Ocali ć od zapomnienia – badamy j ęzyk mieszka ńców wsi gminy Czerniejewo Projekt edukacyjny b ędący przedmiotem współpracy Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Gimnazjum im. ks. Onufrego Kopczy ńskiego przy Zespole Szkół Publicznych w Czerniejewie Opracowanie gimnazjalistów z Uczniowskiego Koła Dialektologicznego pod kierunkiem Justyny Kobus i Magdaleny St ępie ń Pozna ń 2016 Egzemplarze promocyjne zostały wydrukowane (z materiałów dostarczonych) w Zakładzie Graficznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu sumptem Instytutu Filologii Polskiej UAM – koordynatorki projektu dzi ękuj ą Wicedyrektorowi ds. dydaktyki drowi Krzysztofowi Skibskiemu. Wst ęp Projekt Ocali ć od zapomnienia – badamy j ęzyk mieszka ńców wsi gminy Czerniejewo jest efektem porozumienia o współpracy, jakie 29 wrze śnia 2015 r. zostało zawarte pomi ędzy Instytutem Filologii Polskiej UAM a Zespołem Szkół Publicznych w Czerniejewie, ści ślej za ś z Gimnazjum im. ks. Onufrego Kopczy ńskiego, działaj ącym przy ZSP w Czerniejewie. Przedkładany słownik wraz z opracowaniem jest owocem pracy zespołowej gimnazjalistów z Uczniowskiego Koła Dialektologicznego, opiekunki UKD i zarazem wewn ętrznej koordynatorki projektu, nauczycielki j ęzyka polskiego, mgr Magdaleny St ępie ń oraz koordynatora naukowego projektu, dr Justyny Kobus (Pracownia Dialektologiczna UAM). Porozumienie obj ęło działania dotycz ące realizacji projektu bada ń dialektologicznych we współpracy ze środowiskiem lokalnym, w ramach wspomagania procesu dydaktycznego w zakresie przedmiotu j ęzyk polski. Jako innowacja pedagogiczno-organizacyjna projekt ł ączy do świadczenie z teori ą – uczniowie samodzielnie pozyskiwali materiał j ęzykowy, a nast ępnie uczestniczyli w kolejnych etapach obróbki tego materiału, np. samodzielnie tworzyli przykładowe hasła słownikowe na podstawie własnych ekscerpcji, tworzyli dokumentacj ę fotograficzn ą. Do świadczenia uczniów w pracy terenowej wspierane były teoretycznymi zaj ęciami prowadzonymi przez członków Pracowni Dialektologicznej UAM – prof. Jerzego Sierociuka i dr Justyn ę Kobus. Zało żeniem projektu było napisanie słowniczka gwarowego okolic Czerniejewa na podstawie zespołowej pracy uczniów i wspomagaj ącej pracy koordynatorów. Tematem przewodnim uczyniono pole tematyczne PRACA, głównie na roli i w gospodarstwie, co nie znaczy, że ograniczano si ę wył ącznie do tej tematyki. Informatorzy cz ęsto barwnie opowiadali o przeszło ści swojej i swoich wsi, co znalazło odzwierciedlenie w słowniku. Podczas trwaj ącego zaledwie kilka miesi ęcy projektu udało si ę pozyska ć ok. 10 godzin nagra ń1, co dało ok. 155 stron transkrypcji oraz ponad 200 fotografii zwi ązanych z kolejnymi etapami realizacji projektu, a tak że b ędące źródłem wiedzy etnograficznej (cz ęść fotografii została wykonana podczas eksploracji terenowych i weszła do towarzysz ącej projektowi wystawy, któr ą ogl ąda ć mo żna było najpierw na korytarzu ZSP, nast ępnie na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM w zabytkowym budynku Collegium Maius w Poznaniu). Na podstawie zebranych i przeanalizowanych materiałów powstał słownik licz ący ponad 1000 haseł i 36 zdj ęć . Podstawow ą wersj ą słownika jest wersja elektroniczna zamieszczona na stronie internetowej Szkoły. Skład Uczniowskiego Koła Dialektologicznego: Dawid Andrzejewski, Marta Fabrowska, Jan G ąsiorek, Natalia Jankowiak, Julia Konieczka, Katarzyna Kosi ńska, Martyna Kosi ńska, Paweł Kosi ński, Oliwia Kuliberda, Olga Szyma ńska, Sandra Waluszy ńska, Klaudia Wilczy ńska. 1 Nagrania wykonali uczniowie UKD pracuj ący indywidualnie lub w zespołach dwuosobowych oraz prof. Jerzy Sierociuk i dr Justyna Kobus. Fotografie wykonali nast ępuj ący uczniowie UKD: Martyna Kosi ńska i Julia Konieczka, Marta Fabrowska i Natalia Jankowiak, Olga Szyma ńska i Sandra Waluszy ńska oraz mgr Magdalena St ępie ń, dr Justyna Kobus i prof. Jerzy Sierociuk. 3 Uczniowskie Koło Dialektologiczne wraz z opiekunk ą Magdalen ą St ępie ń w gmachu Collegium Maius (fot. Jerzy Sierociuk) Miasto i gmina Czerniejewo W odległo ści 15 km na południowy-zachód sąsiaduje z Gnieznem, a w odległo ści 12 km na północny-zachód – z Wrze śni ą. Od stolicy Wielkopolski za ś Czerniejewo dzieli dystans 45 km 2. Mimo pewnych walorów historycznych miejscowo ść nie sytuuje si ę w obr ębie Szlaku Piastowskiego 3, cho ć niektóre powszechnie dost ępne źródła podaj ą inaczej 4. Pierwsze wzmianki o Czerniejewie przypadaj ą na wiek XII. W literaturze przedmiotu czyta ć mo żemy o „osadzie targowej” poło żonej „przy trakcie z Gniezna do Giecza” 5. W roku 1386 miejscowo ść otrzymała prawa miejskie. W tym samym te ż czasie Czerniejewo zostało podarowane przez króla Władysława Jagiełł ę wojewodzie kaliskiemu – S ędziwojowi Pałuce Tablica drogowa z Szubina. W kolejnych latach miasto stało si ę (fot. Magdalena St ępie ń) 2 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficzne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 3 B. Rzyski, Szlak Piastowski. Piastenreute, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnie źnie, bmw. 4 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficzne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 5 W. Ł ęcki, Czerniejewo, [w:] tego ż, Gniezno i okolice. Przewodnik, Pozna ń 1972, s. 98. 4 własno ści ą rodu Górków, którzy mieli je w dzier żawie a ż po koniec XVI wieku. W pó źniejszych latach Czerniejewo było własno ści ą rodów magnackich, m.in.: Radomickich, Lipskich, Skórzewskich (tych ostatnich – w latach 1825–1939) 6. Znaczny rozwój Czerniejewa datuje si ę na koniec wieku XVIII, kiedy to w mie ście istniał ośrodek szewski z garbarni ą. W XIX stuleciu miejscowo ść nadal si ę rozwijała za spraw ą czterech du żych jarmarków organizowanych w ci ągu roku 7. Lokalizacja wi ększego przemysłu w Czerniejewie stała si ę niemo żliwa – przyczyniła si ę do tego decyzja o usytuowaniu linii kolejowej z daleka od miasta 8. Stacja „Czerniejewo” poło żona na trasie Gniezno–Wrze śnia oddalona jest od samej miejscowo ści o około 4,5 km 9. Niekwestionowan ą atrakcj ą turystyczn ą Czerniejewa jest zespół pałacowy. Obiekt okre ślany jest mianem jednego z „ciekawszych zabytków klasycystycznych w Wielkopolsce” 10 . Zespół pałacowy, którego zało żenie datuje si ę na lata 1770–1780 11 , stanowi ą: pałac (jego budowa przypada na lata 1771–1775) 12 , Pałac w Czerniejewie obszerny honorowy dziedziniec, dwie (fot. Magdalena St ępie ń) oficyny oraz budynki dawnej stajni i wozowni 13 . Współcze śnie pałac funkcjonuje jako hotel – do dyspozycji gości oddaje si ę tam sto miejsc noclegowych, restauracje i kawiarni ę14 . W bezpo średnim s ąsiedztwie pałacu znajduje si ę – licz ący 13 ha powierzchni – park. Pierwotnie obiekt ten utrzymany był w stylu francuskim, o czym świadcz ą okazałe aleje lipowe i grabowe. Pó źniej miejsce to przekształcone zostało w park krajobrazowy o charakterze Staw w parku pałacowym w Czerniejewie angielskim. Obecnie drzewostan (fot. Magdalena St ępie ń) 6 Tam że, s. 98. 7 Tam że, s. 98–100. 8 Tam że, s. 100. 9 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Dane_geograficzne,18 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 10 W. Ł ęcki, Czerniejewo, dz. cyt., s. 101. Por. te ż: www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Warto_zobaczyc,68 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 11 W. Ł ęcki, Czerniejewo, dz. cyt., s. 101. 12 www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Warto_zobaczyc,68 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 13 Ł ęcki W., Czerniejewo, dz. cyt., s. 101. 14 Informator turystyczny, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnie źnie, bmw. Por. te ż: www.czerniejewo.pl/asp/Informacje,Turystyka_i_rekreacja,Miasto_Czerniejewo,Warto_zobaczyc,68 (dost ęp z dn. 29.03.2016 r.). 5 tego terenu stanowi ą licznie reprezentowane modrzewie, jesiony, buki, cisy, graby, lipy i platany. Uroku miejscu dodaje – poło żony na osi pałacu – staw 15 . Okolice Czerniejewa to obszary obficie zalesione. W skład kompleksu le śnego wchodz ą m.in. cenne rezerwaty: „Modrzew Polski w Noskowie”, „Wi ązy w Nowym Lesie” oraz „Biela- wy” 16 . Ich bogactwo mo żna pozna ć, prze- mierzaj ąc jeden z okolicznych szlaków pieszych: szlak żółty – Szlak Onufrego Kopczy ń- skiego 17 . Wśród ro ślin Tablica informacyjna Rezerwatu porastaj ących te tere- Tablica informacyjna Rezerwatu Przyrody „Bielawy” ny znale źć mo żna za- Przyrody „Wi ązy w Nowym Lesie” (fot. Magdalena St ępie ń) (fot. Magdalena St ępie ń) równo rzadko wys- tępuj ące okazy, np. toje ść bulwiast ą, czy ść ca le śnego, jak i te powszechne: olchy, klony, brzozy, wi ązy, konwalie, borówki czy poziomki. Faun ę okolic Czerniejewa stanowi ą z kolei: sarny i jelenie, dziki, lisy, kuny oraz borsuki 18 . Obfito ść le śna jest cz ęsto eksponowanym walorem tego regionu. Przykładem działa ń podkre ślaj ących wag ę i znaczenie terenów le śnych s ą przedsi ęwzi ęcia Nadle śnictwa Czerniejewo i utworzonego przeze ń O środka Edukacyjnego Centrum Le śnej Przygody „Szumi Bór” 19 . Pod wzgl ędem hydrologicznym okolice Czerniejewa poło żone s ą w cz ęś ci górnej dorzecza Wrze śnicy. Oprócz tej rzeki do drobnych powierzchniowych cieków wyst ępuj ących na okolicznym terenie zalicza si ę te ż Mał ą Wrze śnicę. Na sie ć zbiorników wodnych składaj ą si ę z kolei stawy. Usytuowane s ą one w s ąsiedztwie przylegaj ącego do zespołu pałacowego parku oraz w okolicach doliny Wrze śnicy. Cech ą charakterystyczn ą uwarunkowa ń hydrologicznych wyst ępuj ących w Czerniejewie i jego okolicach jest fakt niedoboru wód