 zijn op Ameland 34 nieuwe koopwoningen gebouwd. Er is slechts één nieuwe huurwoning op het eiland bijgekomen (in het jaar 2010).

Er staan in 2012 2.066 woningen op Terschelling. Het totale woningbestand bestaat, net als op Ameland, voor driekwart uit koopwoningen en een kwart uit huurwoningen. De huurwoningen zijn in beheer van woningstichting De Veste. In de periode 2007-2010 zijn op Terschelling 43 nieuwe koopwoningen gebouwd. Er zijn twintig nieuwe huurwoningen op het eiland gerealiseerd.

Op Schiermonnikoog staan in 2012 561 woningen. Twee derde deel hiervan is koopwoning en een derde is huurwoning. Van de huurwoningen wordt het grootste gedeelte verhuurd in de sociale sector (81%). De meeste huurwoningen op Schiermonnikoog zijn in bezit van woningcorporatie WoonFriesland. In de periode 2007-2010 zijn op Schiermonnikoog slechts twee nieuwe koopwoningen gebouwd. Er zijn 30 nieuwe huurwoningen op het eiland bijgekomen in 2010.

Op Vlieland staan in totaal in 2012 568 woningen. Bijna de helft van het totaal aantal woningen bestaat uit huurwoningen (47%). Dit is het hoogste aandeel in Fryslân en dus ook hoger dan dat op de andere Friese Waddeneilanden. Op Vlieland bestaat, net als op de andere eilanden, het grootste deel van de huurwoningen uit sociale huurwoningen (75%). Deze sociale huurwoningen zijn eigendom van woningbouwcorporatie WoonFriesland.

Texel heeft, als grootste eiland, het hoogste aantal woningen. Op Texel staan 6.143 woningen in 2011. De meerderheid is koopwoning, minder dan een derde is huurwoning. Stichting Woontij biedt huurwoningen aan op Texel. In de afgelopen vijf jaar werden, van alle Waddeneilanden, op Texel de meeste nieuwe koop- en huurwoningen gerealiseerd.

Totaal aantal woningen, koop- en huursector Nederlandse Waddeneilanden, 2011 Aantal Koop Huur Huur: Huur: woningen Sociale sector Particuliere sector Aantal % Aantal % Aantal % Aantal % Ameland 1.593 1.240 77,8 353 22,2 274 77,6 79 22,4 Terschelling 2.066 1.547 74,9 519 25,1 436 84,0 83 16,0 Schier- 561 370 66,0 191 34,0 154 80,6 37 19,4 monnikoog Vlieland 568 302 53,2 266 46,8 196 73,7 70 26,3 Texel 6.143 4.389 71,4 1.754 28,6 - - - - Bron: Systeem Woningvoorraad ABF Research B.V., Texel in cijfers (2013)

Nieuwbouw koop- en huursector Nederlandse Waddeneilanden, 2007-2010 Koop Huur

Ameland 34 1 Terschelling 43 21 Schier- 2 30 monnikoog Vlieland 0 0 Texel 165 100 Bron: Systeem Woningvoorraad ABF Research B.V., Texel in cijfers (2013)

WOZ-waarde De grootste toename van de gemiddelde WOZ-waarde in de provincie Fryslân de afgelopen tien jaar is op Terschelling. In 2000 was de gemiddelde WOZ-waarde op Terschelling € 77.000. In 2012 is de WOZ-waarde hier € 319.000. Terschelling heeft daarmee de hoogste gemiddelde WOZ-waarde van alle Friese gemeenten. Ter vergelijking: in de provincie Fryslân is de gemiddelde WOZ-waarde in 2012 € 191.000. Na Terschelling, heeft Schiermonnikoog de hoogste WOZ-waarde van Fryslân, € 281.000 in 2012. De gemiddelde WOZ-waarde op Vlieland is € 270.000 en op Ameland € 221.000 in 2012. Ameland heeft daarmee de laagste WOZ-waarde van de Friese Waddeneilanden. De gemiddelde WOZ-waarde op Texel is wat lager dan op de meeste Friese Waddeneilanden, namelijk € 269.000 in 2012.

Gemiddelde WOZ-waarde Nederlandse Waddeneilanden, 2000-20121

Bron: CBS Waarde Onroerende Zaken, Monitor Fryslân (2013)

2.5 Onderwijs

Aantal basisscholen Op Texel staan tien basisscholen met in totaal 1.240 leerlingen. Terschelling heeft vijf scholen met in totaal 393 leerlingen en Ameland heeft vier scholen met daarop in totaal 360 leerlingen. Deze eilanden bieden zowel christelijk als openbaar onderwijs aan. Op zowel Schiermonnikoog als Vlieland staat één basisschool. Hier zijn christelijk en openbaar onderwijs gefuseerd.

Vestigingen en leerlingen basis- en voortgezet onderwijs Nederlandse Waddeneilanden, 2012 Basis- Aantal Middelbare Aantal scholen leerlingen scholen leerlingen

Ameland 4 360 1 174 Terschelling 5 393 1 176 Schier- 1 83 1 46 monnikoog Vlieland 1 113 1 38 Texel 10 1.240 1 911 Bron: DUO - Dienst Uitvoering Onderwijs (2013)

Ontwikkeling leerlingstromen Op Ameland en Terschelling is een lichte afname in het aantal leerlingen in de periode 2000-2012. Deze daling zet vooral in na 2005. Het aantal basisschoolleerlingen op Vlieland daalt na 2003 en blijft daarna redelijk stabiel tot 2012. Het aantal leerlingen op Schiermonnikoog is vrijwel gelijk gebleven in de periode 2000-2012.

1 In de figuur zijn geen gegevens over Texel opgenomen.

Ontwikkeling leerlingen basisonderwijs Friese Waddeneilanden, 2000-20122

Bron: DUO - Dienst Uitvoering Onderwijs (2012)

Aantal middelbare scholen Alle Nederlandse Waddeneilanden hebben een vestiging voor middelbaar onderwijs. De Burgemeester Waldaschool op Ameland heeft een vmbo-afdeling en onderbouw havo. Hier volgen in 2012 174 leerlingen onderwijs. Voor vervolgonderwijs zijn leerlingen aangewezen op de vaste wal. Op Terschelling staat ’t Schylger Jouw, met 153 leerlingen. Op deze school kan vmbo en onderbouw havo/vwo-onderwijs gevolgd worden. Ook is er op Terschelling een hbo-opleiding gevestigd: het Maritiem Instituut Willem Barentsz. Deze Zeevaartschool is onderdeel van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. De opleiding trekt veel studenten van de vaste wal. De Inspecteur Boelensschool op Schiermonnikoog biedt een heterogene onderbouw tot en met de derde klas op alle niveaus en een vierde leerjaar vmbo theoretische leerweg. Leerlingen die de beroepsgerichte opleiding in het vmbo volgen en leerlingen die havo-/vwo-niveau hebben, (ver)volgen een deel van hun opleiding op een school aan de wal. Op Vlieland biedt OSG De Krijtenburg onderwijs aan ongeveer 45 leerlingen. Leerlingen kunnen een volledige vmbo-opleiding op het eiland volgen. Leerlingen voor havo en vwo moeten vanaf klas 4 naar de wal om onderwijs te volgen. Op Texel staat OSG De Hoge Berg met 911 leerlingen in 2012. Op deze middelbare school wordt voor alle leerjaren vmbo-, havo- en vwo-onderwijs aangeboden.

Ontwikkeling leerlingstromen Op Ameland en Terschelling neemt vanaf 2005 het aantal leerlingen in het middelbaar onderwijs toe. Op Vlieland is er vanaf 2006 een toename van leerlingen in het voorgezet onderwijs die gedurende de laatste jaren weer wat afneemt. Op Schiermonnikoog is vanaf 2009 een lichte stijging in het aantal leerlingen in het middelbaar onderwijs.

2 In de figuur zijn geen gegevens over Texel opgenomen.

Ontwikkeling leerlingen voortgezet onderwijs Friese Waddeneilanden, 2000-20123

Bron: DUO - Dienst Uitvoering Onderwijs (2012) 2.6 Zorg

Huisartsenzorg is op alle eilanden aanwezig. Op Terschelling staat een gecombineerd verzorgings- en verpleeghuis, De Stilen met 42 bedden. Ook zijn er vier aanleunwoningen. Op Vlieland is een woonzorgcentrum gevestigd, de Uiterton. Dit zorgcentrum heeft dertien aanleunwoningen. Het voorbestaan van dit verzorgingshuis staat onder druk vanwege gedateerde gebouwen en de op handen zijnde veranderingen in de zorg. Schiermonnikoog heeft geen verzorgingshuis of verpleeghuis. Dit betekent dat senioren die zeer zorgbehoevend zijn naar de vaste wal moeten vertrekken. In Hollum op Ameland staat Zorgcentrum De Stelp dat verzorgingshuiszorg en verpleeghuiszorg biedt. Er zijn twintig verzorgingshuisplaatsen en 25 verpleeghuisplaatsen. Het beleid van de Nederlandse Waddengemeenten is er op gericht om zoveel mogelijk zorg op het eiland zelf aan te bieden. Dagopvang vindt zoveel mogelijk op het eiland zelf plaats. Voor een zwaardere vorm van zorg, de zogenaamde categorie 5 indicatie, is men op de kleinere Waddeneilanden aangewezen op de vaste wal.

Zorginstellingen op de Nederlandse Waddeneilanden, 2012 Huisartsen Zorgcentra* Aantal bedden Aanleun- woningen Ameland 2 1 15 16 Terschelling 2 1 42 4 Schier- 1 0 0 0 monnikoog Vlieland 2 1 24 13 Texel 5 1 108 - *Verzorgings-en verpleeghuizen (of combinatie hiervan) Bron: Monitor Fryslân (2013), Texel in cijfers (2013)

3 In de figuur zijn geen gegevens over Texel opgenomen.

3. Oost-Friese Waddeneilanden

Voor de kust van het Duitse Oost-Friesland liggen verschillende eilanden. De bewoonde Oost-Friese Waddeneilanden zijn van west naar oost: Borkum, Juist, Norderney, Baltrum, Langeoog, Spiekeroog en Wangerooge. Borkum en Norderney zijn de grootste eilanden qua bevolkingsomvang. Zij tellen meer dan 5.000 inwoners. Juist en Langeoog hebben iets minder dan 2.000 inwoners, Wangerooge en Spiekeroog minder dan 1.000. Baltrum heeft minder dan 500 inwoners en is daarom niet meegenomen in deze verkenning.

Afbeelding 3.1: De bewoonde Oost-Friese Waddeneilanden

3.1 Bevolking

Bevolkingsontwikkeling Net als sommige Nederlandse Waddeneilanden, hebben de meeste Oost-Friese eilanden te maken met een behoorlijke bevolkingsdaling in de periode 2001-2012. Op Borkum is er een afname in de bevolking van 8% en op Wangerooge is er zelfs een daling van 21% sinds 2001. Alleen op Spiekeroog is de bevolking licht toegenomen (+3,6%).

Aandeel jongeren Er wonen relatief minder jongeren op de Oost-Friese eilanden dan op de Nederlandse Waddeneilanden. Op de Nederlandse Waddeneilanden is ongeveer 26% van het totale aantal inwoners 0-24 jaar; op de Oost-Friese Waddeneilanden is dit rond de 20%. Op Wangerooge, Borkum en Norderney is dit percentage iets hoger. Net als op de Nederlandse eilanden, is er in de afgelopen jaren op de meeste Oost-Friese Waddeneilanden een afname van het percentage jongeren van de totale bevolking. Er zijn echter alleen cijfers bekend over de periode 2009-2012.

Aandeel senioren Ook op de meeste Oost-Friese Waddeneilanden vindt, net als op de Nederlandse eilanden, vergrijzing van de bevolking plaats. Vooral op Wangerooge zijn de oudere leeftijdsgroepen sterk vertegenwoordigd (zowel 45-65 jaar als 65+). Meer dan 30% van de inwoners is 65-plusser op Wangerooge. Daarna zijn Norderney (24%) en Borkum (23%) het meest vergrijsd. De Oost-Friese Waddeneilanden zijn in het algemeen meer vergrijsd dan de Nederlandse Waddeneilanden, waar gemiddeld 20% van de bevolking 65-plus is.

Leeftijdsopbouw Oost-Friese Waddeneilanden (aantallen), 2012 0-24 25-44 45-64 65+ Totaal Juist 367 556 519 330 1.772 Norderney 1.218 1.595 1.604 1.359 5.776 Wangerooge 199 140 260 269 868 Borkum 1.137 1.332 1.518 1.170 5.157 Langeoog 388 615 585 380 1.968 Spiekeroog 145 264 217 149 775 Bron: Regionaldatenbank Deutschland (2012)

Leeftijdsopbouw Oost-Friese Waddeneilanden (percentages), 2012 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 0-24 15,0 25-44 10,0 45-64 5,0 65+ 0,0

Bron: Regionaldatenbank Deutschland (2012)

3.2 Oppervlakte en bereikbaarheid

Oppervlakte De Oost-Friese eilanden zijn qua oppervlakte een stuk kleiner dan de Nederlandse Waddeneilanden. Borkum is het grootste eiland met een oppervlakte van 30,7 km² (ter vergelijking: Vlieland is 40 km²). Wangerooge is het kleinste eiland met een oppervlakte van slechts 5 km².

Bereikbaarheid en frequentie bootdiensten De meeste eilanden zijn binnen een uur bereikbaar vanaf de vaste wal. Juist en Wangerooge zijn daarop een uitzondering met een vaartijd van rond de anderhalf uur. Van en naar Borkum, Norderney en Langeoog gaan vroege veerboten, zodat woon-werkverkeer vanaf en naar het eiland goed mogelijk is. Voor Juist, Spiekeroog en Wangerooge is het niet mogelijk om te forenzen voor werk en school. Hier varen de veerboten, afhankelijk van het getij, slechts twee à drie keer per dag. Vrijwel alle Oost-Friese Waddeneilanden (met uitzondering van Spiekeroog) hebben een vliegveld. Naar de meeste eilanden worden lijndiensten uitgevoerd. Vanaf Norddeich, Harlesiel, Emden en Hamburg zijn de eilanden per vliegtuig te bereiken.

Ticketprijzen De prijzen voor een bootticket naar de Oost-Friese Waddeneilanden wijken niet aanzienlijk af van de Nederlandse ticketprijzen als gelet wordt op vaartijd/afstand van de wal. 3.3 Economie

Net als bij de Nederlandse Waddeneilanden, is het toerisme de belangrijkste bron van inkomsten op de Oost-Friese eilanden. Het aantal bezoekers ligt echter beduidend lager dan op de Nederlandse Waddeneilanden. Borkum en Norderney hebben de meeste bezoekers, respectievelijk rond de 170.000 en 240.000 per jaar. Spiekeroog heeft het laagste aantal bezoekers (bijna 70.000). Ter vergelijking: Ameland heeft circa 550.000 bezoekers, Terschelling heeft circa 430.000 bezoekers, Vlieland 200.000 en Schiermonnikoog 280.000. Het merendeel van de banen en bedrijfsvestigingen op de Oost-Friese eilanden is gerelateerd aan het toerisme. 3.4 Wonen en werken

De meeste Oost-Friese eilanden kampen, net als de Nederlandse eilanden, met huisvestingsproblemen. Op Borkum is bijvoorbeeld een groot gebrek aan betaalbare huisvesting voor lokale bewoners. Er is geen bouwgrond meer aanwezig voor verdere ontwikkeling van het eiland. De huizenprijzen op Norderney worden ook steeds hoger.

Veel rijke vastelanders komen op het eiland wonen. Ook is het lastig een huis te huren. Het aanbieden van woonruimte voor toeristische doeleinden is winstgevender dan voor permanente huisvesting.

Het lijkt erop dat er wel voldoende banen zijn op de Oost-Friese Waddeneilanden. Door de krimpende bevolking kunnen echter veel banen niet worden vervuld. Op Borkum trekt men bijvoorbeeld seizoenskrachten aan uit Oost-Europa. Tegelijkertijd is er op enkele eilanden, net als op de Nederlandse Waddeneilanden, een tekort aan banen voor hogeropgeleiden. De Oost-Friese eilanden zijn, net zoals de Nederlandse Waddeneilanden, ingesteld op het toerisme. Dit vraagt om specifieke kwaliteiten van werknemers.

3.5 Onderwijs

In Duitsland heeft men te maken met een ander onderwijssysteem dan in Nederland. Hier gaan kinderen tot hun zestiende/achttiende levensjaar naar school. Na het kleuteronderwijs (Kindergarten) volgen de leerlingen vanaf zes jaar de Grundschule, de Nederlandse basisschool. Na klas 5 (groep 7 in Nederland) start het voortgezet onderwijs, een jaar eerder dan in Nederland. De leerlingen kiezen in het voortgezet onderwijs uit drie schooltypen: o de Hauptschule, grofweg vergelijkbaar met het Nederlandse vmbo o de Realschule, vergelijkbaar met vmbo theoretisch/havo o het Gymnasium (vwo/atheneum).

Het voortgezet onderwijs eindigt met klas 10 of maximaal klas 13 van het gymnasium, als de leerlingen zestien tot achttien jaar zijn.

Uit mails met contactpersonen blijkt dat op de meeste eilanden meerdere scholen aanwezig zijn, waar de scholieren tot de leeftijd van zestien/achttien jaar les kunnen krijgen. Op enkele eilanden zijn de leerlingen daarna op het vasteland aangewezen. Scholieren kunnen dus meestal langer op het eiland terecht voor onderwijs dan in Nederland. Op Borkum is bovendien een school voor beroepsonderwijs aanwezig.

3.6 Zorg

Van Borkum en Norderney is bekend dat er een uitgebreid zorgaanbod voor ouderen is. Er zijn meerdere zorgen verpleeghuizen, seniorenwoningen en mogelijkheden voor 24-uursverpleging aanwezig op deze eilanden. Voor de overige eilanden is dit niet bekend. Op Borkum is zelfs een klein ziekenhuis gevestigd. Hier kunnen zowel de bewoners als de gasten terecht.

De Oost-Friese eilanden staan bekend om de uitgebreide kuurcultuur. Op elk eiland zijn wel één of meerdere kuurcentra aanwezig. Dit zorgt voor werkgelegenheid op de eilanden en trekt veel kuurtoeristen.

4. Noord-Friese Waddeneilanden

De Noord-Friese Duitse eilanden met meer dan 500 inwoners zijn Sylt, Föhr, Amrum, Pellworm en Nordstrand. Sylt heeft de meeste inwoners, ruim 15.000.

Afbeelding 4.1: De Noord-Friese Waddeneilanden

4.1 Bevolking

Bevolkingsontwikkeling De Noord-Friese Waddeneilanden hebben meer dan de Nederlandse Waddeneilanden te maken met bevolkingsdaling. Op alle eilanden is er sprake van een teruggang van de bevolking in de periode 2001-2012. Het aandeel 0-24-jarigen neemt af en op de meeste eilanden neemt het aandeel 65- plussers toe.

Aandeel jongeren Het percentage 0-24-jarigen op de Noord-Friese eilanden is vergelijkbaar met het aandeel jongeren op de Oost-Friese eilanden. Het aandeel jongeren ligt op beide eilandengroepen aanzienlijk lager dan op de Nederlandse Waddeneilanden, waar het percentage 0-24-jarigen gemiddeld 26% is. Op Sylt wonen relatief de minste 0-24-jarigen van de Noord-Friese Waddeneilanden. Hier is minder dan een vijfde deel van de totale bevolking jonger dan 24 jaar. Op Pellworm en Nordstrand wonen relatief de meeste jongeren (respectievelijk 24,4% en 22,1%). Hier vindt echter wel een afname plaats in het aandeel jongeren. Vooral op Pellworm neemt het percentage jongeren van de totale bevolking sterk af in de periode 2009-2012 (van 27 naar 24%).

Aandeel senioren De oudere leeftijdscategorieën zijn sterk vertegenwoordigd op Föhr, Pellworm en Nordstrand. Föhr (Wyk) heeft relatief de meeste 45-65-jarigen van alle eilanden (32%). Pellworm is het meest vergrijsd met een percentage 65-plussers van 31%, daarna heeft Nordstrand de meeste 65-plussers (30% inwoners ouder dan 65). Daarmee is het percentage 65-plussers op de Noord-Friese Waddeneilanden (met uitzondering van Amrum) duidelijk hoger dan op de Nederlandse Waddeneilanden (20% gemiddeld) en de Oost-Friese Waddeneilanden (22,4% gemiddeld).

Leeftijdsopbouw Noord-Friese Waddeneilanden (aantallen), 31 december 2011 0-24 25-44 45-65 65+ Totaal Sylt 2.974 3.919 4.398 3.834 15.125 Wyk auf Föhr 906 920 1430 1157 4.413 Amrum 490 646 667 480 2.283 Pellworm 254 160 305 322 1.041 Nordstrand 486 384 665 661 2.196 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Leeftijdsopbouw Noord-Friese Waddeneilanden (percentages), 31 december 2011 35,0

30,0

25,0 0-24 20,0 25-44 15,0 45-65 10,0 65+

5,0

0,0 Sylt Wyk Amrum Pellworm Nordstrand

Bron: Regionaldatenbank Deutschland 4.2 Oppervlakte en bereikbaarheid

Oppervlakte De Noord-Friese eilanden zijn qua grootte vergelijkbaar met de Nederlandse Waddeneilanden. Sylt is in inwoneraantal en oppervlakte het grootste Noord-Friese Waddeneiland (15.000 inwoners en 99 km²). Amrum is qua oppervlakte het kleinste eiland (20,4 km²). Op Pellworm woont het kleinste aantal mensen (1.041). De bestuurlijke indeling op de Noord-Friese eilanden wijkt af van de andere Waddeneilanden. Er zijn vaak meerdere gemeenten op een eiland, deze zijn onderverdeeld in een Amt (verzameling van gemeenten).

Bereikbaarheid en frequentie bootdiensten Het grootste verschil met de Nederlandse Waddeneilanden, is de verbinding van enkele Noord-Friese eilanden met de wal. Sylt en Nordstrand zijn door een dam verbonden met het vaste land. Op Sylt heeft dit geleid tot een enorme toename van het toerisme. Nordstrand heeft een minder grote ontwikkeling in het toerisme doorgemaakt. Dit komt vooral doordat hier geen stranden zijn. De overige eilanden zijn te bereiken per veerboot. Amrum ligt het verst verwijderd van de kust. De vaartijd naar Amrum is anderhalf uur.

Veerdiensten naar Föhr gaan de hele dag door. Naar Amrum en Pellworm gaan zes keer per dag veerboten. De eerste boten van en naar deze eilanden vertrekken rond 06.00 uur ’s ochtends, zodat forensisme (voor school en werk) mogelijk is.

Ticketprijzen De prijzen voor een bootticket naar de Noord-Friese Waddeneilanden wijken niet aanzienlijk af van de Nederlandse ticketprijzen als gelet wordt op vaartijd/afstand van de wal. 4.3 Economie

Landbouw vervult nog vaak een belangrijke economische rol op de Noord-Friese eilanden. Op Pellworm en Nordstrand is het zelfs de belangrijkste bron van inkomsten. Voor Sylt, Föhr en Amrum is het toerisme de grootste economische sector. Deze eilanden hebben dan ook de meeste bezoekers. Er zitten grote onderlinge verschillen tussen de Noord-Friese Waddeneilanden in het aantal bezoekers per jaar. Sylt trekt verreweg de meeste bezoekers, ongeveer 600.000 per jaar. Pellworm trekt van de Noord-Friese Waddeneilanden het laagste aantal bezoekers, namelijk zo’n 10.000 per jaar. 4.4 Wonen en werken

Gegevens met betrekking tot wonen op de Noord-Friese Waddeneilanden, zijn niet voor elk eiland verkrijgbaar. Wel is bekend dat er op Sylt en Föhr een groot tekort is aan huizen voor permanente bewoning. De huizenprijzen zijn de laatste jaren erg toegenomen. Dit komt overeen met de woningsituatie op de Nederlandse Waddeneilanden.

Werkgelegenheidscijfers zijn niet voor elk eiland bekend. Wel is bekend dat er op Sylt (in tegenstelling tot de Nederlandse Waddeneilanden) veel banen zijn, maar te weinig werknemers om deze banen te bezetten. Er pendelen elke dag veel mensen vanaf het vasteland naar Sylt om hier te werken. 4.5 Onderwijs en zorg

Alleen van Sylt is bekend hoeveel scholen en zorgvoorzieningen het eiland telt. Op Sylt staan zes basisscholen (vijf staatsscholen en één privéschool van Deense minderheden). Ook is er een middelbare school met een gymnasium (vwo-opleiding). Scholieren kunnen er tot hun zestiende/achttiende jaar onderwijs volgen. Op Sylt zijn recentelijk enkele scholen gesloten.

Er zijn goede voorzieningen voor ouderenzorg op Sylt. Het ziekenhuis heeft echter noodgedwongen enkele afdelingen moeten sluiten, gezien de afname van de bevolking. Voor de overige eilanden is geen informatie verkregen met betrekking tot het zorgaanbod. Ook op de Noord-Friese Waddeneilanden zijn veel kuurmogelijkheden. De eilanden trekken veel kuurtoeristen. Dit zorgt voor werkgelegenheid op de eilanden.

5. Deense Waddeneilanden

Aan de westkust van Denemarken ligt een aantal Waddeneilanden. Fanø en Rømø zijn de Deense Waddeneilanden met meer dan 500 inwoners.

Afbeelding 5.1: de Deense Waddeneilanden

5.1 Bevolking

Bevolkingsontwikkeling Fanø heeft een redelijk stabiele bevolking sinds 2000. Op Rømø is er sprake van een teruggang van de bevolking.

Aandeel jongeren Op beide Deense Waddeneilanden wonen relatief minder 0-24-jarigen vergeleken met de Nederlandse Waddeneilanden. Op Fanø is het aandeel jongeren 23,3%, op Rømø is dat 20,3% (ter vergelijking: Nederlandse Waddeneilanden gemiddeld 26%). Op Rømø is er wel een toename van het aandeel jongeren.

Aandeel senioren Op beide Deense eilanden wonen relatief veel 50-65-jarigen en het relatieve aantal 65-plussers ligt zowel op Fanø als Rømø hoog, vergeleken met de Nederlandse Waddeneilanden (respectievelijk 26% en 28%, Nederlandse Waddeneilanden: gemiddeld 20%). Net zoals op de Nederlandse eilanden, neemt het aantal 65-plussers sterk toe.

Leeftijdsopbouw Deense Waddeneilanden (aantallen), 2012 0-24 25-50 50-65 65+ Totaal Fanø 762 761 866 856 3.245 Rømø 131 129 206 181 647 Bron: Statbank Denmark (2012)

Leeftijdsopbouw Deense Waddeneilanden (percentages), 2012 35,0

30,0

25,0 0-24 jaar 20,0 25-50 jaar 15,0 50-65 jaar

10,0 65+

5,0

0,0 Fanø Rømø

Bron: Statbank Denmark (2012) 5.2 Oppervlakte en bereikbaarheid

Op Fanø wonen veel meer mensen dan op Rømø, terwijl de oppervlakte van Rømø een stuk groter is. Rømø is met een oppervlakte van 130 km², na Texel, het grootste Waddeneiland.

Een groot verschil met de Nederlandse eilanden, is de locatie van de eilanden. Fanø ligt vlakbij Esbjerg, een van de grootste Deense steden. Per veerboot is het slechts twaalf minuten varen. Dit betekent dat mensen gemakkelijk op de vaste wal kunnen werken, terwijl zij op het eiland wonen. Rømø is met het vaste land verbonden door een autoweg. Dit betekent dat ook hier forensisme kan plaatsvinden. 5.3 Economie

Net als op de Nederlandse Waddeneilanden, draait de economie van Fanø grotendeels op het toerisme. Er is een kleine rol voor landbouw weggelegd. Op Rømø vinden er veel activiteiten plaats in de visserij en de landbouw. Op Fanø is de werkgelegenheid de afgelopen jaren afgenomen. Voor Rømø zijn deze gegevens niet bekend.

Beide eilanden hebben een hoog aantal veerbootaankomsten en overnachtingen. Er zijn ongeveer 1,1 miljoen overnachtingen per jaar en 1 miljoen dagtoeristen op Fanø. Ook Rømø wordt bezocht door veel dagjesmensen. Het eiland is met de auto gemakkelijk te bereiken via een weg over de dam. Veel Duitse toeristen bezoeken het eiland vanwege de ligging nabij Duitsland. 5.4 Wonen en werken

Op zowel Fanø als Rømø worden veel recreatiewoningen gebouwd. Voor bewoners zijn er voldoende huizen beschikbaar. De Deense eilanden kennen niet dezelfde huisvestingsproblemen als de meeste Nederlandse en Duitse Waddeneilanden.

Door de korte reisafstanden naar de eilanden, hebben Fanø als Rømø veel werkenden op het vasteland. 5.5 Onderwijs en zorg

Van Fanø is bekend dat jongeren tot hun zestiende jaar onderwijs kunnen volgen op het eiland. Daarna gaan zij naar Esbjerg, dat slechts 12 minuten varen is. Daarnaast heeft het eiland veel gezondheidsvoorzieningen en 36 zorgwoningen met verpleeghuisfunctie. Voor Rømø zijn geen gegevens bekend over onderwijs en zorg.

6. Goede en minder goede voorbeelden van Duitse en Deense eilanden

In dit hoofdstuk wordt een analyse gemaakt van geslaagde voorbeelden, minder geslaagde voorbeelden en de eventuele effecten van deze voorbeelden. De voorbeelden hebben betrekking op verschillende thema’s die te maken hebben met demografische ontwikkelingen, zoals vergrijzing en bevolkingskrimp. Gekeken is naar hoe de verschillende eilanden met deze ontwikkelingen omgaan. Een tweede stap zou een uitwisseling kunnen zijn waarin de betrokken Waddeneilanden van elkaar kunnen leren via werkbezoeken.

Er zijn voorbeelden verzameld over zes verschillende thema’s: o Bevolking o Economie o Toerisme o Wonen o Onderwijs o Zorg.

Dit overzicht biedt de Nederlandse Waddeneilanden inzicht in hoe andere Waddeneilanden in Duitsland en Denemarken omgaan met vergelijkbare ontwikkelingen en problemen. De eilanden in de verschillende landen kunnen een voorbeeld voor elkaar zijn en elkaar inspireren. 6.1 Bevolking

Het Deense eiland Fanø ligt vlak voor de kust van Esbjerg, de vijfde stad van Denemarken. De gemeente probeert bewoners van elders naar het eiland te trekken, onder andere door een folder te maken met interviews met gezinnen die naar het eiland zijn verhuisd. Deze folders zijn naar grote bedrijven gestuurd in Esbjerg, ter verspreiding onder nieuwe – dikwijls hoog opgeleide - werknemers. De folder is in de bijlage opgenomen (Bijlage 6).

Op Sylt, het grootste Duitse Waddeneiland dat bekend staat als trendy toeristeneiland, is een groot woningtekort ontstaan. Verhuur voor recreatiedoeleinden levert de huiseigenaren meer op dan permanente bewoning. Om de huizen toch permanent te laten bewonen, is er een maatregel ingesteld dat in elke woonruimte, persé één unit voor permanente bewoning aanwezig moet zijn (met een minimale oppervlakte van 70m²). Om dit voorschrift te omzeilen, schrijven veel ouders/ grootouders van eigenaren zich hierin. Zij zijn volgens de wet niet verplicht hier permanent te verblijven. De consequentie is dat het aantal officieel geregistreerde inwoners hoger is dan het aantal mensen dat daadwerkelijk op het eiland woont.

6.2 Economie

Het Deense eiland Rømø licht dicht voor de Deense kust en is via een negen kilometer lange dam verbonden aan het Deense vaste land. In de afgelopen jaren is de haven van Rømø aanzienlijk uitgebreid waardoor de bedrijvigheid en werkgelegenheid een impuls hebben gekregen. Naar verwachting zal de werkgelegenheid de komende jaren met enige honderden banen toenemen. Hierdoor zal waarschijnlijk ook de bevolking toenemen door de vestiging van nieuwkomers. In 2001 is de haven een gemeentehaven geworden. Sindsdien zijn er verschillende initiatieven geweest voor vier sectoren: offshore, industrie en visserij, cruise- en jachthaven. Het huidige ontwikkelingsplan richt zich vooral op de offshore windindustrie. Hiervoor wordt de haven uitgebreid met 600 meter kade en 2,5 ha. nieuw haventerrein. Grotere en nieuwere typen schepen kunnen nu de haven aandoen, bijvoorbeeld voor het vervoer van windturbines. Hierdoor hebben ook enkele transport- en logistieke bedrijven zich in de haven gevestigd. De haven van Rømø is de uitvalsbasis geworden voor de bouw en - op termijn - bevoorrading van een groot offshore windenergiepark voor het Noord-Duitse gedeelte van de Noordzee. Duitsland heeft besloten te stoppen met kernenergie waardoor er veel geïnvesteerd wordt in alternatieve energie. Vanuit Rømø gaan schepen en helikopters 24 uur per dag zorgen voor de bevoorrading en het onderhoud van het nabij gelegen windenergiepark in de Noordzee.

6.3 Toerisme

Langeoog is met bijna 2.000 inwoners, na Norderney en Borkum, het grootste Oost-Friese Waddeneiland. Sinds 2012 is Langeoog het eerste Duitse fairtrade eiland. 21 bedrijven op het eiland bieden fairtrade producten aan. Fairtrade is gunstig voor de ontwikkeling van het toerisme, zo denken de initiatiefnemers op het eiland. Er zijn brochures over eerlijke handel, een tentoonstelling die inzicht geeft in eerlijke handel en vanaf mei kan er een uitgebreid fairtrade ontbijt worden genuttigd bij de haven4.

Borkum is qua inwoners het op één na grootste Oost-Friese Waddeneiland. Vanaf de Eemshaven is het in 50 minuten te bereiken. Borkum is door de Europese Stichting voor Allergie Onderzoek (ECARF) aangewezen als het eerste allergievriendelijke eiland in Europa5. Ongeveer 140 accommodaties op Borkum zijn gecertificeerd als ‘allergievriendelijk’. Deze accommodaties hebben onder meer huisstofvrije vloeren of tapijten, stofzuigers met speciale filters, voedsel met de beste ingrediënten en allergievriendelijke alternatieven zoals lactosevrije melk. Het eiland hoopt hiermee in te spelen op een derde deel van de Duitse bevolking dat astma of andere allergieën heeft en wil op deze manier het eiland aantrekkelijker maken voor deze personen.

Juist, één van de kleinere Oost-Friese eilanden, wordt gepromoot als klimaatvriendelijk eiland. Een concept dat mensen naar het eiland doet trekken. Juist is sinds tientallen jaren autovrij, paard en wagen zijn het belangrijkste transportmiddel. De frisse lucht en de geringe CO2-uitstoot bieden een vakantie van hoge kwaliteit en trekken een specifieke doelgroep van toeristen aan.

Föhr, qua omvang en inwoneraantal het tweede Duitse Waddeneiland en het grootste zonder vaste verbinding met het vasteland, slaat vanaf 2010 een nieuwe weg in. Een strategische herschikking van de toerismesector verdeelt de marketing- en communicatieactiviteiten van het eiland in vijf hoofdthema's. In aanvulling op ‘familie’ en ‘actieve vakantie’ adverteert Föhr ook in de segmenten ‘cultuur’, ‘plezier’ en ‘gezondheid’. Dit gebeurt om ook toeristen op deze thema’s te trekken en zo het toerisme te stimuleren. Onder het motto de ‘Friese Caribbean’ worden diverse projecten, arrangementen en evenementen georganiseerd die aansluiten op de verschillende thema's. In het kader van de positionering van Föhr als een familie-eiland, komen er een kinderuniversiteit en een kinderspeelplaats op Föhr. De eerste Föhrer cultuurherfst wordt in 2014 georganiseerd om de aandacht op Föhr als cultuureiland te vestigen.

Föhr reageert met het nieuwe toeristische concept op de huidige trends en veranderingen in de Duitse reismarkt. De strategie richt zich vooral op korte reizen en de oprichting van een bestemming voor ‘het gehele jaar rond’. Naast de klassieke familievakanties, staan ook de 50- plussers, de zogenaamde ‘best agers', in het middelpunt van de belangstelling. De huidige herpositionering is een antwoord op de demografische veranderingen en een steeds veranderend reisgedrag in Duitsland. Alle Waddeneilanden: Er zijn op de Waddeneilanden diverse evenementen op het gebied van cultuur en natuur. Er is daarom op de Waddeneilanden een initiatief om meer gezamenlijk naar buiten te treden. Daarvoor is ‘Waddensummer 2015' in het leven geroepen. Er zijn al gesprekken geweest met Duitse en Deense partners, en er is een database in de maak van musea, evenementen en feestdagen6.

6.4 Wonen

Op Borkum is het aantal inwoners in de afgelopen jaren enigszins gedaald. Ook het aandeel jongeren op het eiland wordt kleiner. Er is weinig bouwgrond meer beschikbaar voor verdere woningbouw op het eiland. De prijzen voor huizen en flats zijn zeer hoog, zodat jonge Borkumers deze niet meer kunnen betalen. Voor jonge Borkumers is het vrijwel alleen mogelijk om een woning te bezitten door te erven van familie.

4 http://www.ndr.de/regional/niedersachsen/oldenburg/fairtrade137.html en http://www.langeoog.de/de/standard.htm?nid=134 5 http://www.borkum.de/DE/Urlaubsplaner/index.php?we_objectID=5744&pid=81 6 http://www.lc.nl/friesland/cultregio/article15788203.ece/Zomerfestival-brengt-Wadden-samen-

Zodoende is enkele jaren geleden een verordening ingesteld die bepaalt dat alleen jonge Borkumers een stuk bouwgrond mogen kopen om een huis te bouwen. Deze verordening moest ervoor zorgen dat jonge eilanders op het eiland blijven wonen. Het laatste perceel bouwgrond is echter twee jaar geleden verkocht. Er is te weinig bouwgrond beschikbaar waardoor dit initiatief nog tot weinig succes heeft geleid.

Op Norderney is er een afname van de bevolking. Ook worden de huizenprijzen steeds hoger. De huizen op het eiland zijn daardoor vaak niet meer betaalbaar voor eilanders. Veel rijke vastelanders komen op het eiland wonen. Men wil, door het reguleren van het vastgoed, inwoners op het eiland behouden. Huizen kunnen alleen gekocht worden door eilanders of als men verklaart dat de hoofdwoning op het eiland is. Hiermee wil men voorkomen dat mensen van de vaste wal de huizen kopen en er slechts enkele weken per jaar verblijven.

Op Föhr is sprake van een lichte afname van het aantal inwoners. Ingesteld is dat eigen inwoners een voorrangspositie hebben op de woningmarkt. Door middel van erfpacht is bepaald dat huizen alleen maar overdraagbaar zijn aan eilandbewoners.

De Deense eilanden Fanø en Rømø hebben relatief weinig vaste bewoners, maar er wordt toch veel gebouwd op deze eilanden. De nieuwbouw betreft vooral vakantiecomplexen in de vorm van recreatiewoningen. Er is een regeling dat senioren permanent in hun recreatiewoning kunnen gaan wonen als men dit huis zes jaar bezit. Hierdoor vestigen senioren zich op een eiland, wat goed is voor de lokale economie.

6.5 Onderwijs

Op de meeste Oost-Friese eilanden kunnen scholieren tot hun zestiende/achttiende jaar onderwijs volgen. De eilandscholen ondervinden echter steeds meer nadelen van de kleiner wordende klassen. Zo zijn er niet voor elk vak de juiste gespecialiseerde docenten. Hierdoor voldoen kinderen op het eiland niet aan de eisen die een middelbare school op het vasteland stelt. Om dit aan te pakken, komt deelstaat Niedersachsen met iets nieuws, de ‘Virtual School’7. Hiermee kan onderwijs op afstand worden gevolgd via een videoconferentie van het vasteland naar de eilanden.

Eind november 2012 is de landelijke pilot gestart. Minister van Cultuur Bernd Althusmann (CDU), verwelkomde vanuit het ‘Internatsgymnasium’ (een school voor kinderen van klas 5 tot klas 12) in de stad Esens aan de vaste wal alle zeven Oost-Friese eilanden. Het gelijktijdige onderwijzen en leren over lange afstand is uniek in Duitsland.

Door deze nieuwe techniek kunnen scholieren op de eilanden bijvoorbeeld Engelse lessen volgen op de school in Esens. Het moderne onderwijs op afstand biedt de eilandscholen vele voordelen. Op de eilandschool van Spiekeroog wil men bijvoorbeeld graag een tweede vreemde taal aanbieden. Borkum wil vooral de scholieren natuurkunde bijbrengen, zodat de leerlingen geen aansluitingsproblemen hebben als ze op de vaste wal vervolgonderwijs gaan doen. En op Langeoog hoopt men op deze manier sneller vervanging te realiseren bij ziekte van een leraar. Scholieren en docenten krijgen een training in hoe om te gaan met de nieuwe technologieën en media. Een ander voordeel is dat avondopleidingen en opleidingen voor volwassenen - waarvoor anders een reis naar het vasteland noodzakelijk was - nu kunnen worden vervangen door videoconferenties. Ongeveer 150 eilandleerlingen in de vijfde tot tiende klas maken gebruik van het e-learning programma. De deelstaat Nedersaksen heeft € 200.000 geïnvesteerd in het project, dat zal lopen tot 2015.

6.6 Zorg

Het Deense eiland Fanø biedt een uitgebreid zorgaanbod voor eilandbewoners en toeristen. Op Fanø staat een gezondheidshuis waar veel gezondheidsvoorzieningen zijn geconcentreerd: huisarts, fysiotherapie, tandarts, enzovoort. Dit gezondheidshuis is duurzaam gebouwd, maakt voor 100% gebruik van LED-verlichting en energiebesparende oplossingen.

7 http://www.ndr.de/ratgeber/netzwelt/virtuelleschule101.html

Het gezondheidshuis ziet er aantrekkelijk uit. Dit is ook om een aantrekkelijke, interessante werkplek te bieden aan goed opgeleide gezondheidswerkers, zoals dokters. Hierdoor is het mogelijk een hoge kwaliteit gezondheidszorg te bieden waarvan de bewoners en ook de duizenden bezoekers van het eiland kunnen profiteren.

Norderney heeft van de Oost-Friese Waddeneilanden de meeste inwoners. Op het eiland is een uitgebreid zorgaanbod voor ouderen. Er zijn veel pensions die een vakantie aanbieden voor senioren die zorg nodig hebben. Het is mogelijk om op het eiland tijdens de vakantie verpleging en verzorging te ontvangen. Er is een ziekenhuis op het eiland en er zijn diverse zorgcentra voor ouderen. Op Norderney is men gespecialiseerd in genezing en gezondheid. Het eiland trekt zodoende veel oudere bezoekers.

Duitse eilanden Duitsland kent een lange traditie van kuren. Lange tijd was het mogelijk om drie weken te kuren en aan te sterken vanuit de ‘Krankenkasse’. Nu is dit veranderd en dus is ook het aanbod veranderd: er worden niet meer alleen kuren aangeboden om te herstellen, maar het gebruik van zeewater wordt nu ook ter ontspanning en preventie gestimuleerd. Voordat een kuurcentrum zich ‘thalasso’ mag noemen, moet het aan eisen voldoen: het centrum moet minimaal aan zee liggen en met vers onbehandeld zeewater werken. Veel Duitse Waddeneilanden hebben een thalossocentrum. Deze centra zijn onder meer te vinden op Borkum, Norderney, Juist, Amrum en Sylt. Deze moderne kuurcentra zorgen voor werkgelegenheid op de eilanden en trekken veel kuurtoeristen.

7. Conclusies en aanbevelingen

Conclusies

Bevolking  Op de meeste Waddeneilanden is er sprake van bevolkingsdaling sinds 2000. Eilanden waar nog wel bevolkingsgroei heeft plaatsgevonden zijn Spiekeroog, Ameland, Texel en Sylt.  Op de Duitse en Deense eilanden heeft er relatief een grotere bevolkingsdaling plaatsgevonden dan op de Nederlandse Waddeneilanden in de periode 2000-2012.  Op de Nederlandse Waddeneilanden wonen relatief meer jongeren dan op de Duitse en Deense eilanden.  Hoewel de vergrijzing toeneemt, wonen er op de Nederlandse Waddeneilanden relatief minder senioren dan op de Duitse en Deense eilanden.

Bereikbaarheid  De meeste Waddeneilanden bieden, gezien de vaartijd, goede mogelijkheden voor forensisme (voor werk/studie) naar de vaste wal. Of bewoners hier gebruik van maken, hangt vooral af van de afstand die op de vaste wal nog overbrugd moet worden naar de werkgelegenheidscentra of onderwijsinstellingen. Er zijn enkele eilanden afhankelijk van het getij, waardoor er geen mogelijkheden zijn voor woon-werkverkeer. Ook is op sommige eilanden de dienstregeling niet toereikend. Dit is het geval op enkele kleinere eilanden (met minder dan 2.000 inwoners): Vlieland, Juist, Spiekeroog en Wangerooge.  De meeste Duitse Waddeneilanden (met uitzondering van Spiekeroog, Pellworm, Nordstrand) zijn per vliegtuig te bereiken. Naar de meeste eilanden worden lijndiensten uitgevoerd, onder andere vanuit Hamburg. De toeristen hebben hierdoor een alternatief voor de veerboot en een kortere reistijd naar een eiland.  Er zijn geen opvallende verschillen in ticketprijzen van de veerboten voor de Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden (gelet op de afstand van de wal).

Economie  Op de meeste Waddeneilanden is het toerisme de belangrijkste bron van inkomsten. Eilanden waar nog veel activiteiten in de landbouw plaatsvinden, zijn Pellworm, Nordstrand, Föhr en Texel.  Veel Duitse eilanden profileren zich op specifieke thema’s, zoals ‘fairtrade’, allergievriendelijk, klimaatvriendelijk. Door zich op specifieke doelgroepen te richten, proberen ze het toerisme te bevorderen.  Op de Nederlandse en Duitse Waddeneilanden is er een tekort aan banen voor hogeropgeleiden.  Op veel Waddeneilanden kunnen door de krimpende bevolking veel banen niet worden ingevuld. In de vakantieperiodes wordt hier veel gebruik gemaakt van seizoensarbeid. Op een aantal Duitse Waddeneilanden is er een dagelijkse stroom van werknemers van de vaste wal en worden in toenemende mate Oost-Europese werknemers aangetrokken.  De Deense eilanden hebben te maken met een enigszins afnemende werkgelegenheid. Vele inwoners van Fanø werken op het vasteland. Dit is mogelijk vanwege de ligging bij een grote stad en de korte vaartijd naar de vaste wal.

Wonen  De meeste Oost-Friese en Noord-Friese Waddeneilanden kampen met dezelfde huisvestigingsproblemen als de Nederlandse Waddeneilanden. Er is een woningtekort voor jonge eilanders en er zijn hoge huizenprijzen.  De Deense Waddeneilanden kennen niet dezelfde huisvestigingsproblemen als de meeste Nederlandse en Duitse Waddeneilanden. Hier is voldoende woonruimte beschikbaar en zijn de huizenprijzen niet hoger dan op het vasteland.

Onderwijs  Scholieren op de Oost-Friese Waddeneilanden en het Deense eiland Fanø, kunnen meestal langer op deze eilanden terecht voor onderwijs dan scholieren op de Nederlandse eilanden. Op de meeste Duitse eilanden is het mogelijk om tot de leeftijd van zestien/achttien jaar les te krijgen. Dit komt mede door een ander schoolsysteem dat in Duitsland wordt gehanteerd. Op Fanø kunnen scholieren tot het zestiende jaar onderwijs volgen op het eiland.

Zorg  Op de grotere Duitse eilanden is een uitgebreid zorgaanbod voor senioren. Hier wordt ingespeeld op senioren die zorg nodig hebben. Men probeert op deze manier zowel de lokale senioren zolang mogelijk zorg te bieden op het eiland (net als op de Nederlandse Waddeneilanden), als toeristen te trekken door een uitgebreid aanbod aan zorg. Op het Deense eiland Fanø zijn gezondheidsvoorzieningen aanwezig waar zowel bewoners als toeristen gebruik van kunnen maken.  De Duitse Waddeneilanden staan bekend om de uitgebreide kuurcultuur. Op elk eiland zijn wel één of meerdere kuurcentra aanwezig. Dit zorgt voor werkgelegenheid op de eilanden en trekt veel kuurtoeristen.

Aanbevelingen

Eilanden van vergelijkbare bevolkingsomvang in verschillende landen zouden van elkaar kunnen leren en inspiratie op kunnen doen over hoe om te gaan met de gevolgen van demografische ontwikkelingen (vergrijzing, ontgroening, daling bevolking).

Aanbeveling 1 Organiseer voor stakeholders van de Waddeneilanden een uitwisseling met Duitse en/of Deense eilanden van vergelijkbare omvang, om goede voorbeelden en elkaars ideeën en oplossingen voor specifieke problemen te leren kennen en inspiratie op te doen over hoe de verschillende eilanden en landen hiermee omgaan.

Een aantal Duitse eilanden richt zich op specifieke doelgroepen om het toerisme te bevorderen. Juist wordt bijvoorbeeld gepromoot als klimaatvriendelijk eiland, Langeoog als fairtrade eiland en Borkum als allergievriendelijk eiland. Door zich op specifieke doelgroepen te richten, proberen deze eilanden het toerisme te bevorderen. Wellicht biedt een verdere profilering op specifieke deelsegmenten van het toerisme ook mogelijkheden voor de Friese Waddeneilanden.

Aanbeveling 2 Verken of er nieuwe thema’s en doelgroepen zijn waar het toerisme op de Friese Waddeneilanden van zou kunnen profiteren. En gebruik dit in promotiecampagnes om het toerisme voor specifieke doelgroepen te bevorderen.

Op veel Duitse en Deense eilanden is een uitgebreid zorgaanbod voor senioren. Men probeert op deze manier zowel senioren zolang mogelijk zorg te bieden op het eiland, als toeristen te trekken door een uitgebreid zorgaanbod specifiek voor senioren. Ook van het kuurtoerisme op de Duitse eilanden, profiteren zowel de lokale bevolking (onder andere werkgelegenheid) als toeristen.

Aanbeveling 3 Bevorder op de Friese Waddeneilanden initiatieven in de gezondheidszorg waar zowel de bewoners als de toeristen gebruik van kunnen maken en die bovendien de werkgelegenheid kunnen bevorderen.

Bijlage 1: Achtergrondinformatie eilanden

Nederlandse Waddeneilanden

De Nederlandse bewoonde Waddeneilanden zijn Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Daarnaast zijn er nog enkele kleinere onbewoonde eilanden en zandplaten. Per eiland staan hieronder een aantal kenmerken op sociaaleconomische gebied op een rij.

Afbeelding 1: De Nederlandse Waddeneilanden en bijbehorend kustgebied

Texel

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 13.668. Oppervlakte: 170 km². De gemiddelde lengte van Texel is 20 km en de gemiddelde breedte is 8 km. Aantal dorpen: er zijn 10 dorpen op Texel. De Cocksdorp, 't Horntje, De Koog, De Waal, Den Burg, Den Hoorn, Oost, Oosterend, Oudeschild, Zuid-Eierland. Bestuurlijke indeling: gemeente Texel. Het eiland behoort tot de provincie Noord-Holland.

Locatie en bereikbaarheid Texel is het grootste Waddeneiland van Nederland. Het ligt op slechts 4 km van de vaste wal, de eilanders spreken ook wel van ‘de overkant’. Texel is per veerboot vanaf Den Helder in 20 minuten vaartijd te bereiken. Texel heeft een eigen vliegveld. Er worden echter geen lijnvluchten naar het eiland uitgevoerd.

Bevolkingsontwikkeling In 2012 telt Texel 13.668 inwoners. In 2000 lag het inwonertal lager, namelijk op 13.425. Het aantal inwoners op Texel schommelt tussen 2000 en 2012. In 2003 had het eiland de meeste inwoners. In dit jaar woonden er 13.825 personen op Texel. Daarna nam de bevolking af tot 2008 om vervolgens weer te stijgen tot 13.779 inwoners in 2010. In de jaren na 2010 is er weer een lichte afname te zien.

Bevolkingsontwikkeling Texel, 2000-2012 13900 13800 13700 13600 13500 13400 13300 13200 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bron: CBS

Bevolkingsopbouw In de afgelopen jaren is de samenstelling van de bevolking op Texel enigszins veranderd. Het aandeel jongeren neemt af, terwijl het aantal ouderen toeneemt. In vergelijking met 2000 is het aandeel 65-plussers van de totale bevolking toegenomen van 14,5% tot 19,3% in 2012. In absolute aantallen is er een toename van 685 65-plussers sinds 2000. Het aantal 0-15-jarigen nam af van 19,2 tot 16,3%. In absolute aantallen gaat dit om 314 kinderen. Het aantal 15-24- jarigen laat wel een lichte stijging zien van 10,0 naar 10,3%, een toename van 58 personen in de leeftijd 15-24 jaar.

Bevolkingsopbouw Texel, 2000, 2006 en 2012 2000 2006 2012 Aantal % Aantal % Aantal % 0-14 jaar 2.584 19,2 2.590 18,9 2.270 16,3 15-24 jaar 1.346 10,0 1.316 9,6 1.404 10,3 25-44 jaar 3.884 28,9 3.475 25,4 2.938 21,5 44-64 jaar 3.659 27,3 4.257 31,1 4.419 32,3 65+ 1.952 14,5 2.070 15,1 2.637 19,3 Totaal 13.425 100,0 13.708 100,0 13.668 100,0 Bron: CBS

Prognose bevolking Op Texel neemt de bevolking volgens de Primos Prognose de komende tijd af. Per decennium zal er naar verwachting een daling zijn van 300 inwoners.

Prognose bevolking Texel, 2010-2040 Jaar Aantal Verschil 2010 13.779 -345 2020 13.434 -359 2030 13.075 -306 2040 12.769 Bron: Primos Prognose, Texel in cijfers

Specifieke kenmerken van het eiland Texel heeft polders, brede zandstranden, duinen en graslanden, heide, bos en kwelders. Texel is het schapeneiland, het staat bekend om de Texelse schapenkaas. Er wordt veel georganiseerd in en om het eiland; van de jaarlijkse zeilwedstrijd Ronde om Texel tot het gratis popfestival Sommeltjespop. Op het eiland zijn auto’s toegestaan.

Afbeelding 2: Schapen op Texel

Economische activiteiten In 2012 zijn er 2.000 bedrijfsvestigingen op Texel. Het aantal banen op Texel is toegenomen van 6.029 banen in 2002 tot 7.420 banen in 2012. De werkloosheid ligt in februari 2013 op 2,3%. Texel heeft een gevarieerde economie. Toerisme is een belangrijke bron van inkomsten, maar daarnaast speelt landbouw en veeteelt ook een belangrijke rol. Het aantal banen in de landbouw, bosbouw en visserij is tussen 2002 en 2012 fors gestegen. Er zijn bijna 500 banen in deze sector bijgekomen. Ruim 17% van de inwoners werkt in de landbouw in 2012. Verder is er een toename in het aantal banen in de groot-en detailhandel en de horeca. Ongeveer 23% van het totale aantal banen is in de toeristische sector. Andere sectoren waar veel werkgelegenheid is, zijn de advies- en onderzoeksector, de industrie en het onderwijs. Er is een afname in het aantal banen in de bouwnijverheid en de zorgsector.

Aantal banen op Texel per sector, 2002 en 2012

Bron: Texel in cijfers, gemeente Texel

Toerisme Texel heeft in 2012 900.000 aankomsten en 3.965.609 overnachtingen van toeristen. De jachthaven van Texel heeft 250 zelfstandige ligplaatsen. Met de eigen boot bezoeken 7.378 mensen Texel en vinden er 22.135 overnachtingen plaats. Er zijn tal van verblijfsmogelijkheden op Texel. Het eiland heeft 38 hotels, 12 camping, 34 chalets/stacaravans/ingerichte tenten, 398 recreatiewoningen, 38 Bed & Breakfasts, 12 groepsaccommodaties en 3 bijzondere accommodaties. In totaal biedt Texel ongeveer 45.000 slaapplaatsen voor bezoekers. Ecomare trekt jaarlijks vele duizenden bezoekers. Ecomare is een natuurmuseum, zeehondenopvang, zeeaquarium, vogelopvang, duinpark en bezoekerscentrum voor het Nationaal Park 'Duinen van Texel'. Het eiland heeft verder een groot Juttersmuseum en vele ateliers en galerieën. Horeca en een uitgebreid winkelaanbod is te vinden in het grootste dorp, Den Burg.

Wonen Woningvoorraad Op Texel staan 6.143 woningen in 2012. De totale woningvoorraad bestaat uit 4.389 koopwoningen en 1.754 huurwoningen. In de afgelopen vijf jaar werden er 165 nieuwe koopwoningen en 100 nieuwe huurwoningen op het eiland gerealiseerd.

WOZ-waarde De gemiddelde WOZ-waarde op Texel is € 269.000 in 2012. De WOZ-waarde op Texel ligt lager dan op de Friese Waddeneilanden (m.u.v. Ameland).

Onderwijs Texel heeft tien basisscholen met in totaal 1.240 leerlingen. Er is één middelbare school; Osg de Hoge Berg met 911 leerlingen. Op deze middelbare school wordt vmbo, havo en vwo-onderwijs voor alle leerjaren aangeboden.

Zorg Er zijn vijf huisartsenpraktijken op Texel; vier in Den Burg en één in De Cocksdorp. Daarnaast is er zorgcentrum Texel dat bestaat uit twee locaties: verzorgingshuis Gollards en verpleeghuis Hollewal. Gollards beschikt over zorgappartementen en biedt woonruimte en verzorging aan 108 bewoners. Hollewal is een gecombineerd verpleeghuis/verzorgingstehuis.

Vlieland

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 1.105. Oppervlakte: 40 km². Het eiland is 20 km lang bij maximaal 3,2 km breed. Aantal dorpen: één dorp, Oost-Vlieland (vroegere tweede dorp West-Vlieland verdween in 1736 in zee). Bestuurlijke indeling: Vlieland is een zelfstandige gemeente. Het eiland behoort tot de provincie Fryslân.

Locatie en bereikbaarheid Vlieland is vanuit het westen gerekend het tweede bewoonde Nederlandse Waddeneiland. Vanaf Harlingen is Vlieland met de boot in 1 uur en 45 minuten te bereiken. De snelboot doet er 45 minuten over. Ook is het eiland per waddentaxi te bereiken.

Bevolkingsontwikkeling Op 1 januari 2012 telt Vlieland 1.105 inwoners. Dit is wat minder in vergelijking met 2000 toen er nog 1.200 personen op het eiland woonden. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw waren er tussen de 1.000 en 1.100 inwoners. Dit is in de jaren negentig opgelopen tot een piek van 1.240 inwoners in 2003. Daarna is de bevolking op Vlieland jaarlijks steeds iets gedaald, onder ander ook door sluiting van het cavalerieschietkamp van defensie in 2004. Vanaf 2008 is de bevolking weer licht toegenomen tot 1.160 inwoners in 2010. Vanaf 2010 daalt de totale bevolking echter weer. De daling is ten dele te verklaren door een opschoonactie binnen het gemeentelijk administratie- systeem (gba) waarbij vooral personen in de leeftijd tussen 18 en 30 jaar uit de administratie zijn verwijderd omdat zij niet meer op Vlieland wonen. Een ander reden voor de teruggang in het inwonertal is een vertrekoverschot.

Bevolkingsontwikkeling Vlieland, 2000-2012

Bron: CBS, Monitor Fryslân

Bevolkingsopbouw Op Vlieland is de samenstelling van de bevolking veranderd in de periode 2000-2012. Vooral het aantal inwoners in de leeftijd tot 45 jaar is afgenomen en het aantal 45-plussers is toegenomen. Er is dus sprake van ontgroening (minder jongeren) en vergrijzing (meer senioren) op Vlieland. Het aantal 0 tot en met 14-jarigen is sinds 2000 met 63 gedaald, het aantal jongeren van 15-24 jaar met 37. Vooral het aantal 25-44-jarigen op het eiland is in deze periode aanzienlijk afgenomen (-127). Het aantal 45-64-jarigen is daarentegen toegenomen (+61), evenals het aantal 65-plussers (+59).

Bevolkingsopbouw Vlieland, 2000, 2006 en 2012 2000 2006 2012 Aantal % Aantal % Aantal % 0-14 jaar 246 20,4 215 19,0 183 16,6 15-24 jaar 207 11,0 183 9,3 170 9,6 25-44 jaar 410 34,1 350 31,1 283 25,6 45-64 jaar 275 22,9 305 27,1 336 30,4 65+ 138 11,5 152 13,5 197 17,8 Totaal 1.276 100,0 1.205 100,0 1.169 100,0 Bron: CBS, Monitor Fryslân

Prognose bevolking Hoe de bevolking zich in de toekomst ontwikkelt is altijd lastig te voorspellen. Zeker in een gemeente als Vlieland waar het om kleine aantallen gaat. Volgens de prognoses van de provincie Fryslân zal de bevolking op Vlieland de komende jaren nog verder afnemen. De grootste afname is te zien tot 2020. De verwachting is dat Vlieland dan ongeveer 1.000 inwoners telt. Daarna blijft de bevolking naar verwachting dalen, maar in iets mindere mate dan in de jaren ervoor. Naar verwachting zal het inwonertal in 2040 dalen naar ongeveer 850 inwoners. Ook het aantal huishoudens zal in de komende decennia afnemen. De gemeentelijke uitkomsten van de prognose zijn echter erg indicatief.

Prognose aantal inwoners en aantal huishoudens Vlieland, 2010-2040 Jaar Aantal Verschil Aantal Verschil inwoners huishoudens 2010 1.160 550 -137 -13 2020 1.023 537 -93 -28 2030 930 509 -80 -69 2040 850 440 Bron: Prognose Fryslân 2013, provincie Fryslân

Specifieke kenmerken van het eiland Vlieland heeft een kleinschalig karakter. Er zijn geen auto’s toegestaan. Het eiland speelt steeds meer in op een hoger toeristisch segment. De toeristische accommodaties worden steeds luxer en ook het winkelaanbod speelt hier op in. De westkant van het eiland bestaat uit de Vliehors, een uitgestrekte zandvlakte van 24 km², dat deels in gebruik is als militair oefenterrein van de koninklijke luchtmacht. In september vindt jaarlijks op Vlieland het popfestival ‘Into the Great Wide Open’ plaats dat zo’n 5.000 bezoekers trekt.

Afbeelding 3: De vuurtoren van Vlieland

Economische activiteiten Belangrijk voor de ontwikkeling van de bevolking is de werkgelegenheid op het eiland. Op Vlieland zijn er in 2012 in totaal 517 banen van 15 uur en meer. In vergelijking met 2002 is het aantal banen met 61 toegenomen. Veel Vlielanders werken in het toerisme of aanverwante sectoren. De grootste toename van het aantal banen heeft plaatsgevonden in de horeca en logiesverstrekking. In 2002 werkten er 138 mensen in deze sector, in 2012 zijn dit er 195. Verder is het aantal banen in de gezondheids- en welzijnszorg in deze periode aanzienlijk toegenomen (+19). De grootste afname qua banen is in het openbaar bestuur en de overheidssector. In 2002 werkten in deze sector nog 110 mensen. In 2012 zijn dit er nog 38. Dit betekent dat een groot deel van het aantal banen in deze sector is verdwenen. Dit heeft vooral te maken met het sterk teruglopende aantal banen bij defensie na het sluiten van het cavalerieschietkamp (CSK) in 2004. Op dit moment werken er nog minder dan tien Vlielanders bij defensie.

Aantal banen op Vlieland per sector, 2002 en 2012

Bron: Provincie Fryslân

Toerisme Het toerisme is de voornaamste bron van inkomsten op Vlieland. Elk jaar heeft Vlieland rond de 200.000 bezoekers. Daarvan komen 170.000 per veerboot en 30.000 met een eigen boot. Er vinden jaarlijks 650.000 overnachtingen plaats. Vlieland telt 253 recreatiewoningen. Het aanbod varieert van kleine appartementen in de bossen tot grote vrijstaande recreatiewoningen. Ongeveer 75% van deze woningen staat buiten de bebouwde kom en zijn gelegen op erfpachtgrond. Er zijn twee campings op Vlieland, waarvan camping Stortemelk de grootste is.

Wonen Woningvoorraad Op Vlieland staan in 2012 in totaal 568 woningen voor permanente bewoning (exclusief de recreatiewoningen). Het woningbestand bestaat uit 302 particuliere koopwoningen en appartementen en 266 huurwoningen. Van de huurwoningen behoren 70 woningen tot de particuliere sector en 196 tot de sociale huursector. De sociale huurwoningen worden verhuurd door woningbouwcorporatie WoonFriesland. Het aantal huurwoningen is sinds 2000 stabiel. In de periode 2000-2012 zijn er 56 koopwoningen bijgekomen. In de afgelopen jaren is er nauwelijks meer gebouwd. Opvallend is wel dat 47% van het woningbestand op Vlieland uit huurwoningen bestaat. Dit is het hoogste aandeel in Fryslân en dus ook hoger dan op de andere Friese Waddeneilanden.

WOZ-waarde De gemiddelde WOZ-waarde op Vlieland is € 270.000 in 2012. Dit is veel hoger dan de gemiddelde WOZ-waarde van € 191.000 in de provincie Fryslân. De WOZ-waarde op Vlieland is na Terschelling (€ 319.000) en Schiermonnikoog (€ 281.000) de hoogste van Fryslân. Vanaf 2010 is de WOZ-waarde niet meer toegenomen.

Wonen op Vlieland Vlieland kent qua vraagprijs de duurste woningen van Fryslân. In april 2013 was dit € 437.000. Gezien de hoge woningprijzen is het voor (jonge) starters vrijwel onmogelijk een huis op het eiland te kopen. Ook de verkoopprijs van recreatiewoningen is de afgelopen jaren hoger geworden. Als gevolg van de gestegen verkoopprijzen voor recreatiewoningen is de erfpacht ook gestegen.

Onderwijs Op Vlieland is één basisschool en één middelbare school. Basisschool ‘De Zeester’ telt ruim 100 kinderen. De middelbare school ‘De Krijtenburg’ heeft ongeveer 45 leerlingen. De school biedt een volledige vmbo-opleiding (vier jaar). Ook kunnen jongeren op Vlieland havo- en vwo-onderwijs tot en met klas 3 volgen. Jongeren die havo of vwo volgen moeten vanaf klas 4, dus op ongeveer vijftienjarige leeftijd, naar de vaste wal om onderwijs te volgen. Vanwege de boottijden is het niet mogelijk op het eiland te wonen en aan de wal onderwijs te volgen. De jongeren verblijven dan doordeweeks op de vaste wal. Jongeren die vmbo hebben gevolgd moeten voor vervolgonderwijs ook naar de vaste wal.

Zorg Op Vlieland zijn de meeste basiszorgvoorzieningen aanwezig. Er zijn twee huisartsen gevestigd, een tandarts en een fysiotherapeut. De huisartsen zijn apotheekhoudend en verloskundig actief. Verder is er een ambulancestandplaats. Ook is er een consultatiebureau voor kinderen tot vier jaar. Voor ziekenhuiszorg en psychologisch hulp moeten de eilanders naar de vaste wal. Voor ouderen die intensieve zorg nodig hebben is er het verzorgingshuis Uiterton, met 24 bedden. Hiernaast staat het woonzorgcentrum ‘De Uiterton’ met dertien tweekamerwoningen. Het verzorgingstehuis is sterk verouderd en zal waarschijnlijk op termijn in deze vorm verdwijnen. Een thuiszorgorganisatie zal naar verwachting de ouderenzorg op het eiland gaan verzorgen.

Terschelling

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 4.748. Oppervlakte: 88 km². Terschelling is 30 km lang en gemiddeld 3,5 km breed. Aantal dorpen: West-Terschelling, Midsland, Hoorn, Formerum, Lies en Oosterend zijn de grootste dorpen, daarnaast zijn er nog enkele kleinere plaatsen. Bestuurlijke indeling: gemeente Terschelling. Terschelling maakt deel uit van de provincie Fryslân.

Locatie en bereikbaarheid Terschelling is het middelste eiland van alle bewoonde Waddeneilanden in Nederland. De vaartijd vanaf Harlingen is 2 uur. Met de snelboot is Terschelling in 45 minuten bereikbaar.

Bevolkingsontwikkeling Op 1 januari 2012 telt Terschelling 4.748 inwoners. Dit is iets meer dan in 2000, toen er 4.723 inwoners waren. In de tussenliggende periode schommelde de bevolking tussen de 4.700 en 4.800 inwoners. In 2001 en 2002 was er een piek van 4.770 inwoners. Ook de laatste jaren is er weer een lichte toename van de bevolking. Dit lijkt vooral te komen door de groei van het aantal studenten aan de Hogere Zeevaartschool.

Bevolkingsontwikkeling Terschelling, 2000-2013 4.800

4.780

4.760

4.740

a t

n 4.720

a a

4.700

4.680

4.660

4.640 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bron: CBS, Monitor Fryslân

Bevolkingsopbouw In de afgelopen jaren is de samenstelling van de bevolking op Terschelling veranderd. Het aantal inwoners tot 45 jaar is afgenomen en het aantal 45-plussers is toegenomen. Er is dus sprake van een veroudering van de bevolking. De grootste daling heeft plaatsgevonden in de leeftijdsgroep 25-44 jaar. In 2013 zijn er 236 inwoners in deze leeftijdscategorie minder in vergelijking met 2000. Het aantal jongeren tot 14 jaar is echter maar beperkt teruggelopen (-36) sinds 2000. Sinds 2006 is het aantal jongeren tussen 15 en 24 jaar weer toegenomen vanwege het groeiend aantal studenten aan de Hogere Zeevaartschool. Verder is vooral het aantal 65-plussers in de periode 2000-2012 toegenomen: met 238. 19% van de Terschellinger bevolking is in 2012 65-plus terwijl dit in 2000 nog maar ruim 14% was. Ook het aantal 45-64-jarigen is sinds 2000 toegenomen.

Bevolkingsopbouw Terschelling, 2000, 2006 en 2012 2000 2006 2012 Aantal % Aantal % Aantal % 0-14 jaar 739 15,7 762 16,1 703 14,8 15-24 jaar 717 15,2 589 12,5 631 13,3 25-44 jaar 1.368 29,0 1.292 27,3 1.132 23,8 45-64 jaar 1.226 26,0 1.307 27,6 1.371 28,9 65+ 673 14,2 779 16,5 911 19,2 Totaal 4.723 100,0 4.729 100,0 4.748 100,0 Bron: CBS, Monitor Fryslân

Prognose bevolking De totale bevolking op Terschelling zal, volgens de bevolkingsprognoses van de provincie Fryslân, de komende tijd per decennium met 250 tot 300 inwoners afnemen. Net als elders zal naar verwachting het aandeel senioren nog verder toenemen. Hoe het aandeel jongeren zich ontwikkelt hangt op Terschelling ook samen met de ontwikkeling van de Hogere Zeevaartschool. De studenten verblijven doorgaans tijdelijk op het eiland.

Als de nieuwe campus van de school gerealiseerd is, zal het aantal studenten naar verwachting nog verder toenemen. Hoewel de verwachting is dat de totale bevolking daalt, zal het totaal aantal huishoudens naar verwachting tot 2020 nog toenemen, met 158. Vanaf 2020 zet een geleidelijke daling in van het aantal huishoudens. Echter hoe verder in de tijd, hoe lastiger de voorspelling.

Prognose aantal inwoners en aantal huishoudens Terschelling, 2010-2040 Jaar Aantal Verschil Aantal Verschil inwoners Huishoudens 2010 4.733 2.100 -252 +158 2020 4.481 2.258 -264 -49 2030 4.217 2.209 -297 -125 2040 3.920 2.084 Bron: Prognose Fryslân 2013, provincie Fryslân

Specifieke kenmerken van het eiland Terschelling bestaat voor bijna 80% uit natuurlijk duinlandschap en kwelders. Aan de oostkant van het eiland is het Europees Natuurreservaat De Boschplaat. Beeldbepalend voor Terschelling is de vuurtoren de Brandaris. Op Terschelling vindt jaarlijks het Oerol festival plaats, een festival waar theatermakers, muzikanten en beeldende kunstenaars uit binnen- en buitenland optreden. Het streekproduct van Terschelling is de cranberry. Auto’s zijn toegestaan op het eiland.

Afbeelding 4: De Brandaris, Terschelling

Economische activiteiten Het totaal aantal banen van 15 uur of meer op Terschelling is licht afgenomen van 1.870 banen in 2002 naar 1.815 banen in 2012. De grootste afname in het aantal banen is in de horeca en logiesverstrekking. Tussen 2002 en 2012 verdwenen hier 68 banen. De horeca en logiesverstrekking blijft echter de belangrijkste pijler van de werkgelegenheid. Er is verder een afname te zien in banen in het onderwijs en de landbouw/visserij. Daarnaast is de werkgelegenheid op Terschelling toegenomen in de sectoren handel en reparatie en de zakelijke dienstverlening. In deze laatste sector is de grootste toename in het aantal banen (+29) in de periode 2002 tot 2012.

Aantal banen per sector op Terschelling, 2002 en 2012

Bron: provincie Fryslân

Toerisme Het toerisme is van groot belang voor Terschelling. In 2012 hebben ruim 430.000 mensen het eiland per veerboot bezocht. Met de eigen boot en de charterschepen komen nog eens ongeveer 135.000 bezoekers naar het eiland. Op Terschelling vinden meer dan 2 miljoen overnachtingen per jaar plaats. In de zomer trekken veel gezinnen en jongeren naar het eiland. Terschelling heeft een uitgebreid aanbod van campings, groepsaccommodaties, appartementen, hotels en pensions. Exclusief de havens heeft Terschelling een totale capaciteit van ongeveer 20.450 bedden, waarvan bijna 12.000 op kampeerterreinen. De recreatiewoningen en appartementen op Terschelling bieden slaapplaats aan ruim 5.700 gasten. Daarnaast biedt de passantenhaven in West-Terschelling ligplaats aan ongeveer 350 schepen en is de haven voor de zogenaamde bruine vloot (charterzeilschepen) regelmatig gevuld met rond de 30 vaartuigen.

Wonen Woningvoorraad Er staan 2.066 woningen op Terschelling voor permanente bewoning. Dit woningbestand bestaat uit 1.547 koopwoningen en 519 huurwoningen. Er zijn 80 huurwoningen in de particuliere sector en 436 woningen in de sociale sector. In de periode 2007-2012 zijn op Terschelling 43 nieuwe koopwoningen gebouwd, vooral in Midsland. Er zijn 20 nieuwe huurwoningen op het eiland gerealiseerd. Nog steeds is er behoefte aan huurwoningen. Vooral voor starters is er een lange wachttijd voor een huurwoning.

WOZ-waarde Terschelling heeft de hoogste WOZ-waarde van de provincie Fryslân. In 2012 is de WOZ-waarde € 319.000. Dit betreft huur- en koopwoningen voor alleen de permanente bewoning. In 2002 lag de WOZ-waarde nog op € 190.000. Hiermee heeft Terschelling de grootste toename van de WOZ- waarde in de provincie Fryslân in de afgelopen tien jaar. Vanaf 2010 is de WOZ-waarde niet meer toegenomen.

Wonen op Terschelling Terschelling is in 2012 één van de duurste woongemeente van Fryslân op basis van de huizenprijzen. De gemiddelde woningprijs op het eiland kwam uit op € 277.696. Door de hoge huizenprijzen is het voor (jonge) starters lastig een huis op het eiland te kopen.

Onderwijs Er zijn vijf basisscholen op Terschelling en één middelbare school: ’t Schylger Jouw. De school heeft 153 leerlingen in 2012. Op deze school kan vmbo en onderbouw havo/vwo onderwijs gevolgd worden. In de eerste twee leerjaren neemt 't Schylger Jouw leerlingen op met een advies voor vmbo, havo en vwo, waarbij de leerlingen van alle niveaus door elkaar in de klassen geplaatst worden. Om aansluiting met het havo- en vwo-onderwijs te bewerkstelligen is er een onderwijskundige samenwerking met RSG Simon Vestdijk in Harlingen. Een gedeelte van de leerlingen gaat na klas 2 naar klas 3 in Harlingen. Veel leerlingen maken eerst het vmbo op het eiland af en stromen daarna door naar havo 4 in Harlingen of Leeuwarden. De meeste leerlingen gaan dan door de week op de wal wonen. Ook is er op Terschelling een hbo-opleiding gevestigd: het Maritiem Instituut Willem Barentsz, onderdeel van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. Deze opleiding trekt veel studenten van de vaste wal.

Zorg Op Terschelling zijn de meeste basiszorgvoorzieningen aanwezig. De zorgvoorzieningen zijn in West- Terschelling en Midsland gevestigd. Er zijn twee huisartspraktijken. Deze huisartsen zijn apotheekhoudend en verloskundig actief. Sinds enkele jaren vinden er geen bevallingen meer op het eiland plaats. Ook zijn er op Terschelling een fysiotherapeutenpraktijk, een eerstelijnspsychologenpraktijk, twee tandartspraktijken, GGZ ambulante behandeling voor kinderen en jongeren, ambulante begeleiding van MEE, een vestiging van maatschappelijk werk en een consultatiebureau. Voor ziekenhuiszorg is men op de vaste wal aangewezen. Op Terschelling is een ambulancestandplaats. Acuut ziektevervoer gebeurt via de SAR-helikopter of de reddingboot van de KNRM.

Voor ouderen die intensieve zorg nodig hebben, is er het gecombineerd zorgen verpleegcentrum De Stilen, met ook een psycho-geriatrische afdeling. Dit zorgcentrum is recent geheel vernieuwd. De Stilen heeft 42 bedden. Het verzorgcentrum heeft voldoende capaciteit; het verpleegcentrum heeft niet voldoende capaciteit. Eilander senioren gaan daarom soms tijdelijk naar Harlingen of Leeuwarden en komen weer terug naar het eiland als er weer plaats is. Bij het zorgcentrum zijn ook vier aanleunwoningen. Voor ambulante zorg kan een beroep worden gedaan op thuiszorg.

Ameland

Contextuele kenmerken Aantal inwoners op 1 januari 2012: 3.526. Oppervlakte: 60 km². Het eiland heeft een lengte van 25 km bij een max. breedte van 4 km. Aantal dorpen: Nes, Buren, Ballum, Hollum. Bestuurlijke indeling: gemeente Ameland, provincie Fryslân.

Locatie en bereikbaarheid Ameland is uit het westen gerekend het vierde bewoonde Nederlandse Waddeneiland. Ameland is per veerboot in 45 minuten te bereiken vanuit Holwerd. De veerboot gaat zeven tot elf keer per dag, afhankelijk van het seizoen. Ook zijn er mogelijkheden het eiland per watertaxi te bereiken en er is een klein vliegveld voor sportvliegtuigen.

Bevolkingsontwikkeling Op 1 januari 2013 telt Ameland 3.525 inwoners. Dit aantal lag iets lager in 2000. Toen woonden er 3.488 mensen op het eiland. In de periode tot 2003 steeg het aantal inwoners, daarna nam het inwonertal af tot 3.456 in 2008. Vanaf 2008 is het aantal inwoners jaarlijks weer wat toegenomen. Bevolkingsontwikkeling Ameland, 2000-2012 3.600

3.580

3.560

3.540

3.520

a t

n 3.500

a a

3.480

3.460

3.440

3.420

3.400 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bron: CBS, Monitor Fryslân

Bevolkingsopbouw De bevolking verandert van samenstelling op Ameland. Het aandeel 65-plussers van de totale bevolking stijgt aanzienlijk, van 13,7% in 2000 naar 18,7% in 2012. In absolute aantallen is er in deze periode een toename van 182 65-plussers. Vooral de laatste jaren neemt dit aantal toe. Het aantal 0-15-jarigen op Ameland is vrijwel gelijk sinds 2000. Het aantal 15-24-jarigen verandert wel. In 2000 woonden er nog 447 15-24-jarigen op het eiland, in 2012 zijn dit er 312, een afname van 134. Er is een stijging van het aantal 45-64-jarigen tussen 2000 en 2012.

Bevolkingsopbouw Ameland, 2000, 2006 en 2012 2000 2006 2012 Aantal % Aantal % Aantal % 0-14 jaar 668 19,2 674 19,3 657 18,6 15-24 jaar 447 12,8 308 8,8 312 8,8 25-44 jaar 992 28,4 975 28,1 851 24,1 45-64 jaar 904 25,9 1.011 29,1 1.047 29,7 65+ 477 13,7 507 14,6 659 18,7 Totaal 3.488 100,0 3.475 100,0 3.526 100,0 Bron: CBS, Monitor Fryslân

Prognose bevolking De bevolking op Ameland zal, volgens de bevolkingsprognoses van de provincie Fryslân, de komende decennia afnemen. Het aantal inwoners op Ameland zal volgens de prognose na 2030 onder de 3.000 uitkomen. Net als elders, zal naar verwachting het aandeel senioren nog verder toenemen en het aandeel jongeren teruglopen. Hoewel de verwachting is dat de totale bevolking daalt, zal het totaal aantal huishoudens naar verwachting tot 2020 nog toenemen. Vanaf 2020 zet een geleidelijke daling in van het aantal huishoudens die zal voortduren tot in 2040. Bij het voorspellen hoe de bevolking zich in de toekomst ontwikkelt, is er echter altijd sprake van een mate van onzekerheid. Deze onzekerheid wordt groter naarmate er verder in de toekomst gekeken wordt. Maar ook naarmate het schaalniveau lager wordt: hoe kleiner het inwonertal, hoe groter de onzekerheidsmarges rondom de prognose.

Prognose bevolking Ameland, 2012-2040

Jaar Aantal Verschil Aantal Verschil inwoners huishoudens 2010 3.501 1.522 -180 +59 2020 3.321 1.581 -283 -45 2030 3.038 1.536 -296 -152 2040 2.742 1.384 Bron: Prognose Fryslân 2013, provincie Fryslân

Specifieke kenmerken van het eiland Ameland bestaat voor een groot deel uit zandduinen. Ten oosten van Buren ligt het Oerd, een vochtig natuurgebied waar veel vogels leven en waar zeewater via een aantal geulen vrij in- en uit kan stromen. De totale strandlengte is 27 km en de totale lengte van de fietspaden is 100 km. Vergeleken met de andere Friese Waddeneilanden heeft Ameland veel Duitse gasten, ongeveer één op de drie bezoekers is Duits. Ameland trekt de laatste jaren veel bezoekers met evenementen op het gebied van sport en cultuur. Het grootste evenement van Ameland is het Roggefeest met zo’n 20.000 bezoekers. Ameland probeert evenementen zoveel mogelijk buiten het hoogseizoen te houden omdat het dan extra bezoekers aantrekt. Een voorbeeld hiervan is de Kunstmaand in november.

Afbeelding 5: Landschap en vuurtoren Ameland

Economische activiteiten In 2002 zijn er in totaal 1.406 banen van minimaal vijftien uur per week op Ameland. In 2012 is dit aantal aanzienlijk toegenomen naar 1.570. Het aantal banen in de horeca en logiesverstrekking is het meest toegenomen tussen 2002 en 2012: +81. Verder is er een toename van de werkgelegenheid op Ameland in de gezondheidszorg (+71) en in de sector vervoer, opslag en communicatie (+66). De grootste afname van het aantal banen is in de landbouw/visserij. Er verdwenen 65 banen in deze sector vanwege het sluiten van veel agrarische bedrijven. Het aantal eilanders dat op de vaste wal werkt is de afgelopen jaren toegenomen. Dit betreft vooral hogeropgeleiden. Door toegenomen flexibilisering van de arbeidsmarkt, wordt het voor forenzen goed mogelijk om ook een dag thuis te werken. Ook is het omgekeerde te zien: vanaf de wal komen ook werknemers naar het eiland. Dit zijn doorgaans werknemers voor schoonmaak-, bouwen horecawerkzaamheden. Naar schatting van de gemeente betreft dit dagelijks rond de 100 personen.

Aantal banen per sector op Ameland, 2002 en 2012

Bron: Provincie Fryslân

Toerisme De belangrijkste economische sector op Ameland is het toerisme. Veel banen op het eiland zijn direct of indirect gerelateerd aan het toerisme. Jaarlijks brengen zo’n 550.000 mensen een bezoek aan Ameland en vinden er 1,9 miljoen overnachtingen plaats. Ameland heeft bijna 22.000 toeristische slaapplaatsen en heeft daarmee de grootste beddencapaciteit van de Friese Waddeneilanden. Bijna een derde daarvan betreft stacaravans, een kwart betreft recreatiewoningen en 20% bestaat uit groepsverblijven. Ongeveer 15% van de eilanders verhuurt een deel van zijn of haar woning. Jaarlijks komen rond de 4.000 bezoekers met de eigen boot naar het eiland. De jachthaven van Ameland heeft 70 aanlegplaatsen.

Wonen Woningvoorraad Op Ameland staan in 2012 1.593 woningen voor permanente bewoning. Het totale woningbestand bestaat uit 1.240 koopwoningen. Woningcorporatie Gemeentelijk Woningbedrijf Ameland heeft in totaal 274 huureenheden in beheer. Dit aantal is verdeeld over sociale huurwoningen en zorgeenheden. In de periode 2000-2012 is er een afname van het aantal woningen, zowel in de koop- als huursector. Dit komt vooral door een administratieve correctie (het omzetten van 258 permanente woningen naar recreatiewoningen in 2006). In de periode 2007-2012 zijn er op Ameland 34 nieuwe koopwoningen gebouwd en is er één nieuwe huurwoning op het eiland bijgekomen. In het afgelopen jaar is er vanwege de economische crisis nauwelijks meer gebouwd.

WOZ-waarde In 2012 bedraagt de gemiddelde WOZ-waarde op Ameland € 221.000. Ameland heeft daarmee de laagste WOZ-waarde van de Nederlandse Waddeneilanden. Dit betreft alleen de permanente bewoning, recreatiewoningen zijn hierin niet mee berekend. Er is een aanzienlijke toename van de WOZ-waarde in de periode 2000-2009. Sinds 2009 is, net als elders in Fryslân, de WOZ-waarde niet meer toegenomen.

Onderwijs Op Ameland staan vier basisscholen en één school voor voortgezet onderwijs: De Burgemeester Waldaschool, gevestigd in Nes. Deze school is in zijn geheel gerenoveerd en heropend in mei 2013. De Burgemeester Waldaschool heeft circa 160 leerlingen in 2013. Deze school biedt vmbo basis, kader en theoretisch onderwijs en onderbouw havo/vwo. De havo-/vwo-leerlingen gaan doorgaans na het tweede jaar voor vervolgonderwijs naar de vaste wal, vooral naar Leeuwarden. Na afronding van het vmbo op het eiland gaan leerlingen meestal naar het mbo in Leeuwarden of elders. Sommige leerlingen gaan dagelijks heen en weer, de meesten gaan op het vasteland wonen. Voor leerlingen op het speciaal onderwijs is vervoer per watertaxi geregeld.

Zorg Op Ameland zijn de meeste basiszorgvoorzieningen aanwezig. Er zijn twee huisartspraktijken, één in Ballum en één in Nes. Deze huisartsen voeren meer taken uit dan hun collega’s aan de wal. Zij beschikken over röntgen- en echoapparatuur. Daarnaast zijn zij apotheekhoudend en verloskundig actief. Ook is er eerste hulpopvang bij ongevallen. Indien er spoedvervoer naar het ziekenhuis aan de wal nodig is, gaat dit in samenwerking met de ambulancedienst. Meestal vindt dit vervoer plaats via de reddingboot (KNRM), in enkele gevallen via de helikopter (SAR of de traumahelikopter van het UMCG). Verder zijn er thuiszorg, een fysiotherapeut en een tandarts op het eiland aanwezig. Voor ouderen die intensieve zorg nodig hebben is er Zorgcentrum de Stelp in Hollum dat 20 verzorgingshuisplaatsen en 25 verpleeghuisplaatsen biedt. Er zijn plannen voor nieuwbouw van een zorgcentrum met 25 verpleegunits en 25 zorgwoningen.

Schiermonnikoog

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 932. Schiermonnikoog is hiermee de kleinste gemeente van Nederland qua inwoneraantal. Oppervlakte: 64 km². Het heeft een lengte en breedte van 16 bij 4 kilometer. Aantal dorpen: één dorp, Schiermonnikoog. Bestuurlijke indeling: gemeente Schiermonnikoog, behorend tot de provincie Fryslân.

Locatie en bereikbaarheid Schiermonnikoog is het meest oostelijk gelegen Nederlandse Waddeneiland. Met de boot vanaf Lauwersoog is de vaartijd 45 minuten. Het eiland is ook per watertaxi te bereiken.

Bevolkingsontwikkeling Op 1 januari 2012 telt Schiermonnikoog 932 inwoners. Dit is minder dan in 2000, toen er ongeveer 1.000 inwoners waren. Het aantal inwoners ligt nu echter weer hoger dan eind jaren tachtig, toen het aantal inwoners schommelde rond de 900 inwoners. In 2002 bereikte het inwoneraantal met 1.025 het hoogste punt in de afgelopen decennia. In de afgelopen jaren is er weer een lichte afname van het aantal inwoners. Door het relatief geringe aantal inwoners leidt vertrek of vestiging van enkele gezinnen al tot fluctuaties.

Bevolkingsontwikkeling Schiermonnikoog, 2000-2012 1.060

1.040

1.020

1.000

a t

n 980

a a

960

940

920

900 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bron: CBS, Monitor Fryslân

Bevolkingsopbouw Schiermonnikoog heeft te maken met ontgroening en vergrijzing. Het aandeel jongeren neemt af en het aantal ouderen neemt toe. Vooral het aantal 15-24-jarigen is de laatste jaren aanzienlijk afgenomen. In 2000 woonden er nog 105 15-24-jarigen op het eiland, in 2012 was dit afgenomen tot 69. Een afname van 34%. Het relatieve aantal ouderen neemt de laatste jaren toe. Het aandeel 65- plussers is in de periode 2000-2012 gestegen van 18,1 tot 24,8% van de totale bevolking. In absolute aantallen is er een toename van 50 65-plussers in deze periode.

Bevolkingsopbouw Schiermonnikoog, 2000, 2006 en 2012 2000 2006 2012 Aantal % Aantal % Aantal % 0-14 jaar 165 16,5 161 16,4 147 15,8 15-24 jaar 105 10,5 76 7,7 69 7,4 25-44 jaar 297 29,7 256 26 204 21,9 45-64 jaar 252 25,2 307 31,1 281 30,2 65+ 181 18,1 186 18,9 231 24,8 Totaal 1.000 100,0 986 100,0 932 100,0 Bron: CBS, Monitor Fryslân

Prognose bevolking Volgens de prognoses van de provincie Fryslân neemt op Schiermonnikoog de bevolking de komende jaren verder af. Schiermonnikoog had in 2010 942 inwoners, volgens de prognose zal dit aantal sterk afnemen tot 680 in 2040. Net als elders zal naar verwachting het aandeel senioren nog verder toenemen en het aandeel jongeren teruglopen. Het aantal huishoudens zal naar verwachting door gezinsverdunning en toename van het aantal alleenstaanden tot 2030 nog toenemen. Vanaf 2030 zet een daling in van het aantal huishoudens. De prognose voor een gemeente als Schiermonnikoog zijn indicatief. Er is sprake van een hoge onzekerheidsmarge vanwege het kleine inwonertal.

Prognose bevolking Schiermonnikoog, 2010-2040 Jaar Aantal Verschil Huishoudens Verschil 2010 942 469 -86 +17 2020 856 486 -68 +15 2030 788 501 -108 -48 2040 680 453 Bron: Prognose Fryslân 2013, Provincie Fryslân

Specifieke kenmerken van het eiland Het eiland Schiermonnikoog was lange tijd particulier bezit. Tot 1945 was het eigendom van de Duitse graaf Von Bernstorff. Na de Tweede Wereldoorlog is het eiland geconfisqueerd door de Nederlandse staat. Ter herinnering aan de betekenis van de walvisvaart in de periode na de Tweede Wereldoorlog staan er midden in het dorp bij de Willemshof twee kaken van een blauwe vinvis, meegenomen door een eilander kapitein. Het eiland wordt door toeristen gewaardeerd vanwege de rust en de natuur. Schiermonnikoog is vanaf 1989 een Nationaal Park. Op het eiland zijn geen auto’s toegestaan.

Afbeelding 6: Vuurtoren op Schiermonnikoog

Economische activiteiten Het totaal aantal banen (van 15 uur en meer per week) is op Schiermonnikoog sinds 2002 gedaald van 427 banen in 2002 tot 406 banen in 2012. Het toerisme is van groot belang voor Schiermonnikoog. Bijna alle banen zijn direct of indirect gerelateerd aan de toeristische sector. Tussen 2002 en 2012 is de sterkste afname van het aantal banen in de horeca en logiesverstrekking; er verdwenen 29 banen. Horeca en logiesverstrekking blijft echter de belangrijkste pijler voor de werkgelegenheid. Ook in het openbaar bestuur en overheid (-5) en de industrie/delfstoffenwinning (-4) is er een afname van de werkgelegenheid in de periode 2002-2012. In de periode 2002–2012 is de grootste toename van de werkgelegenheid in de gezondheid en welzijnszorg (+11). Enkele bewoners van het eiland forenzen. Dit zijn veelal hogeropgeleide werknemers die in Dokkum, Leeuwarden of Groningen werken. Naar schatting gaan er in totaal rond de 10-15 werknemers per dag naar de vaste wal toe om er te werken. Ook is het omgekeerde te zien: vanaf de wal komen werknemers naar het eiland. Dit zijn doorgaans werknemers voor schoonmaak-, bouwen horecawerkzaamheden.

Aantal banen per sector op Schiermonnikoog, 2002 en 2012

Bron: Provincie Fryslân

Toerisme Het toerisme speelt een grote rol op Schiermonnikoog. Het eiland trekt een brede doelgroep. Veel bezoekers komen uit Noord-Nederland. Schiermonnikoog trekt veel dagjesmensen. Jaarlijks komen er rond de 280.000 personen met de veerboot. Er is een grote verscheidenheid aan accommodaties. Er zijn ongeveer 500 recreatiewoningen en appartementen. Verder zijn er hotels, pensions, groepsaccommodaties en een camping. Op papier zijn op Schiermonnikoog 6.000 bedden beschikbaar voor toeristen. Het daadwerkelijke aantal en de bezetting ervan ligt echter lager. Steeds minder recreatiewoningen worden verhuurd. Eigenaren gebruiken een recreatiewoning vaker als tweede woning zonder aan derden te verhuren. Gevolg is dat er minder verhuurbare bedden zijn en dat woningen vaker lange tijd niet bewoond worden. Bij enkele accommodaties zijn groepsruimten verbouwd tot appartementen of kamers. Ook hierdoor daalt het aantal bedden. Kamperen kan op camping Seedune en er zijn kampeerplekken bij boeren op het erf (maximaal tien per boerderij). De jachthaven van Schiermonnikoog heeft een capaciteit van 140 passantenplaatsen en 25 vaste ligplaatsen voor de eilander watersportvereniging.

Wonen Woningvoorraad Op Schiermonnikoog staan in 2012 561 woningen voor permanente bewoning. Het totale woningbestand bestaat uit 370 koopwoningen en 191 huurwoningen. Woningcorporatie WoonFriesland heeft 154 huurwoningen in bezit, de overige huurwoningen zijn in particulier bezit. Met WoonFriesland zijn afspraken gemaakt dat er een minimale kernvoorraad van 120 huurwoningen moet blijven op het eiland. Een woningtoewijzing commissie beslist over de toewijzing van woningen.

Om voor een sociale huurwoning in aanmerking te komen dienen mensen een economische of maatschappelijke binding te hebben met het eiland. In de periode 2007-2012 zijn op Schiermonnikoog slechts twee nieuwe koopwoningen gebouwd. In 2010 zijn er dertig nieuwe huurwoningen op het eiland gerealiseerd.

WOZ-waarde In 2012 was de gemiddelde WOZ-waarde op Schiermonnikoog € 281.000. Dit is na Terschelling het hoogste van Fryslân. In 2002 lag deze nog op € 151.000. In 2009 bereikte de gemiddelde WOZ- waarde het hoogste punt: € 303.000. Vanaf 2009 is de WOZ-waarde iets afgenomen. Schiermonnikoog is in 2012 één van de duurste woongemeenten van Fryslân op basis van de huizenprijzen. Door de hoge huizenprijzen is het voor inwoners lastig een huis op het eiland te kopen.

Onderwijs Op het eiland staat een basisschool en een middelbare school. Op de basisschool zitten in 2011 83 leerlingen. De Inspecteur Boelensschool biedt een heterogene onderbouw tot en met de derde klas op alle niveaus en een vierde leerjaar vmbo theoretische leerweg. Leerlingen die de beroepsgerichte opleiding in het vmbo volgen en leerlingen die havo-/vwo-niveau hebben, (ver)volgen een deel van hun opleiding op een school aan de wal. Op het eiland staat een basisschool en een school voor voortgezet onderwijs. De basisschool ‘Yn de Mande’ heeft ongeveer 80 leerlingen, verdeeld over vier groepen. In het gebouw is ook de peuterspeelzaal en kinderopvang gesitueerd en naast het gebouw staat op hetzelfde terrein de sportzaal. De school voor voortgezet onderwijs – de Inspecteur Boelensschool - biedt een heterogene onderbouw tot en met de derde klas op alle niveaus en een vierde leerjaar vmbo theoretische leerweg. Leerlingen die de beroepsgerichte opleiding in het vmbo volgen en leerlingen die havo-/vwo-niveau hebben, (ver)volgen een deel van hun opleiding op een school aan de wal. Deze leerlingen gaan dagelijks heen en weer. De school heeft een samenwerkingsverband met het Dockinga College in Dokkum. De leerlingen worden per taxibus van en naar school gebracht.

Zorg Op Schiermonnikoog zijn twee huisartsen actief. Deze huisartsen zijn apotheekhoudend. Sinds enkele jaren is het, als gevolg van landelijke richtlijnen, niet meer mogelijk om op het eiland te bevallen. De begeleiding tijdens de zwangerschap wordt wel door de huisarts gedaan. Naast de huisartsenpraktijk zijn in het Zorg- en Medisch Centrum ook een tandartspraktijk en een praktijk voor fysiotherapie gevestigd. Daarnaast vinden spreekuren plaats van het maatschappelijk werk, consultatiebureau en is er een pedicure. Op het eiland wordt thuiszorg aangeboden door Thuiszorg Het Friese Land. Schiermonnikoog heeft geen verzorgingshuis of verpleeghuis. Toch kunnen senioren vrij lang op het eiland blijven wonen.

Alleen senioren die zeer zorgbehoevend zijn zullen naar de vaste wal moeten vertrekken. Ook voor ziekenhuiszorg is men op de vaste wal aangewezen. Op Schiermonnikoog is een ambulancestandplaats. Acuut ziekenvervoer gebeurt via de SAR-helikopter of de reddingboot van de KNRM.

Oost-Friese Waddeneilanden

Afbeelding 7: De bewoonde Oost-Friese Waddeneilanden

Borkum

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 5.133. Oppervlakte: 30,7 km². Het eiland is 11 km lang bij een maximale breedte van 7.5 km. Aantal dorpen: Eén plaats, Borkum-stad. Gelegen aan de Noordzee. Bestuurlijke indeling: maakt deel uit van het Landkreis Leer in Oost-Friesland in Nedersaksen. Een Landkreis is een gemeenteverbond, één bestuurlijk niveau boven de gemeente.

Locatie en bereikbaarheid Borkum ligt 10 km vanaf de Nederlandse kust. Borkum is vanuit de Eemshaven (NL) en vanuit Emden te bereiken. De boottocht vanuit de Eemshaven is 50 minuten met de veerboot. Met een catamaran is het 30 minuten varen vanuit de Eemshaven. Deze boten varen drie keer per dag en in het hoogseizoen vier keer per dag. Een enkele reis kost € 17. Vanuit Emden duurt de bootreis ongeveer 2,5 uur, onafhankelijk van het getij. Een overtocht met de catamaran, die sinds 1989 in de vaart is, duurt slechts 1 uur. De eerste boot (catamaran) gaat om 7.15 uur vanaf Borkum. Vanaf Emden vaart zowel de veerboot als de catamaran twee keer per dag. Een enkeltje kost € 18,80. Op het eiland gaat vanaf de haven een trein naar Borkum-stad, een reis van 7 km. Borkum heeft ook een vliegveld. Vanuit Emden gaat er vijf keer per dag een vlucht naar Borkum. Een enkele reis kost € 72,50 en de vlucht duurt 15 minuten.

Bevolkingsontwikkeling In de afgelopen 15 jaar is het aantal inwoners op Borkum gedaald. In 1995 telde Borkum 5.921 inwoners, in 2010 woonden er 5.133 mensen op het eiland. Dit is een daling van 788 inwoners, oftewel 13%.

Bevolkingsontwikkeling op Borkum, 1995-2010 Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners 31 dec 1995 31 dec 2001 31 dec 2005 31 dec 2010 5.921 5.587 5.444 5.133 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw In de afgelopen jaren is de samenstelling van de bevolking op Borkum enigszins veranderd. Vooral het aantal 25-44-jarigen is gedaald. Hier is een afname van 131 inwoners in deze leeftijdsgroep tussen 2009 en 2012, ofwel een daling van 2%. Ook het aantal 0-14-jarigen is afgenomen tussen 2009 en 2012. In absolute aantallen is er een afname van 45 jongeren tot 14 jaar in de periode 2009- 2012. Het aantal 15-24-jarigen is vrijwel gelijk gebleven. Het aantal senioren neemt toe. Vooral het aandeel 45-64-jarigen is gestegen. In 2009 waren er 1.458 45-64-jarigen, in 2012 is dit aantal toegenomen tot 1.518. Het aantal 65-plussers is toegenomen met 26.

Bevolkingsopbouw Borkum, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 636 12,1 591 11,5 15-24 jaar 565 10,7 546 10,6 25-44 jaar 1.463 27,8 1.332 25,8 45-64 jaar 1.458 27,7 1.518 29,4 65+ 1.144 21,7 1.170 22,7 Totaal 5.266 100,0 5.157 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland In tegenstelling tot de meeste andere Oost-Friese eilanden geeft Borkum de indruk van een stad op het vasteland met grote gebouwencomplexen. Als een erkende Noordzee Spa heeft het eiland tal van recreatieve en toeristische voorzieningen die het uiterlijk van het eiland domineren. Zo heeft Borkum een van de grootste jeugdherbergen in Europa, een groot welnesscentrum "Gezeitenland", een promenade, een spoorweg, een museum van de lokale geschiedenis en vijf vuurtorens. Een groot deel van het eiland bestaat uit een nationaal park: 92% van de oppervlakte van het eiland. Op Borkum is autoverkeer toegestaan.

Afbeelding 8: Strandkorbe op Borkum

Economische activiteiten Na de Tweede Wereldoorlog is Borkum een centrum van toerisme geworden met meer dan 160.000 bezoekers per seizoen. Direct of indirect heeft 80% van de banen te maken met de toeristensector. Borkum heeft voldoende landbouwgrond, maar desondanks krimpt de landbouwsector omdat het toerisme de eilanders een betere bron van inkomsten biedt.

De structurele verandering/krimp in de landbouwsector leidt tot een verlies van historische en culturele landschapselementen, alsook een wijziging in het gebruik van vrijgekomen boerderijgebouwen. Het is moeilijk jongeren te vinden voor bedrijfsopvolging in de landbouw.

Toerisme Borkum heeft 195 bedrijven in de toeristische sector. Dit levert het eiland 2.315 banen op. In 2011 zijn er 166.493 aankomsten en 1.347.523 overnachtingen. Dit betreft, anders dan voor de Nederlandse eilanden, alleen de cijfers voor reisverkeer.

Afbeelding 9: Strand en promenade Borkum

Wonen In 2011 telt het eiland 2.005 woningen. Er is op het eiland nauwelijks bouwgrond meer beschikbaar voor nieuwbouw. De prijzen voor huizen en flats zijn zeer hoog, zodat jonge Borkumers deze moeilijk kunnen betalen. Voor jonge Borkumers is het vrijwel alleen mogelijk om een woning te bezitten door te erven van familie.

Onderwijs Borkum heeft acht scholen. Er zijn vijf lagere scholen met in totaal 471 leerlingen. Tot de 10e klas (16/18 jaar) kunnen leerlingen hier onderwijs volgen. Er zijn drie middelbare scholen op het eiland. Sommige kinderen gaan naar de middelbare school in Esens, een kleine kustplaats waar ook de boot naar Langeoog vertrekt. Deze school ontvangt veel eilander kinderen. Op Borkum zelf is ook een school voor beroepsonderwijs met in totaal 106 leerlingen.

Zorg Het eiland heeft een zorgen verpleegtehuis met 48 plaatsen, seniorenwoningen en mogelijkheden voor 24-uurs verpleging. Ook bevindt zich op Borkum een ziekenhuis en een aantal gezondheidsklinieken. Hier vinden voornamelijk basisbehandelingen plaats. Voor ingrijpendere behandeling moet men naar de vaste wal.

Juist

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 1.772. Oppervlakte: zeer smal, 17 km bij 500m, een oppervlakte van 16,4 km². Aantal dorpen: twee: Juist (lokaal ook bekend als Dorf) en het dorp Loog. Bestuurlijke indeling: het grondgebied van eiland vormt de gemeente Juist. Het eiland maakt deel uit van het Landkreis Aurich.

Locatie en bereikbaarheid Juist ligt ten oosten van Borkum en ten westen van Norderney. Het eiland is per veerboot te bereiken vanuit Norddeich. De dienstregeling is afhankelijk van het getij, want door de ondiepe geulen is het eiland alleen bij hoogwater bereikbaar. Dit betekent bijna altijd dat de boot maar eenmaal per dag kan varen, en omdat de getijden wisselen, is dat iedere dag op een ander tijdstip. Een enkele reis kost € 18,50, een retour kost € 31,00. De overtocht duurt 90 minuten. Ook is het mogelijk het eiland via een klein vliegveld te bereiken. Vanaf Norddeich, Harlesiel, Emden en Hamburg zijn er mogelijkheden om naar Juist te vliegen.

Bevolkingsontwikkeling Juist heeft een bevolkingsgroei doorgemaakt in de periode 1995 - 2001. De bevolking nam in deze periode toe met 218 inwoners. Na 2001 nam de bevolking af. Het eiland heeft begin 2011 1.772 inwoners.

Bevolkingsontwikkeling op Juist, 1995-2010 Eiland Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners 31 dec 1995 31 dec 2001 31 dec 2005 31 dec 2010

Juist 1.634 1.852 1.786 1.700 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw Juist heeft in de afgelopen jaren een verandering in de bevolkingsopbouw doorgemaakt. De grootste verandering heeft plaatsgevonden in het aandeel 45-64-jarigen. In 2009 woonden er nog 441 45-64- jarigen op Juist, in 2012 zijn dit er 519. Een toename van 78. Het aantal 65-plussers bleef gelijk. Ook het aandeel jongeren tot en met 24 jaar is vrijwel gelijk gebleven.

Bevolkingsopbouw Juist, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-15 jaar 178 10,3 158 8,9 15-24 jaar 180 10,5 209 11,8 25-44 jaar 597 34,7 556 31,4 45-64 jaar 441 25,6 519 29,3 65+ 325 18,9 330 18,6 Totaal 1.721 100,0 1.772 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Juist staat bekend als het paardeneiland. Het is autovrij; paard en wagen zijn het voornaamste transportmiddel. Juist heeft een eindeloos zandstrand. Het eiland is onderdeel van het Wattenmeer National Park.

Afbeelding 10: Vervoer op Juist

Economische activiteiten De inwoners van Juist ontvangen ca. 90.000-100.000 gasten per jaar. De bezoekers zijn zowel dagtoerist als bezoekers die hun vakantie doorbrengen op het eiland. Juist heeft 132 bedrijven in de toeristische sector. Dit levert het eiland 986 banen op. In 2010 waren er 94.249 aankomsten en 593.536 overnachtingen op het eiland.

Wonen In 2011 telt het eiland 501 woningen.

Onderwijs Juist heeft drie scholen met in totaal 101 leerlingen. Tot de 10e klas (16/18 jaar) kunnen leerlingen hier onderwijs volgen. Vanaf deze leeftijd zijn jongeren voor onderwijs aangewezen op de vaste wal.

Zorg Geen informatie bekend.

Norderney

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 5.776. Oppervlakte: 25km². Het eiland is 14 km lang en maximaal 2 km breed. Aantal dorpen: Sinds 1946 bezit het eiland Norderney stadsrechten. Er zijn twee nederzettingen op Norderney, de vissershaven en het dorp Nordhelm. Bestuurlijke indeling: Het eiland is in zijn geheel een gemeente in de Duitse deelstaat Nedersaksen en behoort tot de Landkreis Aurich.

Locatie en bereikbaarheid Norderney is het derde Oost-Friese Waddeneiland vanuit het westen gerekend. Norderney is in 55 minuten per veerboot te bereiken vanuit Norddeich. Er gaan tien keer per dag boten en er zijn mogelijkheden om te forenzen vanaf het eiland, omdat de eerste boot al om 6.15 uur gaat. Een enkele reis kost € 13,50, een retour € 18,50. Tevens heeft Norderney een vliegveld. Vanaf Norddeich en Hamburg zijn er vluchten naar Norderney.

Bevolkingsontwikkeling Het aantal inwoners neemt sinds 1995 af. In 1995 had Norderney nog 6.261 inwoners. Eind 2011 wonen er 5.776 mensen op het eiland. In 15 jaar is er een afname van ruim 400 inwoners, ofwel een daling van 6%.

Bevolkingsontwikkeling op Norderney, 1995-2010

Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners 31 dec 1995 31 dec 2001 31 dec 2005 31 dec 2010 Norderney 6.261 6.054 5.904 5.816 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw De grootste verandering in de bevolkingsopbouw op Norderney heeft in de afgelopen jaren plaatsgevonden in de leeftijdsgroepen 25-44 jaar en 45-64 jaar. Het aantal 25-44-jarigen is tussen 2009 en 2012 afgenomen met in totaal 157 inwoners. Het aantal 45-64-jarigen is toegenomen met 142 inwoners in dezelfde periode. Relatief is er een aanzienlijke vergrijzing. Ruim 23% van de bevolking is 65-plus. Het aantal 65-plussers is in de afgelopen wel stabiel gebleven. Het aantal jongeren van 0-14 jaar nam licht af.

Bevolkingsopbouw Norderney, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 709 12,1 652 11,3 15-24 jaar 577 9,8 566 9,8 25-44 jaar 1.752 29,9 1.595 27,6 45-64 jaar 1.462 24,9 1.604 27,8 65+ 1.366 23,3 1.359 23,5 Totaal 5.866 100,0 5.776 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Norderney staat bekend als cultuureiland. Er vindt een internationaal filmfestival plaats en daarnaast concerten en literaire voordrachten. Het staat bekend als een chic eiland dat erg toeristisch is. Er zijn witte stranden, een chique promenade, luxe winkels en hippe kroegen. Naast Borkum is Norderney het enige Oost-Friese eiland waar autoverkeer is toegestaan, al zijn er wel beperkingen. Op Norderney werd het eerste Duitse Noordzeebad gesticht, en nog steeds kent het eiland een uitgebreide kuurcultuur. Op het eiland bevindt zich het grootste thalassocentrum van Duitsland.

Afbeelding 11: Traditionele omkleedcabine op het strand van Norderney

Economische activiteiten De economische structuur van het eiland wordt gedomineerd door het toerisme. De afgelopen jaren is het toerisme op Norderney nog toegenomen. Op Norderney zijn 192 bedrijven verwant aan de toeristische sector. Er werken 3.200 mensen op het eiland in de toeristische sector. In 2010 zijn er 234.361 aankomsten en 138.0225 overnachtingen op het eiland. Norderney heeft een lage werkloosheid. Er zijn veel banen op het eiland. Het aantal banen voor hogeropgeleiden is echter beperkt. Dit is een belangrijke reden voor jongeren om het eiland te verlaten.

Wonen In 2011 telt het eiland 1.575 woningen. De huizenprijzen op Norderney zijn erg hoog. De huizen op het eiland zijn daardoor niet of nauwelijks meer betaalbaar voor eilanders. Veel rijke vastelanders komen op het eiland wonen. Ook is het lastig een huis te huren. Het aanbieden van woonruimte voor toeristische doeleinden is winstgevender dan voor permanente bewoning.

Onderwijs Norderney heeft zes scholen met in totaal 520 leerlingen. Er zijn enkele basisscholen en er is een coöperatieve school met basisschool, middelbare school en gymnasium ineen.

Zorg Op Norderney zijn goede voorzieningen aanwezig voor ouderen. Er is een uitgebreid zorgaanbod voor ouderen; er is o.a. een ziekenhuis aanwezig en een zorgcentrum voor ouderen. Op het eiland is men gespecialiseerd in genezing en gezondheid in gezondheidsklinieken en kuurcentra.

Langeoog

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 1.968. Oppervlakte: 19.6 km². De lengte is 11 kilometer, de gemiddelde breedte ongeveer 1,5 kilometer. Aantal dorpen: één dorp, Langeoog. Bestuurlijke indeling: het eiland behoort tot het Landkreis Wittmund in de deelstaat Nedersaksen.

Locatie en bereikbaarheid Langeoog is het vijfde (van west naar oost) in de reeks bewoonde Oost-Friese Waddeneilanden. Langeoog is per veerboot in één uur te bereiken vanuit Bensersiel op het vasteland van Oost- Friesland. Deze veerdienst is niet afhankelijk van het getij en vaart minimaal 7 keer per dag volgens een vaste dienstregeling. De eerste boot vanaf Bensersiel vaart om 06.45 en vanaf het eiland gaat de eerste boot om 07.10. De haven is met het dorp Langeoog, verbonden door een spoorlijntje. Tevens beschikt Langeoog over een vliegveld. Vanaf Norddeich, Harlesiel, Emden en Hamburg zijn er mogelijkheden om naar Langeoog te vliegen.

Bevolkingsontwikkeling In december 1995 wonen er 2.100 mensen op Langeoog. Dit aantal is teruggelopen tot 2.000 in de jaren erna. Vanaf 2005 is er nog een lichte afname. Begin 2011 heeft Langeoog 1.968 inwoners.

Bevolkingsontwikkeling op Langeoog, 1995-2010 Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners 31 dec 1995 31 dec 2001 31 dec 2005 31 dec 2010

Langeoog 2.100 2.002 2.003 1.945 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw Langeoog heeft een vrij stabiele bevolkingsopbouw. Op Langeoog is de bevolking in de afgelopen jaren enigszins verouderd. De leeftijdsgroep 25-44-jarigen is kleiner geworden en het aandeel 45- 64-jarigen en 65-plussers neemt licht toe. In absolute aantallen is er een toename van 61 personen in de leeftijd 45 jaar en ouder in de periode 2009-2012. Ook het aandeel jongeren tot 25 jaar is licht toegenomen.

Bevolkingsopbouw Langeoog, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 169 8,7 172 8,7 15-24 jaar 205 10,6 216 11,0 25-44 jaar 655 33,9 615 31,3 45-64 jaar 544 28,1 585 29,7 65+ 360 18,6 380 19,3 Totaal 1.933 100,0 1.968 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Langeoog heeft geen chique hotels, drukke kroegen, dure winkels of hoogbouw. Het authentieke karakter van het eiland is bewaard gebleven. Het toerisme is op het eiland laat op gang gekomen, er heerste lange tijd veel armoede. In de Tweede Wereldoorlog was er een militaire basis (grote haven, lange betonnen start- en landingsbaan) op het eiland gevestigd. Het eiland heeft geen vuurtoren. Beeldbepalend is de watertoren op het eiland. Het eiland is autovrij.

Afbeelding 12: Haven van Langeoog

Economische activiteiten Het toerisme is de belangrijkste bron van inkomsten. Er zijn 122 aan het toerisme gerelateerde bedrijven. Er werken 1.051 mensen op het eiland. Er zijn 108.061 aankomsten in 2010 en 714.221 overnachtingen.

Wonen In 2011 heeft het eiland 713 woningen.

Onderwijs Langeoog heeft vier scholen met in totaal 107 leerlingen. Tot de 10e klas (16/18 jaar) kunnen leerlingen hier onderwijs volgen. Vanaf deze leeftijd zijn jongeren voor onderwijs aangewezen op de vaste wal.

Zorg Geen informatie bekend.

Spiekeroog

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 781. Oppervlakte: 18,25 km². Het heeft een lengte van 12 km en een maximale breedte van 2,5 km. Aantal dorpen: het enige dorp op het eiland heet ook Spiekeroog. Bestuurlijke indeling: bestuurlijk behoort het tot de deelstaat Nedersaksen en het Landkreis Wittmund.

Locatie en bereikbaarheid Spiekeroog is (van west naar oost) het zesde van de zeven bewoonde Oost-Friese Waddeneilanden. Het ligt tussen de eilanden Langeoog in het westen en Wangerooge in het oosten. Het eiland is per veerboot in 45 minuten te bereiken vanuit Neuharlingersiel op het Oost-Friese vasteland.

De veerboot gaat twee à drie keer per dag, afhankelijk van het getij. Forensisme is dan ook niet mogelijk van en naar Spiekeroog. Als enige van de zeven Oost-Friese eilanden heeft Spiekeroog geen vliegveld.

Bevolkingsontwikkeling Op Spiekeroog neemt, als enige van de Oost-Friese eilanden, de bevolking toe. In 1995 woonden er 725 personen, begin 2011 zijn dat er 781. Een stijging van 7%.

Bevolkingsontwikkeling op Spiekeroog, 1995-2010 Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners 31 dec 1995 31 dec 2001 31 dec 2005 31 dec 2010 Spiekeroog 725 754 789 781 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw Op Spiekeroog is de afgelopen jaren het aantal 0-14-jarigen licht toegenomen. Het aantal 15-24- jarigen is daarentegen gedaald. De grootste afname is in het aantal 25-44-jarigen (van 285 in 2009 naar 264 in 2012). Relatief gezien nam het aandeel 45-64-jarigen het meest toe (van 24% van de totale bevolking in 2009 tot 28% in 2012). Het aandeel 65-plussers is licht afgenomen.

Bevolkingsopbouw Spiekeroog, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 66 8,5 72 9,3 15-24 jaar 88 11,3 73 9,4 25-44 jaar 285 36,5 264 34,1 45-64 jaar 187 24,0 217 28,0 65+ 154 19,7 149 19,2 Totaal 780 100,0 775 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Spiekeroog is relatief boomrijk en wordt dan ook die Grüne Insel genoemd. De oostelijke helft van het eiland wordt gevormd door de Ostplate, waar veel bedreigde vogelsoorten voorkomen. Op het eiland is voor natuur gekozen. De tijd lijkt hier stil te staan. Het eiland is autovrij en het is zelfs niet mogelijk om fietsen te huren. Op het eiland is alles lopend te bereiken.

Afbeelding 13: Vogel in de duinen van Spiekeroog

Economische activiteiten De belangrijkste bron van inkomsten voor de eilandbewoners is het toerisme. Gedurende de laatste twee decennia is het aantal longstay bezoekers bijna verdrievoudigd. Hotels, recreatiewoningen en een camping zijn op het eiland te vinden (60 accommodaties in totaal). Er werken 535 mensen op het eiland. Er zijn 69.075 aankomsten in 2010 en 399.158 overnachtingen. De belangrijkste focus is op recreatie in eenheid met de natuur. Er is geen intensief agrarisch gebruik op Spiekeroog.

Wonen In 2011 staan op het eiland 321 woningen.

Onderwijs Spiekeroog heeft drie scholen met in totaal 152 leerlingen. Er is een Inselschule; dit is een basisschool en middelbare school ineen. Er is ook een particuliere school, de Hermann-Lietz-Schule.

Zorg Geen informatie bekend.

Wangerooge

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 868. Oppervlakte: 5 km². Wangerooge is ongeveer 8,5 kilometer lang en slechts één kilometer breed. Aantal dorpen: Er is één dorp, Wangerooge. Bestuurlijke indeling: het eiland behoort tot de deelstaat Nedersaksen en het Landkreis Friesland. Als enige Oost-Friese eiland behoorde het tot 1947 tot Oldenburg, waardoor het strikt genomen geen deel uitmaakt van Oost-Friesland.

Locatie en bereikbaarheid Wangerooge is het meest oostelijk gelegen eiland van de Oost-Friese Waddeneilanden. Wangerooge is te bereiken met de veerboot vanuit Harlesiel in 1 uur en 20 minuten. Deze boot vaart twee tot drie keer per dag, afhankelijk van het getij. Forensisme is dan ook niet mogelijk van en naar Wangerooge. Een enkele reis kost € 19, een retour € 32. Net als op de meeste andere Oost-Friese eilanden mogen op Wangerooge geen auto's rijden. Tussen de veerhaven en het dorp Wangerooge rijdt een treintje. Wangerooge heeft een kleine luchthaven en er zijn lijnvluchten naar het eiland. Vanaf Harlesiel gaat van 8 uur ’s ochtends tot 6 uur ’s avonds elk uur een vliegtuig.

Bevolkingsontwikkeling De bevolking op Wangerooge neemt sterk af. Woonden er in 1995 nog 1.294 mensen op het eiland, eind 2010 is dat aantal gedaald naar 919. Een verschil van 375 personen, oftewel een afname van 29%.

Bevolkingsontwikkeling op Wangerooge, 1995-2010 Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners Aantal inwoners 31 dec 1995 31 dec 2001 31 dec 2005 31 dec 2010 Wangerooge 1.294 1.163 969 919 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw In de afgelopen jaren is de samenstelling van de bevolking op Wangerooge enigszins veranderd. Het aandeel jongeren tot 25 jaar is afgenomen. Zowel in de leeftijdsgroep 0-14 jaar als in de leeftijdsgroep 15-24 jaar nam het aandeel inwoners als totaal van de bevolking af. Het aantal 25-44- jarigen is licht toegenomen. De grootste afname is in het aantal 45-64-jarigen. Dit aantal daalde in absolute aantallen van 309 in 2009 naar 260 in 2012, een afname van 49 inwoners in de leeftijd 45- 64 jaar. Het aandeel 65-plussers is toegenomen (van 27,1% in 2009 tot 31,0% in 2012).

Bevolkingsopbouw Wangerooge, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 127 13,6 100 11,5 15-24 jaar 120 12,9 99 11,4 25-44 jaar 124 13,3 140 16,1 45-64 jaar 309 33,1 260 30,0 65+ 253 27,1 269 31,0 Totaal 933 100,0 868 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Wangerooge is een duineneiland. De belangrijkste focus van het toerisme is recreatie in harmonie met de natuur. Het eiland wil zijn authentieke karakter behouden. Op Wangerooge is het bezoekerscentrum "Rosenhaus" van het Nationaal Park Waddenzee te vinden, waar jaarlijks ongeveer 40.000 bezoekers komen. In de Tweede Wereldoorlog waren duizenden Duitse militairen op het eiland gelegerd, in april 1945 is het eiland door geallieerden gebombardeerd en werd het eiland grotendeels verwoest.

Afbeelding 14: Zicht op het dorp van Wangerooge

Economische activiteiten Het toerisme is veruit de belangrijkste bron van inkomsten en de architectuur en de activiteiten op het eiland zijn grotendeels hierop gericht. De bewoners leven van het toerisme. In 2010 bezochten 89.059 toeristen het eiland en waren er 502.684 overnachtingen. 80 bedrijven zijn gerelateerd aan het toerisme. Er werken 672 mensen op het eiland.

Wonen In 2011 zijn er 471 woningen.

Onderwijs Wangerooge heeft 4 scholen met in totaal 108 leerlingen. Tot de 10e klas (16/18 jaar) kunnen leerlingen hier onderwijs volgen. Vanaf deze leeftijd zijn jongeren voor onderwijs aangewezen op de vaste wal.

Zorg Geen informatie bekend.

Noord-Friese Waddeneilanden

De Noord-Friese Duitse eilanden met meer dan 500 inwoners zijn Sylt, Föhr, Amrum, Pellworm en Nordstrand.

Afbeelding 15: De Noord-Friese Waddeneilanden

Sylt

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 21.000. Oppervlakte: 99 km². Sylt is 35 km lang en maximaal 13 km breed. Aantal dorpen: Westerland - grootste plaats met 9.200 inwoners. Hier ligt tevens het vliegveld. Sylt-Ost - grootste gemeenschap op het schiereiland Nösse met ongeveer 5.500 inwoners. Het bevat de buurtschappen Tinnum, Munkmarsch, Archsum en Morsum met Keitum als bestuurlijk centrum. List - heeft ongeveer 2.500 inwoners. Naast deze dorpen zijn er enkele kleinere plaatsen: Kampen, Hörnum, Rantum, Wenningstedt en Braderup.

Bestuurlijke indeling: de gemeente Sylt is ontstaan op 1 januari 2009 door de samenvoeging van de toenmalige zelfstandige gemeenten/dorpen Westerland, Sylt-Ost en Rantum. De overige dorpen die niet tot de gemeente behoren, vallen onder het ‘Amt Landschaft Sylt’. Een Amt is een groep van gemeenten binnen een Landkreis. Sylt hoort bij het Landkreis Noord-Friesland in de Duitse deelstaat Sleeswijk-Holstein.

Locatie en bereikbaarheid Sylt is het grootste Noord-Friese Waddeneiland. Het ligt in het noorden van de Waddenzee, vlak bij de Deense grens. Het eiland is via de 11,2 km lange Hindenburgdamm sinds 1927 met de vaste wal verbonden en is dus eigenlijk geen eiland meer. Over de dam ligt geen weg maar alleen een spoorweg. Auto’s kunnen op de trein meerijden. Vanaf luchthaven Sylt zijn chartervluchten van en naar het vaste land, Italië, Oostenrijk, het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland. Tevens kan men met de Sylt express (veerboot) vanaf het Deense eiland Rømø in ongeveer 40 minuten naar Sylt reizen.

Bevolkingsontwikkeling Er zijn alleen bevolkingsgegevens bekend voor de gemeente Sylt. In de periode 1995-2001 nam de bevolking in de gemeente Sylt af met 529 personen. In de jaren daarna nam de bevolking weer licht toe tot 2005. Daarna zette er weer een kleine daling in tot 15.169 personen in 2010. Uit diverse bronnen blijkt dat de bevolking op het gehele eiland is afgenomen in de afgelopen decennia. Naar verwachting zal de bevolking in de komende decennia nog aanzienlijk verder dalen.

Bevolkingsontwikkeling gemeente Sylt, 1995 - 2010

Aantal inwoners 1995 2001 2005 2010 Sylt (gemeente) 15.504 14.975 15.365 15.169 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw De gemeente Sylt bestaat pas sinds 2009, hierdoor is het niet mogelijk bevolkingsstatistieken van voor deze periode te verkrijgen. Er is daarom een overzicht gegeven voor 1 januari 2010 en 2012. In deze periode is het aantal jongeren tot 25 jaar afgenomen. Ook in de leeftijdsgroep 25-44 jaar is de bevolking teruggelopen. In twee jaar is er een afname van 327 inwoners in deze leeftijdsgroep. De bevolking op Sylt is in deze periode iets verouderd. Het aandeel 45-65-jarigen neemt toe (+243), evenals het aantal 65-plussers (+75).

Bevolkingsopbouw Sylt, 2010 en 2012 2010 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 1.645 10,8 1.532 10,1 15-24 jaar 1.472 9,6 1.442 9,5 25-44 jaar 4.246 27,8 3.919 25,9 45-64 jaar 4.155 27,2 4.398 29,1 65+ 3.759 24,6 3.834 25,3 Totaal 15.277 100,0 15.125 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Sylt is een trendy toeristeneiland. Een groot deel van het eiland is echter een beschermd natuurgebied. Daar zijn stukken wad, zandbanken, duinen, kwelders, heidevelden, bos en een eendenkooi bij. Ook staat het eiland bekend om zijn kliffen. Er is een 40 km lang wit zandstrand. Het dorp Kampen is een bekend kunstenaarsdorp, waar beroemde schilders, schrijvers en bekende Duitsers graag verblijven.

Economische activiteiten Sylt ontvangt ongeveer 600.000 bezoekers per jaar. Het eiland heeft ongeveer 50.000 bedden, zeven campings en 230 horecagelegenheden. Het eiland spant de kroon waar het gaat om economische ontwikkelingen, wat vooral blijkt uit het winkelbestand dat in een middelgrote stad niet zou misstaan. De landbouw is beperkt tot het oostelijke deel en speelt slechts een bescheiden rol in de economie.

Werkgelegenheid Vanwege het ontbreken van de mogelijkheid om een betaalbare woning te vinden op het eiland, zijn er ook steeds meer banen die niet ingevuld worden. In 2011 waren er ongeveer 350 vacante banen, in 2012 is dit toegenomen tot 500. Elke dag forenzen er ongeveer 4.000 tot 5.000 mensen van het vasteland naar Sylt om hier te werken.

Afbeelding 16: Winkelen op Sylt

Wonen Gegevens m.b.t. wonen zijn bekend voor de gemeente Sylt en de dorpen Hörnum, Kampen, Wenningstedt-Braderup. In totaal staan hier 7.012 woningen. Sylt is aan de ene kant één van de meest dure en exclusieve vakantieoorden in Duitsland en door de financiële crisis nu ook zeer bekend door de investeringen die gedaan worden in onroerend goed op het eiland. De prijzen zijn daardoor meer dan 30% gestegen in de afgelopen twee jaar. Anderzijds, is er volgens contactpersonen op Sylt, een tekort aan ongeveer 3.000 woningen voor permanente bewoning, voor de ca. 16.000 bewoners op het eiland. Dit tekort aan flats voor inwoners is erg groot, ook in vergelijking met andere gebieden met veel woningnood in Duitsland. Op Sylt dreigt een aanzienlijke afname van de bevolking in de komende drie decennia. Volgens een voorlopig rapport van het tijdschrift "Der Spiegel", verwacht de gemeente in de volgende generatie bijna een halvering van de bevolking. Redenen voor het krimpen van de bevolking is vooral de omzetting van permanent bewoonde huizen in luxe recreatiewoningen die niet permanent in gebruik zijn. Negen van de tien huizenkopers komen niet van het eiland zelf, maar van het vasteland.

Onderwijs Op Sylt staan zes basisscholen (vijf staatsscholen en één privéschool van de Deense minderheid). Er zijn echter vier scholen gesloten in de afgelopen vijf jaar. Ook is er een middelbare school met een gymnasium.

Zorg Op Sylt zijn goede voorzieningen aanwezig voor ouderenzorg. Enkele afdelingen van het ziekenhuis zijn echter recent gesloten vanwege de afnemende bevolking op het eiland.

Föhr

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: ca. 8.600. Oppervlakte: 82km². Aantal dorpen: het stadje Wyk is de grootste plaats op het eiland. Daarnaast zijn er 12 kleinere dorpen. Bestuurlijke indeling: bestuurlijk is het eiland onderverdeeld in het Amt Föhr, dat uit elf gemeenten bestaat en de stad Wyk. Beide maken deel uit van het Landkreis Noord-Friesland.

Locatie en bereikbaarheid Föhr ligt ten zuiden van Sylt. Föhr is het tweede Duitse Waddeneiland qua omvang en het grootste zonder vaste verbinding met het vasteland. Vanuit Wyk worden veerdiensten onderhouden op Dagebüll (45 minuten vaartijd) op het vasteland en over het Amrumer Tief, op het westelijke buureiland Amrum. Een enkele reis kost € 8,20 en een retour € 13,30. Afvaarten gaan de hele dag door en de eerste boot gaat om 5 uur ’s ochtend. Bij Wyk bevindt zich een klein vliegveld waar in juli en augustus ook vliegtuigen vanaf Sylt landen. Auto’s zijn toegestaan.

Bevolkingsontwikkeling Door de bestuurlijke indeling van het eiland in elf gemeenten, is het lastig om bevolkingsdata te vinden. Daarom wordt alleen de ontwikkeling van de bevolking in grootste plaats op het eiland (Wyk) weergegeven. In de periode 1995-2010 is de bevolking elke vijf jaar gedaald. In totaal is er een afname van 177 personen in deze periode.

Bevolkingsontwikkeling Wyk, 1995-2010

Aantal inwoners 1995 2001 2005 2010 Wyk auf Föhr 4.598 4.441 4.437 4.421 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw Wyk maakt een verandering in de samenstelling van de bevolking door. Het aantal jongeren tot 15 jaar is afgenomen (-56). Er is een lichte stijging in het aantal 15-24-jarigen (+20). De grootste afname betreft de leeftijdsgroep 25-44 jaar. Hier is een daling van 163 inwoners in de periode 2009- 2012. Het aantal 45-65-jarigen neemt het meest toe (+167). Ook het aantal 65-plussers stijgt licht (+30).

Bevolkingsopbouw Wyk, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 544 12,3 488 11,1 15-24 jaar 398 9,0 418 9,5 25-44 jaar 1.083 24,5 920 20,8 45-64 jaar 1.263 28,6 1.430 32,4 65+ 1.127 25,5 1.157 26,2 Totaal 4.415 100,0 4.413 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Föhr beschikt over uitgestrekte zandstranden. Het eiland heeft echter nauwelijks duinen, achter het strand liggen uitgestrekte akkervelden. Het wordt ook wel het ‘groene eiland’ genoemd. Er zijn veel Deense invloeden aanwezig, wat o.a. terug te zien is in de Hans & Grietje huisjes die op het eiland staan. Het dorp Nieblum staat bekend als het mooiste dorp van Duitsland. Het eiland heeft in het verleden een traditie van walvisvaart gekend.

Afbeelding 17: Traditionele deuren in Wyk of Föhr

Economische activiteiten De economie op Föhr is voornamelijk afhankelijk van het toerisme. In de grootste toeristische plaatsen op het eiland Nieblum, Utersum en Wyk (allen met ‘Noordseebad’) is een capaciteit van 6.000 bedden. Er vinden jaarlijks bijna 740.000 overnachtingen plaats. Deze plaatsen trekken in 2011 meer dan 135.000 bezoekers. Landbouw speelt ook nog een belangrijke rol. Op het eiland zijn ca. 11.000 runderen.

Wonen In Wyk staan 1.526 woningen.

Onderwijs Geen informatie bekend.

Zorg Geen informatie bekend.

Amrum

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 2.283. Oppervlakte: 20,4 km². Aantal dorpen: Amrum heeft 5 dorpen. Wittdün auf Amrum, Nebel, Norddorf auf Amrum, Süddorf en Steenodde. Bestuurlijke indeling: het eiland valt bestuurlijk onder het Landkreis Noord-Friesland in Schleswig- Holstein. Wittdün auf Amrum, Nebel en Norddorf auf Amrum zijn drie aparte gemeenten.

Locatie en bereikbaarheid Amrum ligt ten zuiden van het eiland Sylt en westelijk van Föhr. Amrum ligt van de Noord-Friese Waddeneilanden het verst verwijderd van de kust. De vaartijd vanaf Dagebüll 1 uur en 30 minuten. Boten gaan zes keer per dag. De eerste boot vanaf het eiland gaat om 6 uur ’s ochtends. Een kaartje kost € 12 voor een enkele reis en € 19 voor een retour. Auto’s zijn toegestaan op het eiland. Ook Amrum is per vliegtuig vanaf Sylt te bereiken.

Bevolkingsontwikkeling Vanaf 1995 is er een daling in de bevolking op Amrum. In 1995 woonden er 2.415 personen op Amrum. In 2010 zijn dit er 2.270. Een afname van 145 inwoners.

Bevolkingsontwikkeling op Amrum, 1995-2010

Aantal inwoners 1995 2001 2005 2010 Norddorf auf Amrum 624 640 638 625 Wittdün auf Amrum 722 716 665 714 Nebel 1.069 1.031 953 931 Totaal 2.415 2.387 2.256 2.270 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw De bevolkingsopbouw op Amrum is in de afgelopen jaren enigszins veranderd. Vooral het aantal inwoners in de leeftijdsgroep 45-65 jaar is toegenomen (+59). Het aantal 65+ers daalt licht (-23). De overige leeftijdsgroepen blijven in de periode 2009-2012 vrijwel gelijk.

Bevolkingsopbouw Amrum, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 309 13,5 298 13,1 15-24 jaar 205 9,0 192 8,4 25-44 jaar 656 28,8 646 28,3 45-64 jaar 608 26,7 667 29,2 65+ 503 22,1 480 21,0 Totaal 2.281 100,0 2.283 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Amrum wordt gekenmerkt door hoge duinen. Sommige duinen zijn tot 32 meter hoog. Ook heeft het eiland de hoogste vuurtoren aan de Noordzeekust, welke in 1875 gebouwd is. Norddorf auf Amrum is een modern kuur- en vakantieoord met een bijzondere sfeer. Rietgedekte boerderijtjes, historisch dorpscentra. De typisch Noord Friese alcoholische lekkernij Pharisäer wordt op het eiland gebrouwen.

Economische activiteiten Hoofdbron van inkomsten is het toerisme. In totaal zijn er in de drie gemeenten Wittdün, Nebel en Norddorf ongeveer 6.000 bedden. In 2011 heeft het eiland 83.500 bezoekers en vinden er bijna 740.000 overnachtingen plaats.

Wonen In de drie gemeenten Wittdün auf Amrum, Nebel en Norddorf auf Amrum staan gezamenlijk 866 woningen. Meer dan de helft van alle woningen op het eiland staat in Nebel (441).

Onderwijs Geen informatie bekend.

Zorg Geen informatie bekend.

Pellworm

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 1.041. Oppervlakte: met 37,44 km² het op twee na grootste van de Noord-Friese Waddeneilanden. Aantal dorpen: Pellworm heeft 14 woonkernen. Tammensiel is de hoofdkern.

Bestuurlijke indeling: het eiland bestaat uit één gemeente, die behoort tot het Amt Pellworm (dat ook enkele omringende eilanden omvat, namelijk de Halligen Südfall en Süderoog) en het Landkreis Noord-Friesland.

Locatie en bereikbaarheid Pellworm heeft via buureiland Nordstrand in 35 minuten vaartijd een veerverbinding met het vasteland. Dit veer is onafhankelijk van het getij en heeft dus een vaste dienstregeling. Boten gaan vijf à zes keer per dag. De eerste boot vanaf het eiland vertrekt om 05.45. Een enkele reis kost € 6,60, een retour € 11. Auto's zijn toegestaan op Pellworm.

Bevolkingsontwikkeling Op Pellworm is in de periode 1995-2010 een kleine afname van de bevolking (-85). Tussen 2001 en 2005 neemt de bevolking nog licht toe, maar na 2005 is de bevolking weer afgenomen.

Bevolkingsontwikkeling Pellworm, 1995-2010

Aantal inwoners 1995 2001 2005 2010

Pellworm 1.165 1.130 1.140 1.080 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw De bevolkingsopbouw op Pellworm is redelijk stabiel. De grootste afname is te zien in het aantal 0- 14-jarigen (-22). De grootste toename is in het aantal 45-64-jarigen (+18). Het aantal 65-plussers neemt af in de periode 2009-2012 (-21).

Bevolkingsopbouw Pellworm, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 157 14,4 135 13,0 15-24 jaar 130 11,9 119 11,4 25-44 jaar 172 15,8 160 15,4 45-64 jaar 287 26,4 305 29,3 65+ 343 31,5 322 30,9 Totaal 1.089 100,0 1.041 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Specifieke kenmerken van het eiland Pellworm is een groen eiland (net als Spiekeroog en Föhr), met veel groene akkers. Het eiland beschikt niet over een zandstrand, maar is onderverdeeld in oude polders, kogen genaamd. Op het eiland vinden jaarlijks de Pellwormer orgelweken plaats.

Economische activiteiten Landbouw is de belangrijkste bron van inkomsten. Ondanks dat het eiland geen strand heeft, trekt het wel toeristen. In 2011 werd het eiland door 9.371 mensen bezocht. Pellworm had 833 bedden in 2011. Er vonden in totaal 78.132 overnachtingen plaats.

Afbeelding 18: Landbouw rond de vuurtoren van Pellworm

Wonen Op Pellworm staan 578 woningen.

Onderwijs Geen informatie bekend.

Zorg Geen informatie bekend.

Nordstrand

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 2.218. Oppervlakte: 46,6 km². Aantal dorpen: Nordstrand heeft twee gemeenten, Nordstrand en het kleinere Elisabeth-Sophien- Koog, welke onder het amt Nordsee-Treene vallen. Tot de gemeente Nordstrand behoort ook het eilandje Nordstrandischmoor, één van de Halligen (eilandengroep). Bestuurlijke indeling: Nordstrand valt bestuurlijk onder het Landkreis Nordfriesland in Schleswig- Holstein.

Locatie en bereikbaarheid Nordstrand ligt in de Noordfriese Waddenzee tussen het eiland Pellworm in het westen en het schiereiland Eiderstedt in het zuiden. Nordstrand kreeg in 1936 door middel van een dam een verbinding met het vasteland, terwijl de polder Beltringharder Koog sinds 1987 een tweede vaste verbinding vormt. Het is mogelijk met de auto naar Nordstrand te rijden.

Specifieke kenmerken van het eiland Nordstrand is een poldereiland. Op Nordstrand liggen weilanden, moerasgebieden en een paar kleine bossen en eendenkooien. Duinen en stranden zijn er niet. Rondom het schiereiland liggen achter de dijken kwelders en wadden. Na nieuwe inpolderingen gingen mensen op de oude dijken wonen. Dat is nu aan de dorpen goed te zien. Ook hier wordt de typisch Noord Friese alcoholische lekkernij Pharisäer gedronken en het drankje vindt hier zijn oorsprong.

Bevolkingsontwikkeling In december 1995 wonen er 2.366 mensen op het eiland. Dit is gedaald tot 2.218 in 2010. Er is een bevolkingsafname van 148 personen in de periode 1995-2010. Tussen 2001 en 2005 blijft de bevolking echter vrijwel gelijk.

Bevolkingsontwikkeling Nordstrand, 1995-2010

Aantal inwoners 1995 2001 2005 2010 Nordstrand 2.366 2.256 2.258 2.218 Bron: citypopulation.de

Bevolkingsopbouw Op Nordstrand is het aantal jongeren tot 25 jaar afgenomen. Het aantal 0-14-jarigen daalde met 38 en het aantal 15-24-jarigen is met 47 gedaald. Ook is er een afname in het aantal 25-44-jarigen (-24). Het aantal 45-64-jarigen is licht gestegen (+18). De grootste toename zit in het aantal 65- plussers (+24).

Bevolkingsopbouw Nordstrand, 2009 en 2012 2009 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 306 13,5 268 12,2 15-24 jaar 265 11,7 218 9,9 25-44 jaar 418 18,4 384 17,5 45-64 jaar 647 28,5 665 30,3 65+ 637 28,0 661 30,1 Totaal 2.273 100,0 2.196 100,0 Bron: Regionaldatenbank Deutschland

Economische activiteiten De belangrijkste bronnen van inkomsten zijn de landbouw en het toerisme. Nordstrand heeft een capaciteit van 721 bedden. In 2011 bezoeken 10.744 mensen het eiland en vinden er 307.894 overnachtingen plaats.

Afbeelding 19: Toerisme op Nordstrand

Wonen Op Nordstrand staan 1.137 woningen.

Onderwijs Geen informatie bekend.

Zorg Geen informatie bekend.

Deense Waddeneilanden

Aan de westkust van Denemarken liggen een aantal Waddeneilanden. Fanø en Rømø zijn de Deense Waddeneilanden met meer dan 500 inwoners.

Afbeelding 20: De Deense Waddeneilanden

Fanø

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 3.251 op 1 januari 2012. Oppervlakte: 55.8 km²; 16 km lang en 5 km breed. Aantal dorpen: de hoofdplaats is Nordby met 2.638 inwoners. Andere plaatsen zijn Sønderho (283 inwoners), Fanø Vesterhavsbad en Rindby. Bestuurlijke indeling: het Waddeneiland Fanø is een zelfstandige gemeente in de Deense regio Zuid- Denemarken (Syddanmark). Fanø werd bij de herindeling van 2007 niet samengevoegd maar bleef een zelfstandige gemeente.

Locatie en bereikbaarheid Fanø ligt vlak voor de kust van Esbjerg, de vijfde stad van Denemarken met 71.500 inwoners. Vanuit Esbjerg is het eiland in 12 minuten per veerboot te bereiken. De veerboot meert aan in Nordby.

Bevolkingsontwikkeling In 2012 telt Fanø 3.251 inwoners. In 2000 was het inwonertal met 3.214 ongeveer gelijk met 2012. In de tussenliggende periode is de bevolking echter gedaald. In 2006 woonden er nog 3.143 eilanders, ruim zeventig minder dan in 2000. Vanaf 2007 is het aantal inwoners jaarlijks iets toegenomen. De meeste inwoners wonen in Nordby, de grootste plaats van Fanø. Vooral in deze plaats is het aantal inwoners in de afgelopen jaren toegenomen.

Bevolkingsontwikkeling Fanø, 2000-2012 3260 3240 3220 3200 3180 3160 3140 3120 3100 3080 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bron: Statbank Denmark

Bevolkingsopbouw In de afgelopen jaren is de samenstelling van de bevolking op Fanø enigszins veranderd. De vergrijzing is toegenomen. Het aandeel 65-plussers is gestegen van 20% van de totale bevolking in 2008 tot 25% in 2012. In absolute aantallen is er een toename van bijna 200 65-plussers in de periode 2000-2012. Het aantal jongeren tot 25 jaar is in deze periode vrijwel gelijk gebleven. Vooral het aantal 50-65-jarigen is gedaald.

Bevolkingsopbouw Fanø, 2008 en 2012

2008 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 508 15,9 491 15,1 15-24 jaar 265 8,3 265 8,2 25-49 jaar 816 25,6 781 24,0 50-65 jaar 961 30,1 891 27,4 65+ 642 20,1 823 25,3 Totaal 3.192 100,0 3251 100,0 Bron: Statbank Denmark (2012)

Prognose bevolking De bevolking op Fanø zal volgens de bevolkingsprognoses van de Statbank Denmark de komende jaren iets toenemen. Opvallend is de toename van het aantal 65-plussers. Het aantal inwoners in deze leeftijdscategorie zal naar verwachting bijna verdubbelen: van ruim 800 in 2012 tot bijna 1.500 in 2040.

Prognoses bevolking Fanø, 2015- 2040 2015 2020 2030 2040 0-14 jaar 490 481 488 527 15-24 jaar 205 199 189 196 25-49 jaar 755 704 695 737 50-65 jaar 848 803 739 628 65+ 961 1286 1.379 1.481 Totaal 3.259 3.341 3.490 3.569 Bron: Statbank Denmark

Specifieke kenmerken van het eiland Het landschap van Fanø wordt gekenmerkt door uitgestrekte duinen en brede witte zandstranden aan de Noordzeekust. Het is mogelijk met een auto het strand op te rijden. Het landschap wordt gedomineerd door de vele recreatiewoningen. In de aan zee gelegen dorpen Nordby en Sønderho is de maritieme geschiedenis nog te zien in de vele vissershuisjes en kapiteinsvilla’s. Jaarlijks trekt het Dragon Festival in juni duizenden paragliders en bezoekers uit de hele wereld naar Fanø.

Afbeelding 21: Recreatiewoningen op Fanø

Economische activiteiten In het verleden is het eiland tot bloei gekomen door handel, visserij, scheepsbouw en scheepvaart. Vandaag de dag is het toerisme de belangrijkste economische activiteit. Deze sector biedt de meeste werkgelegenheid. Sinds 2006 is de totale werkgelegenheid op Fanø met honderd banen afgenomen. Vooral in de industrie, bouw en handel, transport en horeca is de werkgelegenheid gedaald. In de dienstensector is de werkgelegenheid nog iets toegenomen. De landbouw is een vrij stabiele sector op Fanø. Er zijn drie fulltime landbouwbedrijven (in Grønningen en "Halen"), een aantal parttime landbouwbedrijven en een paar schapenhouders.

Werkgelegenheid per sector Fanø 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Landbouw, bosbouw en visserij 16 14 16 16 14 14 Industrie 56 41 58 50 42 37 Bouwnijverheid 117 113 116 104 106 96 Handel, transport, horeca 472 411 417 328 348 351 Telecommunicatie, financiën en 28 32 33 29 27 35 verzekeringen, Overheid, onderwijs, gezondheidszorg, 463 470 471 481 472 491 diensten Overig 11 17 19 15 13 21 Totaal 1.163 1.098 1.130 1.023 1.022 1.045 Bron: Statbank Denmark

Toerisme Toerisme domineert vandaag de dag het eiland. Rond 1850 is het toerisme op Fanø op gang gekomen. Aan het begin van de 20e eeuw is het eerste hotel in Fanø Vesterhavsbad gebouwd. Vooral in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw is het toerisme erg toegenomen. Er zijn in deze tijd veel recreatiewoningen gebouwd. In totaal zijn er op Fanø ongeveer 2.800 recreatiewoningen, geconcentreerd in twee gebieden: "Fanø Bad-Rindby Strand" en "Sønderho". Bovendien zijn er zeven campings en zeven hotels/appartementencomplexen. Er zijn ongeveer 1,1 miljoen overnachtingen per jaar en 1 miljoen dagtoeristen.

Wonen Op Fanø heeft woningbouw voornamelijk plaatsgevonden rondom Nordby. Er zijn plannen om Nordby uit te breiden richting het noorden. Het plaatsje Sønderho wordt gekenmerkt door een labyrintische structuur en vele goed bewaard gebleven huizen in de “Sønderho stijl”. De huizen in deze traditionele stijl zijn met riet gedekt en binnenshuis versierd met uit Nederland geïmporteerde tegels. Dit toont de nauwe band en handel in het Waddengebied in het verleden. De gemeente hanteert bij de bouw van nieuwe recreatiewoningen richtlijnen om er voor te zorgen dat de nieuwe woningen zoveel mogelijk in de oorspronkelijke bouwstijl passen. Voor bewoners zijn er voldoende huizen beschikbaar. De prijs van woningen op Fanø is iets hoger dan in andere gemeenten in Zuid-Denemarken, maar het verschil is niet groot. Door de crisis is ook op Fanø de verkoop van huizen gedaald. Huizen die niet verkocht worden, worden dikwijls verhuurd. Gevolg is echter dat dit, volgens de gemeente, meer bewoners trekt met sociale problemen. Vanwege de korte afstand en reisduur tot Esbjerg is het mogelijk te wonen op Fanø en te werken op de vaste wal. In Esbjerg is veel werkgelegenheid en de werkgelegenheid is de afgelopen jaren ook toegenomen. De nieuwkomers die zich in de afgelopen jaren op Fanø hebben gevestigd hebben - volgens de gemeente – doorgaans al een band met het eiland. Hun familie woont er, ze zijn er opgegroeid, ze hebben hier een recreatiewoning of komen al jarenlang voor vakantie op het eiland.

Onderwijs Jongeren kunnen op Fanø tot hun zestiende jaar onderwijs volgen (Folkeskole; 6-16 jaar). Voor vervolgonderwijs moeten de scholieren naar Esbjerg. Het wordt op het eiland als een groot voordeel gezien dat de jongeren dichtbij huis naar school kunnen gaan. In andere plattelandsgebieden van Denemarken moeten kinderen vaak lang met de bus reizen om naar school te gaan. Door de aanwezigheid van scholen op het eiland is het eiland ook aantrekkelijk voor gezinnen met kinderen.

Zorg Gezondheidshuis waar veel gezondheidsvoorzieningen zijn geconcentreerd: huisarts, fysiotherapie, tandarts, etc. Op het eiland kan thuiszorg geboden worden. Verder zijn er preventieve huisbezoeken voor 75- plussers. Ouderen worden thuis bezocht en er wordt geïnventariseerd in hoeverre zij zich nog zelfstandig kunnen redden. Zo nodig wordt hulp ingeschakeld. Op Fanø zijn er 36 zorgwoningen, verdeeld in vier wooncomplexen. Hier is ook een verpleeghuisfunctie.

Rømø

Contextuele kenmerken Aantal inwoners: 647 op 1 januari 2012. Oppervlakte: 130 km², het eiland is 15 km lang en 8 km breed. Aantal dorpen: Havneby is het grootste dorp. Het eiland beschikt verder over een kleine badplaats, Lakolk. Bestuurlijke indeling: Rømø hoort bestuurlijk bij de gemeente Tønder.

Locatie en bereikbaarheid Rømø ligt dicht voor de Deense kust, niet ver van de Duitse grens. Een 9 km lange dam verbindt het eiland met het vasteland. Het eiland is ook per veerboot te bereiken. Er is echter geen verbinding vanaf de Deense kust maar wel met het Duitse Waddeneiland Sylt. De veerboot meert op Rømø aan in de plaats Havneby.

Bevolkingsontwikkeling Rømø, 2000-2012 in 2012 telt Rømø 647 inwoners, in 2000 waren dit nog 771. In vergelijking met 2000 zijn er ruim 120 minder inwoners, een daling van 16%.

Bevolkingsontwikkeling Rømø, 2000-2012 1000

800

600

400

200

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bron: Statbank Denmark (2012)

Bevolkingsopbouw In de afgelopen jaren is de samenstelling van de bevolking op Rømø enigszins veranderd. Het aandeel 24-49-jarigen is afgenomen (van 27 van de totale bevolking in 2008 naar 20% in 2012) en het aandeel 65-plussers is toegenomen (van 23% van de totale bevolking in 2008 tot 28% in 2012). Het aantal jongeren tot 25 jaar is in deze periode vrijwel gelijk gebleven.

Bevolkingsopbouw Rømø, 2008 en 2012 2008 2012 Aantal % Aantal % 0-14 jaar 74 10,7 77 11,9 15-24 jaar 52 7,6 54 8,4 25-49 jaar 187 27,1 129 19,9 50-65 jaar 216 31,4 206 31,8 65+ 160 23,2 181 28,0 Totaal 689 100,0 647 100,0 Bron: Statbank Denmark (2012)

Specifieke kenmerken van het eiland Rømø is niet meer een echt eiland. Sinds 1949 is het eiland door een 9 kilometer lange dam verbonden met het vasteland van Jutland. Door de dam is het eilandkarakter onmiskenbaar aangetast, maar het toerisme is erdoor gegroeid.

Het eiland heeft één van de breedste stranden van Europa. Het strand aan de Noordzeekust is één tot drie kilometer breed en is daarom populair voor allerlei strandsporten zoals strandzeilen en kite bugging. Ook is het eiland populair voor kitesurfen en windsurfen. Het is mogelijk met een auto het strand op te rijden. Rømø ligt vlakbij Duitsland. Van 1864 tot 1920 hoorde het eiland bij Duitsland en was het deel van Sleeswijk-Holstein. Vandaag de dag bezoeken nog steeds veel Duitse toeristen het eiland.

Afbeelding 22 Dam die Rømø verbindt met het vasteland van Jutland

Economische activiteiten Lange tijd vormde de visserij de belangrijkste bron van inkomsten van Rømø. In de 17e en 18e eeuw heeft de walvisvangst grote rijkdom op het eiland gebracht. Later werd handel steeds belangrijker. Het eiland leeft tegenwoordig vooral van toerisme. De haven van Havneby heeft nog steeds een belangrijke economische rol, vooral op het gebied van visserij. Havneby is de grootste Deense overslaghaven voor garnalen. Ook Duitse en Nederlandse garnalen worden hier aangevoerd.

Afbeelding 23 Vissersboten in de haven van Havneby op Rømø

Recent is Rømø een belangrijk centrum geworden voor een Duits offshore windenergiepark in het Deense en Duitse deel van de Noordzee. De haven is uitgebreid en geschikt gemaakt voor het ontvangen van grotere en nieuwere schepen in verband met de plaatsing en het onderhoud van grote windturbines voor de kust. Ook worden er kantoren van het windenergiepark gevestigd. Het huidige ontwikkelingsplan voor de haven richt zich vooral op het verder ontwikkelen van de offshore windindustrie. Het plan voorziet in een uitbreiding van de haven met een kade van 600 meter en ongeveer 2,5 ha. nieuw havengebied. Naar verwachting kan dit tientallen nieuwe banen opleveren. Op Rømø is tevens enige landbouw aanwezig. Behalve grasland is er ook akkerbouw. Het aantal fulltime landbouwbedrijven is door de jaren constant gebleven, zeven bedrijven in totaal.

Toerisme Rømø heeft ongeveer 1,3 miljoen overnachtingen per jaar. Er zijn veel vakantiecomplexen op het eiland: ongeveer 1.500 recreatiewoningen en 550 appartementen, veel hiervan zijn recentelijk opgeleverd. Ook heeft het eiland drie campings, een groot hotel en een aantal vakantie-en recreatieve voorzieningen (golfbaan, pretpark, enz). Ook zijn er op het eiland enkele monumenten en musea te vinden. Het eiland is met de auto gemakkelijk te bereiken via een weg over de dam. Daarom komen er veel dagjesmensen naar het eiland. Jaarlijks bezoeken ongeveer één miljoen toeristen het eiland als dagtoerist. Het eiland beschikt over een kleine badplaats, Lakolk.

Wonen Rømø heeft weinig vaste bewoners, maar toch wordt er veel gebouwd. De nieuwbouw betreft vooral vakantiecomplexen. De woningbouwarchitectuur is erg gevarieerd, van modernistisch tot traditioneel.

Onderwijs Geen informatie bekend.

Zorg Geen informatie bekend.

Bijlage 2: Overzicht Bevolking Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden

Eiland Aantal Opper- Aantal dorpen Bestuurlijke Bereikbaarheid Bevolkings- Aandeel jongeren10 Aandeel ouderen3 inwoners vlakte indeling8 ontwikkeling9 % 0-24 jaar van % 65-plus van (1 jan Aantal inwoners totale bevolking totale bevolking 2012) 2000-2012 Nederlandse eilanden Texel 13.668 170 km² 10 dorpen en een Gemeente Vanaf Den Helder 20 2000: 13.425 2000: 29,2% 2012: 2000: 14,5% 2012: aantal Texel min. vaartijd 2012: 13.668 26,2% 19,3% buurtschappen Lichte toename Afname Sterke toename Vlieland 1.105 40 km² 1 dorp, Oost- Gemeente Vanaf Harlingen 1 2000: 1.200 2000: 31,4% 2012: 2000: 11,5% 2012: Vlieland Vlieland uur en 45 min, 2012: 1.105 26,2% 17,8% snelboot 45 min. Afname Sterke afname Sterkte toename Terschelling 4.748 88 km² 6 dorpen, West- Gemeente Vanaf Harlingen 2 2000: 4.723 2000: 30,9% 2012: 2000: 14,2% 2012: Terschelling, Terschelling uur, met de 2012: 4.748 28,1% 19,2% Midsland, Hoorn, snelboot 45 min. Stabiel Lichte afname Sterke toename Formerum, Lies en Oosterend Ameland 3.526 60 km² 4 dorpen, Nes, Gemeente Vaartijd vanaf 2000: 3.488 2000: 32,0% 2012: 2000: 13,7% 2012: Buren, Ballum, Ameland Holwerd 45 min. 2012: 3.526 27,4% 18,7% Hollum Lichte toename Afname Sterke toename Schier- 932 64 km² 1 dorp, Gemeente Vanaf Lauwersoog 2000: 1.000 2000: 27,0% 2012: 2009: 18,1% 2012: monnikoog Schiermonnikoog Schier- 45 min. Vaartijd. 2012: 932 23,2% 24,8% monnikoog Afname Afname Sterke toename Oost-Friese eilanden Borkum 5.133 30,7 km² 1 plaats, Borkum- Stad Borkum, Vanuit de Eems- 2001:5.587 2009: 22,8% 2012: 2009: 21,7% 2012: stad Landkreis Leer haven 50 min. 2011:5.133 22,1% 22,7% vaartijd. Vanuit Sterke afname Lichte afname Lichte toename Emden 2,5 uur. Juist 1.772 16,4 km² 2 dorpen: Juist en Gemeente Vanuit Norddeich 90 2001: 1.852 2009: 20,8% 2012: 2009: 18,9% 2012: Loog Juist, min. Afhankelijk 2011: 1.772 20,7% 18,6% Landkreis van het getij Afname Stabiel Stabiel Aurich

8 Bestuurlijke indeling Duitse eilanden: Gemeente, Amt (verzameling gemeenten), Landkreis (gemeenteverbond, één bestuurlijk niveau boven de gemeente). 9 Data bevolkingsontwikkeling: In Nederland en Denemarken periode 2000-2012, in Duitsland gekeken naar periode 2001-2011 (Bronnen: CBS, Regionaldatenbank Deutschland, Statbank Denmark) 10 Aandeel jongeren/ouderen: In Nederland periode 2000-2012 (Bron: CBS), in Denemarken en Duitsland betreffen de cijfers het jaar 2008/2009-2012 (Bronnen: Regionaldatenbank Deutschland, Statbank Denmark)

Eiland Aantal Opper- Aantal dorpen Bestuurlijke Bereikbaarheid Bevolkings- Aandeel jongeren Aandeel ouderen inwoners vlakte indeling ontwikkeling % 0-24 jaar van % 65-plus van (1 jan Aantal inwoners totale bevolking totale bevolking 2012) 2001-2011 Norderney 5.776 25 km² Dorp Nordhelm Gemeente Per veerboot in 55 2001: 6.054 2009: 21,9% 2012: 2009: 23,3% 2012: Norderney, min. vanuit 2011: 5.776 21,1% 23,5% Landkreis Norddeich Afname Lichte afname Stabiel Aurich Langeoog 1.968 19,6 km² 1 dorp, Langeoog Landkreis Per veerboot in 1 2001: 2.002 2009: 19,3% 2012: 2009: 18,6% 2012: Wittmund uur vanuit 2011: 1.968 19,7% 19,3% Bensersiel Lichte afname Stabiel Lichte toename Spiekeroog 781 18,25 1 dorp, Landkreis Vaartijd 45 min. 2001: 754 2009: 19,8% 2012: 2009: 19,7% 2012: km² Spiekeroog Wittmund vanuit 2011: 781 18,7% 19,2% Neuharlingersiel Lichte toename Afname Stabiel Wangerooge 868 5 km² 1 dorp, Landkreis Veerboot vanuit 2001: 1.163 2009: 26,1% 2012: 2000: 27,1% 2012: Wangerooge Friesland Harlesiel in 1 uur en 2011: 868 22,9% 31,0% 20 min. Sterke afname Sterke afname Sterke toename Noord-Friese eilanden Sylt 21.000 99 km² 8 dorpen en Gemeente Via de Gemeente Sylt 2009: 20,4% 2012: 2009: 24,6% 2012: (totaal enkele Sylt, Amt Hindenburgdamm 2001: 15.504 19,6% 25,3% aantal buurtschappen. Landschaft met de vaste wal 2011: 15.169 Lichte afname Lichte toename inwoners) Westerland is de Sylt verbonden. Veel Afname grootste plaats. chartervluchten. Föhr 8.600 82 km² 13 dorpen, Wyk is Amt Föhr (11 Veerdiensten vanaf Wyk auf Föhr 2009: 21,3% 2012: 2009: 25,5% 2012: de grootste plaats gemeenten) Dagebüll (45 min. 2001: 4.441 20,6% 26,2% Landkreis vaartijd) 2011: 4.421 Lichte afname Lichte toename Noord- Lichte afname Friesland Amrum 2.283 20,4 km² 5 dorpen, 3 Landkreis Vaartijd vanaf 2001: 2.387 2009: 22,5% 2012: 2009: 22,1% 2012: gemeenten Noord- Dagebüll 1 uur en 30 2011: 2.270 21,5% 21,0% Friesland min. Afname Afname Afname Pellworm 1.041 37,4 km² Ingedeeld in Amt Pellworm Via buureiland 2001: 1.130 2009: 26,3% 2012: 2009: 31,5% 2012: polders, 14 Landkreis Nordstrand veer- 2011: 1.080 24,4% 30,9% woonkernen Noord- verbinding met Afname Afname Lichte afname Friesland. vasteland (35 min.) Nordstrand 2.218 46,6 km² Gemeenten Amt Nordsee- Nordstrand heeft 2001: 2.256 2009: 25,2% 2012: 2009: 28,0% 2012: Nordstrand en het Treene. Land- d.m.v. een dam een 2011: 2.218 22,1% 30,1% Elisabeth- kreis Noord- verbinding met het Afname Sterke afname Toename Sophien-Koog Friesland vasteland

Bijlage 3: Overzicht economie, wonen, onderwijs, zorg

Eiland Belangrijkste Werk- Aantal bezoekers Wonen Onderwijs Zorgvoorzieningen economische gelegenheid11 en over- activiteit(en) nachtingen12 Nederlandse eilanden Texel Toerisme en 7.420 banen, 900.000 bezoekers, 6.105 12 basisscholen, 1 middelbare 5 huisartsenpraktijken; 4 in Den Burg en 1 landbouw/ 2.000 bedrijven 3.965.609 woningen school. Osg de Hoge Berg met in De Cocksdorp. Verzorgingshuis Gollards veeteelt overnachtingen 911 ll. (vmbo, havo en vwo.) en Verpleeghuis Texel zijn een gecombineerd verpleeghuis Vlieland Toerisme 640 banen, 170 200.000 bezoekers, 567 1 basisschool, 1 middelbare 2 huisartsen. Woonzorgcentrum de bedrijven 940.000 woningen school: Osg De Krijtenburg met Uiterton: 13 tweekamerwoningen overnachtingen ongeveer 55 ll. (vmbo) Terschelling Toerisme 2.360 banen, 620 370.125 bezoekers, 2.065 5 basisscholen, 1 middelbare 2 huisartsen. Zorgcentrum De Stilen. 40 bedrijven 1.480.500 woningen school: ’t Schylger Jouw, appartementen voor ouderen die met overnachtingen vmbo&onderbouw havo/vwo: hulp zelfstandig kunnen blijven wonen. 22 176 ll. Zeevaartschool hbo plaatsen voor ouderen die verpleging nodig hebben Ameland Toerisme 2.050 banen, 470 540.000 bezoekers, 1.594 4 basisscholen, 1 middelbare 2 huisartsen. Zorgcentrum de Stelp. O.a. bedrijven 2.928.000 woningen school: Burgemeester verzorgingshuiszorg en verpleeghuiszorg overnachtingen Waldaschool (vmbo + onderbouw havo) Schier- Toerisme 520 banen, 120 300.000 bezoekers, 561 1 basisschool,1 middelbare 1 huisarts monnikoog bedrijven 483.000 woningen school: Inspecteur Geen verzorgingshuis of verpleeghuis overnachtingen Boelensschool (Basisvorming + vmbo) Oost-Friese eilanden Borkum Toerisme 2.315 banen, 195 166.493 bezoekers, 2.005 5 scholen (lager/middelbaar): Meerdere zorgen verpleegtehuizen, bedrijven in 1.347.523 woningen. 471 ll. seniorenwoningen en mogelijkheden voor toerisme. overnachtingen Gebrek aan 3 beroepsscholen: 106 ll. 24-uurs verpleging. Aanwezigheid van een Onvervulde betaalbare ziekenhuis en een aantal vacatures. huisvesting gezondheidsklinieken Juist Toerisme 986 banen, 132 94.249 bezoekers, 501 woningen 3 scholen: 101 ll. - Geen informatie bekend bedrijven in 593.536 toerisme overnachtingen

11 Cijfers werkgelegenheid: In Nederland en Denemarken banen en vestigingen alle sectoren. In Duitsland betreft de data werkgelegenheid in de toeristische sector. 12 Cijfers bezoeker en overnachtingen: In Nederland alle aankomsten meegeteld (werkverkeer, eilanders zelf etc.). In Duitsland alleen aankomsten toerisme (Reiseverkehr)

Eiland Belangrijkste Werk-gelegenheid Aantal bezoekers Wonen Onderwijs Zorgvoorzieningen economische en overnachtingen activiteit(en) Norderney Toerisme 3.200 banen, 192 234.361 bezoekers, 1.575 6 basisscholen: 520 ll. Kinderen Uitgebreid zorgaanbod voor ouderen. bedrijven. Lage 1.380.225 woningen gaan naar school tot 10e klas Ziekenhuis aanwezig en rusthuis voor werkloosheid, overnachtingen Hoge huizen- (tot 16e/18e jaar). Daarna naar ouderen. Gespecialiseerd in genezing en beperkt aantal prijzen vasteland. gezondheid banen voor hogeropgeleiden Langeoog Toerisme 1.051 banen, 122 108.061bezoekers, 713 woningen 4 basisscholen: 107 ll. - Geen informatie bekend bedrijven 714.221 overnachtingen Spiekeroog Toerisme 535 banen, 60 69.075 bezoekers, 321 woningen 3 basisscholen: 152 ll. - Geen informatie bekend bedrijven 399.158 overnachtingen Wangerooge Toerisme 672 banen, 80 89.059 bezoekers, 471 woningen 4 basisscholen: 108 ll. - Geen informatie bekend bedrijven 503.684 overnachtingen Noord-Friese eilanden Sylt Toerisme Veel banen, maar 600.000 bezoekers 7.012 6 basisscholen (5 staatsscholen Goede voorzieningen voor ouderenzorg. tekort aan werk- woningen. en 1 privéschool van Deense Enkele afdelingen ziekenhuis echter nemers. 500 Tekort aan minderheden) 1 middelbare gesloten vanwege krimpende bevolking onvervulde huizen voor school met een gymnasium. vacatures permanente bewoning. Hoge huizenprijzen Föhr Toerisme en - Geen informatie 135.000 Wyk: 1.526 - Geen informatie bekend - Geen informatie bekend landbouw bekend bezoekers, 740.000 woningen. overnachtingen Huisvestings- problemen Amrum Toerisme - Geen informatie 83.500 bezoekers, 866 woningen - Geen informatie bekend - Geen informatie bekend bekend 740.000 overnachtingen Pellworm Landbouw - Geen informatie 9.371 bezoekers, 578 woningen - Geen informatie bekend - Geen informatie bekend bekend 78.132 overnachting en Nordstrand Landbouw en - Geen informatie 10.744 bezoekers, 1.137 - Geen informatie bekend - Geen informatie bekend toerisme bekend 307.894 woningen overnachtingen

Eiland Belangrijkste Werk-gelegenheid Aantal bezoekers Wonen Onderwijs Zorgvoorzieningen economische en overnachtingen activiteit(en) Deense eilanden Fanø Grotendeels 1.045 banen. 1.000.000 Voldoende Tot 16e jaar onderwijs volgen. Veel gezondheidsvoorzieningen: huisarts, toerisme, kleine Totale bezoekers, huizen fysiotherapie, tandarts etc. Preventieve rol landbouw werkgelegenheid 1.100.000 beschikbaar huisbezoeken 75-plussers. 36 neemt af overnachtingen zorgwoningen met verpleeghuisfunctie afgelopen jaren. Veel werkenden op vasteland Rømø Toerisme, - Geen informatie 1.300.000 Weinig vaste - Geen informatie bekend - Geen informatie bekend visserij, bekend overnachtingen bewoners, landbouw veel recreatiewoningen gebouwd

Bijlage 4: Analyse verschillen en overeenkomsten Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden

In voorgaande hoofdstukken is een overzicht gegeven van sociaaleconomische indicatoren van de Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden. Een andere indeling voor het zoeken naar overeenkomsten en verschillen tussen deze eilanden is een indeling op basis van bevolkingsomvang. Deze eilanden met overeenkomstige inwonersaantallen worden onderling vergeleken op een aantal kenmerken.

Eilandgroep 1: Schiermonnikoog, Spiekeroog, Wangerooge en Rømø (minder dan 1.000 inwoners)

Eiland Aantal Opp. Aantal Bereikbaarheid Bevolkings- Aandeel Aandeel Bel. econ. inwoners (km²) dorpen ontwikkeling jongeren ouderen activiteit 2000-2012 2012 2012 Schiermonnikoog 992 64 1 45 min./ 5x p.d. Afname 23,2% 24,8% Toerisme Spiekeroog 781 18,25 1 45 min./ 2 à 3x p.d., Toename 18,7% 19,2% Toerisme afhankelijk van getij Wangerooge 868 5 2 140 min./ 2 à 3x p.d., Sterke afname 22,9% 31,0% Toerisme afhankelijk van getij Rømø 647 130 2 Per dam Sterke afname 20,3% 28,0% Toerisme

Eilanden met minder dan 1.000 inwoners zijn Schiermonnikoog, de Oost-Friese eilanden Spiekeroog en Wangerooge en het Deense eiland Rømø. Rømø, het eiland met de minste inwoners van alle Waddeneilanden in deze analyse, wijkt het meest af qua grootte en bereikbaarheid. Het eiland heeft een groot oppervlakte en is bereikbaar per dam. Woon-werkverkeer naar het eiland en de vaste wal is daardoor goed mogelijk. Naar de andere eilanden gaan veerdiensten. Op Spiekeroog en Wangerooge is de dienstregeling afhankelijk van het getij. Er gaan geen vroege boten zodat forensisme (voor werk en studie) van en naar deze Oost-Friese eilanden niet mogelijk is. Op Schiermonnikoog is dit wel mogelijk. Op de eilanden met minder dan 1.000 inwoners is sprake van een (sterke) afname van het aantal inwoners, met uitzondering van Spiekeroog. Op dit eiland ligt zowel het aandeel jongeren en het aandeel 65-plussers van de totale bevolking het laagst. Op dit eiland wonen relatief veel 25-44-jarigen. Op Wangerooge en Rømø, de eilanden met de sterkste bevolkingsafname, ligt het percentage 0-24-jarigen het laagste en het percentage 65-plussers het hoogst.

Eilandgroep 2: Vlieland, Juist, Langeoog en Pellworm (1.000-2.000 inwoners)

Eiland Aantal Opp. Aantal Bereikbaarheid Bevolkings- Aandeel Aandeel Bel. econ. activiteit inwoners (km²) dorpen ontwikkeling jongeren ouderen 2000-2012 2012 2012 Vlieland 1.100 40,0 1 105 min/ max 5x p.d Afname 26,2% 17,8% Toerisme Juist 1.772 16,4 2 90 min/ 1x p.d. Sterke afname 20,7% 18,6% Toerisme Langeoog 1.986 19,6 1 60 min/ 7x p.d. Afname 19,7% 19,3% Toerisme Pellworm 1.041 46,6 14 35 min/ 5 à 6 x p.d. Afname 24,4% 30,9% Landbouw

Vlieland is qua grootte het vierde grootste Waddeneiland in Nederland. Het is qua inwoneraantal vergelijkbaar met de Oost-Friese eilanden Juist en Langeoog en het Noord-Duitse eiland Pellworm. Vlieland en Pellworm zijn qua oppervlakte redelijk gelijk, Juist en Langeoog zijn kleiner. Pellworm heeft vergeleken met de andere eilanden met 1.000-2.000 inwoners relatief veel dorpen. Vlieland, Juist en Pellvorm vormen allen een aparte gemeente. Langeoog hoort bestuurlijk tot een groter Landkreis (Kreis Wittmund).

Vlieland heeft een langere vaartijd dan de Duitse eilanden. Vergeleken met de andere eilanden met 1.000-2.000 inwoners, gaat er minder vaak een boot naar Vlieland. In het hoogseizoen gaat er maximaal drie keer een veerdienst en twee keer een snelboot. Op minder drukke dagen gaat alleen de veerdienst. Vanaf Vlieland is er echter geen vroege sneldienst zodat men pas na negenen aankomt op de vaste wal. Zodoende kan men met de reguliere dienstregeling niet forenzen vanaf dit eiland. Juist heeft per veerboot de minst goede verbinding. De dienstregeling op Juist is afhankelijk van het getij, want door de ondiepe geulen is het eiland alleen bij hoogwater bereikbaar. Dit betekent bijna altijd dat de boot maar eenmaal per dag kan varen, en omdat de getijden wisselen, is dat iedere dag op een ander tijdstip. De veerdienst naar Langeoog is onafhankelijk van het getij en vaart minimaal zeven keer per dag volgens een vaste dienstregeling. De eerste boot naar Langeoog vaart om 06.45 en vanaf het eiland gaat de eerste boot om 07.10. Woon-en werkverkeer naar het eiland is daarom goed mogelijk. Pellworm heeft via buureiland Nordstrand in 35 minuten vaartijd een veerverbinding met het vasteland. Dit veer is onafhankelijk van het getij en heeft dus een vaste dienstregeling. Boten gaan vijf à zes keer per dag. De eerste boot vanaf het eiland vertrekt om 05.45, zodoende zijn er goede mogelijkheden voor forensisme op het eiland.

Op alle eilanden vindt een afname plaats in het inwoneraantal. Vlieland heeft het grootste aandeel jongeren op het eiland wonen (26,2%) en het laagste aandeel ouderen (17,8%) in 2012. Pellworm is het meest vergrijsd. Meer dan 30% van alle inwoners op het eiland is 65 jaar of ouder. Op Pellworm speelt landbouw een belangrijke rol, op de overige eilanden is het toerisme de belangrijkste bron van inkomsten.

Eilandgroep 3: Ameland, Amrum, Nordstrand, Fanø (2.000-4.000 inwoners)

Eiland Aantal Opp. Aantal Bereikbaarheid Bevolkings- Aandeel Aandeel Bel. econ. activiteit inwoners (km²) dorpen +frequentie ontwikkeling jongeren ouderen 2000-2012 2012 2012 Ameland 3.526 60 4 45 min. 7-11x p.d. Lichte toename 27,4% 18,7% Toerisme Amrum 2.283 20,4 5 90 min. 6x p.d. Afname 21,5% 21,0% Toerisme Nordstrand 2.218 46,6 2* Per dam Afname 22,1% 30,1% Landbouw/ toerisme Fanø 3.251 55,8 5 20 min. Hele dag door Stabiel 23,3% 25,3% Toerisme * bestaande uit twee gemeenten

Van de eilanden met 2.000-4.000 inwoners is Ameland het grootst qua inwoners en qua oppervlakte. Ameland en Fanø hebben vier of vijf dorpen en bestaan uit zelfstandige gemeenten. Amrum heeft vijf dorpen en is onderverdeeld in drie gemeenten. Nordstrand bestaat uit twee gemeenten.

Er is een groot verschil in de bereikbaarheid van de eilanden. Nordstrand is per dam van 2,5 km te bereiken. Mogelijkheden voor woon- werkverkeer zijn hier uitermate goed. Amrum heeft met 90 minuten de langste vaartijd. Boten gaan zes keer per dag. De eerste boot vanaf het eiland gaat om 6 uur ’s ochtends, zodoende kan men op het eiland wonen en op de vaste wal werken (of andersom). Fanø is per veerboot vanuit grote stad Esjberg in 12 minuten te bereiken. Vanwege de korte afstand en reisduur tot Esbjerg is het mogelijk te wonen op Fanø en te werken op de vaste wal. In Esbjerg is veel werkgelegenheid en de werkgelegenheid is de afgelopen jaren ook toegenomen. Ook op Ameland kan men ’s ochtends vroeg naar het vaste land reizen om ’s avonds weer terug te keren naar het eiland.

Alleen op Ameland is er een lichte toename in bevolking. Ameland heeft relatief de meeste jongeren en de minste ouderen op het eiland wonen vergeleken met Duitse en Deense eilanden met vergelijkbare inwonersaantallen. Nordstrand is minder toeristisch dan de andere eilanden met 2.000-4.000 inwoners.

Eilandgroep 4: Terschelling, Borkum. Norderney en Föhr (4.000-10.000 inwoners)

Eiland Aantal Opp. Aantal Bereikbaarheid Bevolkings- Aandeel Aandeel Bel. econ. activiteit inwoners (km²) dorpen +frequentie ontwikkeling jongeren ouderen 2000-2012 2012 2012 Terschelling 4.748 88 6 120 min./ 15x p.d. Stabiel 28,1% 19,2% Toerisme Borkum 5.133 30,7 1 50 min. / 150 min./ Sterke afname 22,1% 22,7% Toerisme 3 à 4x p.d. Norderney 5.776 25 1 55 min./ 10x p.d. Lichte afname 21,1% 23,5% Toerisme Föhr 8.600 82 13 45 min. Lichte afname 20,6% 26,2% Toerisme/ landbouw

Van de grotere eilanden (4.000-10.000) inwoners heeft Terschelling de grootste oppervlakte. Föhr is daarna het grootst en heeft een groot aantal dorpen, dertien in totaal. Ook bestuurlijk is er een opvallende indeling. Het eiland is onderverdeeld in het Amt Föhr, dat uit elf gemeenten bestaat. Borkum en Norderney hebben beide één dorp/stad. Borkum valt bestuurlijk onder het Landkreis Leer, Norderney vormt een aparte gemeente.

De Duitse Waddeneilanden met 4.000-10.000 inwoners zijn binnen een uur bereikt. Borkum is vanuit de Eemshaven (NL) en vanuit Emden te bereiken. De boottocht vanuit de Eemshaven is 50 minuten met de veerboot. Met een catamaran is het 30 minuten varen vanuit de Eemshaven. Deze boten varen drie keer per dag en in het hoogseizoen vier keer per dag. Vanuit Emden duurt de bootreis ongeveer 2,5 uur, onafhankelijk van het getij. Een overtocht met de catamaran, die sinds 1989 in de vaart is, duurt slechts 1 uur. De eerste boot (catamaran) gaat om 7.15 uur vanaf Borkum. Norderney is in 55 minuten per veerboot te bereiken vanuit Norddeich. Er gaan 10 keer per dag boten en er zijn mogelijkheden voor forensisme op het eiland, gezien de eerste boot om 6.15 gaat. De boot naar Terschelling doet er twee keer zo lang over met de reguliere veerdienst. Met de snelboot is het eiland in 45 minuten te bereiken. Boten gaan zo’n vijftien keer per dag (Rederij Doeksen en EVT). Afvaarten naar Föhr gaan de hele dag door en de eerste boot gaat om 5 uur ’s ochtends.

Op Terschelling is een stabiele bevolking, op de overige eilanden neemt het aantal inwoners licht tot sterk af. Daarbij heeft Terschelling het hoogste aandeel jongeren en het laagste aandeel ouderen van de eilanden met 4.000-10.000 inwoners. Het toerisme speelt op alle grote eilanden een belangrijke rol. Op Föhr vindt er ook veel economische activiteit plaats in de landbouw.

Eilandgroep 5: Texel en Sylt (meer dan 10.000 inwoners)

Eiland Aantal Opp. Aantal Bereikbaarheid Bevolkings- Aandeel Aandeel Bel. econ. inwoners (km²) dorpen +frequentie ontwikkeling jongeren ouderen activiteit 2000-2012 2012 2012 Texel 13.668 170 10 20 min./ gehele Lichte toename 26,2% 19,3% Toerisme. dag landbouw Sylt 21.000 99 8 Per dam, Lichte afname 19,6% 25,3% Toerisme chartervluchten

Texel en Sylt zijn de grootste Waddeneilanden. Qua inwoners is Sylt het grootste eiland, in oppervlakte is Texel het grootst. Beide eilanden hebben veel dorpen en buurtschappen. Ook zijn beide eilanden in korte tijd te bereiken. Texel is in 20 minuten te bereiken en boten gaan de hele dag door. Sylt is via de 11,2 km lange Hindenburgdamm sinds 1927 met de vaste wal verbonden. De mogelijkheden voor woon-werk verkeer naar de vaste wal en naar het eiland zijn op beide eilanden erg goed. Waar op Texel de bevolking licht toeneemt, is er op Sylt een bevolkingsafname in de periode 2000-2012. Op Texel woont een groter aandeel jongeren en een kleiner aandeel ouderen dan op Sylt. Texel heeft een meer diverse economie dan Sylt, waar de meeste inkomsten worden gegeneerd uit het toerisme.

Bijlage 5: Geraadpleegde bronnen

Personen

Contactpersoon Organisatie Nederland Klaas Deen Waddenacademie Otto Knottnerus Zelfstandige Nora Mehnen Rijksuniversiteit Groningen Frans Sijtsma Rijksuniversiteit Groningen Katja Phillippart NIOZ Texel Hans Revier Stenden Hogeschool Carola Simon CMO Groningen Duitsland Thomas Chrobock Natuurcentrum Amrum Natalie Eckelt Insell und Hallig Conferentie Andreas Goldberg Gemeente Norderney Annemarie Lübcke Gebiedscoördinator eiland Föhr Lars Schmidt Insel-Liste Zukunft Sylt Markus Stanggassinger SPD Borkum Manfred Vollmer Wadden Sea Forum Secretariaat Denemarken Helle Andersen Gemeente Fanø Anne-Mette Hjalager Universiteit Zuid-Denemarken Lars Møgeltoft Poulsen Gemeente Fanø

Schriftelijke bronnen

CBS Statline Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) Elzinga en Oterdoom (2012) Recreatieve gebiedsanalyse Ameland, Terschelling, Vlieland, Texel Gemeente Ameland Gemeente Schiermonnikoog Gemeente Terschelling Gemeente Vlieland Goudsblom, M. en R. Koot (2009) 43 Waddeneilanden, Nederlandse, Duitse en Deense parels in de Noordzee Grontmij (2012) Onderzoek erfpacht en verhuur recreatiewoningen Waddeneilanden Provincie Fryslân (2012) Werkgelegenheidsenquête Provincie Fryslân (2013) Trendprognose Fryslân 2013 Regionaldatenbank Deutschland Statbank Denmark Wikipedia www.citypopulation.de www.monitorfryslan.nl www.texel.incijfers.nl

Bijlage 6: Folder Fanø

100

101

102

Partoer Westersingel 4 8913 CK Leeuwarden T (058) 234 85 00 www.partoer.nl