Ocali ć od zapomnienia – badamy j ęzyk mieszka ńców wsi gminy Czerniejewo

Projekt edukacyjny b ędący przedmiotem współpracy Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Gimnazjum im. ks. Onufrego Kopczy ńskiego przy Zespole Szkół Publicznych w Czerniejewie

Opracowanie gimnazjalistów z Uczniowskiego Koła Dialektologicznego pod kierunkiem Justyny Kobus i Magdaleny St ępie ń

Pozna ń 2016

Egzemplarze promocyjne zostały wydrukowane (z materiałów dostarczonych) w Zakładzie Graficznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu sumptem Instytutu Filologii Polskiej UAM – koordynatorki projektu dzi ękuj ą Wicedyrektorowi ds. dydaktyki drowi Krzysztofowi Skibskiemu. Wst ęp

Projekt Ocali ć od zapomnienia – badamy j ęzyk mieszka ńców wsi gminy Czerniejewo jest efektem porozumienia o współpracy, jakie 29 wrze śnia 2015 r. zostało zawarte pomi ędzy Instytutem Filologii Polskiej UAM a Zespołem Szkół Publicznych w Czerniejewie, ści ślej za ś z Gimnazjum im. ks. Onufrego Kopczy ńskiego, działaj ącym przy ZSP w Czerniejewie. Przedkładany słownik wraz z opracowaniem jest owocem pracy zespołowej gimnazjalistów z Uczniowskiego Koła Dialektologicznego, opiekunki UKD i zarazem wewn ętrznej koordynatorki projektu, nauczycielki j ęzyka polskiego, mgr Magdaleny St ępie ń oraz koordynatora naukowego projektu, dr Justyny Kobus (Pracownia Dialektologiczna UAM). Porozumienie obj ęło działania dotycz ące realizacji projektu bada ń dialektologicznych we współpracy ze środowiskiem lokalnym, w ramach wspomagania procesu dydaktycznego w zakresie przedmiotu j ęzyk polski. Jako innowacja pedagogiczno-organizacyjna projekt ł ączy do świadczenie z teori ą – uczniowie samodzielnie pozyskiwali materiał j ęzykowy, a nast ępnie uczestniczyli w kolejnych etapach obróbki tego materiału, np. samodzielnie tworzyli przykładowe hasła słownikowe na podstawie własnych ekscerpcji, tworzyli dokumentacj ę fotograficzn ą. Do świadczenia uczniów w pracy terenowej wspierane były teoretycznymi zaj ęciami prowadzonymi przez członków Pracowni Dialektologicznej UAM – prof. Jerzego Sierociuka i dr Justyn ę Kobus. Zało żeniem projektu było napisanie słowniczka gwarowego okolic Czerniejewa na podstawie zespołowej pracy uczniów i wspomagaj ącej pracy koordynatorów. Tematem przewodnim uczyniono pole tematyczne PRACA, głównie na roli i w gospodarstwie, co nie znaczy, że ograniczano si ę wył ącznie do tej tematyki. Informatorzy cz ęsto barwnie opowiadali o przeszło ści swojej i swoich wsi, co znalazło odzwierciedlenie w słowniku. Podczas trwaj ącego zaledwie kilka miesi ęcy projektu udało si ę pozyska ć ok. 10 godzin nagra ń1, co dało ok. 155 stron transkrypcji oraz ponad 200 fotografii zwi ązanych z kolejnymi etapami realizacji projektu, a tak że b ędące źródłem wiedzy etnograficznej (cz ęść fotografii została wykonana podczas eksploracji terenowych i weszła do towarzysz ącej projektowi wystawy, któr ą ogl ąda ć mo żna było najpierw na korytarzu ZSP, nast ępnie na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM w zabytkowym budynku Collegium Maius w Poznaniu). Na podstawie zebranych i przeanalizowanych materiałów powstał słownik licz ący ponad 1000 haseł i 36 zdj ęć . Podstawow ą wersj ą słownika jest wersja elektroniczna zamieszczona na stronie internetowej Szkoły. Skład Uczniowskiego Koła Dialektologicznego: Dawid Andrzejewski, Marta Fabrowska, Jan G ąsiorek, Natalia Jankowiak, Julia Konieczka, Katarzyna Kosi ńska, Martyna Kosi ńska, Paweł Kosi ński, Oliwia Kuliberda, Olga Szyma ńska, Sandra Waluszy ńska, Klaudia Wilczy ńska.

1 Nagrania wykonali uczniowie UKD pracuj ący indywidualnie lub w zespołach dwuosobowych oraz prof. Jerzy Sierociuk i dr Justyna Kobus. Fotografie wykonali nast ępuj ący uczniowie UKD: Martyna Kosi ńska i Julia Konieczka, Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak, Olga Szyma ńska i Sandra Waluszy ńska oraz mgr Magdalena St ępie ń, dr Justyna Kobus i prof. Jerzy Sierociuk. 3

Uczniowskie Koło Dialektologiczne wraz z opiekunk ą Magdalen ą St ępie ń w gmachu Collegium Maius (fot. Jerzy Sierociuk)

Miasto i gmina Czerniejewo

W odległo ści 15 km na południowy-zachód sąsiaduje z Gnieznem, a w odległo ści 12 km na północny-zachód – z Wrze śni ą. Od stolicy Wielkopolski za ś Czerniejewo dzieli dystans 45 km 2. Mimo pewnych walorów historycznych miejscowo ść nie sytuuje si ę w obr ębie Szlaku Piastowskiego 3, cho ć niektóre powszechnie dost ępne źródła podaj ą inaczej 4. Pierwsze wzmianki o Czerniejewie przypadaj ą na wiek XII. W literaturze przedmiotu czyta ć mo żemy o „osadzie targowej” poło żonej „przy trakcie z Gniezna do Giecza” 5. W roku 1386 miejscowo ść otrzymała prawa miejskie. W tym samym te ż czasie Czerniejewo zostało podarowane przez króla Władysława Jagiełł ę wojewodzie kaliskiemu – S ędziwojowi Pałuce Tablica drogowa z Szubina. W kolejnych latach miasto stało si ę (fot. Magdalena St ępie ń)

2 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficzne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 3 B. Rzyski, Szlak Piastowski. Piastenreute, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnie źnie, bmw. 4 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficzne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 5 W. Ł ęcki, Czerniejewo, [w:] tego ż, Gniezno i okolice. Przewodnik, Pozna ń 1972, s. 98. 4 własno ści ą rodu Górków, którzy mieli je w dzier żawie a ż po koniec XVI wieku. W pó źniejszych latach Czerniejewo było własno ści ą rodów magnackich, m.in.: Radomickich, Lipskich, Skórzewskich (tych ostatnich – w latach 1825–1939) 6. Znaczny rozwój Czerniejewa datuje si ę na koniec wieku XVIII, kiedy to w mie ście istniał ośrodek szewski z garbarni ą. W XIX stuleciu miejscowo ść nadal si ę rozwijała za spraw ą czterech du żych jarmarków organizowanych w ci ągu roku 7. Lokalizacja wi ększego przemysłu w Czerniejewie stała si ę niemo żliwa – przyczyniła si ę do tego decyzja o usytuowaniu linii kolejowej z daleka od miasta 8. Stacja „Czerniejewo” poło żona na trasie Gniezno–Wrze śnia oddalona jest od samej miejscowo ści o około 4,5 km 9. Niekwestionowan ą atrakcj ą turystyczn ą Czerniejewa jest zespół pałacowy. Obiekt okre ślany jest mianem jednego z „ciekawszych zabytków klasycystycznych w Wielkopolsce” 10 . Zespół pałacowy, którego zało żenie datuje si ę na lata 1770–1780 11 , stanowi ą: pałac (jego budowa przypada na lata 1771–1775) 12 ,

Pałac w Czerniejewie obszerny honorowy dziedziniec, dwie (fot. Magdalena St ępie ń) oficyny oraz budynki dawnej stajni i wozowni 13 . Współcze śnie pałac funkcjonuje jako hotel – do dyspozycji gości oddaje si ę tam sto miejsc noclegowych, restauracje i kawiarni ę14 . W bezpo średnim s ąsiedztwie pałacu znajduje si ę – licz ący 13 ha powierzchni – park. Pierwotnie obiekt ten utrzymany był w stylu francuskim, o czym świadcz ą okazałe aleje lipowe i grabowe. Pó źniej miejsce to przekształcone zostało w park krajobrazowy o charakterze Staw w parku pałacowym w Czerniejewie angielskim. Obecnie drzewostan (fot. Magdalena St ępie ń)

6 Tam że, s. 98. 7 Tam że, s. 98–100. 8 Tam że, s. 100. 9 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficzne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 10 W. Ł ęcki, Czerniejewo, dz. cyt., s. 101. Por. te ż: www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Warto_zobaczyc,68 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 11 W. Ł ęcki, Czerniejewo, dz. cyt., s. 101. 12 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Warto_zobaczyc,68 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 13 Ł ęcki W., Czerniejewo, dz. cyt., s. 101. 14 Informator turystyczny, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnie źnie, bmw. Por. te ż: www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Warto_zobaczyc,68 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 5 tego terenu stanowi ą licznie reprezentowane modrzewie, jesiony, buki, cisy, graby, lipy i platany. Uroku miejscu dodaje – poło żony na osi pałacu – staw 15 . Okolice Czerniejewa to obszary obficie zalesione. W skład kompleksu le śnego wchodz ą m.in. cenne rezerwaty: „Modrzew Polski w Noskowie”, „Wi ązy w Nowym Lesie” oraz „Biela- wy” 16 . Ich bogactwo mo żna pozna ć, prze- mierzaj ąc jeden z okolicznych szlaków pieszych: szlak żółty – Szlak Onufrego Kopczy ń- skiego 17 . Wśród ro ślin Tablica informacyjna Rezerwatu porastaj ących te tere- Tablica informacyjna Rezerwatu Przyrody „Bielawy” ny znale źć mo żna za- Przyrody „Wi ązy w Nowym Lesie” (fot. Magdalena St ępie ń) (fot. Magdalena St ępie ń) równo rzadko wys- tępuj ące okazy, np. toje ść bulwiast ą, czy ść ca le śnego, jak i te powszechne: olchy, klony, brzozy, wi ązy, konwalie, borówki czy poziomki. Faun ę okolic Czerniejewa stanowi ą z kolei: sarny i jelenie, dziki, lisy, kuny oraz borsuki 18 . Obfito ść le śna jest cz ęsto eksponowanym walorem tego regionu. Przykładem działa ń podkre ślaj ących wag ę i znaczenie terenów le śnych s ą przedsi ęwzi ęcia Nadle śnictwa Czerniejewo i utworzonego przeze ń O środka Edukacyjnego Centrum Le śnej Przygody „Szumi Bór” 19 . Pod wzgl ędem hydrologicznym okolice Czerniejewa poło żone s ą w cz ęś ci górnej dorzecza Wrze śnicy. Oprócz tej rzeki do drobnych powierzchniowych cieków wyst ępuj ących na okolicznym terenie zalicza si ę te ż Mał ą Wrze śnicę. Na sie ć zbiorników wodnych składaj ą si ę z kolei stawy. Usytuowane s ą one w s ąsiedztwie przylegaj ącego do zespołu pałacowego parku oraz w okolicach doliny Wrze śnicy. Cech ą charakterystyczn ą uwarunkowa ń hydrologicznych wyst ępuj ących w Czerniejewie i jego okolicach jest fakt niedoboru wód opadowych. Na tym obszarze sumy opadów rocznych nale żą do najni ższych w Polsce 20 .

15 W. Ł ęcki, Czerniejewo, dz. cyt., s. 102–103. Por. te ż: www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Warto_zobaczyc,68 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 16 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficz- ne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 17 R. Temczuk, Czeka rzeka, czeka las. Aktywna turystyka, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnie źnie, bmw. 18 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficz- ne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 19 J. Kici ńska, M. Gołembowski, Ośrodek Edukacyjny Centrum Le śnej Przygody «Szumi Bór», Nadle śnictwo Czerniejewo, bmw. 20 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficz- ne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 6

W obr ębie gminy Czerniejewo sytuuje si ę dzi ś 25 wsi i miasto 21 . Na koniec 2015 roku teren gminy zamieszkiwało ponad 7000 mieszka ńców. Najwi ęcej, bo nieco ponad 2600, stanowiły osoby zameldowane w samym Czerniejewie. Drug ą pod wzgl ędem liczebno ści grup ę tworzyli mieszka ńcy pobliskiego Żydowa. Najmniejsza liczba ludno ści została za ś zanotowana w miejscowo ściach Linery (kilka osób) i Gło żyna (kilkunastu mieszka ńców) 22 .

Punkty badawcze

Siatka punktów badawczych składa si ę z 7 miejscowo ści poło żonych na terenie gminy Czerniejewo w powiecie gnie źnie ńskim, tj.: jednego miasteczka i sze ściu wsi. Utrwalone nagrania pochodz ą z Czerniejewa (miasteczko o częś ciowo rolniczym charakterze, siedziba gminy) oraz nast ępuj ących wsi: Brzózki, Goraniec, Graby, Nidom, Pakszyn. Fotografie za ś wykonano w: Czerniejewie, Nidomiu, Grabach, Gora ńcu i G ębarzewie. Rozkład punktów badawczych przedstawia poni ższa mapka.

Źródło: www.google.pl (dost ęp z dn. 30.04.2016 r.)

21 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficzne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 22 A. Jaworska, Gmina Czerniejewo w liczbach, „Monitor Czerniejewski”, stycze ń–luty 2016, s. 6. 7

Charakterystyka informatorów

Przedstawiciele poszczególnych wsi, którzy wzi ęli udział w badaniu, nale żą do dwóch przedziałów pokoleniowych 23 : - pokolenie II (1921–1945): [WiA] – kobieta, ur. 1928 r. (Brz), [GrJ] – m ęż czyzna, ur. 1930 r. (Czw), [RuZ] – kobieta, ur. 1938 r. (Czw), [LeU] – kobieta, ur. 1939 r. (Czw), [StZ] – kobieta, ur. 1939 r. (Grb), [ŁaZ] – kobieta, ur. 1940 r. (Pkn), [StS] – męż czyzna, ur. 1942 r. (Grb); - pokolenie III (1946–1970): [KoJ] – kobieta, ur. 1946 r. (Czw), [WeH] – m ęż czyzna 1948 r. (Grc), [UlF] – kobieta, ur. 1952 r. (Czw), [WeM] – kobieta, ur. 1952 r. (Grc), [KaW] – kobieta, ur. 1953 r. (Ndm), [MiB] – m ęż czyzna, ur. 1955 r. (Grc), [StU] – kobieta, ur. 1957 r. (Pkn), [SzuT] – m ęż czyzna, ur. 1969 r. (Grc). Wymienieni informatorzy w wi ększo ści s ą wła ścicielami gospodarstw rolnych albo pracuj ą b ądź pracowali w gospodarstwie i na roli. Życie na wsi jest im znane, gdy ż wi ększo ść tych osób urodziła si ę i zamieszkiwała rodzinn ą miejscowo ść przez całe życie. Niektórzy tylko informatorzy s ą przybyszami z s ąsiednich wsi lub na pewien czas opu ścili rodzinne strony, by po latach tu powróci ć. W śród informatorów jest równie ż przedstawicielka z Lubelszczyzny, która po wojnie wraz z rodzin ą osiedliła si ę w gm. Czerniejewo. Informatorzy maj ą zró żnicowany poziom wykształcenia. S ą tu osoby zarówno z wykształceniem podstawowym, średnim jak i wy ższym.

Opis gwary

Język mieszka ńców okolic Czerniejewa nale ży do dialektu wielkopolskiego, a ści ślej – grupy gwar środkowej Wielkopolski. Z uwagi na bliskie s ąsiedztwo gwar północnej Wielkopolski i Kujaw, nie dziwi obecno ść wpływów z tych ugrupowa ń gwarowych. Zebrane materiały terenowe wskazuj ą na nast ępuj ące cechy gwarowe. W zakresie fonetyki dostrze żono: pochylenia (np. bobka ‘babka’, goda ć ‘gada ć’, dzw óna ‘dzwona’, óna ‘ona’, tyż ‘te ż’, tocz ynie ‘toczenie’, itd.) i ście śnienia samogłoskowe (np. pinio nżków ‘pieni ąż ków’, dzies ińć ‘dziesi ęć ’, rzym iń ‘rzemie ń’, jedn y ‘jednej, pó źni ‘pó źniej’, knów im ‘knowiem’, dz iń ‘dzie ń’ itd.) oraz do ść mocno zaznaczaj ącą si ę labializacj ę (np. uorka ‘orka’, buok ‘bok’, wuozy ‘wozy’, cuo ‘co’, uoczka ‘oczka’, uocinali ‘odcinali’ itd.). Liczne s ą alternacje samogłoskowe, np. a:e przed j w trybie rozkazuj ącym (wpływ kujawski): czek ej ‘czekaj’, woł ej ‘wołaj’, e:ó papi ór ‘papier’ itd. Zdarzaj ą si ę równie ż dyftongizacje, cho ć zasadniczo dotycz ą wymowy osób starszych, np. wybierał oe, ścio ngał oe, mł yunie , musiał oe itd. Odnotowano tak że przykłady odnosowienia samogłosek nosowych w wyrazie bydzie ‘b ędzie’. Ciekawym, bo archaicznym, zjawiskiem fonetycznym s ą cechy mazowieckie (uznawane za niegdy ś cz ęste w Wielkopolsce północnej), np. re dlenie , re dlina , stara forma z nagłosowym ja-, np. j achoł ‘jechał’ czy przej ście e>a , np. tyl a ‘tyle’. Natomiast star ą cech ą wielkopolsk ą jest wyst ępowanie -ew po spółgłosce mi ękkiej (np. w wyrazie boj ew isko ). W dialekcie wielkopolskim po spółgłosce twardej winno wyst ępowa ć -ow , tymczasem – wprawdzie tylko raz – została po świadczona nazwa gł ew a (zamiast gł owa).

23 J. Sierociuk wyró żnił 5 przedziałów pokoleniowych: I. ur. przed rokiem 1920, II. ur. w latach 1921– 1945, III. ur. w latach 1946–1970, IV. ur. w latach 1971–1995, V. ur. w roku 1996 i pó źniej (J. Sierociuk, Zało żenia metodologiczne bada ń j ęzyka wsi , „Pozna ńskie Spotkania J ęzykoznawcze”, t. XI, pod red. Z. Kr ąż yńskiej i Z. Zagórskiego, Pozna ń 2003, s. 133). 8

Źródło: Z. Sobierajski, Teksty gwarowe ze środkowej Wielkopolski , Pozna ń 1995, s. 7.

Z kolei w śród zjawisk spółgłoskowych typowe, wielkopolskie (tzw. wymowa pozna ńsko-krakowska), jest ud źwi ęcznienie mi ędzywyrazowe (np. dzie ź l eży, tego by ni g n ie robił , ha g od gnoju itd.), a nawet śródwyrazowe (np. żeźmy ). Interesuj ące s ą alternacje spółgłoskowe, np. ch>k (przes ch ło > przes kło ), k>ch (jak>jach ). Okazjonalnie po świadczono przykład ubezd źwi ęcznienia w wyrazie sf ija ć ‘zwija ć’ oraz zmi ękczenia w nagłosie w wyrazie zi elaz uo ’żelazo’, śpichrz ’spichrz’ i dźwi ‘drzwi’ (podobne zjawiska wyst ępuj ą na Kujawach). Do typowo wielkopolskich, starych cech gwarowych, zaliczamy geminat ę (podwojenie) n w przymiotnikach na -any , tu cz ęsto w wyrazie drewnia nn y (cecha spotykana równie ż na Kujawach). B ędąc przy geminatach warto zauwa żyć, że do ść cz ęste s ą w śród mieszka ńców gm. Czerniejewo redukcje geminat w wyrazach, w których w j ęzyku ogólnym zwykle s ą obecne, np. le ko ‘lekko, inygó ‘innego’, mie nko ‘mi ękko’. Cz ęste s ą te ż typowe dla Wielkopolski redukcje w wyrazach ro rz uca ć, ro rz ucany . W gwarach pasa północnego, czyli m.in. wielkopolskich czy kujawskich, w tym na terenie gminy Czerniejewo, notuje si ę nie ści ągni ęte formy czasu przeszłego (np. stojoł ‘stał’) obok form skróconych spotykanych tak że poza Wielkopolsk ą, szczególnie w 1 os. lm (np. nie mielim ‘nie mieli śmy’, chodzilim ‘chodzili śmy’). Odmiana rzeczowników charakteryzuje si ę m.in. ko ńcówk ą -ów w D lm r. ż (np. form ów , szop ów , kaczk ów , kur ów ), ko ńcówk ą -ami w N lm r.m. (np. koni ami ) – tendencja ogólna, ko ńcówka -u w D lp r.n. (np. pol u). Ciekawostk ą kujawsk ą jest dyspalatalizacja mi ękkiego m' w N. lm. cep amy , motor amy (cecha mazowiecka). Prezentowany w dalszej cz ęś ci słowniczek nie ma charakteru dyferencyjnego, tzn. zawiera ogół słownictwa u żywanego w środowisku wiejskim na badanym obszarze, a nie tylko słownictwo stricte gwarowe. Sporo wi ęc b ędzie tu wyrazów powszechnie znanych, co nie znaczy, że oczywistych. Niektóre bowiem pozornie znane nazwy maj ą

9 nieoczekiwane znaczenie (w tym miejscu nale ży odesła ć do Słownika ), np. łapka , mogiła , wybzyka ć, zabi ć i in. Warto te ż zwróci ć uwag ę na słownictwo o w ęż szym zasi ęgu (regionalnym, lokalnym), np. drewnik , drzewiec , dzika klipka , glocha , kucier , łapkarka , łapkowa ć, murzónka, naddawa ć, porybi ć, szefle , śmietka , wuja i in. Z uwagi na uwarunkowania historyczne, obecne w mowie mieszka ńców gminy Czerniejewo s ą germanizmy, np. haczka , hak , kremer , rozszlusowa ć, sztyl i in.

***

W tym miejscu pragniemy podzi ękowa ć wszystkim informatorom, którzy wzi ęli udział w badaniach do niniejszego projektu edukacyjnego pt. Ocali ć od zapomnienia – badamy j ęzyk mieszka ńców wsi gminy Czerniejewo . Szczególne podzi ękowania kierujemy w stron ę pani Urszuli St ępie ń, bez której po średnictwa z pewno ści ą do wielu z Pa ństwa nie udałoby nam si ę dotrze ć. Wszystkim mieszka ńcom gminy Czerniejewo, byłym, obecnym i przyszłym, dedykujemy ten wspólny trud pracy uczniów i koordynatorek projektu.

10

Bibliografia

Informator turystyczny, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnie źnie, bmw. Jaworska A., Gmina Czerniejewo w liczbach, „Monitor Czerniejewski”, stycze ń–luty 2016. Kici ńska J., Gołembowski M., Ośrodek Edukacyjny Centrum Le śnej Przygody «Szumi Bór» , Nadle śnictwo Czerniejewo, bmw. Kobus J., Kierunki i dynamika zmian w j ęzyku mieszka ńców wielkopolskich wsi na przełomie wieków XX i XXI , Pozna ń 2015. Łęcki W., Gniezno i okolice. Przewodnik, Pozna ń 1972, s. 97–103. Rzyski B., Szlak Piastowski. Piastenroute, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnie źnie, bmw. Sierociuk J., Zało żenia metodologiczne bada ń j ęzyka wsi , „Pozna ńskie Spotkania Językoznawcze”, t. XI, pod red. Z. Kr ąż yńskiej i Z. Zagórskiego, Pozna ń 2003, s. 131–136. Sierociuk J., Zało żenia metodologiczne regionalnych słowników gwarowych powstaj ących przy współudziale środowisk lokalnych , [w:] Studia Dialektologiczne IV , pod red. H. Kurek, A. Tyrpy, J. Wronicz, Kraków 2010, s. 135–143. Sobierajski Z., Teksty gwarowe ze środkowej Wielkopolski , Pozna ń 1995. Temczuk R., Czeka rzeka, czeka las. Aktywna turystyka, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnie źnie, bmw.

Strony internetowe: www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_ge ograficzne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Warto_zo baczyc,68 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). www.google.pl (dost ęp z dn. 30.04.2016 r.).

11

12

Słownik j ęzyka mieszka ńców gminy Czerniejewo (praca na roli i w gospodarstwie)

13

14

Zasady opracowania słownika

Opracowany na podstawie pozyskanych w terenie materiałów słownik zawiera 1021 haseł w układzie alfabetycznym. Tematem przewodnim jest praca na roli i w gospodarstwie. Eksploratorzy skupiali si ę głównie na tematach zwi ązanych z podstawowymi pracami polowymi (orka, żniwa, sianokosy, wykopki), hodowl ą (świniobicie, udój mleka), prac ą w ogródku przydomowym. Artykuł hasłowy ma nast ępuj ącą budow ę: wyraz hasłowy > warianty fonetyczne, wzgl ędnie rodzajowe > znaczenie / definicja > cytat / cytaty > skrót miejscowo ści > odsyłacz. Wyraz hasłowy zasadniczo przywoływany jest w formie podstawowej, tj. rzeczownik w mianowniku liczby pojedynczej, przymiotnik w rodzaju m ęskim, czasownik w bezokoliczniku. S ą jednak hasła, których nie odnotowano w formie podstawowej, a forma zale żna nie daje podstaw do jednoznacznego wygenerowania używanej w terenie formy podstawowej. W takim wypadkach zdecydowano o umieszczeniu w słowniku wyrazu w postaci uzyskanej, np. astry (tu forma podstawowa mo że by ć zarówno aster , astr , astra ), bancki (bancka , bancek ), macochy (macoch , macocha ), rapcie (rapcia , rape ć), wolanki (wolanek , wolanka ) itd. Wariant fonetyczny (rzadziej rodzajowy) odnotowany został w nawiasie po ha śle głównym oraz wymieniony w porz ądku alfabetycznym ze skrótem miejscowo ści, w której został po świadczony i z odsyłaczem do hasła głównego, np. łó nka (Czw) (Brz) (Grb) zob. ło nka . Przy obja śnianiu znaczenia zastosowano definicje opisowe lub synonimiczne. Tam, gdzie definicja synonimiczna wydawała się z ró żnych wzgl ędów niewystarczaj ąca, wówczas zamieszczano definicj ę rozbudowan ą, wyja śniaj ącą znaczenie wyrazu. Cytaty w ró żnych hasłach powtarzaj ą si ę. Dotyczy to szczególnie sytuacji, gdy w jednym cytacie nagromadziło si ę wiele interesuj ącego słownictwa. Powielanie tych samych cytatów w ró żnych hasłach ma równie ż t ę dobr ą cech ę, że pozwala śledzi ć konkretn ą nazw ę w ró żnych kontekstach. Zapis przywoływanych cytatów jest zgodny z zasad ą przyj ętą w Pracowni Dialektologicznej UAM. Jest on daleki od tradycyjnego, skomplikowanego w zapisie komputerowym oraz trudnego w odbiorze zapisu fonetycznego. Zapis ten zgodny jest z aktualnymi w dialektologii polskiej trendami wychodzenia naprzeciw miło śnikom języka mieszka ńców wsi, którzy nie zawsze są specjalistami w zakresie zapisu fonetycznego. Głównym zało żeniem jest jednak potrzeba bycia zrozumiałym dla ka żdego odbiorcy. Z tego wzgl ędu nale ży zapozna ć si ę z kilkoma podstawowymi zasadami niniejszego zapisu, które tak oto okre ślił prof. Jerzy Sierociuk w jednym z artykułów: „Cały materiał gwarowy b ędzie podawany w słownikach w zapisie uproszczonym. Przyjmujemy zasad ę, że zapis taki w mo żliwie jak najwi ększym stopniu powinien respektowa ć prawidła pisowni polszczyzny ogólnej. Na reguły ortograficzne zostan ą dopiero nało żone lokalne zjawiska fonetyczne. Typowe dla polszczyzny ogólnej procesy fonetyczne – np. bezd źwi ęczno ść wygłosu, upodobnienia wewn ątrzwyrazowe itp. b ędą podawane zgodnie z rozstrzygni ęciami ortografii literackiej; niezale żnie bowiem od wykształcenia mieszka ńcy tych wsi w podobny sposób wymawiaj ą wyrazy typu ksi ąż ka , śnieg , ju ż itp. Dyskusyjny mo że tu by ć zapis nosówek. Żeby nie wprowadza ć specjalnych znaków, przyjmujemy kombinacje z odpowiednim elementem n – wzgl ędnie m – w tzw. indeksie górnym. W sposób czytelny dla odbiorcy pozwala to odda ć specyfik ę nosówek spoza normy ortograficznej – np. gy nsi . W indeksie górnym podawana jest te ż „jota” w realizacjach typu za jś ‘za ś’; podobnie traktowana jest labializacja, np. uojciec . Ze wzgl ędu na specyfik ę

15 gwar wielkopolskich uwzgl ędniane s ą wszelkie przejawy ud źwi ęcznienia mi ędzywyrazowego; tu problemem jest oddanie realizacji typu nasz ojciec miał go ścia – narz ojciedz miał go ścia . Przyj ęte zasady umo żliwiaj ą ukazanie rozchwiania systemu fonetycznego, jak i ró żnorodn ą wariantywno ść form” 24 . Ni żej podaj ę rozwi ązania szczegółowe stosowane w zapisie: - zachowana jest fonetyka mi ędzywyrazowa (por. powy ższy cytat), np. ojciedz mówił, wyrwad ź len itd.; - nosowo ść oznaczana jest liter ą m lub n w tzw. indeksie górnym, np. so m ‘s ą’, ko nt ‘k ąt’, te mpy ‘t ępy’, pre nt ‘pr ęt’ itd.; - dyftongizacja i labializacja s ą równie ż zaznaczone w indeksie górnym, np. wys uóeko ‘wysoko’, uorka ‘orka’ itd.; umieszczony w indeksie górnym znak u jest równoznaczny z tzw. u niezgłoskotwórczym; - redukcja interwokalicznego ł, np. urwaa sie ‘urwała si ę’; - łącznikiem sygnalizowany jest zestrój akcentowy oraz specyficzna wymowa typu zmar-zły (w opozycji do zmarzły ), ta-ak ‘tak jak’ itd.; - znak ó stosowany jest w przykładach zawieraj ących modyfikacje elementu jasnego, np. uóna ‘ona’, be ndó m ‘b ędą’ jako kontynuacja form uona ‘ona’, be ndo m ‘b ędą’; por. te ż słó ńce ‘sło ńce’, ale: buł ‘był’, itd.; - poniewa ż w gwarach wielkopolskich w niektórych przykładach po spółgłoskach bezd źwi ęcznych wyst ępuj ą spółgłoski d źwi ęczne, wprowadzone jest rozró żnienie graficzne tego zjawiska: śvinia , tvój, szvagier obok świnia, twój, szwagier . Ponadto: - dla oddania specyfiki mowy (np. charakterystyka składniowa) wielokropkiem obustronnie oddzielonym spacj ą oznaczane s ą pauzy, np. tu normalny wóz ... tu nie było wprzód przyczepów ino wóz ... nie ... ; gdy to konieczne, wprowadzany jest dwukropek, zwykle przed przytaczaniem czyjej ś wypowiedzi; - (!) oznacza osobliwo ść wymowy (informuje tym samym, że zapis ten nie stanowi pomyłki komputerowej); - (?) sygnalizuje w ątpliwo ści odsłuchu; - [...] oznacza opuszczon ą informacj ę w trakcie transkrypcji (zwykle informacje nieistotne); - [...?] oznacza informacj ę opuszczon ą w transkrypcji z uwagi na kłopoty z odsłuchem, np. zakłócenia techniczne w nagraniu; - dopiski transkrybenta istotne z uwagi na zrozumienie tre ści cytowanego fragmentu transkrypcji umieszczane s ą w nawiasie kwadratowym, np. jag [krowa] była nienapojona to czeba jej da ć pi ć ... - wypowied ź (słowo) urwan ą sygnalizuje wielokropek, nieoddzielony spacj ą od ostatniej cz ęś ci 25 . Po ka żdym cytacie w artykule hasłowym podawany jest skrót źródła, czyli miejscowo ści, w której został odnotowany (skróty miejscowo ści poni żej). Je śli ten sam wyraz został odnotowany w innej miejscowo ści, lecz bez dłu ższego cytatu, to po pierwszym skrócie miejscowo ści podawane s ą w osobnych nawiasach kolejne, np. brona (bróna ) – ‘narz ędzie rolnicze słu żą ce do rozbijania grud na zaoranym polu, spulchniania i wyrównywania pola oraz przykrywania zasiewów’: jaki wuja miał sprze ntu (!) tak powiem nie wiem ... mo że ten pug i ta brona była ... (Grc) (Grb) (Ndm).

24 J. Sierociuk, Zało żenia metodologiczne regionalnych słowników gwarowych powstaj ących przy współudziale środowisk lokalnych, [w:] Studia Dialektologiczne IV, pod red. H. Kurek, A. Tyrpy, J. Wronicz, Kraków 2010, s. 139. 25 Na podstawie: J. Kobus, Kierunki i dynamika zmian w j ęzyku mieszka ńców wielkopolskich wsi na przełomie wieków XX i XXI , Pozna ń 2015, s. 38–39. 16

W wielu hasłach zawarty jest odsyłacz zob. (zobacz), który zaleca porównanie danego hasła z innym, pokrewnym.

Skróty zastosowane w artykułach Skróty badanych miejscowo ści hasłowych Brz – Brzózki im. – imiesłów Czw – Czerniejewo pl. tant. – tylko liczba mnoga, dotyczy Grb – Graby wyrazów wyst ępuj ących tylko w liczbie Grc – Goraniec mnogiej, tu tak że odnotowanych tylko w Ndm – Nidom liczbie mnogiej Pkn – Pakszyn przym. – przymiotnik rzecz. – rzeczownik spieszcz. – spieszczenie zdr. – zdrobnienie zgr. – zgrubienie zob. – zobacz żart. – żartobliwie

17

18

baba ... że sie prowadziło ... (Grb); A zawsze wy ży na ty babie musiało by ć ... akord – ‘sposób pracy, w której za ź jagby sie uległo to by sie zrobiło tak płaci si ę nie za etat, a za ilo ść ... zara mokło ... a jag by uło ... snopki wypracowanego produktu’: bo tam ... to musiały by ć prawie ... no nie całko... ale m było na akord ... ta-ak dzisiej mówio wi nkszo ści był (!) tak kładzone ... [...] na akord ... ile zesik tyle mu zapłacili ... tako m babe sie zakładało ... (Grb); baba nie ... (Grc). to tyn kóniec [stogu] ... no to baba ... no n n aparat wio żo cy – ‘cz ęść nie wim jak to ... po co to ta baba ... ale snopowi ązałki, która wi ąż e zbo że w nie wim ... ta baba to chyba było ... n snopki’: snopowió załka to zez ... śmigi wła śnie ta słóma zawió nzano koo tegó n n ... śmigi napy dzajo ce zbo że ... i aparat kija ... bo to ... no ... to jeszczy pami ntóm n n wio żo cy ... (Czw). ... tam przyni ś ... uszykujta tam co ź na ar – ‘jednostka miary babe ... nie ... (Grc); stóg zbo żowy ... to 2 powierzchni, wynosz ąca 100 m ’: bo to mówie ... to kij dopiro na te babe wbili m m u nos hektary teraz só ... u nos só ... na ostatku ... (Grc); zob. dro ng, kij . ń n bo tam na tym ... to było pi dziesió t ... babeczka – zdr. od babka ń n pi dziesió t dwa ary tam na wschodzie (bobka ): tu była ... dwa ... dwie ... dwie Polski ... i na tym ... południu ... to nogi takie w deske wkry ncone i jedno ń n pi dziesió t dwa ary to było morga ... a było tako grubszo ... z przodu ... ń u noz morga była dwadzie ścia pi dź zar żnie nto ... tag wy rżnie nto ... tag arów ... cztery morgi na hektar były wyr żni nte to wpuszczone wszysko w to i poczebne ... nie ... i na te morgi tam było ... i za ź w to było wbite ... ta siekli ... to był taki ... jak płacili to od ty babeczka ... zeby (!) potym klepa ć ... morgi ... nie ... (Grc). tam dzie ź le ży ale nie byde tego nie byde arfa – ‘rodzaj pochylni słu żą cej szukał ... (Grb); zob. babka . do zsuwania ziemniaków z wozu do babka (bobka ) – ‘ żelazne piwnicy’: na arfie ... była taka zbita kowadełko do klepania kosy’: no to arfa i sie poło żyło na helke i ... na ... z bobka sie nazywoła do klepanio ... tam woza i do okienka i leciały ... sie sypało jes... tam dzi eś bydzie le żeć ... (Grb); i masami ... [...] to jes taka ... no ta zbita najpierw czeba było wyklepa ć kose na z tych ... z desek ... [...] to jes to wła śnie babce ... na babce ... to taki był ta arfa ... zbita z tych desek sie specjalny ... na pie ńku takie ... ta taka nazywała arfa ... (Brz); zje żdżalnia z babka ... to był taki kwadratowy metal wozu do piwnicy ... arfa ... (Czw); na ... taki ten ... i ja nie wiem czy tu grzie ź bog i samemu ... bo do sklepu to przez nie ma ... bo ja gdzie ś to ... chyba nie arfe ... (Grb). wyrzuciłem tego ... to gdzie ź jest ... astry – ‘ro ślina ozdobna (Grc); zob babka była ... no ... wbity uprawiana w ogrodach, kwitnie takie co ś ... tu miało pi ntke ... oszcze ... i jesieni ą’: kwiatki ... astry ... macochy ... to był wbity w taki dzie ź na ty wysoko ści (Czw) (Brz). ... mo że troszke wy ży ... takie co ś ... tu mi ndzy kolanami to czymoł ... nie ... bo jag mieli ... mieli takó m ławke du ższó m ... B i to czymoł tyn supek ... i tu było to baba – ‘element konstrukcyjny wbite ... i to tak wyglo ndało ... na takim stogu; środkowa cz ęść stogu lub jego o ... czymsi ś ... było wbite ... i tutyj na zako ńczenie, tak że o słupie wkładanym tym klepoł ... na tym klepoł ... óna była w środek stogu’: stóg no jes z baby ... troszeczke ... nie była tako płasko ino baby i zako ńczynie ... (Czw); baba to n troszeczke była tak wywyszona na środkowa cze ś stogu ... (Czw); bo za ś środku ... nie ... troszeczke wywyszona cały ... ten cały ten słup sie mówiło 19

... i to ... u nos to nazywali babke ...... barczyki ... (Grb); bark to jest ten (Grc); zob. babeczka . długi ... (Grb); zob. barczyk , orczyk . balot – ‘sprasowana słoma w basen – ‘du że, metalowe kształcie beli’: sterta ... sterta balotów naczynie wykorzystywane jako koryto ... (Czw); to takie baloty ... (Czw); lub misa do oparzania zabitej świni’: no balod mówio m przewa żnie ... (Grb); zob. ... basyny to ... to tam ró żnie ... to mieli wał , wałek . tam tyn basen ... to mieli ... bo to tam w bancki – ‘placki z dodatkiem tem parzyli jakie ś ten ... kiedy ś tam ... siary’: to sie u żywało do robienia sieczke żneli do krów tam w taki basen bancków czy czego ś takiego co sie ... i melaso m polywali ... nie ... [...] piekło ... [...] to jes taki jak ... podobne metalowe to było ... i to tam ... żeby to do racucha troszke ... [...] to sie do tego nie wycikało z tego ... (Grc). siare brało ... (Grc). bat – ‘narz ędzie słu żą ce do baran (baron ) – ‘centralna cz ęść poganiania konia’: pierwsza ... to jes bat koła, w której zbiegaj ą si ę szprychy’: a ... to jes rzymi ń ... nie ... (Czw); no tu dzwóna ... sztoba ... baron ... pasek do ... do bata ... o ... (Czw) (Grb). szprychy ... (Grb); zale ży jak kto nazwie beczka – ‘naczynie, zwykle z ... teroz tego by nig nie zrobił ... jeszcze drewnianych klepek ści śni ętych Kapsa mioł tokarnie do baranów obr ęcz ą, w kształcie ści ętego toczynia ... (Grb); zob. buks . obustronnie walca’: no ale mie nso to sie barczyk – 1. ‘rodzaj potem układało w beczki i sie soliło i ... drewnianego dr ąż ka zaopatrzonego w (Grc). żelazne kółka lub haki, słu żą cy do belka – ‘długi kawałek drewna, łączenia narz ędzi lub maszyny rolniczej zwykle obrobionego, w kształcie z koniem’: barki ... barczyki ... (Grb); równoległoboku’: a jeszcze niektórzy barczyk ... barczyk co ko ń cio ngnie ... to mieli takó m poprzecznó m belke ... i był orczyk ... (Grc); pier ś była tak w hoczykiem zakłodali krótko m ... na koło ... to były pasy ... i do barczyka wysoko ści ty ż środka bramy ... to musiał zakłodane to ... nie ... a barczyk za hok zało żyć takó m poprzecznó m belke ... nie ... czy za wóz ... i ju ż kó ń buł ubrany ...... ale to była wyjmowano ... nie ... óna nie ... (Grc); zob. bark , orczyk ; 2. tylko była wsadzóno do zamkni ńcia ... ‘rodzaj drewnianego dr ąż ka (Grc). zaopatrzonego w żelazne kółka lub biczysko – ‘r ękoje ść bata’: haki, słu żą cy do zawieszenia zabitej (Grb). świni w celu wydobycia wn ętrzno ści’: bieda – ‘brak zapewnienia no to jak był ju ż oczyszczóny [świniak] podstawowych potrzeb w codziennym ... z tych kłaków ... z tegó wszyskigó ... życiu, ubóstwo’: no to na wiosne nie ... no to nakidali (!) na tylnych przebierali [ziemniaki] ... na wiosne ... i nogach ... majó m taki tyn ... barczyg na nawet gdy brakowało ... bo jak była to nazywajó m ... nie ... i to ... i bieda dawniej ... (Grb); jag óna tam wielokró nżek ... tam dzie ś wy ży go dzie ś była ty ż u jakiego ś gospodorza ale uwió nzali ... i powiesi gó ... nie ... żeby jeszcze jako dzieciok to mówi że wła śnie mu łatwo było ... te wny ntrzno ści sie nie ta pani to mówi: ze stru żynów ... bo nie brudziły ... wyció ńć ... nie ... i wyjmie miała ... tako była bieda że te pyrki wny ntrzno ści ... (Grc); zob. kry mpulec . zjedli a te stru żyny posadziła i... [...] i bark – ‘rodzaj drewnianego pyry urosły ... z ty biedy se posadziła dr ąż ka zaopatrzonego w żelazne kółka gdzie ś tam w ogródku ... nie ... te lub haki, słu żą cy do ł ączenia narz ędzi stru żynki ... bo ni miała ... no ni miała lub maszyny rolniczej z koniem’: barki pyrów ... a ni miała da ć co dzieciakom

20 je ść ... a zez tych stru żynów no pyry (!) ... to znaczy bona (!) py nkła ... nie ... miała okropne ... (Grb). ta-ak czowiek ... przepuchline dostaje ... bijak – ‘młóc ąca cz ęść cepa’: nie ... (Grc). cep ... bijak ... bijak ... ooo! ... (Czw); bochynek chleba – zob. cep . ‘uformowany chleb’: tyn kopiec to blo ng – ‘przegroda w stodole wyglo ndoł ta-ak dzisiejszy bochynek oddzielaj ąca klepisko od s ąsieka’: blo ng chleba ... te kó ńcówki to krómki były ... to jez oddzielenie bojewiska od ... od nie ... (Grc). ładowanio zbo ża ... nie ... (Czw); a to bocian – ‘ci ągnik firmy Zetor były te blo ngi jak to mówili ... (Grb); Tractors a. s.’: i tam zało żyli te kółko ... blo ng ... to było tak ... bo w stodole jak przyprowadzili takigo zetora ... na była wybudowano ... to tak (!) na ty wysokich kołach ... pod stodołó m stojoł wysoko ści ... tu było ... na to nazywali ... w nidziele przy śli gó tutyj wszyscy klepisko ... a to ... co układali zbo że to obejrzy ć ... [...] no ... tuty stojoł pod só nsiek ... nie ... i tag na wysoko ści stodołó m taki bez kabiny na wysokich metra ... metra dzie ś trzydzie ści ... to kołach ... taki bocian ... bocian na niego była ta belka co trzyma-a te poprzeczne mówili ... nie ... i tu przyprowadzili w te wszystkie ... tyn dach ... nie ... i tu tygodniu ... w nidziele przy śli wszyscy było deskami obite ... a to wystowało obejrzy ć ... (Grc); zob. cio ngnik , traktor , blo ng ... bo te deski słu żyły ... że jak zetor . kiedy ź maszyna była ... ona dalij zbo ża boczek – 1. ‘dolna cz ęść nie czy ściła ... nie ... to te zbo że tam półtuszy wieprzowej’: no szynka ... opierali sobie tym ... odrzucali szypami schab ... boczek ... słonina ... łopatka ... (!) na tyn blo ng ... żeby nie leciało do żeberka ... wszystko ... (Ndm); no to só nsieka z powrotym ... nie ... i potym ... rozkłodali ... na szynki ... karkówki ... no to tako wialnio nazywali ... czy ściuł ... i tam te te ... golónka ... to wszysko ... nie ... no ... to był blo ng ... [...] ta tam odkłodajo m boczki ... co ma by ć ... ścianka była ... co przegradzała te (Grc); 2. zdr. od bok : ‘boczna deska klepisko od só nsieka ... nie ... to był wozu do zwo żenia ziemniaków z pola’ blo ng ... nie ... (Grc). (Czw); zob bok , deska . błona (błóna , bona) – ‘tu: bojewisko (bojowisko ) – ‘cz ęść cienka, półprzezroczysta tkanka stodoły, na której młóci si ę zbo że’: no otaczaj ąca poszczególne cz ęś ci mi ęsa ... stodoła składa sie z bojewiska (!) ... z wieprzowego’: tam błona ... to jes tyko bojewiska ... zez so msieków ... no i mi ndzy ... jak tam ... podwieszony tyn poddaszo ... nie ... (Czw); to jez brzuch ... przetnó m skóre ... i tam jes bojewisko jak to mówili ... to jes wjazd błona ... no to ry nkó m rozerwó m ... czy ... (Grb); a środek było ... wjazd ... tam puknó m ... nie ... ale jak to tak ... to bojewisko ... (Grb); zob. klepisko . ry nkó m nie rozbierze ... nie ... te błóne to bojowisko (Grb) zob. bojewisko , tylko przetnie skóre na brzuchu ... te klepisko . błóne rozerwoł ... i wny ntrzno ści bok (buok ) – ‘boczna deska wyjmowoł ... i to ... jak fachowcy ... to te wozu’: no takie trzy deski ... bo dwie błóne tag zostowioł delikatnie ... żeby deski połó ży sie w bok ... spódnica jez i nie uszkodzid ź jelitów ... no bo by deska tylko ... to sie obornik wozi ... a pobrudziuł te mi nso ... no ... to tak to teroz gnojoro m sie wozi ... nie ... obecnie reszte nie robił no żym ino ry nkó m ... to ... (Czw); na bog i samemu ... bo do ju ż nie podar tam ... nie skalyczuł (!) ... sklepu to przez arfe ... (Grb); u nas to bo jak skalyczył ... aby ciekło tam ... ju ż sie b uok podnosiło do góry tak kłónice brudne by było ... nie ... (Grc); no (?) i wylatywały [ziemniaki] by uła du żo wypy nkłe to jak człowiek ... przepuchline dziura i aby sie zepchło i nie było czasu

21 sie rozgló nda ć tylko tam ju ż w uozy było otwiradź jak czeba było wjecha ć ... czekały nasty mpne poprzecio nga ć ... wyjecha ć ... czy tam co ź wi nkszygó wywi ś ... jak sie wybierało e... (Grb) wnie ś ... ale jak tam szed do stodoły po (Brz); zob. boczek , deska . ... bo to kiedy ś tam sieczke żnyli ... we boks – ‘wydzielone workach nosili ... nie ... no to tam to m pomieszczenie w chlewie dla kilku lub furtkó m wchodzili ... nie ... bramy nig nie jednej świni’: teroz ... tam te otwieroł ... przez to była ta furtka ... nowoczesne świniarnie ... co tam na ty (Grc); zob. wierzeje , wrota . gły mboki ściłce (!) ... to nazywajó m bratek – ‘ro ślina ozdobna, boksy ... nie ... no to mo w boksie dwuletnia, uprawiana na rabatach i w czydzie ści ... i czterdzie ści ... nie ... to doniczkach, kwitnie w prawie só m te nowy nazwy boksy ... na wszystkich kolorach’: (Czw); zob. czydzie ści tam sztuk boksy ... (Grc); zob. macochy . patyk , przegroda , zagroda . brona (bróna ) – ‘narz ędzie bona (Grc) zob. błona . rolnicze słu żą ce do rozbijania grud na brama – 1. ‘zamykany wjazd na zaoranym polu, spulchniania i podwórko’: tam za to m bramo m ... wyrównywania pola oraz przykrywania nieu żywano jez nawet ... ale jag rano zasiewów’: no to za ció ngnikiem ... nie otwieram o szósty ... o dziesio nty nawet ... teraz ... a wprzód konie robiły a teroz ... to tu te brame zamykom ... [...] ta cio ngnik cio ngnie bróne a dawnij konie uliczka downi była stale u żywano bo ... (Czw); to brone do góry nogami sie bramy tam nig nie otwierał a teroz stale przewroca to sie włóczy ... (Czw); o tu kto ś wje żdża wyje żdżo ... jag jez rano widze że le ży brona ... nie ... [...] do otwarte ... otwieram o szóstej ... (Grb); wyrównywania ... do wygładzania ... no ... w stary rok zawsze brame wyrównywania ... (Grc); jaki wuja miał wystawiajó m ... no ... (Grc); 2. ‘drzwi sprze ntu (!) tak powiem nie wiem ... stodoły’: no ju ż kiedy ś tam mówili: mo że ten pug i ta brona była ... (Grc) bramy do stodoły i ... i tak ... (Grc); za ś (Grb) (Ndm). tam jaki ź myszóneg był ... a myszónek to był ... jag na wysoko ści bram ... to kładli jeszcze dró ngi ... i tam podawali te zbo że ... nie ... nad tym supem ... to myszóneg na to nazywali ... (Grc); a kiedy ś to buł ... na środku był taki hok ... nie ... i to jedyn hok był ... i jeszczy ... te bramy były zabezpieczóne to m ... skłodanie to m desko m ... i jedyn hok za cało m brame tam w tym ... nie ... [...] a jeszcze niektórzy mieli takó m poprzecznó m belke brony ... i hoczykiem zakłodali krótko m ... na (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak) wysoko ści ty ż środka bramy ... to musiał bronowanie – ‘grabienie, zało żyć takó m poprzecznó m belke ... nie wyrównywanie pola za pomoc ą bron’: ... ale to była wyjmowano ... nie ... óna to samo ... bronowanie i włóczenie ... tylko była wsadzóno do zamkni ńcia ... (Grb); zob. włóczenie . (Grc); no to te wej ściowe d źwi takie só m bróna (Czw) zob. brona . ... to óne były w bramie wyci nte ... takie bruzda – ‘gruda ziemi na małe ... ja mam ty ż to ... (Grc); furtka na zaoranym polu’: no bruzdy ... to so m jak to nazywali u nos ... do bram ... do sie zaorało i zaraz za-sie ... za du że stodoły ... nie ... że jak szed do stodoły za ślepowywało (!) żeby sie wyrównało sóm ... to nie otwiroł bramy ... brame ... (Grb); zob. bryła, grupa .

22

bryczka – ‘paradny powóz burak – ‘ro ślina okopowa konny’: kiedy ź u nos ty ż mieli lepsze uprawiana na polach i w ogródkach sory (!) na nidziele ... do bryczki ty ż warzywnych, charakteryzuj ąca si ę mieli ... nie ... to tam kółka były tam okr ągłym lub wydłużonym korzeniem o mosi nżne ... czy co ś tam ... no ... wesele ciemnej, czerwonej barwie’: my tak jag wie źli to ubrali w to kónie ... nie ... buraków nie mielim tu ... (Grb); (Grc); to on robił na szosie ... nie ... i gablami to sie ziemniaki podrzucało ... jak żyniuł córke ... no tutyj wszyskich w buraki ... takie długie miały wła śnie te koło znoł ... no to zamówił tych ... te ... te ... te ze mby ... te widły czy nie bryczków ... nie ... niktóry na jedny wiem jak to tam powiedzie ć ... nie ... bryczce jedyn abo dwóch siedziało ... (Grc) (Czw); zob. buraczek . za ś przyszed do matki ... jeszczy do but – ‘wierzchnie okrycie szkoły chodziłym ... przyszed do matki ... stopy’: dawnij to w buty se kładli słome i jeszcze samochodów ni było ...... mówili wiechcie ... wiechcie ... zamia bryczkami jichali ... i mówi ... ale ludzie (!) tero jak wkładki filcowe ... nie ... to oknami paczyli ... co za burmiszcz sie słóme kładli ... to był bałagan jak psi ... żyni ... a to dró żnik stó nd córke ino (Grb). żyniuł ... nie ... i jichało dwae ścia sze ś buteleczka – zdr. od butelka : bo bryczków ... to my śleli ... nie ... bo mioł jak sie pojawiła stara stonka ... nie ... to tu w koło wszy ńdzie znajomych ... nie ... coło wioska musiała i ść ... ale na dwie (Grc). grupy ... to buteleczki ... takie kwad... bryła – ‘gruda ziemi na pólitrowe butelki uwio nzane na zaoranym polu’: bryła albo ... czekej sznureczku przy szyjce i było wlane tyle czekej zaroz ci powiem ... bryła ... takie na ... w ty ... tyle wody i potym bryły albo skały ... albo grupy ... grupa chodzilim i to po czydziestu ludzi ... po ... o ... grupa ziemi ... (Czw); zob. czterdziestu ... i radlina przy radlinie ... bruzda , grupa . i te stare stonki żeśmy wrzucali do brzytew – ‘dawne narz ędzie butelki ... (Grb); zob. butelka . przypominaj ące nó ż, wykorzystywane butelka – ‘wydłu żone naczynie do golenia’: u nos to akurat były szklane, tu wykorzystywane jako brzytwy takie typowe ... całe ... pułapka na owady’: bo jak sie pojawiła całkowite ... bo za ś pó źni to tam dzie ź stara stonka ... nie ... to coło wioska ojciec ... widziołym to miał tako m że musiała i ść ... ale na dwie grupy ... to wkładoł żyletke ... nie ... ściskano była buteleczki ... takie kwad... pólitrowe ... ale ty ż wyglo ndała jak brzytew ... a butelki uwio nzane na sznureczku przy tak to była brzytew ta-ag nó ż ... szyjce i było wlane tyle na ... w ty ... tyle zamykany ... nie ... (Grc). wody i potym chodzilim i to po buda – ‘pusta przestrze ń czydziestu ludzi ... po czterdziestu ... i wewn ątrz stogu’: no ... musiało sie ... radlina przy radlinie ... i te stare stonki robiło w stogu w sumie tako m bude ... żeśmy wrzucali do butelki ... (Grb); zob. [...] i te ... krzy żok w te bude ... wszysko buteleczka . ... (Grb). bydło – ‘zwierz ęta hodowlane, buks – ‘centralna cz ęść koła, w zwykle krowy, byki, cielaki’: tak ... której zbiegaj ą si ę szprychy’: kapiszony troche ... i sie zetnie i dla ... dla ... pasze były z zewnóntrz żeby koło nie spadło dla bydła i ... reszte zaora ć ... (Czw). [...] ... a ... a ... buks był w środku w tym bystry – ‘żwawy, zwinny, o kole ... (Grb); zob. baran . sprawnym umy śle’: on jakby chciał ... buraczek – zdr. od burak : (Brz); no to ... bo on jeszcze ma osiemdziesio nt zob. burak . chyba jedyn rok ... czy dwa ... on do ś tam bystry chłob jeszcze ... nie ... (Grc).

23

bzyk – ‘b ąk bydl ęcy, którego zbó ż’: dawniej to młócili cepami ... samice żeruj ą głównie na bydle (Czw); no tutaj ... no to jest ta dłu ższa domowym, giez bydl ęcy’: krowy sie cze nść cepa ... to sie za nio m trzymało ... wybzykały ... uciekały z pastwiska do a to m krótszo m cze nść cepa to sie młóciło domu ... [...] muchy ... bzyki ... te gzy ...... (Czw); to cep cały ... nie wiem ... nie [...] uciekały jak głupie jedna za drugo m pamie ntam ... (Czw); zob. cepy ; 2. ... uciekały do domu ... (Grc); zob. giez . ‘młóc ąca cz ęść cepa’: no to cep a ten to były te kije do ... i tu zbo że mócił tym ... [...] a to było takie lu źne na takim C rzemieniu na czymź uwio nzane żeby to cebula – ‘warzywo, ma ostry musiało e sie kry ńci ć ... (Grb); zob. bijak . smak i dra żni ący oczy zapach; cepiarz – ‘ten, kto młóci cepem’: wykorzystywana w kuchni i cepami ... to nienormalnie uderzali ... ziołolecznictwie’: (Brz). jak słóme poło żóno m ... i dwóch ... cedzenie – rzecz. od cedzi ć: tetra dwóch cepiarzy ... i młócili na ziarno ...... tak ... tetra ... [...] cedziło to [mleko] (Czw). jeszcze bo to do cedzenia ... nie ... (Grc). cepy – pl. tant. ‘dawne cedzi ć – ‘oczyszcza ć płyn, tu: drewniane narz ędzie słu żą ce do mleko, z zanieczyszcze ń, za pomoc ą ręcznego młócenia zbó ż’: no ... młócili przelewania go przez tkanin ę’: tetra ... cepamy (!) ... pó źni maszyno m ... (Czw); tak ... tetra ... [...] cedziło to [mleko] cepami ... to nienormalnie uderzali ... jeszcze bo to do cedzenia ... nie ... (Grc). jak słóme poło żóno m ... i dwóch ... celinder – ‘szklany klosz lampy dwóch cepiarzy ... i młócili na ziarno ... naftowej’: lampa naftowa ... [...] u nas (Czw) (Grb); zob. cep . to nazywali ... na to ... to był ... tu był chaber – ‘ro ślina zielna, a knot ... to był celinder ... a tu nafte sie zarazem pospolity chwast polny, lało ... (Grc). odznaczaj ący si ę prost ą, sztywn ą centnar – ‘jednostka wagi łodyg ą, kwiatami o niebieskich płatkach wynosz ąca ok. 50 kg’: no bo dawniej i czarnym środku; tworzy łany’: no w było ... ludzie szanowali ... czy umłócili zbo żu to jest ... z tych ... chaber i ko nkol worek czy dwa ... tam jag mówili ... nie ... (Czw); zob. modrak . ... centnar ... no to to ... a teros tam czy chlew (chlyw ) – ‘pomieszczenie, m m ... jak wybierajo pyry ... wybioro no budynek, w którym przebywaj ą świnie’: m m to ju ż nie włóczó ... nie krymrujó a słome? ... [przechowywano] w stogu ... i dawnij to trzy razy włóczyli ... w stodole ... i na chlewie ... (Czw); krymrowali i jeszy jag orał kóniem to chlyw jes cały ... obora ... (Grb) (Ndm); jedyn szed ... czy dzieciak czy dorosły ... zob. chlewnia , świniarnia . e i zbi rał gdzie spotkał te pyreczke ... i sie cieszył wieczorem że nazbierał na parownik ... (Grb). centrofuga – ‘urz ądzenie słu żą ce do odzielania śmietany od mleka wskutek wirowania’: centrofuge ... centrofuge to mamy ... a kierzynka była ... (Grc); jak sie ods... to m przez centrofuge przepu ściło to mleko to ju ż śmietana była oddzielona i mleko te ż ... to mleko było ju ż chude ... nie ... (Grc). chlew cep – 1. ‘dawne drewniane (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak) narz ędzie słu żą ce do r ęcznego młócenia

24

chlewnia – ‘pomieszczenie, prawdopodobnie po wojnie tam co ś ... budynek, w którym przebywaj ą świnie’: bo to pószorków nie było ... wszysko ... [przechowuje si ę słom ę] w stodole ... w nie ... to tam sko ńci ś ... (Grc); bo te stogu ... na strychach ... górach znaczy chomó nta jag miał dobrze dopasowane ... w chlewniach ... (Czw); zob. chlew , ... to ko ń prawdopodobnie wi ncy świniarnia . ucio ngnół ... tyko (!) pószorek ... jag my chlyw (Grb) zob. chlew . nazywali te uprzó ndz (!) ... to szło chłop – 1. ‘m ęż czyzna pracuj ący dorobi ć z jednygo na drugi konia ... a te na roli i w gospodarstwie, rolnik, chomo nta to ju ż musioł by ć tak ... gospodarz’: kobiety sobie porobiły prawie idealnie pasowa ć ... bo jak był swoje co miały zaje ńcie i odpoczyły a ... ko ń ty nszy (!) to by gó ... to za małe ... a a chłopy to klepali kosy ... (Grb); jag mały ... no to by zale żnie ... nie ... a wi nkszy chłop to ... tak dugie było jak ten to te spinki mioł i dopasowoł ... nie chłop ... nie ... czym wi nkszy chłop to ... skrócił wy żyj i ni żyj ... (Grc). mioł dusze kosisko ... (Grc); jag umiał to chudzielec – ‘to, co jest chude’: dobrze sic ... tak dzie to ... tak stowiało zdrowa [świnia] ... i w dobry kondycji ... jak kobita szła i wio nzała ... no to chłop i sie wsza czymo ... bo na takim ciół i wio nzała ... a jak kto ni umiał to chudzielcu to nie bydzie ... (Grc). mówili że powróz ... nie ... nakry ńcił chusta – ‘prostok ątny lub powróz ... (Grc); no bo tyn kafer by kwadratowy kawałek tkaniny lub wystarczyło dwadzie ścia centymetrów dzianiny słu żą cy jako okrycie ramion i zrobi ć wyszy (!) i by chłop stojoł ... nie głowy lub owijany dookoła szyi’: a u ... a tag jag za pry ndko głowe podniós to naz nie ... mama naz owineła w sza... si uderzył ... (Grc); 2. ‘m ęż czyzna’: on tako m chusto m albo szalym ... tylko nam jakby chciał ... no to ... bo on jeszcze ma było wida ć tyle ... nos ... (Grb). osiemdziesio nt chyba jedyn rok ... czy chwast – ‘ro ślina rosn ąca dziko dwa ... on do ś tam bystry chłob jeszcze po śród upraw’: [kosa] do koszenia ... nie ... (Grc); zob. gospodarz , rolnik . chwastów ... traw ... (Czw); to polne chodzi ć – ‘porusza ć si ę za chwasty ... [...] to jes komosa ... i co tam pomoc ą nóg zwykle w wyznaczonym jeszcze? ... ógnicha ... nie wiem jak to celu’: bo jak sie pojawiła stara stonka sie tam dokładnie nazywa ... oset ... perz ... nie ... to coło (!) wioska musiała i ść ... (Czw); zielsko ... chwast to jest to ... ale na dwie grupy ... to buteleczki ... samo ... (Czw); [usuwanie] chwastów takie kwad... pólitrowe butelki przy pomocy ... haczki ... (Brz); zob. uwio nzane na sznureczku przy szyjce i zielsko . było wlane tyle na ... w ty ... tyle wody i cio ngnik (ció ngnik ) – ‘pojazd potym chodzilim i to po czydziestu ludzi mechaniczny o du żej sile poci ągowej ... po czterdziestu ... i radlina przy nap ędzany silnikiem spalinowym, radlinie ... i te stare stonki żeśmy przystosowany do ci ągni ęcia lub wrzucali do butelki ... (Grb). pchania pojazdów i urz ądze ń bez chomó nto – ‘przednia własnego nap ędu, tak że do nap ędzania (drewniana) cz ęść uprz ęż y zakładana niektórych maszyn’: kieratem koniowi, żeby mógł ci ągn ąć ’: dawno nape ndzali albo cio ngnikiem ... (Czw); kónia ni ma ... ale uprzó ndz (!) ... co tam no jag na przykład ś cio ngnika to pas ... uprzó ndz ... ta sama co była ... chyba przychodził a ... a ... a z tego kieratu to że chomó nto chodzi ... o to ... a zwykła te ż jakie ś tam ... no jakie ś tam uprzó ndz to jes ta sama ... (Grc); u nas poło nczenie było ... tego te ż nie to chomo nta nie u żywali tutyj (!) ... jak pamie ntam naprawde ... (Czw); no były (!) ja ju ż pamie ntam ... mieli tam na [maszyny] na... nape ndzane albo przez górze jeszczy takie chomó nta ... ale to konie albo cio ngnikiem ... (Czw); no to

25 za ció ngnikiem ... nie ... teraz ... a deska – ‘tu: bok wozu’: móg ty ż wprzód konie robiły a teroz cio ngnik na kaste ale w uozie ... a tu sie ... jak te cio ngnie bróne a dawnij konie ... (Czw); żeśmy to mieli z jedny strony deske ... kopaczki mówili za ź jeszczy na te co za wycio ngneli ... sie ścio ngało e i ... hok do ció ngnikiem te ... te ... te ... (Grb); zob. gnoju ... (Grb); zob. boczek , bok . bocian , traktor , zetor . dmuchawa – ‘maszyna czteryzy mbowy – ‘o czterech wci ągaj ąca zbo że, słom ę, siano itp. za zębach’: czyzy mbowe i czteryzy mbowe pomoc ą zasysanego powietrza’: a tag widły ... no ... (Czw). jak teraz to kobiety ... przydo m żniwa no czubek – 1. ‘ostro zako ńczona, to ... to nie ma pracy ... jedynie szpiczasta cz ęść maszyn, narz ędzi, gospodyni to tego jedzenia pilnuje ... bo konstrukcji itd.’: [radło] to jes ... takiego dmuchawa z dmuchnie zbo że ... kombaj czubka ... i ... i z odkłodni ... czubek to wymóci ... prasa powio nże ... (Grb); to po prostu taki czubek zielaz ua (!) i to taka dmuchawa ... słoma ... siano ... odkłodnie dwie so m takie ... nie ... (Grc). (Czw); poczekaj ... to była kosa ... a tu doi ć – ‘pobiera ć mleko z czubek chyba ... tu ostrze ... (Grc); to sie wymienia krowy’: pó źniej moja siostra za ś ścio ngało wcio ngało a ż wyszed ten doiła jo m [krow ę] ... (Grc). czubek [stogu] ... nie ... (Grc); to ojciec dojarka – ‘urz ądzenie do dojenia godoł ... że pi ntko m siec ... nie samym krów’: tyn pies tam wlecioł z ... za ś tam czubkim ... nie ... (Grc); 2. ‘zako ńczenie [kot] siedzioł w dojarce ... za ś tam stogu’: stóg jag układali ... nie ... to mówie taki rumot tam był a tyn pies noprzód był tam tyn ... pi ń nazywali to [...?] na koty jag nie wiem ... (Grb) ... a potym czubek był ... to dopiro w tyn (Ndm). czubek tag utkli dró ng ... nie ... (Grc); dojrzały – ‘o zbo żu: gotowe do kłosy od żyta uło żyliy tu ... i uwió nzali tu zbioru’: [zbo że] cimne dojrzałe ... jako ... i tag że szagi (!) ... że óne tak ... tyn ... z biel ... i ziarno sie ju ż łupie ... czubek ... że tak co ś zrobili jak ta ... (Czw); [zbo że] nadajo nce do koszynia szczecha pod ... budynki pod szczechó m to w lipcu ... nie ... w miesio ncu lipcu ...... taki spad ze słómy ... (Grc); 3. ju ż jes suche ... dojrzałe ... (Czw); no to ‘najwy ższa, szczytowa cz ęść wn ętrza ju ż jes suche i dojrzałe [zbo że] ... budynku, tu: stodoły’: jag na wysoko ści (Czw); no trawe ... no to trawe sie kosi bram ... to kładli jeszcze dró ngi ... i tam zielono m a ... a ... zbo że to sie kosi podawali te zbo że ... nie ... nad tym dojrzałe ... (Czw). supem ... to myszóneg na to nazywali ... dołek – ‘zagł ębienie w ziemi [...] w tyn czubek kładli jeszczy zbo że ... słu żą ce do umieszczania sadzonek nie ... (Grc). ziemniaków’: dołki pod mankier sie czyzy mbowy – ‘o trzech z ębach’: robiło te ... (Grb). czyzy mbowe i czteryzy mbowe widły ... no dołownik – ‘urz ądzenie konne ... (Czw). wyposa żone w obrotowe łopatki, słu żą ce do równomiernego wykopywania dziurek w celu D zasadzenia ziemniaków’: pod mankier decha – zgr. od deska ‘długi, albo pod dołownik ... (Grb). obrobiony, płaski kawałek drewna’: na doprawi ć – ‘przyprawi ć’: mie nso n raszcze (!) ... dechach ... na le żó co ... czeba zmeli ć ... doprawi ć ... (Ndm). (Grc). drabina – ‘drewniany przyrz ąd m de bowy – przym. od dąb; ‘tu: o ze szczeblami, słu żą cy do wchodzenia drewnie pozyskanym z d ębu’: (Ndm). na du że wysoko ści; tu wykorzystywany tak że podczas świniobicia do wieszania

26 zabitej świni’: to na drabinach [wieszali to drewnianno (!) tam podkładka była ... świniaka] ... jag ni miał na czym ... to nie ... (Grc); na raszcze (!) ... dechach ... ty ż robili na drabinie ... nie ... ty ż ... jag na le żónco ... [...] no to tak coź jak tero ni miał na czym ... no ... bo ta-ag ni miał so m palety ... nie ... jak palety te na czym to na drabinie robili ... nie ... drewnianne (!) so m ... (Grc). drabine opiroł o tyn ... o mur ... i gó tam drewnik – ‘pomieszczenie, w tyłu podwiszoł ... no ale jak był du ży szopa na torf’: (Brz); zob. szopa , świniok ... to by musiała bydź mocno szopka . drabina ... (Grc) (Ndm). drobie – ‘bok wozu drapa ć – ‘o kurach: grzeba ć drabiniastego, tak że o wozie pazurami w ziemi w celu uzyskania drabiniastym’: to buły żniwne wozy ... pokarmu’: no ... po żniwach to ju ż ka żdy specjalnie było to ... no u nos to mówiuł: wołej kury teroz sie ju ż nazywali w drobiach ... to takie były ... używió m ... bo ino drapały do o... bo no ... zrobióne ... a za ś były z dró ngów stogi były blisko domu raczej ... (Grb). robióne pó źnij ju ż tam ... cztery dró ngi to było ... a przedtym to były drobie ... to był ... dwa takie dró ngi ... nie ... takie ... i tu szczeble były ... no i układali tyn wóz ... rozció ngli ... jak ta helka teroz jes ... to rozció ngli ... i to było tam sze ź metrów ... nie ... bo wóz normalnie to tam mioł ... mioł ... tyn ... koo cztery ... trzy i pół metra do czyrych ... a to na sze ś ... sze ź i pół rozció ngali ... nawed i osim metrów niktórzy mieli ty wozy ... rozcio ngali ... i to takie robili ... to ta-ag jeszczy na filmach wida ć ... nie ... (Grc); to takie wozy były ... i to robili te wozy ... rozbirali zwykły wóz ... to sie drobie nazywały ... i te drobie zakłodali ... i to wozili ... siano wozili ... i te ... zbo że ... (Grc); zob. wóz , wóz drabiniasty , wóz żniwny . dojarka dro ng (dró ng) – 1. ‘pow ąz, dr ąg (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak) zabezpieczaj ący siano podczas zwózki’: ju ż tam nie pamie ntóm jak to mówili ... drewniany (drewnianny ) – bo jo to wim ... mało to przywió nzywali ‘zrobiony z drewna’: w stodole ... [...] n n ... ale przywa żnie był ... to tyn dro g no to drewniana ... so sieki ... klepiska i mieli ... to był ła ńcuch ... nie ... to za ś ... i szerokie ... i wrota ... [...] to wierzeje tyn ... i tam tyn ... we dwóch sie uwiesili nazywali ... (Czw); zez półokro ngłygo n ... nie ... a jedyn to tyn ła ńcuch metalu i ro czki drewnianny (!) ... przywió nzoł tam ... do spodu ... woza ... (Czw); metalowy ... albo drewnianny (!) no i jechali ... (Grc); 2. ‘element ty ż były ... nie ... a te groty były konstrukcyjny stogu’: no u nos ... ta-ag drewnianne ... to były z takigó ... n n ja pamie tóm to kto ni mioł tam stodoły robióne tam ... jo to pami tóm że tutej to układoł w te stogi ... to tutej tyn ... to wycinali zez taki tyj dziki klipki (!) ... jak n m mioł ... wkopywoł w zimie dro g ... nie tero to nazywajo mirabelki ... bo to ... [...] no to tam taki ju ż tyn ... to ju ż nie było takie mocne ... nie ... i tam pami ntóm ... wkopywali ... i w koo tegó montowali ... jakie ź otwory były ... dró ngu takie ... no i za ś ... najpirw szo (Grc); żeby sie [świnia] nie brudziła ... 27 prosto ... a za ś coroz bardzi szybity (!) nowoczesny wom ... nie ... no ... (Czw); ... nie ... no i na tyn dró nżek tam na nie wiem ... teraz to mo że so m i [pługi] kó ńcu tam co ś przywió nzali ... żeby to jednoskibowe i dwuskibowe ... była troche ... spad ... nie ... no i to tag wieloskibowe ... ale jakie tam jeszcze to na tyn ... tyn dró ng tam ... bo to jak w ju ż tam nie wiem ... co ś tam jez jeszcze zbo że to wciskali dopiro pó źni ... a do ... ale co tam jes takie rotacyjne siana to widziołym ju ż od samy zimi tyn nierotacyjne to ja ju ż ... to ja ju ż sie nie ... (Grc); mój dziadek ... jak stóg układał ... nie ... nie ... (Grc). ... to on nie wbijał tego dro nga ... co pan dybki – ‘dawne buty z mówi ... mój dziadek zaczynał stawia ć w drewnian ą podeszw ą i skórzanym środku mendel ... (Pkn); zob. baba , kij . wierzchem, wi ązane, cz ęsto dró nżek – zdr. od dr ąg: no i na samodzielnie wykonane’: dybki mówili tyn dró nżek tam na kó ńcu tam co ś ... ja ju ż nie chodziłam ale moja siostra przywió nzali ... żeby to była troche ... chodziła co była czterdziesty pio nty spad ... nie ... (Grc) rocznik ... [...] i to ze starych takich dró żka – ‘tu: o ście żce, któr ą zrobili buty ... wła śnie z tyh oficerków gnało si ę krowy na pastwisko’: no to tych skórkowych ... (Grb); bo ja miałem tam ró żnie godali ... przewa żnie to takie ... dybki ... (Grc). dró żka ... czy tam czym ści ć ... nie ... dydek – ‘cz ęść wymienia, z (Grc). której leci mleko’: dydki i nic wie ncej ... drzewiec – ‘cz ęść cepa słu żą ca i sutki ... (Grc); no ... ale pre ndzej dydki do trzymania’: drzewiec to by był ... bo to takie ... (Grc); strzyki jeszcze sie dzie żak (!) ... (Czw); zob. dzie żak . mówiło ... [...] dydki albo strzyki ... drzwi (dźwi ) – pl. tant. ‘jedno- (Grc); zob. strzyka , sutek . lub dwuskrzydłowe wej ście do jakiego ś dyszcz – ‘opad w postaci wody’: pomieszczenia, budynku itp.’: kafer to teroz takiego siana ni ma ... chyba że pamie ntóm do dzi ś ... zawsze sie w łeb tyn ... że dy ż nie padoł ... (Grc); no walłem ... nie ... no bo mieli tako m mode chyba że jak to ry ncznie wozili to od ... nawed jak tyn dom w czterdziestym razu całygo nie zwiózł ... a jak było w ósmym ... czy którym ź roku robili ... kupkach ... a jag dyszcz popadoł ... wszy ńdzie drzwi wysokie ... a tu miaa kupka była ogarni nto to tag nie by ć skrytka to ju ż d źwi nisze só m ... nie przemokła ... (Grc). ... (Grc); no to te wej ściowe d źwi [od dyszel – ‘dr ąg umocowany do stodoły] takie só m ... to óne były w przedniej cz ęś ci wozu, bryczki itp. bramie wyci nte ... takie małe ... ja mam umo żliwiaj ący kierowanie pojazdem ty ż to ... (Grc); furtka na to nazywali u przy pomocy zaprz ęż onych do niego nos ... do bram ... do stodoły ... nie ... że koni’: (Czw) (Brz). jak szed do stodoły sóm ... to nie otwiroł dyszułka – ‘element ł ącz ący wóz bramy ... brame było otwiradź jak czeba z koniem’(Brz). było wjecha ć ... wyjecha ć ... czy tam co ź dziabaka – ‘r ęczne narz ędzie wi nkszygó wnie ś ... ale jak tam szed do zaopatrzone w trzy lub cztery z ęby albo stodoły po ... bo to kiedy ś tam sieczke ostrze w kształcie prostok ąta, słu żą ce żnyli ... we workah nosili ... nie ... no to głównie do wykopywania ziemniaków, tam to m furtkó m wchodzili ... nie ... usuwania chwastów lub spulchniania bramy nig nie otwieroł ... przez to była ziemi’: (Brz); zob. dziabka , gracka , ta furtka ... (Grc); zob. furtka , uliczka . haczka , motyka . dwuskibowy – ‘pług składaj ący dziabka – ‘r ęczne narz ędzie si ę z dwóch skib’: czekej to ... zaopatrzone w trzy lub cztery z ęby albo jednoskibowy ... za ś to jez dwuskibowy ostrze w kształcie prostok ąta, słu żą ce ... albo za ź jeszcze teroz ón powie głównie do wykopywania ziemniaków,

28 usuwania chwastów lub spulchniania potem znowu ż dzieciaki ... trzea było to ziemi’: dziabka mówio m ... (Czw); w mendle pozestawia ć ... prawda ... motyka i haczka to jes to samo ... chyba (Grc); no ... taka robota ... na poczo ntku ... [...] no dziabka mo że ty ż by ć ... (Czw) dla dzieciaków to było ciekawe no bo (Brz) (Grb); zob. dziabaka , gracka , jag my tutaj konia nie mieli śmy no to haczka , motyka . jak czea było w kółko wolniutko chodzi ć dzieciak (dzieciok ) – ‘dziecko, ... ale czea było wolniutko nie za szybko niedorosły człowiek’: teraz jag autobuz nie za wolno ... no ... tak że ten kierat nie jedzie to dzieciaki sie wracajo m bo czy tam mane ż ... bo chyba i tag i tak to nie jechał ... [...] bo nie jechoł ... i wolny tutaj funkcjonuje ... to wła ściwie chyba dzie ń od szkoły ... (Grb); a teraz to nie ka żdy miał ten kierat tutaj bo to była ... wiem czy by tak dzieciak wytrzymał no ... no nape nd ... inaczej jak pro ndu cztery godziny i tak chodził so (!) w koło nie było no to jak ... jak pracowa ć ... nie ... z pieskiem i z kijem i tak ... i żeby ... (Grc). [krowy] nigdzie w szkode nie weszły ... dzieciok (Grb) zob. dzieciak . bo nie było pastuchów ani ogrodzone ... dzier żawa – ‘czasowe (Grb); nie poszed dzieciok sucha ć co użytkowanie gruntów lub nieu żytków tata rozmowia ... z nauczycielem ... itp. w zamian za ustalon ą opłat ę’: to (Grb); a dawnij to trzy razy włóczyli ... mo żna to ... [...?] kosid ź na siano te krymrowali i jeszy jag orał kóniem to piersze a pó źnij sie krowe pasło na tym jedyn szed ... czy dzieciak czy dorosły ... rowie i to była dzier żawa od gminy tych i zbi erał gdzie spotkał te pyreczke ... i ... tyh rowów ... nie ... to jak były aleje sie cieszył wieczorem że nazbierał na kiedy ś dzier żawili od gminy tag i te ... parownik ... (Grb); jag óna tam dzie ś nie ... tag my te te rowy ... a pó źnij były była ty ż u jakiego ś gospodorza ale takie ugory ... żeśmy tam pa śli ... takie jeszcze jako dzieciok to mówi że wła śnie no ... (Grc). ta pani to mówi: ze stru żynów ... bo nie dziewczynka – ‘dziecko płci miała ... tako była bieda że te pyrki żeńskiej’: ja jako mało dziewczynka ... zjedli a te stru żyny posadziła i... [...] i szej ź lat ... to pasłam krowy u mojego pyry urosły ... z ty biedy se posadziła wuja ... żeby sobie zarobi ć zawsze co ju ż gdzie ś tam w ogródku ... nie ... te byłam ubrana do szkoły i ... i tam co ś ... stru żynki ... bo ni miała ... no ni miała nie ... dostałam pinio nżków za to ... to pyrów ... a ni miała da ć co dzieciakom całe dwa miesio nce ... i od szej ściu lat je ść ... a zez tych stru żynów no pyry pasłam krowy ... to siedem sztuk ... miała okropne ... (Grb); obornik ... no ... osiem ... (Grb); zob. dziewuszka . nawozy te ż były ... ale nie tyle co teroz dziewuszka – ‘dziecko płci ... oprysku ja nie pamie ntom jak za żeńskiej’: i było (!) wszyscy równo dziecioka ... a! ... (Grb); ja jak byłam ubrani ... a dzisiaj ... [...] a dzisiaj ... bo mała co jeszcze nie umiaam wio nza ć to mioł fartuszeg a dziewuszka ... czy mioł byli śmy ... tylko my dzieciaki ...... mieli te [tarcze] ... (Grb); zob. wykorzystane wła śnie do tego dziewczynka . kupkowania ... do zgarniania na dzie żak – ‘cz ęść cepa słu żą ca do mniejsze takie sterty żeby osoba która trzymania’: drzewiec to by był ... szła za mno m żeby to po prostu dzie żak (!) ... (Czw); zob. drzewiec . zwio nzała ... (Grc); łapkowanie bo to sie dzie żka – ‘drewniane, re nkoma robiło ... żeby zrobid ź jako mź nieckowate naczynie do zarabiania mniejszo m wio nzke tego zbo ża żeby ciasta’: a to były dzie żki ... [...] do osoba która szła za nami żeby mogła to zarobianio i koponka do wyrobianio i ... po... to nie był żaden sznurek to sie (Grb). robiło z tej słomy i sie wio nzało ... no i

29

dzika klipka – ‘pospolity krzew wiadómo dzie to ... (Grc); tam błona ... lub drzewo z gatunku śliwy domowej, to jes tyko mi ndzy ... jak tam ... mirabelka’: metalowy ... albo podwieszony tyn brzuch ... przetnó m drewnianny (!) ty ż były ... nie ... a te skóre ... i tam jez błona ... no to ry nkó m groty były drewnianne ... to były z rozerwó m ... czy tam puknó m ... nie ... ale takigó ... robióne tam ... jo to pami ntóm jak to tak ... to ry nkó m nie rozbierze ... że tutej wycinali zez taki tyj dziki klipki nie ... te błóne to tylko przetnie skóre na (!) ... jak tero to nazywajo m mirabelki ... brzuchu ... te błóne rozerwoł ... i bo to było takie mocne ... nie ... i tam wny ntrzno ści wyjnowoł ... i to ... jak montowali ... jakie ź otwory były ... fachowcy ... to te błóne tak zostowioł (Grc); zob. mirabelka . delikatnie ... żeby nie uszkodzid ź jelitów dzwona ( dzwóna ) – ‘cz ęść ... no bo by pobrudziuł te mi nso ... no ... drewnianego obwodu koła wozu to tak to reszte nie robił no żym ino umocowana na szprychach’: a tu ry nkó m ... to ju ż nie podar tam ... nie dzwóna ... sztoba ... baron ... szprychy skalyczuł (!) ... bo jak skalyczył (!) ...... (Grb) (Czw). aby ciekło tam ... ju ż brudne by było ... dzwóna (Grb) zob. dzwona . nie ... (Grc). dźwiga ć – ‘nosi ć co ś ci ęż kiego’: fartuch – ‘cienkie wierzchnie no jak byłam młodsza to miaam ... okrycie chroni ące odzie ż przed dwadzie ścia lat przeszło te ż sadziłam ... zabrudzeniem’: i to jeszcze te kupeczki pyry w koszyku nosiłam po polu ... po robili ... porobili i zmłócili ... i zawsze órce ... po oraniu ... cie nżko było bo to mówili że do gospodyni na fartuch ... na było mie nko a czea było kosz d źwiga ć ... luz ... nie ... [...] że so (!) gospodyni kupi (Brz). nowy fartuch za luz ... nie ... to jes dla niej ... (Grb); na poczo ntku no to ... w koszykah albo ... mówie co były czy E jakie ś takie chyba wielkie fartuchy czy emblemat – ‘odznaka szkoły płachty czy co ś że sie chodziło i w te przyszywana na r ękawie fartuszka’: dołki sie re ncznie sadziło te ziemniaki i n jeszcze musioł by ć taki na ry kowie ... przydeptywało ... nie ... no a potem czea m jak to mówio ... emblematy czy co ś tam było to zaradli ć tag my śle ... (Grc); zob. szkoły jak to sie nazywało ... (Grb); zob. fartuszek . tarcza . fartuszek – zdr. od fartuch : tak ... i fartuszki takie zez z tego kretonu ... nie ... z kretonu ... łanie (!) pouszywane F bo bardzo ładnie ... no ... no to sie fachowiec – ‘specjalista w cieszyłam że miałam do szkoły ... nie ... jakiej ś dziedzinie’: dawni to ludzie na zmiane mi to zrobiła te fartuszki i te wszysko umieli przywa żnie sami ...... kolorowe nie granatowe bo nie było świniobicie jes takie samo ... ino wtedy jeszcze granatowych ... (Grb); przychodzi fachowiec ... nie ... zob. fartuch . przychodzi rze źnik ... (Grc); potym to sie figaczka – ‘konna lub nazywo rozbiranie ... no ... [...] no to ... m ci ągnikowa maszyna do wykopywania fachowcy to to zrobó szybko ... bo ón ziemniaków’: no ... tak ... no to te ... tak ... tak se bierze i tam tnie ... (Grc); figaczki ... (Grb) (Czw); zob. świnia jes tag zbudowana jak człowiek kartoflarka, kopaczka , koparka . ... i tag ón ... jak fachowiec to on wie w filcowy – ‘wykonany z filcu’: którym miejscu ta ko ś sie kó ńczy ... i tak dawnij to w buty se kładli słome ... ucino ... nie ... bo ja to kiedy ś sóm mówili wiechcie ... wiechcie ... zamia (!) robiłym ... a teraz nie robie ... to ... za ś tero jak wkładki filcowe ... nie ... to tych kawołków sie natnie ... nie ... że nie 30 słóme kładli ... to był bałagan jak psi ... uliczka ... nie ... bo z ulicy wchodzili ... (Grb). to była uliczka ... ta pirszo furtka ... co fiołek – ‘fiołek trójbarwny, wchodzó na podwyrze ... nie ... (Grc); pospolity chwast rosn ący w śród upraw, zob. uliczka ; 2. ‘jednoskrzydłowe drzwi na ł ąkach i ugorach’: no ... maki ... i we wrotach stodoły’: furtka na to modraki ... i jeszy te ... fiołki takie tam nazywali u nos ... do bram ... do stodoły ... (Czw). ... nie ... że jak szed do stodoły sóm ... to flak – ‘cz ęść wn ętrzno ści świni, nie otwiroł bramy ... brame było przez któr ą przechodzi tre ść otwiradź jak czeba było wjecha ć ... pokarmowa; jelito’: mie nso czeba zmeli ć wyjecha ć ... czy tam co ś wi nkszygó ... doprawi ć ... [...] wło żyć we flak ... wnie ś ... ale jak tam szed do stodoły po (Ndm); najgorsze było ... czyszczynie ... bo to kiedy ś tam sieczke żnyli ... we flaków ... no tak ... (Grc); ojciec wszysko workach nosili ... nie ... no to tam to m robił ... pó źniej we dwóch żeśmy czy ścili furtkó m wchodzili ... nie ... bramy nig nie cholerne flaki co ja bardzo nie lubiłem otwieroł ... przez to była ta furtka ...... ojciedz je tam pó źniej składał żeby na (Grc); zob. drzwi , uliczka . kiełbaski było ale to było wszysko w futer – ‘jedzenie dla zwierz ąt’: swoich flakach ... nie ... no ... (Grc); w jak by na przykład ... za du żo żytnigo te grube flaki sie wkładało wo ntrobianke śrutu [szkodzi koniowi] ... kiedy ś tam i ... i kaszanke ewentualnie ... nie ... a zmiana futru ty ż tam gwałtownie ... nie cienkie to wszysko szło do kiełbasy ... no ... no to tak ... (Grc); zob. karma , pasza . ... (Grc); to m samo m kiełbase ... jak zabrakło czasem tych flaków ... [...] to kiełbase sie zalewało ... w słoiki ... G zalewało sie tłuszczem ... (Grc); zob. gable – ‘widły do nakładania jelito . ziemniaków, zaopatrzone w kulki na ń forma – ‘pojemnik na wykopany ko ńcu z ębów’: gable ... [...] dziesi ć m torf, nadaj ący mu wła ściwy do suszenia ze bów zako ńczone (!) kulkami ... takie m m i przechowywania kształt’: [torf] gable ... (Czw); to so gable ... to so wykopywało sie i potem w takie formy metalowe zako ńczone kulkami ... (Czw); sie nakładało ... i z tych formów potem [ziemniaki] wrzucano gablami ... sie odwracało i potem wysuszało sie i (Czw); ja moge jeszcze tylko powiedzie ć sie stawiało takie ... takie słupki ... co były zawsze: gable jakie ś były ... [...] n (Czw). no to ... te ż widły ale takie wie ksze fura – ‘załadowany wóz’: jak jakby do ... do sło... nie! ... gablami to taki pełen wóz naładował to ... fura ... sie ziemniaki podrzucało ... buraki ... fura ... co ź mówili ... do gnoju ... (Grb). takie długie miały wła śnie te ... te ... te m furmanka – ‘ wóz z gumowymi ... te ze by ... te widły czy nie wiem jak kołami’: no ... ty ż ... furmanka to jag to tam powiedzie ć ... nie ... (Grc); takie n jechoł do miasta ... (Grb); ale furmanka zaokro glone były te gable ... (Grc) ty ż mówili ... [...] jag jechał do mia... na (Grb); zob. grymasy . furmanke żeby zabrał ... (Grb) (Czw). galareta – ‘gotowane mi ęso i furtka – 1. ‘jednoskrzydłowe warzywa zalane bulionem z dodatkiem drzwi w ogrodzeniu’: furtka pod do żelatyny’: pó źniej takie girki były ogródka ... tag mówili ... nie ... dawniej robione na galarete ... nie ... (Grc). furtka do domu to tam ... o ... (Grb); gar – zgr. od garnek : ale to furtka była ... to na to sie mówiło kamienne gary to sie w domu na zsiadłe uliczka ... tak ... (Grc); to przewa żnie sie robiło ... (Grc). uliczka to była ta furtka co była pirszo gar(n)ek – ‘naczynie wykonane wej ście na podwyrze (!) ... to była z kamionki’: w garkach kamiennych ...

31

(Czw); ale te ż były takie kamienne garki gnojara – ‘maszyna rolnicza do ... (Grc); leko (!) posypie sodo m rozrzucania obornika’: obornik ... [...] oczyszczono m ... tu sie mówi natron ... no sie rorzuca (!) ... dawnij było natronem ... sodo m oczyszczono m sie i re ncznie a teroz ... gnojarami sie natronem ... zostawiam na dobe ... no ... rozwala ... (Czw); no to po prostu gnój pod przykryciem i potem wkładam do dawnij był a troz jez obornik ... no ... nie garnka z wodo m to m miseczke ... (Grc). ... i ... i rorzucany re ncznie albo ty ż teroz garło – ‘gardło, tu o gardle jes gnojarka ... gnojara ... (Czw); no świni’: garło (!) poderznół ... i krew takie trzy deski ... bo dwie deski połó ży wypu ścił ... (Grc). sie w bok ... spódnica jez i deska tylko ... gaza – ‘cienka, przezroczysta to sie obornik wozi ... a teroz gnojoro m tkanina wykorzystywana do sie wozi ... nie ... obecnie ... (Czw); zob. oczyszczania płynów z nieczysto ści’: gnojarka . (Grc). gnojarka – ‘maszyna rolnicza do ge nsia stópka (gy nsia stópka ) – rozrzucania obornika’: no to po prostu ‘element budowy pługa, radła, gnój dawnij był a teroz jez obornik ... no kultywatora itd.’: no to ... jes ... no ... nie ... i ... i rorzucany re ncznie albo stopka to jez na ko ńcu ... a gy nsie stópki ty ż teroz jes gnojarka ... gnojara ... to były ta przy tej jak ... przy krymrach (Czw); zob. gnojara . przy tym mieli ... abo takie po te mała gnojowica – ‘wodny roztwór abo ge nsie stópki zało żone zale ży jak kto gnoju wykorzystywany do podlewania ... (Grb); zob. stópka . ro ślin’: (Czw) (Brz); zob. gnojówka . giez – ‘b ąk bydl ęcy, którego gnojownik – ‘nieczysto ści samice żeruj ą głównie na bydle pozostawiane przez zwierz ęta w domowym, giez bydl ęcy’: krowy sie pomieszczeniu, w którym na co dzie ń wybzykały ... uciekały z pastwiska do przebywaj ą’: gnój to jes co inne a domu ... [...] muchy ... bzyki ... te gzy ... gnojownik to ... [...] gnojownika no to ... [...] uciekały jak głupie jedna za drugo m gnojownig no to stwory robio m po ... uciekały do domu ... (Grc); zob. bzyk . prostu gnojownik ... nie ... (Czw). girka – ‘stópka, noga wieprzowa gnojówka – ‘wodny roztwór wykorzystywana do wyrobów gnoju wykorzystywany do podlewania garma żeryjnych, głównie galarety’: ro ślin’: (Czw) (Grc); zob. gnojowica . pó źniej takie girki były robione na gnój – ‘nawóz naturalny galarete ... nie ... (Grc). otrzymywany ze ściółki zmieszanej z gleba – ‘biologicznie czynna odchodami zwierz ąt gospodarskich’: no powierzchniowa warstwa skorupy te ż mówie: re ncznie było rozrzucane ... ziemskiej, stanowi ąca podło że życia obornik ... no to po prostu gnój dawnij ro ślin’: przygotowana cze nść ziemi ... był a troz jez obornik ... no ... nie ... i ... gleba ... (Brz); spulchnia glebe ... i rorzucany re ncznie albo ty ż teroz jes (Czw); zob. ziemia . gnojarka ... gnojara ... (Czw); cztery gliwie ć – ‘o twarogu: ulega ć [z ęby] ... do gnoju ... i to z obory rozkładowi i zmianie konsystencji na głe mboki ... wóz wpychali ... (Grb); jak półpłynn ą’: (Grc) zob. oko żuszy ć sie . taki pełen wóz naładował to ... fura ... glocha – ‘narz ędzie do fura ... co ź mówili ... do gnoju ... (Grb); zdejmowania kopyt zabitej świni’: no to to jest teroz tag nawiezione gnoju (Ndm). ... (Grb); gnój ... gnój ... tak ... czasem głowizna – ‘tu: mi ęso z głowy mierzwa jeszcze mówio m ... nie ... [...] wieprzowej’: głowizna ... nie... chyba tak to było tutaj rozumiane ... mierzwa co ś z głowy ... (Grc). albo gnój ... (Grc); no ... najpierw to ten gnój sie wyrzucało ... ka żde podwórze

32 było takie że zawsze obok tego budynku gorczyca – ‘ro ślina jednoroczna, gospodarczego była kupa gnoju ... i ten uprawiana na poplon, żółto kwitn ąca’: gnój potem na wóz i na pole i znowu ż (Czw). na te kupki na tym ... na tym polu ... goró nczka – ‘upał, spiekota’: to czea było wzio ńś widły i to wszysko zaly ży ... jag normalnie tam ... ten ... porozrzuca ć ... nie ... no a potem normalnie kó ń pracowoł ... nie był tam znowu ż zaora ć ... (Grc) (Ndm); zob. za bardzo ... i nie było goró nczków ... to mierzwa , obornik . one były nauczóne ... że jak wyprzó ng je ... to one pod studnie przyszły ... tam wew tym ... była ta ... micha tako do wody ... i nalywały ... i one sie napiły ... same ... i szły do stajni ... nie ... ale jak był spocóny ... to gó nie dopu ścili do tegó ... bo by móg wypi ć za du żo ... no ... (Grc). gospodarstwo – ‘zabudowania wraz z żywym inwentarzem oraz polami uprawnymi, ł ąkami, lasami itd.,

gnój nale żą cymi do danego gospodarza’: (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak) pó źniej ... ale to ... to była ró żnica ... tu- uż (!) było wie nksze gospodarstwo ... goda ć – ‘mówi ć, opowiada ć’: bo (Grb); pirsze gospodarstwo ... na tym to po starodawnemu czeba goda ć ... zakry ncie do Kosmowa jak sie jedzie ... (Czw); downi wybierki godali czy jako ś Kosmowo to pirsze gospodarstwo to jes to ... wybierał pyrki ... (Czw); nie godaj ... (Grc). bo dwie krow (!) i trzy ... (Grb); nie gospodarz – ‘rolnik, m ęż czyzna wiem jak tam godali ... (Grb); no to tam wykonuj ący ró żne prace w ró żnie godali ... przewa żnie to dró żka ... gospodarstwie i w polu; wła ściciel czy tam czym ści ć ... nie ... (Grc). gospodarstwa’: jag óna tam dzie ś była golonka (golónka ) – ‘cz ęść nogi ty ż u jakiego ś gospodorza ale jeszcze wieprzowej odci ęta powy żej stawu jako dzieciok to mówi że wła śnie ta pani kolanowego’: no to rozkłodali ... na to mówi: ze stru żynów ... bo nie miała ... szynki ... karkówki ... no i tam te te ... m tako była bieda że te pyrki zjedli a te golónka ... to wszysko ... tam odkłodajo stru żyny posadziła ... (Grb); ale w boczki ... co ma by ć ... (Grc); potym Nidomiu zostało dwóch czy czech jeszcze jes kawołek golonki ... i potym gospodarzy ... mie ndzy innymi wła śnie tam jes ta szynka ... i w środku jes ta m ten wuja co mówiłam że za tym kieratem myszka ... nie ... jag rozbierze to szynke n m chodziłam ... no to tak cie żko było mu ... (Grc); to u nas to golonka mówio ... przetrwa ć ... gospodarzowi żeby ... żeby no ... powy ży kolana to ju ż jes golonka sie wtedy utrzyma ć tak że to ... (Grc); ... a to jes ... stópki u nos godali ... nie ... zob. chłop , rolnik . (Grc). m gospodyni – ‘kobieta pracuj ąca goły bie – ‘ptaki hodowane ze w polu itp., żona gospodarza’: wzgl ędów hobbystycznych, dzi ś ju ż m gospodyni ... albo pomocnica ... (Brz); a rzadziej ze wzgl ędu na mi ęso’: tu so m m tag jak teraz to kobiety ... przydo żniwa do goły bi klateczki ... (Grb). no to ... to nie ma pracy ... jedynie gomółka – ‘odci śni ęte w jedn ą gospodyni to tego jedzenia pilnuje ... bo bryłk ę grudki twarogu’: gomółka sera ... dmuchawa z dmuchnie zbo że ... kombaj no ... (Grc); zob. grupka . wymóci ... prasa powionże ... (Grb); i to jeszcze te kupeczki robili ... porobili i

33 zmłócili ... i zawsze mówili że do grabisko – ‘trzonek grabi’: gospodyni na fartuch ... na luz ... nie ... (Grb); zob. kij , kosisko , trzonek . [...] że so (!) gospodyni kupi nowy grabki – zdr. od grabie : no fartuch za luz ... nie ... to jes dla niej ... dawnij to i przewracali i siano ... no tak (Grb); zob. kobieta , pomocnica , ... bo tu ma grabki te małe do grabinia a rolniczka . tu so m grobie takie tam ... (Grb); zob. gotowa ć – ‘poddawa ć obróbce grabie . termicznej, we wrz ącej wodzie, w celu gracka – ‘r ęczne narz ędzie przygotowania posiłku do spo życia’: zaopatrzone w trzy lub cztery z ęby albo gotuje sie mie nso ... parzy sie kasze ostrze w kształcie prostok ąta, słu żą ce dolewa sie krew i jes kaszanka ... głównie do wykopywania ziemniaków, (Ndm). usuwania chwastów lub spulchniania góra – ‘przestrze ń pod wi ęź bą ziemi’: wie pani ... my żyjemy w dachow ą budynku, zwykle o obre mbie swojego ogrodu i ja tutaj co przeznaczeniu gospodarczym, strych’: tam mam te swoje haczki gracki i ... i [przechowuje si ę słom ę] w stodole ... w koniec ... nie ... (Grc); zob. dziabaka , stogu ... na strychach ... górach znaczy dziabka , haczka , motyka . ... w chlewniach ... (Czw); zob. strych , granica – ‘w ąski pasek ziemi śpichrz . oddzielaj ący pola dwóch s ąsiadów’: grabiarka – ‘maszyna konna lub (Czw). ci ągnikowa do zagrabiania siana, ewentualnie zbo ża lub słomy’: ale jeszcze gdy zebrali te mendle z pola to jeszcze grabili luz ... grabiarko m ... (Grb). grabi ć – ‘zgarnia ć siano, słom ę, li ście itp. za pomoc ą grabi’: ale jeszcze gdy zebrali te mendle z pola to jeszcze grabili luz ... grabiarko m ... (Grb); o bardzo ... bo to przewracali dawniej re ncznie siano i grabili ty ż re n... grabiami takimi ... (Grb). grabie (grobie ) – ‘r ęczne drewniane narz ędzie rolnicze w postaci grzebienia osadzonego na dr ąż ku, słu żą ce do zgarniania siana, zbo ża, słomy’: takie rzodkie te grabie ... (Grb); no dawnij to i przewracali i siano ... no tak ... bo tu ma grabki te małe do grabie grabinia a tu so m grobie takie tam ... (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak) (Grb); o bardzo ... bo to przewracali n n groty (graty ) – ‘szczebelki przy dawniej re cznie siano i grabili ty ż re ... m kosisku, stosowane podczas koszenia grabiami takimi ... (Grb); tó trawe to n ń zbo ża’: no to musioł mie ć te groty ... musieli za ś tym ... rozczó sno ć ... czyli n m (Grb); to groty to mówili na to ... to żeby na łó ce jes skład ... no teroz to só jak kosó m sik ... żeby to sie ukłodało ... maszyny do tegó że tam jedzie i to nie ... to ... jag umiał to dobrze sic ... tak rorzuca ... a przedtym to grabiami i dzie to ... tak stowiało jak kobita szła i widłami wszysko ... (Grc) (Brz) (Ndm); wio nzała ... no to chłop ciół i wio nzała ... zob. grabki. a jak kto ni umiał to mówili że powróz ... nie ... nakry ńcił powróz ... bo jak

34 kry ńcił ... to m koso m zakłodał ... to sie nie mi te grymasy ... ja tak pacze (!) co on ukłodało te zbo że ... (Grc); te wyginane chce? kurcze ... no ... o ... (Grc); zob. to tuty było do ... tuty ... to te groty to gable . oni nazywali ... to do układanio tegó ... grzebie ń – ‘fałd nieopierzonej do układanió tego zbo ża ... to były te skóry na głowie koguta’: kogut ... [...] groty ... albo taki pałó nczek zakłodali jes wie nkszy ... ma wie nkszy grzebie ń i jeszczy tu ... w tyn sposób taki pałó nczek korale ... (Ndm). tu ... zamias tych grotów ... (Grc); tyko grze nda – ‘dr ąż ek w kurniku, na pałó nk ... jak było zbo że polegni nte ... którym siedz ą kury’: (Ndm). albo ... pó źni to zakłodali tyn pałó ng jag grzó ndka – ‘w ąski pas ziemi w ju ż siekły maszyny ... i czeba było obsic ogrodzie, na którym zazwyczaj rosn ą brzegi ... nie ... no to te groty nie warzywa jednego rodzaju’: (Czw). zdawały egzaminu ... bo było gwó źdź – ‘ostro zako ńczony przechylóne ... a tak to óni zawsze metalowy trzpie ń z płask ą główk ą, zaczynali tag jag było przechylóne to słu żą cy do ł ączenia ró żnych elementów prostopadle ... jak te graty (!) mieli ... przez zbijanie oraz jako haczyk; tu: do zbo że zawsze sie pochyli w jednó stróne łączenia trzonka z metalow ą cz ęś ci ą ... to prostopadle do tego siekli tak ... wideł’: to nale ży [widły] przybi ć ... je nie ... a jag obsikali to nie zawsze gwo ździem ... (Czw). pasowało ... nie ... (Grc); metalowy ... albo drewnianny (!) ty ż były ... nie ... a te groty były drewnianne ... to były z H takigó ... robióne tam ... jo to pami ntóm haczka – ‘r ęczne narz ędzie że tutej wycinali zez taki tyj dziki klipki zaopatrzone w trzy lub cztery z ęby albo (!) ... jak tero to nazywajo m mirabelki ... ostrze w kształcie prostok ąta, słu żą ce bo to było takie mocne ... nie ... i tam głównie do wykopywania ziemniaków, montowali ... jakie ź otwory były ... usuwania chwastów lub spulchniania (Grc). ziemi’: [ziemniaki wykopywano] m grupa – ‘gruda, bryła ziemi na dawniej haczko a obecnie kombajnym zaoranym polu’: bryła albo ... czekej ziemniaczanym ... (Czw); haczka n czekej zaroz ci powiem ... bryła ... takie re czna ... (Czw); to haczka ... [...] nó ż n bryły albo skały ... albo grupy ... grupa tno cy plus kij ... (Czw); haczka do ... o ... grupa ziemi ... (Czw); zob. zimniaków ... (Czw); motyka i haczka to bruzda , bryła . jes to samo ... chyba ... [...] no dziabka grupka – ‘odci śni ęte w jedn ą mo że ty ż by ć ... (Czw); haczka jezd bryłk ę grudki twarogu’: u nas stało z nabijana na trzonek ... (Czw); boku na piecu ... jak był ciepły piec ... [usuwanie] chwastów przy pomocy ... żeby po prostu to sie ogrzało ... żeby sie haczki ... (Brz); no ... haczkami sie n oddzieliła ta serwatka od tego twarogu wycinało ... obcinało sie zielsko mie dzy ... potem sie przecedzało do takiej tetry krzewami ... (Brz); to jo jako dziecko n znowu ż ... tak sie nazy... to mówiło ... no pamie tom jak hakali haczkami ... i powstała grupka sera ... nie ... (Grc); (Grb); haczka do pyrów i haczka do zob. gomółka . hakanio jes co inygó ... (Grb); wie pani m grymasy – ‘widły do nakładania ... my żyjemy w obre bie swojego ziemniaków, zaopatrzone w kulki na ogrodu i ja tutaj co tam mam te swoje ko ńcu z ębów’: grymasy ... [...] osiem haczki gracki i ... i koniec ... nie ... ze mbów miały ... i ... i drobne żeby (Grc); zob. dziabaka , gracka , dziabka , ziemniaki nie przelatywały ... (Brz) motyka . (Grb); jak poznałem żone ... przyjechałem tutaj i wujeg mówi: podaj

35

hajcza – ‘nó ż do obcinania li ści chodziła na odrobki ... (Grb); tag jak ... buraków’: (Czw); zob. obcinak , moja mama tag jak ... je żeli ten hektar scyzoryk , ścinacz . jej kto ś posiek koniami no to musiaa haka ć – ‘wykonywa ć czynno ść potem za to m maszyne i ź odrobi ć ... do za pomoc ą r ęcznego narz ędzia naste mpnych ... i to tak ... [...] mioł zaopatrzonego w z ęby lub prostok ątne hektary ... a mioł te dwa hektary co ś ... ostrze’: no to ... [kiedy ś] nie było za ź ni miał ani kónia nic ... bo to maszyn ... i wie ncej kobied i ... hakały od dawniej kónie były ... nie ... no to za rana do wieczora ... ka żdy swoje szefle jedyn dzi ń jag jachoł (!) ... dwiema (!) musiał uhaka ć ... (Brz); to jo jako koniami ... paro m kóni i [...] do tego ... dziecko pamie ntom jak hakali haczkami to trzy dni musioł odrobia ć za to ...... (Grb); nie ... hakaa [haczk ą] ... jag na (Grb); poobsiekad ź musieli hektary ... obiad to hakała ... Jaceg jo m schowoł (Grb); no mó wie (!) tu było ... u nas pewno ... (Grb). hektar tam osimdziesio nt to jedna hakanie – rzecz. od haka ć: krówka i tam z dwie świnie ... nie ... haczka do pyrów i haczka do hakanio (Grb); wie pani ... my nie ... my nie jes co inygó ... (Grb); motyka ... motyka obrabiamy pola ... nasz ... nasz ... nasz to ... nie-em czy do pyrów mówili czy ... hektar ziemi jes wydzier żawiony ... tak na to m do hakania ... nie ... (Grb); że wie pani ... (Grc); bo to u nos hektary [haczka] do hakania to taka aby prosta teraz só m ... u nos só m ... bo tam na tym ... (Grb) (Czw). ... to było pi ńdziesió nt ... pi ńdziesió nt dwa ary tam na wschodzie Polski ... i na tym ... południu ... to pi ńdziesió nt dwa ary to było morga ... a u noz morga była dwadzie ścia pi ńdź arów ... cztery morgi na hektar były poczebne ... nie ... i na te morgi tam siekli ... to był taki ... jak płacili to od ty morgi ... nie ... [...] to jez jedna czwarta u nos hektara ... nie ... (Grc). helka – ‘wóz do zwo żenia ziemniaków z pola’: na arfie ... była taka zbita arfa i sie poło żyło na helke i ... na ... z woza i do okienka i leciały ... sie sypało i masami ... (Brz); przedtym to były drobie ... to był ... dwa takie dró ngi ... nie ... takie ... i tu szczeble były ... no i układali tyn wóz ... rozció ngli ... jak ta helka teroz jes ... to rozció ngli ...

heber (Grc) (Czw). (fot. Martyna Kosi ńska i Julia Konieczka) hoczyk – ‘niewielkich rozmiarów, zagi ęty na jednym z heber – ‘r ęczne narz ędzie do ko ńców drut, na drugim ko ńcu tworz ący wyci ągania buraków z ziemi’: heber oczko do przymocowania do danej mówili ... (Grb). powierzchni, słu żą cy do zamykania hektar – ‘jednostka miary drzwi, bramy, furtki itp.’: a jeszcze powierzchni, wynosz ąca 10 tys. m 2’: niektórzy mieli takó m poprzecznó m belke moja mama to bardzo sie napracowała ... i hoczykiem zakłodali krótko m ... na chocia ż miała hektar osiemdziesio nt wysoko ści ty ż środka bramy ... to musiał ziemi a wie ncej sie napracowała bo zało żyć takó m poprzecznó m belke ... nie

36

... ale to była wyjmowano ... nie ... óna jak te żeśmy to mieli z jedny strony tylko była wsadzóno do zamkni ńcia ... deske ... wycio ngneli ... sie ścio ngało e i (Grc). ... hok do gnoju ... (Grb); hok do gnoju hodowa ć – ‘utrzymywa ć jechoł na kole i tym hokiem ścio ngał ... zwierz ęta, tu: świnie, w dobrostanie nie ... (Grb); zob. hok . poprzez zaplanowan ą opiek ę, żywienie, huby – pl. tant. ‘gospodarstwa rozwój itd.’: bo sie hodowało świnie po poło żone poza wsi ą wła ściw ą’: no jak to żeby miała takie o ... tag o ... to była za wsio m jakie ś budynki ... to na hubach świnia ... miała takie du że sadło ... to było ... nie ... we wsi to nie ... a tak to był wieprz ... nie ... a że było mało huby nazywali ... (Grc). mie nsa to nic kurcze ... nie ... no ... (Grc). hok – 1. ręczne narz ędzie do I ści ągania obornika z wozu, zbudowane indyk – ‘du ży ptak hodowlany, o z drewnianego trzonka i cz ęś ci szerokim ogonie i długich, czerwonych metalowej, zwykle o dwóch lub koralach przy dziobie, zwykle czterech wygi ętych ku dołowi z ębach’: upierzony szaro z białymi pr ąż kami’: no (Czw); zob. hok do gnoju ; 2. ‘zagi ęty na ... indyki te ż chowali śmy ... (Grb). jednym z ko ńców drut, na drugim iskra – ‘roz żarzona cz ąsteczka ko ńcu tworz ący oczko do powstaj ąca przez uderzenie o siebie przymocowania do danej powierzchni, dwóch twardych przedmiotów’: słu żą cy do zamykania drzwi, bramy, kamienie dwa sie tarło ... z tyj żółty furtki itp.’: ino bo jak były drewnianne iskry wylatywały ... (Brz). (!) ... stodoły na sochach ... to mieli iść szybowo – ‘szybko, w takie hoki drewniane ... na wysoko ści ... szybkim tempie’: no ... to idzie szybowo koo ty bramy ... i to tak był tam ... z dwa ... nie ... [...] idzie to szybko ... nie ... metry miał tyn hok ... i w te szagi co (Grc). trzymały dach ... to były te sochy ... nie iwyntarz – ‘zwierz ęta w danym ... i tam były wbite ... tyn taki skobel był gospodarstwie’: po ślady u żywano do ...... i tyn hok długi ... zabezpieczali ... nie na poplon ... i do karminia iwyntarza (!) ... a teraz jag my tam mamy metalowo m ... (Czw); zob. zwierze . ... no to tam so m na dole takie te ... takie tam hoki ... nie ... no ... a kiedy ś to buł ... na środku był taki hok ... nie ... i to J jedyn hok był ... i jeszczy ... te bramy jajko – ‘to, co jest znoszone były zabezpieczóne to m ... skłodanie to m przez ptaki’: no ... [piskl ę] wykluwane z desko m ... i jedyn hok za cało m brame jajka ... nie ... (Ndm). tam w tym ... nie ... (Grc); 3. ‘metalowy jednoskibowy – ‘pług składaj ący element ł ącz ący uprz ąż ko ńsk ą ze si ę z jednej skiby’: czekej to ... środkiem transportu, np. z wozem’: jednoskibowy ... za ś to jez dwuskibowy pier ś była tak w koło ... to były pasy ... i ... albo za ź jeszcze teroz ón powie nowoczesny wom ... nie ... no ... (Czw); do barczyka zakłodane to ... nie ... a m barczyk za hok ... czy za wóz ... i ju ż kó ń nie wiem ... teraz to mo że so i [pługi] buł ubrany ... nie ... (Grc). jednoskibowe i dwuskibowe ... hok do gnoju – ‘r ęczne wieloskibowe ... ale jakie tam jeszcze to narz ędzie do ści ągania obornika z wozu, ju ż tam nie wiem ... co ś tam jez jeszcze zbudowane z drewnianego trzonka i ... ale co tam jes takie rotacyjne cz ęś ci metalowej, zwykle o dwóch lub nierotacyjne to ja ju ż ... to ja ju ż sie nie czterech wygi ętych ku dołowi z ębach’: ... nie ... nie ... (Grc). móg ty ż na kaste ale w uozie ... a tu sie ... jedzenie – ‘po żywienie, pokarm’: a tag jak teraz to kobiety ... 37 przydo m żniwa no to ... to nie ma pracy jag nie zaprawiuł ... to jez grzyb ... to ... jedynie gospodyni to tego jedzenia jes choroba grzybowo ... (Grc). pilnuje ... bo dmuchawa z dmuchnie zbo że ... kombaj wymóci ... prasa powio nże ... (Grb). K jelito – ‘wn ętrzno ści świni, kaczka – ‘ptak o spłaszczonym przez które przechodzi tre ść dziobie, krótkich nogach i palcach pokarmowa’: jelita wyczy ścidź na zł ączonych błon ą, hodowany ze wyroby ... (Ndm); jak fachowcy ... to te wzgl ędu na mi ęso, rzadziej ze wzgl ędu błóne tak zostowioł delikatnie ... żeby na pierze czy jajka’: tak ... po sto żysku nie uszkodzid ź jelitów ... no bo by ... tak ... wyganiali kaczki kury ... nawet pobrudziuł te mi nso ... no ... to tak to było żal tegó zaora ć co wyrosło co reszte nie robił no żym ino ry nkó m ... to rosypało sie przy młóceniu ... nie ... jag n ju ż nie podar tam ... nie skalyczuł (!) ... ludzie oszczy dzali ... (Grb); kaczków sie bo jak skalyczył ... aby ciekło tam ... ju ż wygnało to z dwadzie ścia i tam poszło i brudne by było ... nie ... (Grc); zob. ten ... tam sie najadły ... (Grb). flaki . je nczmienny – ‘pozyskany z jęczmienia’: (Czw). je ź igló m – ‘mie ć bardzo mało do jedzenia’: mówi tak ... jak wy bydziecie traktorym po polu je ździ ć ... to kasze bydziecie igló m je ś ... nie ... bo bydzie tak rzodko ... że igłó m mu sie natknie ... a jego wnug ma to m samo m zimie co ón ń ... i mo pi ć traktorów ... nie ... i ro śnie ... a tak ... mówi ... kasze bydziecie igłó m kaczki je ś ... nie ... no ... (Grc). (fot. Olga Szyma ńska i Sandra Waluszy ńska) jucha – ‘krew’: na krew ... krew jucha ... (Grc); zob. krew . kafer – ‘małe okienko wystaj ące juździnica – ‘cz ęść uprz ęż y pionowo z płaszczyzny dachu’: kafer to nakładana na ko ńsk ą głow ę’: u nos były był tyn ... wła śnie na tym śpirzu (!) co te ... to nazywali pószory (!) ... bo panu mówiem ... to tag dach był tak ... prawdziwy to jez uprzó ndz (!) ... nie ... nie ... a tu był kafer i w tyn kafer tam no to było tak ... że ... tu miał taki kładli to siano i odgorniali ... [...] tyko szyrszy pas ... to to na pier ś ... nie ... i te d źwi ... w tym przybitym dachu ... bo na krzy żu mioł dwa takie pasy inacy (!) to by tam ze szczytu by móg poprzeczne ... nie ... i do tegó była tylko kła ś ... a tak na środku był tyn juździnica (!) i lycki zało żóne ... i na tym kafer ... chłopy były du że a zrobili kafer poprzecznym pasie ... to miał dwa kółka za mały ... zawsze sie w głowe ... to pamie ntóm przez to tyn kafer ... kafer to ... nie ... (Grc). n n pamie tóm do dzi ś ... zawsze sie w łeb jy czmi ń – ‘jeden z m podstawowych gatunków zbo ża, walłem ... nie ... no bo mieli tako mode którego kłosy odznaczaj ą si ę długimi ... nawed jak tyn dom w czterdziestym ość mi’ : a to u nos to sie murzónka ósmym ... czy którym ź roku robili ... wszy ńdzie drzwi wysokie ... a tu miaa nazywała ... [...] to było to ... jag nie m zaprawił ... tam w życie tego nie było ... by ć skrytka to ju ż d źwi nisze só ... nie ale w jy nczminiu i w pszynicy ... jag nie ... [...] no bo tyn kafer by wystarczyło zaprawiuł ... zaprawy só m do zbo ża ... dwadzie ścia centymetrów zrobi ć wyszy i by chłop stojoł ... nie ... a tag jak za

38 pry ndko głowe podniós to si uderzył ... polach uprawnych’: kamieni nie (Grc); zob. kaferek . zbierało sie ... (Brz); nie było tak du żo kaferek – zdr. od kafer : w tym kamieni ... kamieniste nie było [pole] ... kaferku ... no do podawania słomy był (Brz); tak nie było tutaj tych kamieni kaferek ... (Grb); zob. kafer . du żo ... (Brz); kamienie dwa sie tarło ... kalonka (kalónka , kólonka ) – 1. z tyj żółty iskry wylatywały ... (Brz); ‘najwy ższa cz ęść w stodole, tu ż pod du ży kamie ń i na tym kamieniu poło żone dachem, na któr ą wkładało si ę krzesiwo i sie pukało ... (Brz); kupa wymłócone snopki słomy’: kólonka (!) kamieni ... (Brz) (Czw). czy jako ś ... (Czw); 2. ‘najwy ższa, kamionka – ‘stos kamieni’: wierzchnia cz ęść kopca’: a do góry to [kamionka] no uskładany stos kamieni niektórzy kładli dro ng jeszczy ... nie ...... (Czw). [...] kalonka sie na to nazywało ... i tyn kamionkowy – ‘wykonany z dró ng wyjmowali ... że tam miał byd ź twardego materiału ceramicznego – otwór troche do powietrza kamionki’: (Czw). przechodzynia ... nie ... no ... ale to tam kamosa (Brz) zob. komosa . ró żnie robili ... (Grc) (Grb;; zob. kamyczek – zdr. kamie ń: (Czw). kominy , wentylacja kominowa . kamyszek – zdr. kamie ń: ino to ju ż była grubszy [na osełk ę] ... grubszy tyn ... grubszy kamyszeg jag był ... a to to wyglo ndało zupełnie jak dzisiej lastryko ... co robió m pomniki ... te do kosy ... nie ... gładziutko ... nie ... twardo ... (Grc). kana – ‘szczelnie zamykane naczynie na mleko, umo żliwiaj ące odstawienie go do mleczarni’: zale ży ile kto miał tego mleka ... nie ... no ... bo jak kto ź miał du żo mleka to odstawiał do mleczarni no to do kany ... kane sie wpuszczało do studni żeby to było wtedy w ten ... chłodzenie ... (Grc); ty ż w kanie ale w studni ... nie ... w studni czy sie [mleko] nastawiało... (Grc). kafer i drabina kanka – ‘metalowe naczynie, w (fot. Justyna Kobus) którym przynoszono na pole zup ę albo zsiadłe mleko’: (Czw). kalónka (Czw) zob. kalonka . kapiszon (kapiszón ) – ‘trzpie ń kamienisty – ‘odznaczaj ący si ę zabezpieczaj ący koło przed du żą ilo ści ą kamieni; tu: o polu spadni ęciem z osi’: kapiszón luz a tu był uprawnym’: [pole] kamieniste ... (Brz); buks tu w środek wbijany ... kapiszón nie było tak du żo kamieni ... kamieniste żeby koło nie spadło ... (Grb); kapiszony nie było [pole] ... (Brz); kamieniste były z zewnó ntrz żeby koło nie spadło [pole] ... (Czw). [...] ... a ... a ... buks był w środku w tym kamienny – ‘zrobiony z kole ... (Grb). kamienia’: w garkach kamiennych ... kapłon – ‘wykastrowany kogut’: (Czw); ale te ż były takie kamienne garki a jeszcze kapłon ... nie ... [...] to ... (Grc); ale to kamienne gary to sie w wykastrowany kogut ... (Grc). domu na zsiadłe sie robiło ... (Grc). kapusta – ‘warzywo tworz ące z kamie ń – ‘bryła skalna, zwykle li ści zbite kule, tzw. głowy’: kapuste te ż twarda, spoista i ci ęż ka, niepo żą dana na 39 mo żna ... w przydomowym [ogródku] ... upró żyć ... upró żyła ... [...] no i pó źniej kapuste ... seler ... pietruszka ... (Czw). gotowała te wszyskie te ... co jes karkówka – ‘mi ęso wieprzowe z poczebne do tej ... co sie tam dawało do odcinka szyjnego’: potym to sie nazywo kaszanki ... nie ... a to tak ... teraz to ja rozbiranie ... no ... [...] no to ... wiem że skóry te wszysko co te ... te ... fachowcy to to zrobó m szybko ... bo ón sie wszysko do kaszanki jakie ś wie nc to tak ... tak se bierze i tam tnie ... szynka ... kawałki wo ntróbki pó źniej ... nie ... oddzielnie ... karkówka oddzielnie ... to m krew dodawali do tego ... wszyskie tam wszysko ... i układa ... (Grc); no to przyprawy ... nie ... no ... to była rozkłodali ... na szynki ... karkówki ... no kaszanka ... kaszanke lubiłem ... (Grc); i tam te te ... golónka ... to wszysko ... słónina jez oddzielnie topiony na smalec (Grc). ... a te ... te reszte tam ... no to ... to tyn karma – ‘jedzenie dla zwierz ąt’: ... gotowane to robio m kaszanke ... jag u (Ndm); zob. futer , pasza . naz nazywajo m ... te salcesóny ... a z kartoflarka – ‘konna lub tych ... no z mie nsa robio m kiełbase ... ci ągnikowa maszyna do wykopywania nie ... to co porozkłodajo m to kiełbase ... ziemniaków’: no wybierało sie (Grc); u nas podrzynali ... widziałum że [ziemniaki] ... maszyna sie nazywała niktórzy mieli takie szpikulce ... i gó tam kartoflarka ... stary typ ... (Brz); zob. ... oguszył i gó dopiro tam ... nie ... tym figaczka , kopaczka, koparka . ... a u nos to podrzynajó m i krew kartoflisko – ‘pole, na którym wypuszczajó m na zawnó ntrz ... do miski rosły ziemniaki’: (Czw). ... i z tegó robio m te kaszanki ... tam to ... kasta – ‘wóz przeznaczony do nie ... salceson cimny ... to z tegó robió m transportu obornika’: móg ty ż na kaste ... (Grc); kaszanka to jes tako u nos ale w uozie ... a tu sie ... jak te żeśmy to cimnijsza ... ale tako troche bró nzowo ... mieli z jedny strony deske ... wycio ngneli a u nich to takie wyszło jak ta kawa ...... sie ścio ngało e i ... hok do gnoju ... nie ... cimne ... (Grc). (Grb). kieł – ‘kiełek, ro ślina b ędąca w kasza – ‘rozdrobnione ziarno pocz ątkowej fazie wzrostu; tu: kiełek zbó ż o wysokiej zawarto ści substancji ziemniaka’: ro śnie i ma kły [ziemniak] od żywczych, podstawowe w tradycyjnej ... (Brz); czasym wiosna była za ciepło kuchni polskiej’: kasza je nczmienna ...... no to tyn ... to [ziemniaki] takie miały (Czw); mówi tak ... jak wy bydziecie kły ... że przez kopiec przeszły ... przez traktorym po polu je ździ ć ... to kasze te słóme ... (Grc) (Czw); zob. kiełek . bydziecie igló m je ś ... nie ... bo bydzie kiełbasa – ‘wyrób w ędliniarski tag rzodko ... że igłó m mu sie natknie ... ze zmielonego mi ęsa z przyprawami i a jego wnug ma to m samo m zimie co ón ziołami, umieszczony we flaku’: ojciedz ... i mo pi ńć traktorów ... nie ... i ro śnie robił kiełbasy a mama robiła wszyskie ... a tak ... mówi ... kasze bydziecie igłó m wyroby ... (Grc); kiełbasy robił ojciec ... je ś ... nie ... no ... (Grc). to ju ż ten ... czea było dokupi ć troche kaszanka – ‘wyrób w ędliniarski mie nsa tego wołowego i ... jak wyrabiał pozyskiwany z krwi, kaszy i to wszystko re ncznie to tak dugo robił ... podrobów’: gotuje sie mie nso ... parzy wiem że nawet cukier dodawał co ś tam sie kasze dolewa sie krew i jes kaszanka ... wode cukier co ... czosnek ... i tak ... (Ndm); kaszanke lubiłem a salcesonu dugo robił wyrabiał a ż mu to odpadło ... nie lubiłem i za bardzo do tej pory nie ... nie przykleiło sie do re nki ... no ... [...] to nie wiem dlaczego ... (Grc); no kaszanke i to wi... i pó źnij wisiała se obsychała ... no od kaszanki zaczniemy ... kasze pewno w kuchni albo szła do we ndzenia czeba było tam odpowiednio ... mama to ... nie ... no i to była taka sucha kiełbasa wiedziała jak czeba jo m upró żyć ... że a ... i bez lodówki bez niczego i ona

40 przetrwała ... (Grc); to m samo m kiełbase koniem w kółko wolniutko chodzi ć żeby ... jak zabrakło czasem tych flaków ... tam było ... było mo żna te omłoty [...] to kiełbase sie zalewało ... w słoiki sko ńczy ć ... nie ... (Grc); no ... taka ... zalewało sie tłuszczem ... i to sie ... robota ... na poczo ntku dla dzieciaków (Grc); słónina jez oddzielnie topiony na to było ciekawe no bo jag my tutaj konia smalec ... a te ... te reszte tam ... no to ... nie mieli śmy no to jak czea było w kółko to tyn ... gotowane to robio m kaszanke ... wolniutko chodzi ć ... ale czea było jag u nas nazywajo m ... te salcesóny ... a wolniutko nie za szybko nie za wolno ... z tych ... no z mie nsa robio m kiełbase ... no ... tak że ten kierat czy tam mane ż ... nie ... to co porozkłodajo m to kiełbase ... bo chyba i tag i tak to tutaj funkcjonuje (Grc); zob. kiełbaska . ... to wła ściwie chyba ka żdy miał ten kiełbaska – zdr. od kiełbasa : kierat tutaj bo to była ... no ... no nape nd pó źniej we dwóch żeśmy czy ścili ... inaczej jak pro ndu nie było no to jak cholerne flaki co ja bardzo nie ... jak pracowa ć ... nie ... (Grc); zob. lubiłem... ojciedz je tam pó źniej składał many ż. żeby na kiełbaski było ale to było kierzek – ‘krzak (ziemniaka)’: wszysko w swoich flakach ... nie ... ju ż ostatnie dwadzie ścia lat to ju ż nie (Grc); zob. kiełbasa . widziołym żeby kto ś pyrki krajoł ... no ... kiełek – ‘kiełek, początkowa tam kto ś ... miał ... i tam sobie dzie ś w faza wzrostu ro śliny; tu: kiełek ogródku sadziuł ... miał czterdzie ści ziemniaka’: [stary ziemniak] wypu ścił kierzków ... a miał czydzie ści pi ńć kiełki ... i wyrós ... a on sie zepsuł w pyrków ... no to przekrajoł (!) ... wtedy ziemi i zgnił ... (Brz); jak du żo pyrka miał te kierzki wszyskie ... (Grc). była to tylko ko ńcówke [odkroili] ... z kierzynka – ‘drewniane tymi oczkami ... nie ... bo kiełki urz ądzenie do wyrabiania masła’: ja to wychodziły ... ale dzisij ju ż tego nie moge zna ć takie o ... jak sie mówiło na robió m ... (Grc). to m masielnice do masła ... jak sie robiło kiełkowa ć – ‘o ro ślinach: ... jak to sie mówiło ... kierzynka ... wypuszcza ć kiełki’: kiełkujo m ... (Grc); nie ma na strychu tej kierzynki wschodzo m tak ... kiełkujo m i wschodzo m takiej kre nconej? ... (Grc); ta masielnica ... (Czw) (Brz). ... tyn ... ta ta kierzynka to jag my ju ż kierat – ‘dawne urz ądzenie pozbyli śmy sie krowy to to m masielnice wykorzystuj ące sił ę poci ągow ą zwierz ąt ... to m kierzynke żeśmy dali Danusi ... (koni lub wołów) do nap ędzania (Grc); zob. masielnica . maszyn rolniczych’: kieratem kij – 1. ‘prosty, ró żnej grubo ści, nape ndzali albo cio ngnikiem ... (Czw); mocny patyk’: a teraz to nie wiem czy many ż to chyba kierat ... (Czw); no jag by tak dzieciak wytrzymał cztery na przykład ś cio ngnika to pas godziny i tak chodził so (!) w koło ... z przychodził a ... a ... a z tego kieratu to pieskiem i z kijem i tak ... i żeby [krowy] te ż jakie ś tam ... no jakie ś tam nigdzie w szkode nie weszły ... bo nie poło nczenie było ... tego te ż nie było pastuchów ani ogrodzone ... (Grb); pamie ntam naprawde ... (Czw); to ju ż w stóg ... to wzioł kij do siana i potem z sie tu u nas w domu nie działo ... u cioci tego kija we ź (?) tam ... (Grb); 2. ‘cz ęść w Nidomiu ... jako dziecko chodziłam prostych drewnianych narz ędzi tak ... za koniem w kieracie ... co ... co ręcznych słu żą ca zwykle do trzymania’: ... mane ż ... (Grc); on [ko ń] poruszał nó ż tno ncy plus kij ... (Czw); no to cep a maszyne chyba to m młockarnie żeby to ten to były te kije do ... i tu zbo że mócił ... to zbo że tam tego a na zewno ntrz tym ... (Grb); 3. ‘element budowy wła śnie był taki kierat czy tyn many ż ... kopaczki do ziemniaków, szeroko bo a ż tag i tak ... no i czea było za tym wyrzucaj ący ziemniaki z ziemi’: no

41 maszyna do pyrów ... [...] były ... były (Grb); jak za daleko tam si ngoł te takie z kijami i te kre ncóne ... [...] klepanie ... nie ... bo to musioł tak ... po kopaczki mówili za ź jeszczy na te co za troszku ... a tak to zrobił takó m szpiralke ció ngnikiem te te te ... (Grb); zob. (!) ... nie ... (Grc). grabisko , kosisko , trzonek ; 4. ‘element klepisko – ‘cz ęść stodoły konstrukcyjny stogu’: baba to tyn przeznaczona do omłotu’: w stodole ... kóniec [stogu] ... no to baba ... no nie [...] no to drewniana ... so nsieki ... wim jak to ... po co to ta baba ... ale nie klepiska i ... i szerokie ... i wrota ... [...] wim ... ta baba to chyba było ... wła śnie to wierzeje nazywali ... (Czw); to zale ży ta słóma zawió nzano koo tegó kija ... jak kto ... i klepisko i bojowisko mówiło (Grc); stóg zbo żowy ... to mówie ... to kij sie ... (Grb); klepisko ... na klepisko ... dopiro na te babe wbili na ostatku ... tak ... czy co ś takiego ... no ... (Grc); to (Grc); zob. baba , dro ng. było tak ... bo w stodole jak była kipa – ‘rodzaj kosza do noszenia wybudowano ... to tag na ty wysoko ści ziemniaków’: (Czw); zob. kosz, koszyk . ... tu było ... na to nazywali klepisko ... a kirlejek – ‘drewniane narz ędzie to ... co układali zbo że to só nsiek ... nie kuchenne do mieszania płynów z ... Grc); zob. bojewisko . prostym trzonkiem i rozgał ęzionym lub wyci ętym w kształcie gwiazdy mieszadłem’: mieszad ź i tym kirlejkiem takim ... nie ... no ... [...] albo koziołek ... tag jagby z choinki ... (Grc); zob. koziołek . klaper – ‘dawna maszyna do odzielania ziarna od plew’: dawniej mówili klaper ... nie ... (Grb); zob. młynek , wialnia , wiejnia . klateczka – zdr. od klatka : tu so m klin do goły mbi klateczki ... (Grb). (fot. Justyna Kobus)

klepa ć – ‘zwykle o kosie: klin (kliyn ) – ‘zwykle kawałek rozpłaszcza ć przez bicie młotkiem w drewna u żywany do rozszczepiania celu naostrzenia’: to jak klepali to na twardych materiałów, słu żą cy do łó nki ... [...] na żniwa te ż musieli ... łączenia przedmiotów itp.’: no tutej (Grb); klepało sie ... najpierw czeba uchwyt ... tako była ... jak to sie nazywo było wyklepa ć kose na babce ... (Grc); ... klin do zabijanio ... moge wom to wszysko sie nazywało kosa ... to to pokozo ć kose jak wyglo ndo ... (Grb); klepali ... sie rozció ngało ... klepali i mo że mi sie przypómni ... kosa i ... na to rozci ngali ... (Grc); to musiał idealnie co nakładali to tako ryfka nazywali że to tam klepa ć ... że ... no to tako m kose to tam ... i kliyn drewniany zabijali ... nie klepali co najmni półtory godziny ... nie ... (Grc); ryfka ... kliyn do drewnianny ...... jak dobrze chcioł naklepa ć ... to do nabicia ... i kosa ... [...] ona tó m musioł cierpliwie puka ć ... (Grc); bo jag kosó m ... ona tu sie opierała o kosisko ... mieli ... mieli takó m ławke du ższó m ... i i tu to m ryfke wkładali i kliyn wbijali ... to czymoł tyn supek ... i tu było to wbite nie ... (Grc); tu klin był półokro ngły ...... i to tak wyglo ndało ... na takim o ... (Grc). czymsi ś ... było wbite ... i tutyj na tym kłak – ‘ świ ński włos’: no to jak klepoł ... na tym klepoł ... (Grc). był ju ż oczyszczóny [świniak] ... z tych klepanie – rzecz. od klepa ć: no kłaków ... z tegó wszyskigó ... nie ... no to bobka sie nazywoła do klepanio ... to nakidali (!) na tylnych nogach ... tam jes... tam dzi eś bydzie le żeć ... majó m taki tyn ... barczyg na to

42 nazywajó m ... nie ... i to ... i wielokró nżek knot – ‘w lampie naftowej – ... tam dzie ś wy ży go uwió nzali ... i rodzaj sznurka zamoczonego w nafcie, powiesi gó ... nie ... żeby mu łatwo było co pozwala na utrzymanie płomienia’: ... te wny ntrzno ści sie nie brudziły ... lampa naftowa ... [...] u nas to nazywali wyció ńć ... nie ... i wyjmie wny ntrzno ści ... na to ... to był ... tu był knot ... to był ... (Grc). celinder ... a tu nafte sie lało ... (Grc). kłos – 1. ‘cz ęść snopa, w której knowie (knówie ) – ‘dolna cz ęść są kłosy’: jak stóg stawiano ... no to snopa, bez kłosów’: jak tegó to te snopki zwo żono i układano je z kłosami knówie tak to m koso m poció ngnoł żeby do jakiej... z tych ... ze snopów le żały ... (Grb); warstwa za warstwo m i niewymłóconych to kłosami do środka to dobrze ... knówim zawsze musiało ... (Czw); knówie ... było na zewno ntrz a wystawa ć ... nie ... (Grb); knówie ... na kłosy były wewno ntrz tego stogu ... nie co ź mówili knówie ... [...] to chyba ta ... czyli ... jak to okro ngłe to tutaj ... dolna no bo knówie to ... a tu to chyba to jes wła śnie to knówie czyli bez powinny by ć kłosy ... nie ... (Grc); ... bez kłosów ... nie ... bez kłosów było knówie ... było na zewno ntrz a kłosy były na zewno ntrz ... na ... okro ngłe ... (Grc); wewno ntrz tego stogu ... nie ... czyli ... kłosy od żyta uło żyliy tu ... i uwió nzali tu jak to okro ngłe to tutaj ... chyba to jez ... i tak że szagi (!) ... że óne tak ... tyn wła śnie to knówie czyli bez ... bez czubek ... że tak co ś zrobili jak ta ... kłosów ... nie ... bez kłosów było na szczecha pod ... budynki pod szczechó m zewno ntrz ... na ... okro ngłe ... (Grc) ... taki spad ze słómy ... (Grc); zob. (Czw). kłosy , kłósie ; 2. ‘ta cz ęść , ro śliny, knówie (Grc) zob. knowie . zbo ża, w której jest ziarno’: nie wiem knur – ‘samiec świni’: (Ndm); czy to mo żna kłosem nazwa ć ... bo proso zob. knurek . to ro śnie i ma takie ... no ale ... te ż to knurek – zdr. od knur : (Ndm); kłosy mo żna powiedzied ź bo na ko ńcu zob. knur . takie takie so m inaczej uło żone ... (Czw); kobieta (kobita ) – ‘osoba płci zob. kłósek . żeńskiej wykonuj ąca ró żne prace w kłosy – pl. tant. ‘cz ęść snopa, w polu, gospodyni’: no to ... [kiedy ś] nie której s ą kłosy’: to chyba ta dolna no bo było maszyn ... i wie ncej kobied i ... knówie to ... a tu to powinny by ć kłosy hakały od rana do wieczora ... ka żdy ... nie ... (Grc); tu kłosy so m u góry ... swoje szefle musiał uhaka ć ... (Brz); no (Grc) (Czw); zob. kłos , kłósie . to za ció ngnikiem ... nie ... teraz ... a kłónica – ‘jeden z czterech wprzód konie robiły a teroz cio ngnik dr ąż ków umocowanych na osiach i cio ngnie bróne a dawnij konie ... (Czw); przytrzymuj ących drabiny albo skrzyni ę a dawnij to bardzo sie kobiety wozu konnego’: u nas to sie b uok napracowały na gospodarstwie ... teraz podnosiło do góry tak kłónice (?) i nie jes źle ... ja nie powiem że jes źle ... wylatywały [ziemniaki] by uła du żo że ... jag nieraz która ś ... że w mie ście dziura i aby sie zepchło i nie było czasu majo m dobrze ... ale jak kobieta w sie rozgló nda ć tylko tam ju ż w uozy mie ście idzie do pracy ... musi dzieci czekały nasty mpne poprzecio nga ć ... dom ty ż obiad zrobi ć to na pewno ma wywi ś ... jak sie wybierało e... (Grb). cie nżej jak ta na wsi ... (Grb); kobiety kłósek – ‘ta cz ęść , ro śliny, sobie porobiły swoje co miały zaje ńcie i zbo ża, w której jest ziarno’: (Grb); zob. odpoczyły a ... a chłopy to klepali kosy kłos . ... (Grb); ale że dawnij tak było że ja kłósie – ‘cz ęść snopa, w której kto ś widzioł to przyszły kobiety ... jedna są kłosy’: (Grb); zob. kłos , kłosy . drugi pomagaa ... pomagały sobie ... (Grb); koszyki ... ale to takie były ...

43 takie kopołkowate takie koszyki ... te kolcówka – ‘dawna maszyna do szefle ... takie że to dosyć du żo weszło to młócenia zbo ża’: many żem sie młóciło miaa co nie ś kobieta ... (Grb); to groty te ż ... i kolcówko m w stodołach ... (Grb); to mówili na to ... to żeby jak kosó m sik tak ... re nczne ... no to kolcówko m było ... żeby to sie ukłodało ... nie ... to ... jag młócone ... a mane żem no to konie ... umiał to dobrze sic ... tak dzie to ... tak nie ... chodziły i jeden poganiał i ... stowiało jak kobita szła i wio nzała ... no (Grb) (Czw); zob. ko ńcówka , to chłop ciół i wio nzała ... a jak kto ni młockarnia , parówka . umiał to mówili że powróz ... nie ... kolczyk – ‘metalowe kółko nakry ńcił powróz ... bo jak kry ńcił ... to m zakładane na ucho, słu żą ce do koso m zakłodał ... to sie nie ukłodało te oznaczania bydła’: (Grc). zbo że ... (Grc); u nos chodziły jedna ... koło – 1. ‘okr ągła cz ęść pojazdu musiała mocna kobita by ć ... żeby tam umo żliwiaj ąca mu ruch przez toczenie’: ... jak był dobry kosiarz ... to jedna ... no kapiszón luz a tu był buks tu w środek ty ż tam dwie szły ... no to tam ... zale ży wbijany ... kapiszón żeby koło nie co siekli ... (Grc); zob. gospodyni , spadło ... (Grb); tuty stojoł pod stodołó m pomocnica , rolniczka . taki bez kabiny na wysokich kołach ... koc – ‘obszerny kawałek tkaniny taki bocian ... bocian na niego mówili ... zwykle słu żą cy do przykrycia; tu: nie ... (Grc) (Brz); zob. kółko ; 2. wykorzystywany przy omłocie cepami’: ‘element maszyn, przyrz ądów itp. no to przewa żnie w stodole młócili ... na słu żą ca jako cz ęść urz ądzenia, ... na jaki ś tam prze ścieradłach umo żliwiaj ąca jego działanie’: porozkładanych ... jaki ś tam kocach co ś wrzeciono ... to koło takie na pewno ... nie nie pamie ntam ... nie wiem dobrze było [w kołowrotku] ... [...] i tyn pedał ... (Czw). tak ... to wszysko jes ... (Grc). kociamber – żart. ‘kot’: (Grc); kołowrotek – ‘drewniane zob. kocisko , kot . urz ądzenie do prz ędzenia wełny’: kociołek – ‘zwykle du ży garnek kołowrotek został ... [...] tylko tam przeznaczony do gotowania słoików z trzeba wej ź na stryh i go odkurzy ć przetworami w celu ich ździebko bo on ... jak be nde miał wie ncej zakonserwowania’: u nas wiem że czea czasu to ja go be... chce go w ...... że [mi ęso w słoikach] było gotowane renowacje przeprowadzi ć ... (Grc). jeden raz w kociołku ... jeden dzie ń ... kombaj (Grb) zob. kombajn . jak to wystygło i na naste mpny dzie ń i kombajn (kombaj ) – 1. te ż było gotowane w kociołku ... nie ... ‘współczesna maszyna do zbioru zbo ża, nie wiem czy tam z godzine czy ile ... nie do żniw’: no ... snopowió nzałka było do pamie ntam ... ale wiem że dosy ć długo koszenia ... i w tyj chwili to ju ż kombajn ... bo to musiało całe lato przetrwa ć ... wchodzi ... nie ... (Czw); to nie wiem ... nie ... no ... (Grc). trawe sie kosi trawiarko m a ... a zbo że kocisko – zgr. od kot : mieli śmy teraz to sie kosi kombajnem i od razu kota ... Bazylego ... o ... taki gruby ... młóci ... (Czw); no teraz to kombajny takie wielkie kocisko ... (Grc); zob. ju ż so m ... (Czw); a tag jak teraz to kociamber , kot. kobiety ... przydo m żniwa no to ... to nie kogut – ‘samiec kury’: kogut ... ma pracy ... jedynie gospodyni to tego [...] jez wie nkszy ... ma wie nkszy grzebie ń jedzenia pilnuje ... bo dmuchawa i korale ... (Ndm). zdmuchnie zbo że ... kombaj wymóci ... kojec – ‘ogrodzenie dla rodz ącej prasa powio nże ... (Grb); zob. kombajn lub karmi ącej maciory zabezpieczaj ące zbo żowy ; 2. ‘współczesna maszyna do młode przed zaduszeniem’: (Ndm). zbioru ziemniaków’: dawniej haczko m [wykopywano ziemniaki] ... dzisiaj

44 kombajnem ... (Czw); teraz wybiera nawóz w przydomowych ogródkach’: [ziemniaki] maszyna kombajn ... (Brz); (Czw); zob. kompost . dawniej haczko m a obecnie kombajnym konewka – ‘naczynie słu żą ce do ziemniaczanym ... (Czw); zob. kombajn podlewania ro ślin’: (Brz) (Czw). ziemniaczany . konik – zdr. od ko ń: ci którzy kombajn zbo żowy (Czw) zob. mieli przecie ż wie nksze gospodarstwa to kombajn . to wszysko tym konikiem w to m i z kombajn ziemniaczany (Czw) powrotem z ... i tym jednym pługiem ... zob. kombajn . (Grc); zob. ko ń. kominy – ‘wywietrzniki w ko nkol – ‘chwast polny o kopcu’: (Czw); zob. kalonka , kwiatach purpurowo-liliowych, niegdy ś wentylacja kominowa . pospolity, obecnie gatunek zagro żony wygini ęciem’: no w zbo żu to jest ... z tych ... chaber i ko nkol ... (Czw). ko ń (kó ń) – ‘zwierz ę hodowlane, w dawnych gospodarstwach podstawowe zwierz ę poci ągowe i wierzchowe; dzi ś hodowany dla celów rekreacyjnych’: bo jo wiem jag mówiono na konia ... no nie wiem ty ż tego ... [...] co mówiono tam ... czekej ... w prawo jez uoć ... uouć uoć ... a w lewo ... uoć ... w lewo pr czy jak ... to jak stanoł to pr a w prawo jez uoć ... a tu w lewo to nie wiem ... (Czw); no to za ció ngnikiem ... nie ... teraz ... a wprzód konie robiły a teroz cio ngnik cio ngnie bróne a dawnij konie ... (Czw); krymer ... [...] no to albo ció ngnie kó ń albo ció ngnik ... o ... (Czw); zaprzo ngano konie i obra... chodziły w koło ... (Czw); n Kołowrotek no były [maszyny] na... nape dzane (fot. Justyna Kobus) albo przez konie albo cio ngnikiem ... (Czw); many ż ... który nape ndzał przez komosa (kamosa ) – ‘pospolity kónie ... nie ... (Czw); many ż ... który chwast polny i ogrodowy dorastaj ący do nape ndzał przez kónie ... nie ... (Czw); 2 m wysoko ści; ro ślina jadalna’: to na polu ... z pótora tygodnia stało ... i polne chwasty ... [...] to jes komosa ... i potem zwozili ... drabiniaste wozy były co tam jeszcze? ... ógnicha ... nie wiem ... nie ... i to koniami ... te ... układali i jak to sie tam dokładnie nazywa ... oset ... jeden podawał i ... podawał te snopki ... perz ... (Czw) (Brz); zob. lebioda . i ... kucier jechoł ... nie ... tym wozem i kompost – ‘przefermentowane ... i zwozili te ... (Grb); tag jak ... moja odpady ro ślinne wykorzystywane jako mama tag jak ... je żeli ten hektar jej kto ś nawóz w przydomowych ogródkach’: posiek koniami no to musiaa potem za kompost ... odpady ... (Czw); to jes to m maszyne i ź odrobi ć ... do kompost ... [...] w dół te odpadki i li ści naste mpnych ... i to tak ... [...] mioł ró żnych sie wrzuca ... (Czw); zob. hektary ... a mioł te dwa hektary co ś ... kompostownik . za ź ni miał ani kónia nic ... bo to kompostownik – ‘odpady dawniej kónie były ... nie ... no to za ro ślinne poddane rozkładowi jedyn dzi ń jag jachoł (!) ... dwiema (!) (fermentacji), wykorzystywane jako 45 koniami ... paro m kóni i [...] do tego ... buł ubrany ... nie ... (Grc); schwocił sie to trzy dni musioł odrobia ć za to ... kó ń ... to sie ... jak dostoł ... na przykład (Grb); a dawnij to trzy razy włóczyli ...... był spocóny ... i od razu zimne nogi ... krymrowali i jeszy jag orał kóniem to to to ochwap (!) był ... to ón dostoł na jedyn szed ... czy dzieciak czy dorosły ... nogi ... ni móg i ś (!) na nogach ... nie ... i zbi erał gdzie spotkał te pyreczke ... i no ... to sie schwocił ... (Grc); nie ... to sie cieszył wieczorem że nazbierał na sie wzdón (!) ... to krowy ... kó ń sie nie parownik ... (Grb); to wszysko jes ... jak wzdo (!) ... krowy ... ko ń mioł żołó ndek bym miał konie zakłodad ź a własnego taki że ón gryzie ... a krowa ma dwa puga ni mom i tero szalownik żołó ndki ... to ... a kó ń co sie nie ... tyn ... sprzedołym stary ... a tak to wszysko jez nie wzdon ... ino że ... jak tyn ... i to tak do koni ... (Grb); u nas to było tak że jag o ... (Grc); najpry ndzy jak był spocóny ... my nie mieli śmy konia to zawsze sie aby sie dorwoł do zimny wody ... nie ... tego konia czeba było po życzy ć ... jaki no ... tag że jak konie ... to óne sie wuja miał sprze ntu (!) tak powiem nie wció nż pociły ... no to ... pirsze jak wiem ... mo że ten pug i ta brona była ... przyjechali z pola ... no to dostoł po pół konia zawsze żeśmy po życzali ... (Grc); wiadra wody ... jak za ź ochłonół dostoł jako dziecko chodziłam tak ... za koniem wie ncy ... nie ... to zaly ży ... jag w kieracie ... [...] on poruszał maszyne normalnie tam ... ten ... normalnie kó ń chyba to m młockarnie żeby to ... to zbo że pracowoł ... nie był tam za bardzo ... i tam tego a na zewno ntrz wła śnie był taki nie było goró nczków ... to one były kierat czy tyn many ż ... bo a ż tag i tak ... nauczóne ... że jak wyprzó ng je ... to one no i czea było za tym koniem w kółko pod studnie przyszły ... tam wew tym ... wolniutko chodzi ć żeby tam było ... było była ta ... micha tako do wody ... i mo żna te omłoty sko ńczy ć ... nie ... nalywały ... i one sie napiły ... same ... i (Grc); jeszcze jo mom sze ździesió nd lat szły do stajni ... nie ... ale jak był ... za koniami chodziłym ... a teroz só m spocóny ... to gó nie dopu ścili do tegó ... takie traktory ... że siejo m bez uorki ... bo by móg wypi ć za du żo ... no ... (Grc); nie ... i ro śnie ... (Grc); dawno kónia ni zob. konik . ma ... ale uprzó ndz (!) ... co tam ... ko ńcówka – ‘dawna maszyna do uprzó ndz ... ta sama co była ... (Grc); no młócenia zbo ża’: młockarni typy ... no to była pier ś ... to była pier ś ... nie ... bo ... typy to były ró żne ... i ... ko ńcówka ... to była pier ś ... to był taki pas ... że ... to szyrokobijo nca ... i maszyna ... maszyna w tyn sposób wyglo ndało [pokazuje] ... napy ndzana była motoramy ... które sie tutej ... a na kóniu było dwa pasy na oczyszczało zbo że ... (Czw); zob. środku ... że to mu trzymało ... żeby ... i kolcówka , młockarnia , parówka . to mu musiało by ć tag dopasowane ... kopaczka – ‘konna lub żeby ni miał za wysoko ... bo by sie ci ągnikowa maszyna do wykopywania dławił ... (Grc); tyko (!) pószorek ... jag ziemniaków’: to maszyna do my nazywali te uprzó ndz ... to szło ziemniaków zbierania ... kopaczka ... dorobi ć z jednygo na drugi konia ... a te (Czw); no maszyna do pyrów ... [...] chomo nta to ju ż musioł by ć tak ... były ... były takie z kijami i te kre ncóne prawie idealnie pasowa ć ... bo jak był ... [...] kopaczki mówili za ź jeszczy na te ko ń ty nszy (!) to by gó ... to za małe ... a co za ció ngnikiem te te te ... (Grb); zob. jag mały ... no to by zale żnie ... nie ... a figaczka , kartoflarka , koparka . ten to te spinki mioł i dopasowoł ... nie kopa ć – ‘przerzuca ć ziemi ę w ... skrócił wy żyj i ni żyj ... (Grc); pier ś ogródku za pomoc ą szpadla w celu jej była tag w koło ... to były pasy ... i do spulchnienia’: ziemie nale ży skopa ć ... barczyka zakłodane to ... nie ... a kopa ć ... (Czw); zob. skopa ć. barczyk za hok ... czy za wóz ... i ju ż kó ń

46

kopanie – rzecz. od kopa ć: kopiec ... mogiła u naz mówili ... (Grc); (Czw). zob. mogiła . koparka – ‘dawna maszyna do koponka – ‘drewniane wykopywania ziemniaków’: koparka nieckowate naczynie do wyrabiania tag zwana ... koparka tako ... (Czw); ciasta’: a to były dzie żki ... [...] do koparka ... to tutaj normalnie koparka zarobianio i koponka do wyrobianio i ...... (Grc); zob. figaczka , kartoflarka , (Grb). kopaczka . korale – ‘nieopierzone fałdy koperek – ‘podstawowa ro ślina skóry zwisaj ące pod dziobem koguta, przyprawowa uprawiana w ogrodach’: kury, indyka itd.’: kogut ... [...] jez najcze nściej w ogrodzie to so m wie nkszy ... ma wie nkszy grzebie ń i uprawiane ró żne ... no marchew ... korale ... (Ndm). pietruszka ... ogórek ... koperek ... korona – ‘zako ńczenie stogu ze (Czw). zbo ża’: stóg no jes z baby ... baby i kopiec – ‘pryzma buraków, zako ńczynie ... korony ... korony ... jes ziemniaków lub innych ro ślin nakrycim (!) ... (Czw). okopowych przysypana ziemią i okryta koryto – ‘podłu żne naczynie słom ą w celu zabezpieczenia przed słu żą ce do podawania jedzenia i picia przemarzni ęciem; niekiedy stosuje si ę zwierz ętom gospodarskim’: z koryta kopce zagł ębione w ziemi na [krowa piła] ... tak ... ale przy studni ... kilkadziesi ąt centymetrów’: w kopcach a jak ... bo tam gdzie my śmy pa śli to ... mogiłach ... w kopcach ... mogiłach były stawki i torfowiska ... takie rowy ... takich ... (Czw); [ziemniaki] no to zale ży ... jag była woda to tam zakopywało sie w kopcach ... mogiły to także popijały te wode ... nie ... same se były ... (Brz); za ś do kopców poszły ... jak było goro nco to sie [ziemniaki] sie przywoziło sie ... jeszcze chłodziły nawet w tym ... nie ... (Grc) były kopce kopane ... sie przyje żdżało (Czw); no to jes koryto i zagroda ... i zwolało ... (Grb); no one [ziemniaki] tam jes w tym ... w przegrodzie ... (Grc) były w kopcach ... mogiłah jak to sie (Ndm); zob. pasnik . mówiło mogiły ... potem sie to ... na korze ń – ‘podziemna cz ęść wiosne czea było odkryd ź i przko... ro śliny, utrzymuj ąca j ą w podło żu oraz poprzebiera ć ... (Grc); kopiec ... mogiła pobieraj ąca z gleby składniki od żywcze u naz mówili ... (Grc); zagłe mbinie takie i wod ę’: no len to sie wyrywało z ty ... z kopali ... tam na metr ... tam ile ś ... tag korzeniami ... (Czw). na szyroko ś kopca ... i wybrali na sztych kosa (kuosa ) – ‘r ęczne narz ędzie zimie ... nie ... no ... i to wa śnie .... że ... rolnicze do ścinania zbo ża i trawy, bo za ś były przykrywane ... to troche był składaj ące si ę z długiego, lekko w zimi ... nie ... no i to ... uformujó m zakrzywionego ostrza, osadzonego na tako m ... normalnie ... taki wał ... pryzme drzewcu’: no kosa no to zbudowana jest tako m uformujó m ... nie ... i na to jes ty... z tego kosiska i ... i z tej drewnianej przykrywane słómó m ... i potym zimio m cze nści ... trzonka ... (Czw); ścinano ... nie ... no ... i to był kopiec ... nie ... sierpem ... koso m ... a pó źni maszyny ju ż (Grc); prawdziwe to tag mówili że wchodziły ... (Czw); no ... koszono kopiedz ma mie ć pi ncet kilo ... na med sierpym ... koszono kosó m ... i pó źni ma byd ź dziesi ńć worków ... to by było maszynami ... (Czw); no kosó m koszono pi ncet kilo ... nie ... met kopca to miał ... (Czw); żniwa tag jak ... jako dziecko pi ncet kilo tych ... zimniaków wej ść ... no to musioł najpierw tata obcio ńć ... nie ... pi ncet kilo ... metr ... na ... taki był obcio ńć koso m ... nie ... żeby to mni wie ncy sformowany ... nie ... (Grc); trawiarka tam czy ta śmigłówka to posiekła ... (Grb); re ncznie to ja kto ź

47 miał mały kawałek ... a nie chciał i ź na idealnie ... żeby te oszcze było odrobek ... no to ... no to musiał sam ... pro ściutkie ... ino sie robi takó m ... takó m koso m ... (Grb); żniwa tag jak ... jako ... ale jak tamte kosy ... to tylko sie dziecko no to musioł najpierw tata robiło ... bo to była inna stal ... jak za obcio ńć ... obcio ńć koso m ... nie ... żeby daleko tam si ngoł te klepanie ... nie ... to trawiarka tam czy ta śmigłówka to bo to musioł tak ... po troszku ... a tak to posiekła ... (Grb); jak tegó to te knówie zrobił takó m szpiralke (!) ... nie ... i ju ż tak to m koso m pocióngnoł żeby le żały ... mu ni siekła dobrze ... bo to jak sieknie (Grb); tak ... to od kosy poszły trawiarki cały dzi ń tó m kosó m ... nie ... to było ... (Grb); u nas tutaj jag ja sie ngałam wielkie znaczynie ... jag on umioł wła śnie pamie ńcio m to [żniwa] jeszcze naoszczy ć ... umioł naklepa ć ... no to były jak kosił koso m ... (Grc); to wiem że kosiuł ... nie ... bo teroz jak tam sie wuja kosił koso m ... potym były ju ż troche brzy nknie ... to ona tam siecze trawiarki ... czy tam kosiarki które ju ż albo nie siecze ... nie ... udaje że siecze kosiły ale czea było potem wio nza ć ... no ... nie ... ale jak cały dzi ń tó m kosó m a potem były ju ż snopowio nzałki i to siekli ... no to musieli mi ć kose ... nie ... tylko do ... do zes... do zes... do (Grc); ludzie dbali ... żeby te kose miał zestawiania w mendle ... nie ... (Grc); to dobro ... żeby tego oszcza nie ździra ć ... [marburka] tak wyglo ndało jak to mo żna (Grc) (Ndm). sobie kupi ć do kosy ... (Grc); bo ju ż za moich czasów kosami tag nie siekli ... (Grc); to groty to mówili na to ... to żeby jak kosó m sik ... żeby to sie ukłodało ... nie ... to ... jag umiał to dobrze sic ... tak dzie to ... tak stowiało jak kobita szła i wio nzała ... no to chłop ciół i wio nzała ... a jak kto ni umiał to mówili że powróz ... nie ... nakry ńcił powróz ... bo jak kry ńcił ... to m koso m zakłodał ... to sie nie ukłodało te zbo że ... (Grc); ryfka ... kliyn do drewnianny ... do nabicia ... i kosa ... [...] tag była kosa ... i tu na środku była ró nczka ... (Grc); no to była kosa ... no to wła śnie tutej tó m kosó m ... ona tu jeszczy miała tak... taki czubeczek ... ona tó m kosó m ... ona tu sie opierała o kosisko ... i tu to m ryfke wkładali i kliyn wbijali ... nie ... i to kosisko jeszczy nie było idealnie ... jak było tak [pokazuje] kosy ś n (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak) ... to tu było z jedny stróny troche ci te ... żeby ten kó nt ... kose ustawi ć ... nie ... n kosiarka – ‘konna lub (Grc); ta kosa była zagie to na kó ńcu ... ci ągnikowa maszyna rolnicza słu żą ca nie ... no ... grubsze takie było na tym ... do koszenia zbo ża’: kosiarka ... bo tak to ona by sie ... była słabo ... a n m m snopowió załka ... trawiarka ... (Czw); to ko ńcówke miała wzmocniono ... no ... kosiarka albo żn... albo (Grc); ooo ... to teroz dzisiejszy kosy to snopowio nzałka ... a szcze żniwiarka ... całkim nie idzie naklepa ć ... bo óna m n (Czw); to wiem że wuja kosił koso ... musiaa by ć tag rozció gano delikatnie potym były ju ż trawiarki ... czy tam ... a te nasze kosy teraz co so m ... to one m kosiarki które ju ż kosiły ale czea było sie robio fale ... nie idzie naklepa ć tag potem wio nza ć ... no a potem były ju ż

48 snopowio nzałki i to tylko do ... do zes... wielkie znaczynie ... jag on umioł do zes... do zestawiania w mendle ... nie naoszczy ć ... umioł naklepa ć ... no to ... (Grc); zob. żniwiarka . kosiuł ... nie ... bo teroz jak tam sie kosiarz – ‘człowiek, który kosi troche brzy nknie ... to ona tam siecze zbo że, traw ę itp. za pomoc ą kosy’: no to albo nie siecze ... nie ... udaje że siecze idzie druga osoba za kosiarzem i ... nie ... ale jak cały dzi ń tó m kosó m podbiera to zbo że i wio nże ... (Czw); no siekli ... no to musieli mi ć kose ... nie ... to kosiarze byli ... a te co wió nzały to ... (Grc); zob. siec , ścina ć. [...] no żniwiarki ... ale to zbirały one ... kosinier – ‘człowiek, który kosi tam wió nzały ... (Grc); u nos chodziły zbo że, traw ę itp. za pomoc ą kosy’: jedna ... musiała mocna kobita by ć ... młody kosinier ... czy jak tam? ... (Czw); żeby tam ... jak był dobry kosiarz ... to zob. kosiarz , ko śba . jedna ... no ty ż tam dwie szły ... no to kosisko – 1. ‘drewniana cz ęść tam ... zale ży co siekli ... (Grc) (Grb); kosy, słu żą ca do trzymania; trzonek’: zob. kosinier , ko śba . kosa to ma aby tyn tyn uchwyt że tu na kosi ć – ‘ ścina ć zbo że, traw ę itp. ... na kosisko sie zakłodo ... to najlepi ... za pomoc ą sierpa, kosy lub maszyny o ... praktycznie wida ć ... (Grb); no to rolniczej’: no ... koszono sierpym ... były ... takie ... kosisko ... [...] to to co koszono kosó m ... i pó źni maszynami ... czyma w ry nce ... tu było ró nczka ... i to (Czw); no kosó m koszono ... (Czw); było tag jak ... wi nkszy chłop to ... tak owies sie kosi na pokos ... (Czw); tak dugie było jak chłop ... nie ... czym samo mo żna kosi ć ... nie wszystkie wi nkszy chłop to mioł dusze kosisko ... i zbo ża ... nie ... (Czw); no trawe ... no to wi ncy mieli ta-ak do sieczynio zbo ża ... trawe sie kosi zielono m a ... a ... zbo że to to ju ż to mało pami ntóm ... ale jeszcze sie kosi dojrzałe ... (Czw); to nie wiem mieli ... bo ju ż za moich czasów kosami ... trawe sie kosi trawiarko m a ... a zbo że tag nie siekli ... to było na ko ńcu takie ... teraz to sie kosi kombajnem i od razu żeby była na tym kosisku ... to taki młóci ... (Czw); u nas tutaj jag ja obció nżnik był na kó ńcu ... żeby była sie ngałam wła śnie pamie ńcio m to [żniwa] równowaga ... grubsze tu ... zakładali ... jeszcze były jak kosił koso m ... [...] tak że [...] na kosisku ... na kó ńcu ... tako była wuja kosił ... za tym sie szło i sie ... jak ... [...] kó ńcówke ... kó ńcówke ... [...] to mówili ... kupkowano ... łapko... dole ... na dole ... tu na tym trzónku ... łapkowane było ... (Grc); to było tak (Grc); i to kosisko jeszczy nie było wkładane ale ja nie wiem czy mo że jak idealnie ... jak było tak [pokazuje] ... to sie kosiło żyto czy co ś takiego jak to tu było z jedny stróny troche ści nte ... było wy ższe ... tag my śle ... (Grc); to żeby ten kó nt ... kose ustawi ć ... nie ... wiem że wuja kosił koso m ... potym były (Grc); zob. kij, trzonek ; 2. ‘metalowa ju ż trawiarki ... czy tam kosiarki które cz ęść r ęcznego narz ędzia do ścinania ju ż kosiły ale czea było potem wio nza ć trawy lub zbo ża’: no kosa no to ... no a potem były ju ż snopowio nzałki i zbudowana jest ty... z tego kosiska i ... i to tylko do ... do zes... do zes... do z tej drewnianej cze nści ... trzonka ... zestawiania w mendle ... nie ... (Grc); to (Czw). mo żna to ... [...?] kosid ź na siano te kostka – ‘tu: słoma lub torf piersze a pó źnij sie krowe pasło na tym sprasowane w kształcie kostki’: kostki rowie i to była dzier żawa od gminy tych mówio m znów na to ... (Grb); te małe to ... tyh rowów ... nie ... (Grc); bo to kuostki ... to jez najwygodniejsze ... musioł tak ... po troszku ... a tak to (Grb); wykopywanie [torfu] ... zrobił takó m szpiralke (!) ... nie ... i ju ż formowanie kostek ... (Czw); [torf] na mu ni siekła dobrze ... bo to jak sieknie sło ńcu uło żone w kostkach ... (Czw). cały dzi ń tó m kosó m ... nie ... to było

49

kosz – ‘rodzaj naczynia, ró żnego dosyć du żo weszło to miaa co nie ś kształtu i wielko ści, wykonanego kobieta ... (Grb); moja mama do głównie z wikliny, u żywanego do wieczora pyry zbierała i tak ... aby ji noszenia, przechowywania, mierzenia koszyki odnosili ... no a urodziła potym czego ś’: od rana ludzie przychodzili na drugi dzie ń zaro ... (Grb); na pomagali ... sadziło sie koszykami ... nie poczo ntku no to ... w koszykah albo ... sadzarko m ... [...] no jak byłam młodsza mówie co były czy jakie ś takie chyba to miaam ... dwadzie ścia lat przeszło te ż wielkie fartuchy czy płachty czy co ś że sadziłam ... pyry w koszyku nosiłam po sie chodziło i w te dołki sie re ncznie polu ... po órce ... po oraniu ... cie nżko sadziło te ziemniaki i przydeptywało ... było bo to było mie nko a czea było kosz nie ... no a potem czea było to zaradli ć dźwiga ć ... (Brz); [ziemniaki] zbierali w tag my śle ... (Grc); ale u nas tu koszyk kosze ... (Brz); kosz ... koszyk ... [...] z sie mówiło ... (Grc) (Czw); zob. kipa , wikliny i pało nki i sie nosiło ... (Brz) kosz ; 2. ‘gniazdo, w którym kura (Czw) (Grc); zob. kipa , koszyk . wysiaduje jaja’: koszyg albo ... koszyg koszenie (koszynie ) – rzecz. od niech byde (!) ... mo żesz w koszyku mie ć kosi ć: [kosa] do koszenia chwastów ...... (Ndm). traw ... (Czw); na pokos wszysko w ko śba – ‘człowiek, który kosi ry ncznym koszeniu ... (Czw); [zbo że] zbo że, traw ę itp. za pomoc ą kosy’ nadajo nce do koszynia to w lipcu ... nie (Grc); zob. kosiarz , kosinier . ... w miesio ncu lipcu ... ju ż jes suche ... kot – ‘zwierz ę domowe o dojrzałe ... (Czw). mi ękkiej sier ści, długim ogonie, długich wąsach i łapach zako ńczonych pazurami, trzymany w gospodarstwach ze wzgl ędu na umiej ętno ść łapania gryzoni, zwłaszcza myszy’: tyn pies tam wlecioł z ... za ś [kot] tam siedzioł w dojarce ... za ś tam mówie taki rumot tam był a tyn pies [...?] na koty jag nie wiem ... (Grb); u nos pies ... kot w dómu nie ma racji bytu ... (Grb); cuo tam kod i piez mo w domu do szukanio ... ma koszyk wiklinowy swoje ... szopów wszy ndzie ... [...] majo m (fot. Justyna Kobus) tyla (!) wszystkiego ... źryd ź musi dosta ć ... wszysko ... a nie żeby sie po domach koszyk – 1. ‘rodzaj naczynia, n szwy dał ... (Grb); czarny kot ci droge ró żnego kształtu i wielko ści, przejdzie to czeba zawróci ć ... (Grc); ale wykonanego głównie z wikliny, nie było to że jak sie kod myje to potem używanego do noszenia, m w któro strone spojrzy to z tej strony przechowywania, mierzenia czego ś’: od kto ś przyjdzie? ... [...] tak ... tak ... że jak rana ludzie przychodzili pomagali ... m tam sie obmyje i wła śnie w któro sadziło sie koszykami ... nie sadzarko m strone spojrzy ... nie ... (Grc); zob. ... [...] no jak byłam młodsza to miaam kocisko , kociamber . ... dwadzieścia lat przeszło te ż sadziłam kotlet – 1. ‘usma żony w ... pyry w koszyku nosiłam po polu ... po n panierce, rozbity kawałek mi ęsa; tu: órce ... po oraniu ... cie żko było bo to n filet z piersi kurczaka’: rosół ... mie so było mie nko a czea było kosz d źwiga ć ...... kotlet z kurczaka te ż ... (Ndm); 2. (Brz); kosz ... koszyk ... [...] z wikliny i ‘mi ęso z cz ęś ci grzbietowo-lędźwiowej pało nki i sie nosiło ... (Brz); koszyki ... tuszy wieprzowej’: a kotlet to jes tyn ale to takie były ... takie kopołkowate schab ... to schab ... to jes kotlet ... do takie koszyki ... te szefle ... takie że to

50 składu idziesz pan kupowa ć tero schab kraja ć (kraje ć) – ‘dzieli ć na ... a kiedy ś kupowali kotlet ... a to jedno cz ęś ci za pomoc ą no ża; kroi ć’: to i to samo ... (Grc); u nos to schab z wła śnie krajali [ziemniaki] ... to tam ko ścio m i bez ko ści jes ... teroz ido m ile ź oczków musiało mie ć ... [...] ale kupowa ć schab ... a kiedy ś kupowali dzisij ju ż tego nie robió m ... bo po kotlet ... nie ... (Grc); zob. schab . piersze jez mechaniczne sadzynie ... a kotlet mielony – ‘uduszone lub po drugie odmiany ... ju ż te odmiany to usma żone mi ęso mielone w kształcie nie só m do krojinio ... te nowe ... (Grc); kuli; klops’: jak kotlety załó żmy mielone wzdu ż tak krajeli (!) ... bo pyrki były albo zostało na przykład mie nso z kiedy ś takie wi ncy owalne ... nie ... to kiełbasy to robiło sie mielone z tego ... wzdłu ż tak krajeli ... (Grc); ja pami ntóm takie kotlety mielone ... [...] i to sie jak krajeli ... to tam mieli po dziesi ńć ... zalewało tłuszczem ... [...] i to było w pitna ście ... po dziesi ńć ... dwana ście lat wekach ... to ooo... (Grc). ... no ... a pó źnij ... ju ż teroz ... ju ż koziołek – ‘drewniane narz ędzie ostatnie dwadzie ścia lat to ju ż nie kuchenne do mieszania płynów z widziołym żeby kto ś pyrki krajoł ... prostym trzonkiem i rozgał ęzionym lub (Grc). wyci ętym w kształcie gwiazdy krajanka – ‘brzeg materiału na mieszadłem’: mieszad ź i tym kirlejkiem beli’: u nas sie mówiło krajanka ... takim ... nie ... no ... [...] albo koziołek ... (Pkn). tag jakby z choinki ... (Grc); on był kraje ć (Grc) zob. kraja ć. zazwyczaj robiony ... po Bo żym krawy ńdź – ‘t ępa kraw ędź kosy’: Narodzyniu zawsze były choinki w domu a to była ta krawy ńdź ty kosy ... ona była ... i z tego świerku ... przynaj (!) jag u tako troche podwini nto ... nie ... nas były robione wła śnie te koziołki krawy ńdź ... (Grc). wła śnie wykorzystywane do mieszania kreton – ‘cienka tkanina wła śnie wszystkich ... (Grc); zob. bawełniana, cz ęsto drukowana w kirlejek . barwne wzory’: tak ... i fartuszki takie kólonka (Czw) zob. kalonka . zez z tego kretonu ... nie ... z kretonu ... kółko – 1. ‘ organizacja chłopska łanie (!) pouszywane bo bardzo ładnie oparta na wzajemnej współpracy, kółko ... no ... no to sie cieszyłam że miałam rolnicze’: no a potem to ju ż kółko siekło do szkoły ... nie ... na zmiane mi to takie ... no bo nie mieli śmy swoich ... zrobiła te fartuszki i te ... kolorowe nie (Grb); a to na tych wsiach były te kółka granatowe bo nie było wtedy jeszcze ... nie ... no to ... do ojca ... przyszed tu granatowych ... (Grb). [s ąsiad] z wojska ... przychodziuł ... i te krew – ‘ życiodajny, czerwony kółko mieli zakłoda ć ... i tam zało żyli te płyn kr ążą cy w ciele ludzi i zwierz ąt’: kółko ... przyprowadzili takigo zetora ... no czeba świnie ubi ć ... potem upu ści ć na wysokich kołach ... pod stodołó m krew ... (Ndm); [krew] no upuszczano stojoł ... w nidziele przy śli gó tutyj do miski lub wiaderka mieszajo nc wszyscy obejrzy ć ... [...] no ... tuty stojoł dodawajo nc troszeczke soli ... (Ndm); pod stodołó m taki bez kabiny na gotuje sie mie nso ... parzy sie kasze wysokich kołach ... taki bocian ... dolewa sie krew i jes kaszanka ... bocian na niego mówili ... nie ... i tu (Ndm); no ... dostoł [świniak] ... przyprowadzili w tygodniu ... w nidziele oguszóny był ... i poderznyli ... nie ... i przy śli wszyscy obejrzy ć ... (Grc); 2. zdr. krew spuszczali ... (Grc); u nas od koło : ale tu ju ż jez ma kółko to na podrzynali ... widziałóm że niktórzy pasach ... no ... a tu jes ... na re nczne ... i mieli takie szpikulce ... i gó tam ... tu sita so m ... o ... (Grb); zob. koło . oguszył i gó dopiro tam ... nie ... tym ... kó ń (Czw) (Grc) zob. ko ń. a u nos to podrzynajó m i krew

51 wypuszczajó m na zawnó ntrz ... do miski sier ści, hodowana głównie ze wzgl ędu ... i z tegó robio m te kaszanki ... tam to ... na mleko’: na zwierze nta tam ... krowe nie ... salceson cimny ... to z tegó robió m czy świnie ... (Czw); ja jako mało ... (Grc); a byly (!) takie tutuj ... ci tam dziewczynka ... szej ź lat ... to pasłam zwłaszcza ze wschodu ... czy dzie ś ... to krowy u mojego wuja ... żeby sobie oni te parzónke robili ... tak sparzuł ... zarobi ć zawsze co ju ż byłam ubrana do nie ... to ón te n krew dopiro wyjmował szkoły i ... i tam co ś ... nie ... dostałam jak se świnioka prze żnół ... i tako m pinio nżków za to ... to całe dwa zgrupiono m ... nie ... i to razym z kaszó m miesio nce ... i od szej ściu lat pasłam parzył ... nie ... (Grc); garło (!) krowy ... to siedem sztuk ... osiem ... poderznół ... i krew wypu ścił ... (Grc); (Grb); no ... ale nam było dobrze ... no to były tam ró żne metody ... bo to przyszło tam zako ńczynie ty ju ż wakacji prawdopodobnie ... nawed upuszczali no to ... bo ta co pasłam krowy bardzo kóniowi krwi troche ... nie ... bo ón to umiała ładnie szy ć to mi uszyła i mioł ... niby tam mu ta krew sie zburzyła sukienke ... zesz... jak to dawniej mówili ... czy co ... jag za du żo ... no ale to tag manszester (!) ... nie ... nie sztruksy ju ż ... przywa żnie to musieli tam ... jag tylko manszester ... (Grb); pasłem krowy zaroz tam jakie ź metody tam próbowali ... [...] była krowa ... pies ... i ja ... to wyszed ... a tu na te nogi mioł troche (Grc); to mo żna to ... [...?] kosid ź na takie ... po tym schwocyniu zostało mu siano te piersze a pó źnij sie krowe pasło ... bo ón te kopyta tag jako ś ... wyszły ... na tym rowie i to była dzier żawa od nie ... (Grc); zob. jucha . gminy tych ... tyh rowów ... nie ... (Grc); kromka (krómka ) – ‘tu: skrajna wszyscy jak ... jak chłopaki do kupy cz ęś c kopca ziemniaków’: krómka to wszystkie krowy a my tam ... ko mpa ć sie było tyn ostatek ... te ko ńcówki ... to w torfowiskach czy gdzie ś ... w stawku nazywali krómki ... [...] ostatek kopca ...... (Grc); sieczke żneli do krów tam w nie ... no to tak ... to tak tyn kopiec to taki basen ... (Grc); nie ... to sie wzdón wyglo ndoł ta-ak dzisiejszy bochynek (!) ... to krowy ... kó ń sie nie wzdo (!) ... chleba ... te kó ńcówki to krómki były ... krowy ... ko ń mioł żołó ndek taki że ón nie ... no bo tam ... jak tak ... teroz to ju ż gryzie ... a krowa ma dwa żołó ndki ... to tak ... tych zimniaków nie przebiera ...... a kó ń co sie nie ... tyn ... nie wzdon ... ale jak tak ... na Wojciecha ... na odpus ino że ... jak tyn ... i to tak o ... (Grc); ... tyn ... tam jechali ... no to tam jag teroz tam nig nie chce krów pa ś ... a matka miała tam ... ze Skrzetuszewa downi krowy czeba było cały czas pa ś ... pochodziła ... no to tam spotkali sie ... to nie ... jak chodziłym do szkoły ... no ... tam ... znajóme przewa żnie na (Grc) (Ndm); zob. krówka . odpustwie (!) dzie ś tam ... nie ... no i co robicie tam? ... no ... my tam przebiromy pyrki ... krómka nóm została jeszcze ... nie ... bo to ty reszte kopca to krómka ... to pamie ntom do dzi ś ... bo krómka jeszcze została ... ju ż przebrali ... o ... krómka ... aaa ... ju ż było pó źno ... mówi ... sobota ... i krómke zostawili na poniedzieli (!) ... i to przez to nazywali krómka ... nie ... (Grc); u nos to chlyb nazywali ... kromke ... (Grc). krowy krowa – ‘samica bydła (fot. Olga Szyma ńska i Sandra Waluszy ńska) domowego, o kr ępej budowie ciała, królik – ‘zwierz ę z rodziny małych rogach i gładkiej, krótkiej zaj ęczaków, o długich uszach i mi ękkim

52 futrze; hodowany ze wzgl ędu na mi ęso i kultywator ... no ... (Czw); no to ... jes ... skór ę’: chyba że kto ź ma króliki ... to ś no stopka to jez na ko ńcu ... a gy nsie (!) idzie troche zielonego ucio ńć ... stópki to były ta przy tej jak ... przy (Czw). krymrach przy tym mieli ... abo takie po krómka (Grc) zob. kromka . te mała abo ge nsie stópki zało żone krówka – zdr. od krowa : no zale ży jak kto ... (Grb); zob. kultywator . mó wie (!) tu było ... u nas hektar tam kry mpulec – ‘rodzaj osimdziesio nt to jedna krówka i tam z drewnianego dr ąż ka zaopatrzonego w dwie świnie ... nie ... (Grb); nie godaj bo żelazne kółka lub haki, słu żą cy do dwie krow (!) i trzy ... (Grb); zob. zawieszenia zabitej świni w celu krowa . wydobycia wn ętrzno ści’: kry mpulec to krukiewka – 1. ‘krótki uchwyt był taki ... to u nas to wielokró nżeg na kosisku’: u naz mówili na to mówió m ... a óni to tag mieli ... to krukiewka ... (Grb); zob. ro nczka , kry ńciuł tak ... i odnosiuł tegó świniaka uchwyt ; 2. ‘krótki uchwyt na ko ńcu ... to musioł mie ć wielokró nżek ... tam trzonka łopaty’: na krukiewke to mówili mieli tak że som powróz zakró ncoł ... co było na łopacie ... nie ... ta kó ńcówka barczyk był ... i jeszcze dwa takie pry nty ... (Grc); zob. ro nczka, uchwyt . ... albo ... kije okró ngłe ... i w to było ... zakładoł linke ... i wsadzoł tam tyn ... ta- ag ły żke od opon ... czy czym ... i tym kry ńciuł ... nie ... i tyn powróz sie zawiszoł ... zakry ncoł tak ... i świniak szed do góry ... no ... a u nos to przywa żnie u żywali wielokró nżków ... nie ... (Grc); zob. barczyk . krymrowa ć – ‘spulchnia ć ziemi ę za pomoc ą krymra’: no bo dawniej było ... ludzie szanowali ... czy umłócili worek czy dwa ... tam jag mówili ... nie ... centnar ... no to to ... a teros tam czy ... jak wybierajo m pyry ... wybioro m no to ju ż nie włóczó m ... nie krymrujó m a dawnij to trzy razy włóczyli ... krymrowali i jeszy jag orał kóniem to jedyn szed ... czy dzieciak czy dorosły ... i zbi erał gdzie spotkał te pyreczke ... i

krukiewka sie cieszył wieczorem że nazbierał na (fot. Justyna Kobus) parownik ... (Grb); zob. włóczy ć. krzak – ‘nadziemna, zielona kruszy ć – ‘usuwa ć kiełki z cz ęść ziemniaka’: te stare stonki żeśmy rosn ących w kopcu ziemniaków’: no wrzucali do butelki ... i to potem było kruszy ć ... jak to nazywali ... kruszy ć ... zakorkowane ... ja nie wiem czy to ka żdy (Grc); zob. przebiera ć. zakopywał czy ... że one ju ż w tym krymer – ‘narz ędzie rolnicze pozdychały ... bo tag jag nasty mpne to konne lub ci ągnikowe słu żą ce do potym takim proszkiem po ńczoche brali spulchniania gleby oraz do niszczenia stylonowo m i tag na ka żdy krzak ... nie chwastów’: krymer ... [...] no to albo ... jag ju ż byłe (!) sie ... te larwy n n ció gnie kó ń albo ció gnik ... o ... czerwone były ... (Grb); zob. krzew . (Czw); tyn krymer albo kultywator ... krzemie ń – ‘kamie ń, którym nie ... bo dawnij mówili krymer a tero krzesze si ę iskry’: (Czw).

53

krzesiwo – ‘dwa kamienie takie że zawsze obok tego budynku (krzemienie), które wskutek uderzenia gospodarczego była kupa gnoju ... i ten daj ą iskry’: du ży kamie ń i na tym gnój potem na wóz i na pole i znowu ż kamieniu poło żone krzesiwo i sie pukało na te kupki na tym ... na tym polu ...... (Brz) (Czw). (Grc); zob. kupeczka , kupka . krzew – ‘nadziemna, zielona kupeczka – zdr. od kupka : i to cz ęść ziemniaka’: no ... haczkami sie jeszcze te kupeczki robili ... porobili i wycinało ... obcinało sie zielsko mie ndzy zmłócili ... i zawsze mówili że do krzewami ... (Brz); zob. krzak . gospodyni na fartuch ... na luz ... nie ... krzy żak (krzy żok ) – ‘potargana (Grb); tata raz pamie ntom ... bo ciocia słoma z młócenia’: krzy żok był ty ż jak nie miała dzieci a ty ż rozwie źli ... pewno sie młóciło ... (Grb); bo plewy to były te dwa hektary ... nie ... i była sama ... i drobne ... te drobne takie ... miał ... czyli tata naz obudził rano o pio nte y i mówi: plewy były osobno i krzy żok te ż osobno chod źcie ... widełki nam ... ka żdy do ... (Grb) (Czw). wzrostu nom tam doł takie co ja miałam krzy żok (Grb) zob. krzy żak . ... najmłodsza ... no to najlekciejsze ... o ksobie – ‘komenda wydawana pio nty to do ósmy rana połowe tego polu koniom, żeby skr ęciły w lewo’: uoj ć w (!) ... tata tylko nam z tych kupeg na prawo ... ksobie w lewo ... pr stój ... wie nksze a my po boku i żeśmy ... nie ... (Grb). rozrzucali na drobno ... (Grb); zob. kucier – ‘ten, kto kieruje kupa , kupka . koniem, powo żą cy, wo źnica’: na polu kupka – 1. ‘ustawione obok ... z pótora tygodnia stało ... i potem siebie snopki zbo ża; mendel’: no to je zwozili ... drabiniaste wozy były ... nie ... [snopki] ustawiano w takie kupki ... i to koniami ... te ... układali i ... jeden (Czw); zob. kupa , mendel ; 2. ‘mała podawał i ... podawał te snopki i ... porcja obornika rozrzucanego widłami kucier jechoł ... nie ... tym wozem i ... i na polu uprawnym’: no to sie te kupki zwozili te ... (Grb). rorzuca no i wtedy sie przyoruje ... a kultywator – ‘narz ędzie rolnicze widłami sie rorzuca ... roztrzo nsa o! ... konne lub ci ągnikowe słu żą ce do widłami sie roztrzo nsa ... nie ... (Czw); spulchniania gleby oraz do niszczenia tata raz pamie ntom ... bo ciocia nie chwastów’: tyn krymer albo kultywator miała dzieci a ty ż rozwie źli ... pewno ... nie ... bo dawnij mówili krymer a tero dwa hektary ... nie ... i była sama ... i kultywator ... no ... (Czw); zob. krymer . tata naz obudził rano o pio nte y i mówi: kuosa (Grb) zob. kosa . chod źcie ... widełki nam ... ka żdy do kuostka (Grb) zob. kostka . wzrostu nom tam doł takie co ja miałam kupa – ‘du ża ilo ść czego ś’: kupa ... najmłodsza ... no to najlekciejsze ... o kamieni ... (Brz); mendle ... [...] no to pio nty to do ósmy rana połowe tego polu takie ... kilka snopków zestawionych do (!) ... tata tylko nam z tych kupeg na kupy ... (Czw); to po prostu taka ... wie nksze a my po boku i żeśmy ... nie ... czekej ... zaraz ci powiem ... no kupa ... rozrzucali na drobno ... (Grb); no ... wo żom na kupe ... (Czw); obornik wo żom najpierw to ten gnój sie wyrzucało ... na kupe ... (Czw); a to wo żom na tako m ka żde podwórze było takie że zawsze kupe ... na sterte ... nie sterta nie bo obok tego budynku gospodarczego była sterta jes ziemniaków a to jes ... obornik kupa gnoju ... i ten gnój potem na wóz i to jes kupa ... no ... na kupe wo żom albo na pole i znowu ż na te kupki na tym ... na sterte? ... no ... (Czw); a to jes kupa na tym polu ... czea było wzio ńś widły i na polu zrobiona z obornika kupa ... bo to wszysko porozrzuca ć ... nie ... no a sterta to jes zimniaków ... (Czw); kupa potem znowu ż zaora ć ... (Grc); zob. gnoju ... (Grb); ka żde podwórze było kupa , kupeczka ; 3. ‘zgrabione w sto żek

54 siano’: w kupki ... w kupki abo ... jak to nie umiaam wio nza ć to byli śmy ... tylko mówili jeszcze ... kupki! ... siano ... my dzieciaki ... wykorzystane wła śnie do (Grb); kiedy ś to jeszczy kupkowali ... to tego kupkowania ... do zgarniania na ona musiaa ... to tam na czeci dzi ń ju ż mniejsze takie sterty żeby osoba która ukłodali kupki ... nie ... no i nawet ten szła za mno m żeby to po prostu skutek był ... że jedyn dzi ń uło żyli ... na zwio nzała ... (Grc); łapkowanie drugi dzi ń jak sparowała ... to mówili że kupkowanie ... [...] żeby zrobid ź jako mź siano musi sparowa ć ... rorzucili ... i mniejszo m wio nzke tego zbo ża żeby rano znów ... [...] no ... odparowa ć ... bo osoba która szła za nami żeby mogła to one jak było takie niedobrze suche ... bo po... to nie był żaden sznurek to sie to sie robiło w tych kupkach wilgne ... robiło z tej słomy i sie wio nzało ... (Grc); nie ... (Grc); jak te siano takie ... prawie ja zapamie ntałam wła śnie łapkowanie zielone było ... nie ... bo one w tych albo kupkowanie ... (Grc); zob. kupkach było ... i óne nie tyn ... i te łapkowanie . kupki rozwaliyli ... óne nie zdó nżyło ... kura – ‘ptak domowy hodowany bo jag na łó nce jes ... tak cinko le ży ... to głównie ze wzgl ędu na jajka’: tak ... po óne ... jag jez rosa ... mgła ... no to sto żysku ... tak ... wyganiali kaczki kury na ćbierze (!) wilgoci ... i na só ńcu ... nawet było żal tegó zaora ć co blaknie ... a jak było w tych kupkach to wyrosło co rosypało sie przy młóceniu nie zblakło ... było prawie zielone ...... nie ... jag ludzie oszczy ndzali ... (Grb); cimne ... takie ładne ... (Grc); naprzód no ... po żniwach to ju ż ka żdy mówiuł: skosi ć [trawe] ... potym przeschło ... wołej kury teroz sie ju ż u żywió m (!) ... bo kupkowali ... jeszczy kupki rozbirali ... i ino drapały do o... bo stogi były blisko znów kupkowali ... na kó ńcu wozili ... domu raczej ... (Grb); choroba nie ... no chyba że jak to ry ncznie wozili grzybowo ta murzónka ... to jes czarne to od razu całygo nie zwiózł ... a jak ... czarne ziarno jes ... i to jez ju ż nawet było w kupkach ... a jag dyszcz popadoł ... kurzy sie to ... to takie jes tam ... jag ... kupka była ogarni nto to tag nie uschnie to sie kurzy ... nie ... i to do przemokła ... (Grc); zob. kupeczka . kurów to trucizna ... do małych ... kupkowa ć – 1. ‘zbiera ć młodych tam prejsoków (!) to trucizna skoszone zbo że w p ęczki gotowe do ... (Grc). zwi ązania w snopek’: wuja kosił ... za kurcze – ‘młode kury’: (Ndm). tym sie szło i sie ... jak to mówili ... kurnik – ‘pomieszczenie, w kupkowano ... łapko... łapkowane było którym mieszkaj ą kury’: (Ndm). ... (Grc); zob. łapkowa ć; 2. ‘zgrabia ć kwa śne mleko – ‘mleko, które siano w sto żki’: teroz to [trawa] uschnie uległo fermentacji’: tylko sie mówiło i sfijajó m (!) snopki ... tam co ś tam ... kwa śne mleko ... (Grc); no ... nie zsiadłe wały ... i zbierajó m ... a kiedy ś to jeszczy a kwa śne mleko ... (Grc); zob. mleko , kupkowali ... to ona musiaa ... to tam na siadłe mleko , zsiadłe mleko . czeci dzi ń ju ż ukłodali kupki ... nie ... no kwiatek – zdr. kwiat : kwiatki ... i nawet ten skutek był ... że jedyn dzi ń astry ... macochy ... (Czw). uło żyli ... na drugi dzi ń jak sparowała ... kwoka – ‘kura, która ma młode’: to mówili że siano musi sparowa ć ... (Ndm). rorzucili ... i rano znów ... (Grc); naprzód skosi ć [trawe] ... potym przeschło ... kupkowali ... jeszczy kupki L rozbirali ... i znów kupkowali ... na laczek – ‘obuwie bez pi ęt kó ńcu wozili ... nie ... (Grc). przeznaczone do chodzenia po domu, kupkowanie – rzecz. od kape ć’: bo pantofle to były ta jag laczki kupkowa ć: ja jak byłam mała co jeszcze ... (Grb); zob. pantofle .

55

lampa naftowa – ‘lampa daj ąca zmłócili ... i zawsze mówili że do światło dzi ęki nafcie, któr ą wlewa si ę gospodyni na fartuch ... na luz ... nie ... do pojemniczka u dołu lampy, i (Grb) (Czw). zamoczonemu w niej knotowi’: lampa lwia paszcza – ‘ro ślina ozdobna naftowa ... [...] u nas to nazywali ... na uprawiana w ogródkach to ... to był ... tu był knot ... to był przydomowych; kwiaty w ró żnych celinder ... a tu nafte sie lało ... (Grc). kolorach skupione na czubku łodygi’: lastryko – ‘rodzaj betonu (Czw). wykorzystywany do produkcji lycka (licka ) – ‘cz ęść uprz ęż y, nagrobków, posadzek, parapetów itp.’: sznur lub rzemie ń przywi ązany z obu a to [marburka] to wyglo ndało zupełnie stron do uzdy i słu żą cy do kierowania jak dzisiej lastryko ... co robió m pomniki koniem w zaprz ęgu’: u nos były te ... to ... (Grc). nazywali pószory (!) ... bo prawdziwy to lebioda – ‘pospolity chwast polny jez uprzó ndz (!) ... nie ... no to było tak i ogrodowy dorastaj ący do 2 m ... że ... tu miał taki szyrszy pas ... to to wysoko ści; ro ślina (młoda) jadalna’: na pier ś ... nie ... i na krzy żu mioł dwa (Brz); zob. kamosa . takie pasy poprzeczne ... nie ... i do tegó lemiesz – ‘w pługach i była juździnica (!) i lycki zało żóne ... i maszynach ziemnych: przytwierdzone na tym poprzecznym pasie ... to miał do odkładnicy ostrze kroj ące ziemi ę’: dwa kółka ... nie ... i te licki ... jak só m lemiesz ... odkłodnia ... płozy musi mie ć dwa konie ... no to sie środkowo m lycke [pług] ... (Grb); nie wiem czy to jes ten (!) zakłodało z tegó kółka tu [pokazuje] lemiesz czy to nie jes ten lemiesz ...... a z tegó drugigó kónia tu ... na krzy ż (Grc). ... jak sie pocio ngneło lycke (!) prawó m len – ‘ro ślina oleista, ... to łby oba miały w prawo ... a jak w niebieskokwitn ąca, uprawiana ze lewo ... to w lewo ... nie ... no i to tam ... wzgl ędu na nasiona i włókna’: no len to (Grc). sie wyrywało z ty ... z korzeniami ... (Czw). licho – ‘słabo, mało, niewiele’: Ł tu jez licho tutaj u was ... z tym ... tu nie ła ńcuch – ‘ci ąg metalowych ma stawków a tam to były rowy i ... i ten ogniw wykorzystywany do mocowania ... (Grc). ró żnych rzeczy lub kr ępowania zwierz ąt linka – ‘sznur wykonany z w celu uniemo żliwienia im oddalenia mocnych włókien’: wieszano na tylnich si ę z konkretnego miejsca, tu: z obory’: nogach ale jak to sie nazywało to ja nie ła ńcuch ... taki specjalny dla krów m wiem ... na linkach ... (Ndm). ła ńcuchy so ... tam jez regulacja żeby li ść – ‘nadziemna cz ęść ro ślin tam jej przez głewe (!) nie wyleciało ... n zwyle wyrastaj ąca z łodygi’: [serce (Grc); ju ż tam nie pamie tóm jak to buraka] środeg li ścia ... (Czw); scyzoryk mówili ... bo jo to wim ... mało to n ... do ścinania li ści ... (Czw); w dół te przywió zywali ... ale przywa żnie był ... n odpadki i li ści ró żnych sie wrzuca ... to tyn dro g mieli ... to był ła ńcuch ... (Czw). nie ... to za ś tyn ... i tam tyn ... we dwóch locha – ‘samica świni’: (Ndm); sie uwiesili ... nie ... a jedyn to tyn n zob. maciora . ła ńcuch przywió zoł tam ... do spodu ... luz – ‘resztki zbo ża na woza ... no i jechali ... (Grc) (Ndm). skoszonym polu’: ale jeszcze gdy łapka – ‘gar ść z żę tego, zebrali te mendle z pola to jeszcze niezwi ązanego zbo ża’: a nieraz jeszcze grabili luz ... grabiarko m ... (Grb); i to szła ... kto ź młodszy tam z córeg i robił jeszcze te kupeczki robili ... porobili i takie ... te ... takie se małe łapki żeby ta

56 co idzie wio nże ... nie ... bo jako dziecko sie wio nzało ... (Grc); ja zapamie ntałam no to nie umiało zwio nza ć dobrze no to wła śnie łapkowanie albo kupkowanie ... pomagaa ... nie ... tam rodzicom ... (Grc); zob. kupkowanie . (Grb); łapki to były ... (Grb); łapki takie łapkowany – im. od łapkowa ć: ... no ... tyko (!) zrobione takie pe nczki ... wuja kosił ... za tym sie szło i sie ... jak (Grb); zob. wio nzka . to mówili ... kupkowano ... łapko... łapkarka – ‘kobieta lub łapkowane było ... (Grc). dziewczynka zbieraj ąca ści ęte zbo że w ławeczka – zdr. od ławka : taki pęczek, który nast ępnie przekazywała stołeczek ... taka ławeczka ... (Grb). do zwi ązania w snopek’: łapkarki to łe nta (ły nta ) – ‘nadziemna cz ęść były takie co tam szły ... to jak szło krzaka ziemniaka, sucha lub zielona’: wie ncy ich to jedna łapała a drugo jedna łe nta ... łe nty ... nie wiem ... łe nty ... wio nzała ... a tutyj to było ... zaroz szła i łe ńciny ... (Grc) (Czw) (Brz) (Grb); zob. wszysko robiła zaro ... [...] no to szły łe ńcina . dwie ale to wyjo ntkowo ... a normalnie łe ńcina – ‘nadziemna cz ęść jak kosili to po jedny ... nie ... (Grc). krzaka ziemniaka, sucha lub zielona’: jedna łe nta ... łe nty ... nie wiem ... łe nty ... łe ńciny ... (Grc); zob. łe nta . ło nka ( łó nka ) – ‘teren g ęsto poro śni ęty ro ślinami zielnymi, głównie trawami, u żywanymi na pasz ę’: no przewa żnie łubin i wyka i co tam ... seradele ... seradela ... (Czw); z łó nk wykopywało sie i ... na takie ... raszki ... kładki ... i to sie suszyło ... po wysuszeniu sie brało do ... pieca ... do palenia ... (Brz); to jak klepali to na łó nki ... [...] na żniwa te ż musieli ... (Grb); to były ło nki takie jak te ... wie pani ... cze nź ło nki ługowej ... i my tam ... nie ... to były takie wszysko ... były ło nki podzielone ale nie były ... wtedy jeszcze nig nie grodził ... [...] no to trzeba było pilnowa ć ... albo na rowie sie pasło ... ła ńcuchy ż (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak) ka dy ... jeszcze wtedy rowy sie dzier żawiło od gminy ... (Grc); jach (!) n łapkowa ć – ‘zbiera ć skoszone śli sidz łó ke to mieli te osełki ... i kosy zbo że w p ęczki gotowe do zwi ązania w ... i młotek brali ... nie ... (Grc); bo to n snopek’: łapkuje ... tak ... pierwsza ... ta łó ke jak siekli to tak przywa żnie że ... m druga wio nże ... (Grb); zob. kupkowa ć. do ... w jednó stróne i zachodzili ... nie łapkowanie – rzecz. od ... no to jak przyszed na koniec ... no to łapkowa ć: łapkowanie kupkowanie ... sobie tam umoczuł te osełke ... m wuja szed i kosił to był taki pokos ... to naoszczuł ... (Grc); tó trawe to musieli n ń n zbo że jedno na drugim le żało ... czea za ś tym ... rozczó sno ć ... czyli na łó ce m było pokupkowad ź i czy tam ... abo jes skład ... no teroz to só maszyny do łapkowanie bo to sie re nkoma robiło ... tegó że tam jedzie i to rorzuca ... a żeby zrobid ź jako mź mniejszo m wio nzke przedtym to grabiami i widłami wszysko tego zbo ża żeby osoba która szła za ... (Grc); no tam to było ... albo n nami żeby mogła to po... to nie był paswisko (!) albo łó ka ... wszysko jedno żaden sznurek to sie robiło z tej słomy i dzie tam ... tak że pa śli ... (Grc).

57

łopata – ‘r ęczne narz ędzie do ... z biel ... i ziarno sie ju ż łupie ... kopania dołów’: wykopywano dół ... [...] (Czw). okrywało sie słomo m ... ziemio m ... ły nta (Brz) zob. łe nta . łopato m ... (Czw); na krukiewke to mówili co było na łopacie ... nie ... ta kó ńcówka ... (Grc) (Brz) (Ndm). M łopatka – ‘mi ęso wieprzowe z maciora – ‘samica świni z okolic ł ączenia grzbietu i ko ńczyn’: no młodymi’: jag na przykad maciory ... to szynka ... schab ... boczek ... słonina ... ona jak sie trze ... o mur czy o co ś ... to łopatka ... żeberka ... wszystko ... ona sie mo że wytrze ć do krwi ... nie ... (Ndm). skóre zedrzy ć tam ... jak sie tarła ... nie łó nka (Czw) (Brz) (Grb) (Grc) ... no ... (Grc) (Ndm); zob. locha . zob. ło nka . łubin – ‘ro ślina motylkowa żółto kwitn ąca, uprawiana jako poplon lub mi ędzyplon’: no przewa żnie łubin i wyka i co tam ... seradele ... seradela ... (Czw). ługowy – przym. od ług ‘tu: o torfowiskach wykorzystywanych m.in. do pozyskiwania w ęgla drzewnego będącego źródłem ługu (wodorotlenku sodu lub potasu, który w postaci roztworu wodnego stosowany był do otrzymywania środków pior ących, wybielaj ących)’: to były ło nki takie jak te ... wie pani ... cze nź ło nki ługowej ... (Grc).

maciora z prosi ętami (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak)

macochy – ‘ro ślina ozdobna, dwuletnia, uprawiana na rabatach i w doniczkach, kwitnie w prawie wszystkich kolorach; bratki’: kwiatki ... astry ... macochy ... (Czw); zob. bratek . majo ntkowy – ‘przynale żny do maj ątku’: to jo nie pamie ntóm ... mo że przedtym kiedy ś ... jak siekli jak to oni mówili downi ... na morgi siekli ... nie ... to mo że i ty ż ... żeby tam ... bo to i dugie pola były ... nie ... nieraz na tyh majó ntkowych polach siekli ... no to óni tam mieli pole dugie ... nie ... u nos było krótsze ... to jak zachodzili z jedny ... z łopata (fot. Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak) jednygó kónca ... bo to siekli z jednygó ko ńca zachodzili ... no to mioł tam łupa ć – ‘p ęka ć pod wpływem dwie ście metrów czy ile ś ... no to mu nacisku’: [zbo że] cimne dojrzałe ... jako tam te ... ta wilgo ć w ty osełce starczyła ... ale jag mioł czterysta albo

58 tylu źmetrowe (!) pole to ona mu albo pod dołownik ... (Grb); dołki pod wyschła ... to on musioł mie ć ze sobó m mankier sie robiło te ... (Grb). wcio nż ... nie ... (Grc). manszester – ‘aksamitna tkanina mak – ‘ro ślina o czerwonych bawełniana, manczester’: no ... ale nam kwiatach z czarnym wn ętrzem, po było dobrze ... przyszło tam zako ńczynie przekwitni ęciu tworz ąca makówki; ty ju ż wakacji no to ... bo ta co pasłam wykorzystywana w ziołolecznictwie, w krowy bardzo umiała ładnie szy ć to mi uprawach pospolity chwast zbo żowy’: uszyła i sukienke ... zesz... jak to no ... maki ... i modraki ... i jeszy te ... dawniej mówili manszester (!) ... nie ... fiołki takie tam ... (Czw). nie sztruksy tylko manszester ... (Grb); mane ż (many ż) – ‘dawne zob. sztruks . urz ądzenie wykorzystuj ące sił ę many ż (Czw) zob. mane ż. poci ągow ą zwierz ąt (koni lub wołów) marburka – ‘przyrz ąd do do nap ędzania maszyn rolniczych’: ostrzenia brzytwy’: no to na pasku many ż był ... który napy ndzał maszyne oszczyli ... mieli tako m marburke (!) do młócynia ... no ... (Czw); many ż to specjalno m ... nie ... [...] tako m marburke chyba kierat ... (Czw); many ż ... który na to nazywaliy ... ta-ag osełka ... ino to nape ndzał przez kónie ... nie ... (Czw); było takie kwadratowe i bardzo gładkie many żem sie młóciło te ż ... i kolcówko m ... [...] to była marburka ... óni tag w stodołach ... (Grb); tak ... re nczne ... mówili ... tako marburka była ... nie ... i no to kolcówko m było młócone ... a óni to ... to było bardzo gładkie ... żeby mane żem no to konie ... nie ... chodziły i ... bo brzytew musiaa by ć ... nie ta-ak jeden poganiał ... (Grb); to ju ż sie tu u teroz ... to tag wyglo ndało jak to mo żna nas w domu nie działo ... u cioci w sobie kupi ć do kosy ... do no ża ... no że Nidomiu ... jako dziecko chodziłam tak to było gładkie ... nie ... żeby nie darło ... za koniem w kieracie ... co ... co ...... to oszcze musiało by ć bardzo mane ż ... (Grc); on [ko ń] poruszał delikatne ... ciniutkie ... nie ... żeby to maszyne chyba to m młockarnie żeby to nie darło ... bo jak by tam ... zo mbków ni ... to zbo że tam tego a na zewno ntrz mogło by ć tam ... musiaa tam byd ź wła śnie był taki kierat czy tyn many ż ... idealnie ... oszcze tam tylko ciniutkie ... bo a ż tag i tak ... no i czea było za tym (Grc); troszeczke wilgne robili ... koniem w kółko wolniutko chodzi ć żeby troszeczke wilgne ... nie ... i spłukali i tam było ... było mo żna te omłoty znów troszeczke pooszczył ... nie ... nie sko ńczy ć ... nie ... (Grc); no ... taka polywoł wodo m tylko to moczuł ... to m robota ... na poczo ntku dla dzieciaków marburke moczuł ... nie ... (Grc). to było ciekawe no bo jag my tutaj konia marchew – ‘podstawowe nie mieli śmy no to jak czea było w kółko warzywo o pomara ńczowym korzeniu wolniutko chodzi ć ... ale czea było spichrzowym, wchodz ące w skład tzw. wolniutko nie za szybko nie za wolno ... włoszczyzny’: najcze nściej w ogrodzie no ... tak że ten kierat czy tam mane ż ... to so m uprawiane ró żne ... no marchew bo chyba i tag i tak to tutaj funkcjonuje ... pietruszka ... ogórek ... koperek ...... to wła ściwie chyba ka żdy miał ten (Czw); zob. marchewka . kierat tutaj bo to była ... no ... no nape nd marchewka – zdr. od marchew : ... inaczej jak pro ndu nie było no to jak (Brz); zob. marchew . ... jak pracowa ć ... nie ... (Grc); zob. masielnica – ‘drewniane kierat . urz ądzenie do wyrabiania masła’: ja to mankier – ‘narz ędzie do moge zna ć takie o ... jak sie mówiło na wyznaczana równych rz ędów do to m masielnice do masła ... jak sie robiło zasiewu, sadzenia ro ślin’: pod mankier ... jak to sie mówiło ... kierzynka ... (Grc); ta masielnica ... tyn ... ta ta

59 kierzynka to jag my ju ż pozbyli śmy sie wszysko tam zmieniło ... to jes tak skok krowy to to m masielnice ... to m kierzynke du ży ... że ni ma tak ... bo przemyz ju ż żeśmy dali Danusi ... (Grc); zob. był tam ... jakie ś maszyny musioł mie ć kierzynka . ... wszysko ... nie ... a rolnictwo to maszyna – ‘urz ądzenie poszło tam błyskawicznie do przodu ... zawieraj ące mechanizm lub zespół nie ... (Grc). mechanizmów słu żą ce do przetwarzania ma ślanka – ‘płynny produkt energii albo do wykonywania mleczny uzyskiwany obocznie podczas okre ślonej pracy mechanicznej’: wyrobu masła’: ma ślanka jest po ... z tyj ścinano sierpem ... koso m ... a pó źni kierzynki ... (Grc). maszyny ju ż wchodziły ... (Czw); no ... matecznik – ‘stary ziemniak, z koszono sierpym ... koszono kosó m ... i którego wyrósł krzak’: (Czw). pó źni maszynami ... (Czw); no ... młócili matka – ‘stary ziemniak cepamy (!) ... pó źni maszyno m ... (Czw); wykopany razem z młodymi’: no ... many ż był ... który napy ndzał maszyne matka nieroz mówili ... tak ... (Grb); do młócynia ... no ... (Czw); młockarni matki ... o ... stare matki ... ale że nie typy ... no ... typy to były ró żne ... i ... zmar-zły ... nie zgniły i były ... w ziemi ko ńcówka ... szyrokobijo nca ... i były ... to prowda ... (Grb); zob. stara maszyna ... maszyna napy ndzana była matka , staro pyrka . motoramy ... które sie oczyszczało zbo że melasa – ‘produkt uboczny ... (Czw); no takie maszyny młockarnie produkcji cukru, pozyskiwany m.in. z ... (Czw); dawna prosta maszyna ... no buraków cukrowych’: sieczke żneli do to młockarnia ... (Czw); no wybierało krów tam w taki basen ... i melaso m sie [ziemniaki] ... maszyna sie nazywała polywali ... nie ... (Grc). kartoflarka ... stary typ ... (Brz); teraz mendel (myndel ) – 1. wybiera [ziemniaki] maszyna kombajn ‘kilkana ście (pi ętna ście, czasem ... (Brz); no to ... [kiedy ś] nie było dwana ście lub dziesi ęć ) snopów zbo ża, maszyn ... i wie ncej kobied i ... hakały od ustawionych razem na polu’: mendle ... rana do wieczora ... ka żdy swoje szefle [...] no to takie ... kilka snopków musiał uhaka ć ... (Brz); tag jak ... moja zestawionych do kupy ... (Czw); no mama tag jak ... je żeli ten hektar jej kto ś przewa żnie mendel to jes pietna ście posiek koniami no to musiaa potem za sztuk ... (Czw); myndel ... [...] pietna ście to m maszyne i ź odrobi ć ... (Grb); no snopków ... (Czw); no jach (!) te maszyna do pyrów ... (Grb); no bo tego mendele ustawianie ... wio nza ć trzeba ... pod maszyno m wszysko zielsko było e było sie umie ć stawiad ź w te mendele ...... a dzisiaj wszysko rosiane (!) po polu i potem te ... nieraz przyszła ty ż i ... (Grb); maszyny te parówki jak to niepogoda było trzea przestawiad ź mówili ... (Grb); tó m trawe to musieli za ś mendele ... to było że nieraz żniwa sie tym ... rozczó nsno ńć ... czyli na łó nce jes cio ngły te ż miesio nc ... bo jak przyszły skład ... no teroz to só m maszyny do tegó deszcze ... (Grb); ale jeszcze gdy zebrali że tam jedzie i to rorzuca ... a przedtym te mendle z pola to jeszcze grabili luz ... to grabiami i widłami wszysko ... (Grc); grabiarko m ... (Grb); no to cea (!) było za ś tam na kó ńcu to wzini słóme i jak to mówio m ... taki myndel postowid ź owió nzali tyn dró ng ... i te słóme takim ... na środku ... za ź obkłodod ź obkłodod ź i to była tako słóma od szyroko ... tyh tak wychodził stóg ... (Grb); łapkowanie maszynów ... co óna nie gnietła ty słómy bo to sie re nkoma robiło ... żeby zrobid ź ... tako m prosto m ... nie ... (Grc); nie no jako mź mniejszo m wio nzke tego zbo ża ... poszło na wsi ... przez te ostatnich żeby osoba która szła za nami żeby czterdzie ści ... pi ńdziesio nd lat ... no mogła to po... to nie był żaden sznurek ostatnie zwłaszcza dwadzie ścia ... to sie to sie robiło z tej słomy i sie wio nzało ...

60 no i potem znowu ż dzieciaki ... trzea jeszcze mówio m ... nie ... [...] tak to było było to w mendle pozestawia ć ... tutaj rozumiane ... mierzwa albo gnój ... prawda ... (Grc); to wiem że wuja kosił (Grc); zob. gnój , obornik . koso m ... potym były ju ż trawiarki ... czy mieszonek (Grb) zob. myszónek . tam kosiarki które ju ż kosiły ale czea mirabelka – ‘pospolity krzew było potem wio nza ć ... no a potem były lub drzewo z gatunku śliwy domowej’: ju ż snopowio nzałki i to tylko do ... do metalowy ... albo drewnianny (!) ty ż zes... do zes... do zestawiania w mendle były ... nie ... a te groty były drewnianne ... nie ... (Grc); zob. kupa , sztyga ; 2. ... to były z takigó ... robióne tam ... jo ‘element konstrukcyjny stogu; snopek to pami ntóm że tutej wycinali zez taki tyj rozpoczynaj ący stóg’: mój dziadek ... dziki klipki (!) ... jak tero to nazywajo m jak stóg układał ... to on nie wbijał tego mirabelki ... bo to było takie mocne ... dro nga ... co pan mówi ... mój dziadek nie ... i tam montowali ... jakie ź otwory zaczynał stawia ć w środku mendel ... były ... (Grc); zob. dzika klipka . (Pkn). mleczarnia – ‘zakład metal – ‘cz ęść tn ąca sierpa’: to przerabiaj ący mleko do spo życia w sierpy były ... [...] zez półokro ngłygo formie spasteryzowanej lub produktów metalu i ro nczki drewnianny (!) ... mlecznych, np. masła, śmietany, serów (Czw). itp.’: zale ży ile kto miał tego mleka ... mgła – ‘para wodna unosz ąca nie ... no ... bo jak kto ź miał du żo mleka si ę nad ziemi ą’: bo jag na łó nce jes ... to odstawiał do mleczarni no to do kany tak cinko le ży ... to óne ... jag jez rosa ...... kane sie wpuszczało do studni żeby to mgła ... no to na ćbierze (!) wilgoci ... i było wtedy w ten ... chłodzenie ... (Grc). na só ńcu blaknie ... (Grc). mleko – ‘płyn o wysokiej micha – ‘rodzaj poidła przy warto ści od żywczej pozyskiwany z studni’: to zaly ży ... jag normalnie tam wymienia krowy, kozy, owcy itp.’: ... ten ... normalnie kó ń pracowoł ... nie zale ży ile kto miał tego mleka ... nie ... był tam za bardzo ... i nie było no ... bo jak kto ź miał du żo mleka to goró nczków ... to one były nauczóne ... odstawiał do mleczarni no to do kany ... że jak wyprzó ng je ... to one pod studnie kane sie wpuszczało do studni żeby to przyszły ... tam wew tym ... była ta ... było wtedy w ten ... chłodzenie ... [...] a micha tako do wody ... i nalywały ... i że my mieli śmy jedno m to m krowe to śmy one sie napiły ... same ... i szły do stajni mleka nie odstawiali bo dla ... przy ... to ... nie ... ale jak był spocóny ... to gó nie była krowa żywicielka ... (Grc); na dopu ścili do tegó ... bo by móg wypi ć za zsiadłe ... na śmietane ... albo jak sie du żo ... no ... (Grc). ods... to m przez centrofuge przepu ściło mie nso – ‘jadalna, zwykle po to mleko to ju ż śmietana była obróbce termicznej, cz ęść zwierz ąt’: oddzielona i mleko te ż ... to mleko było mie nso czeba zmeli ć ... doprawi ć ... ju ż chude ... nie ... a jak sie chciało na (Ndm); gotuje sie mie nso ... parzy sie zsiadłe żeby było dobre ... bo teraz nie kasze dolewa sie krew i jes kaszanka ... ma takiego zsiadłego mleka ... jak była (Ndm); mie nso kroi sie w kawałki ... taka śmietana to to ... nie ... żółciutko dodaje sie krew ... gotowane mie nso ... jag nie wiem ... (Grc); zob. kwa śne bieli ... toczy co ś ... nie ... (Ndm); no ale mleko , siadłe mleko , zsiadłe mleko . mie nso to sie potem układało w beczki i młockarnia – ‘dawna maszyna sie soliło ... (Grc). do młócenia zbo ża’: młockarni typy ... mierzwa – ‘nawóz naturalny no ... typy to były ró żne ... i ... ko ńcówka otrzymywany ze ściółki zmieszanej ... szyrokobijo nca ... i maszyna ... z odchodami zwierz ąt gospodarskich’: maszyna napy ndzana była motoramy ... gnój ... gnój ... tak ... czasem mierzwa które sie oczyszczało zbo że ... (Czw); no

61 takie maszyny młockarnie ... (Czw); ... i młócili na ziarno ... (Czw); to nie dawna prosta maszyna ... no to wiem ... trawe sie kosi trawiarko m a ... a młockarnia ... (Czw); on [ko ń] poruszał zbo że teraz to sie kosi kombajnem i od maszyne chyba to m młockarnie żeby to razu młóci ... (Czw); dawniej to młócili ... to zboże tam tego a na zewno ntrz cepami ... (Czw); no tutaj ... no to jest ta wła śnie był taki kierat czy tyn many ż ... dłu ższa cze nść cepa ... to sie za nio m bo a ż tag i tak ... no i czea było za tym trzymało ... a to m krótszo m cze nść cepa koniem w kółko wolniutko chodzid ź żeby to sie młóciło ... (Czw); no to tam było ... było mo żna te omłoty przewa żnie w stodole młócili ... na ... na sko ńczy ć ... nie ... (Grc); zob. kolcówka , jaki ś tam prze ścieradłach ko ńcówka , parówka . porozkładanych ... jaki ś tam kocach co ś ... nie nie pamie ntam ... nie wiem dobrze ... (Czw); many żem sie młóciło te ż ... i kolcówko m w stodołach ... (Grb); no to cep a ten to były te kije do ... i tu zbo że mócił tym ... (Grb). młócynie (Czw) zob. młócenie . młynarz – ‘osoba zajmuj ąca si ę mieleniem ziarna na m ąkę’: na mo nke sie nadawało te lepsze [ziarno] ... na u u mły nie te ż nie przyjoł jak by ło drobne młockarnia ... zawsze musiał mie ć dobre młynarz ... (fot. Olga Szyma ńska i Sandra Waluszy ńska) (Grb). młynek (młonek ) – ‘dawna młonek (Czw) zob. młynek . maszyna do czyszczenia ziarna z plew’: młotek – ‘r ęczne narz ędzie do owia ć ... owiad ź młonkiem (!) ... na wiat klepania kosy, składaj ące si ę z ... czy na śmigi ... (Czw); młynek ... metalowego lub drewnianego obucha z wialnia inacy (!) ... młynek ... wialnia ... obustronnie w ąskimi ko ńcami, (Czw); jedni mówio m wiejnia ... wialnia osadzonego na trzonku’: jach (!) śli sidz n ... jedni młyneg i to tam było to samo ... łó ke to mieli te osełki ... i kosy ... i (Grb); zob. klaper , wialnia , wiejnia . młotek brali ... nie ... no i tyn młotek to mocza ć – ‘macza ć, zamacza ć’: przywa żnie ... jag na so ńcu by rzuciuł to osełke to moczali we wodzie żeby óna ... by sie rozesech ... nie ... no to gó w ty jag ju ż tylko kosa to wi ncy zbirała ... wodzie tam czymali i za ś te osełke ... (Grc). (Grc). modrak – ‘ro ślina zielna, a młócenie ( mócenie , młócynie ) – zarazem pospolity chwast polny rzecz. od młóci ć: przy młóceniu no to ... odznaczaj ący si ę prost ą, sztywn ą żniwiarze ... (Czw); many ż był ... który n łodyg ą, kwiatami o niebieskich płatkach napy dzał maszyne do młócynia ... no ... i czarnym środku; tworz ąca łany’: no ... (Czw); tak ... po sto żysku ... tak ... maki ... i modraki ... i jeszy te ... fiołki wyganiali kaczki kury ... nawed było żal takie tam ... (Czw); zob. chaber . tegó zaora ć co wyrosło co rosypało sie mogiła – ‘pryzma buraków, przy młóceniu ... nie ... jag ludzie n ziemniaków lub innych ro ślin oszczy dzali ... (Grb); zob. omłot . okopowych przysypana ziemi ą i okryta młóci ć – ‘oddzieli ć ziarno od słom ą w celu zabezpieczenia przed plew za pomoc ą r ęcznych narz ędzi lub przemarzni ęciem; niekiedy stosuje si ę maszyn’: no ... młócili cepamy (!) ... m mogiły zagł ębione w ziemi na pó źni maszyno ... (Czw); cepami ... to kilkadziesi ąt centymetrów’: w kopcach nienormalnie uderzali ... jak słóme ... mogiłach ... w kopcah mogiłach poło żóno m ... i dwóch ... dwóch cepiarzy 62 takich ... (Czw); zaro były okopane ... chyba ... [...] no dziabka mo że ty ż by ć [ziemniaki] ... przykryte ... to było ... (Czw); ty ż nabijana na trzoneg i sie dwóch panów zawsze takich te ... co u ż wy... wykopuje ziemie ... uo ... (Brz); (!) umieli przy tym robid ź i do mogiłów motyka ... motyka to ... nie-em czy do byli ... dwóch ... (Grb); no one były w pyrów mówili czy ... na to m do hakania kopcach ... mogiłah jak to sie mówiło ... nie ... (Grb); a wykopki no ... no nie mogiły ... potem sie to ... na wiosne czea wiem czy ja pamie ntam ... motyke i nic było odkryd ź i przko... poprzebiera ć ... wie ncej ... (Grc); zob. dziabaka , (Grc); kopiec ... mogiła u naz mówili ... dziabka , gracka , haczka . (Grc); czasym wiosna była za ciepło ... mócenie (Grb) zob. młócenie . no to tyn ... to [ziemniaki] takie miały murzónka – ‘przetrwalnik kły ... że przez kopiec przeszły ... przez paso żytniczego grzyba buławinki te słóme ... (Grc); zob. kopiec . czerwonej’: a to u nos to sie murzónka mo nka – ‘sypki produkt nazywała ... [...] to było to ... jag nie otrzymywany po zmieleniu ziarna, zaprawił ... tam w życie tego nie było ... wykorzystywany do pieczenia chleba, ale w jy nczminiu i w pszynicy ... jag nie ciast, ciastek itd.’: no do siewu czy na zaprawiuł ... zaprawy só m do zbo ża ... mo nke ... o ... (Grb); na mo nke sie jag nie zaprawiuł ... to jez grzyb ... to nadawało te lepsze [ziarno] ... na jes choroba grzybowo ... normalnie ... mły unie te ż nie przyjoł jak by uło drobne nie ... choroba grzybowo ta murzónka ...... zawsze musiał mie ć dobre młynarz ... to jes czarne ... czarne ziarno jes ... i to (Grb). jez ju ż nawet ... kurzy sie to ... to takie morga – ‘tu: jednostka miary jes tam ... jag uschnie to sie kurzy ... nie powierzchni, wynosz ąca 0,25 hektara’: ... i to do kurów to trucizna ... do to jo nie pamie ntóm ... mo że przedtym małych ... młodych tam prejsoków (!) to kiedy ś ... jak siekli jak to oni mówili trucizna ... (Grc); zob. sporysz , śmietka . downi ... na morgi siekli ... nie ... to muszka – ‘rodzaj drewnianej mo że i ty ż ... żeby tam ... bo to i dugie deseczki oblanej cementem słu żą cej do pola były ... nie ... (Grc); bo to u nos ostrzenia kosy, muszczka’: to to było no hektary teraz só m ... u nos só m ... bo tam tam ... muszka (!) czy co ś to nazywali u na tym ... to było pi ńdziesió nt ... nos ... żeby to było takie delikatne ... [...] pi ńdziesió nt dwa ary tam na wschodzie bo to co mieli na drzewie ... to takie Polski ... i na tym ... południu ... to cemyntowe naklejane ... albo były ty ż pi ńdziesió nt dwa ary to było morga ... a takie z tego piaskowca zrobione ... nie u noz morga była dwadzie ścia pi ńdź ... [...] to była osełka ... (Grc). arów ... cztery morgi na hektar były myndel (Czw) (Grb) zob. poczebne ... nie ... i na te morgi tam mendel . siekli ... to był taki ... jak płacili to od ty mysz – ‘powszechny gryzo ń morgi ... nie ... [...] to jez jedna czwarta paso żytuj ący w gospodarstwach’: u nos hektara ... nie ... (Grc). myszónek (!) ... a czymu to myszónek ... motor – ‘urz ądzenie napędzaj ące bo myszy tam nojwi ncy lotały pewnie ... maszyny, silnik’: maszyna napy ndzana [...] óne miały tam dosty mp ... ze była motoramy ... które sie oczyszczało wszystkich strón ... jak zbo że tak było w zbo że ... (Czw). só nsieku naukłodane ... to im ci nżko było motyka – ‘r ęczne narz ędzie sie pu ści ć ... a tam po dachu ... po zaopatrzone w trzy lub cztery z ęby albo belkach ... sobie ... miały dosty mp ze ostrze w kształcie prostok ąta, słu żą ce wszyskich strón ... (Grc). głównie do wykopywania ziemniaków, myszka – ‘ środkowa cz ęść usuwania chwastów lub spulchniania szynki’: myszka to jes czy nś szynki ... ziemi’: motyka i haczka to jes to samo [...] tako okro ngła kuleczka jez u szynki

63

... [...] w środku so m takie myszki ... [...] myszónek (mieszónek ) – to nazywajó m myszki ... to jes takie ‘nawy ższa cz ęść stodoły, pod samym okró ngłe ... jag ładnie ... ładnie to dachem, zrobiona z dr ągów, na której rze źnik zrobi ... to takie okró nglutkie ... i umieszczano najcz ęś ciej słom ę’: to takie ... ładny kawałeg mie nsa ... nie mieszonki były do góry [stodoły] ...... no ale to musi umie ć ... te palcy ... to (Grb); za ś tam jaki ź myszónek był ... a jak to ... jak daleko no żym pojedziesz to myszónek to był ... jag na wysoko ści ju ż to m myszke przetnie ż na pół ... i bram ... to kładli jeszcze dró ngi ... i tam narobisz kawołków ... (Grc); potym podawali te zbo że ... nie ... nad tym jeszcze jes kawołek golonki ... i potym supem ... to myszóneg na to nazywali ... tam jes ta szynka ... i w środku jes ta (Grc); myszónek ... a czymu to myszónek myszka ... nie ... jag rozbierze to m szynke ... bo myszy tam nojwi ncy lotały pewnie ... (Grc). ... (Grc).

64