Al Die Tijd Heeft De Teldersstichting Kunnen Profiteren Van Langmans

L R Liberaal Reveil Liberaal Reveil LR 3

Al die tijd heeft de TeldersStichting ‘‘ kunnen profiteren van Langmans immense belezenheid, zijn schrandere opmerkingen en zijn bekwame bestuursstijl. 57 oktober 2016

Patrick van Schie over Harrie Langman ,, e jaargang, oktober 2016 (3) Thema: Liberale deugden

Dat ‘andere’ liberalisme?

In Memoriam: Harrie Langman (1931-2016) 57e jaargang, oktober 2016 (3) Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting LR INHOUDSOPGAVE COLOFON LR LR Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting Column: Grenzen zijn de ‘politieke uitvinding’ bij uitstek Daniël Turk 105 Redactie prof.dr. M.L.J. Wissenburg (voorzitter) Thema: Liberale Deugden mw.drs. F.D. de Beaufort Voorwoord: Liberale(n en) deugden dr. C.F. van den Berg prof. dr. R.M. Salomons Marcel Wissenburg 107 dr. B. Steunenberg drs. D.P. Turk (eindredacteur) Vaderlandsliefde als liberale deugd Geerten Waling 109 Redactieadres Mauritskade 21 Politieke verantwoordelijkheid 2514 HD Den Haag Berry Tholen 113 telefoon: 070-3631948 e-mail: [email protected] website: www.teldersstichting.nl Militaire en liberale deugden Peter Olsthoorn 119 Auteursrechten De auteursrechten liggen bij de uitgever. De vetgedrukte inleidingen bij de artikelen zijn opgesteld door de redactie, niet door de auteur(s). Schrijven in Liberaal Reveil geschiedt altijd op persoonlijke titel. In Memoriam: Harrie Langman (1931-2016) ISSN 0167-0883 Patrick van Schie 124 Abonnementenadministratie Dat ‘andere’ liberalisme? D66 en de VVD: verkenning van een moeizame verhouding Mauritskade 21 Daniël Boomsma 130 2514 HD Den Haag telefoon: 070-3631948 [email protected] Het succes van Viktor Orbán László Marácz 134 Abonnementen Een papieren abonnement op Liberaal Reveil (4 nummers) kost €34,- euro per jaar (buitenland: €44,-). De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland Losse nummers kosten €9,50. Taco van Someren 139 Een abonnement op TeldersCommunity.nl (alle publicaties van de TeldersStichting digitaal beschikbaar, inclusief Liberaal Reveil) kost €35,-. Verlichting en Ostalgie op de zijderoute Friso Rip 147 Druk & Vormgeving G3M - Grafisch & MultiMedia Management, Zoetermeer Een liberaal dilemma: veiligheid versus privacy Illustratie omslag Michiel Hasslacher 150 Bon: Thomas Rowlandson, The Trustees of The British Museum

‘Vrijheid met Zekerheid verenigen.’ Bertil Ohlin en het Zweedse sociaal-liberalisme Advertentietarieven Niek Kok 154 Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar.

De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson Martin Fase 163

Proper wonen, geduldig sparen en vlijtig leren. Praktisch negentiende-eeuws sociaal-liberalisme in België Patrick van Schie 174

Boekbespreking: ‘10 vuistregels voor een realistisch buitenlands beleid’ Bram Boxhoorn 179

Inhoudsopgave Liberaal Reveil oktober 2016 (3) Colofon COLUMN LR GRENZEN ZIJN DE ‘POLITIEKE UITVINDING’ BIJ UITSTEK

– Daniël Turk –

Afgelopen zomer tijdens mijn vakantie was ik bezig laren en migranten te reguleren – niet om tegen te in de biografie van de Romeinse keizer Hadrianus houden. Dus geenszins ‘achter de dijken terugtrek- (van auteur Anthony Everitt), toen ik het bericht las ken’, zoals politicus Alexander Pechtold zou zeggen. dat Jean-Claude Juncker, ‘onze’ president van de Eu- Is het namelijk niet ‘the right and duty of countries to ropese Commissie, in een speech te verstaan gaf dat control their borders’? Zoals Theresa May, de premier ‘borders are the worst invention ever made by politi- van het land waar Hadrianus’ politieke statement cians’. Of Juncker weer iets te diep in het glaasje had – de befaamde ‘Hadrian’s wall’ – nog steeds fysiek gekeken is mij niet bekend, maar deze ahistorische zichtbaar is, onlangs stelde tijdens de VN vluchte- opmerking getuigt wederom van de Brusselse kos- lingentop in New York. Voor liberalen is dit evident. mopolitische bubbel waar Juncker – en menigeen Soevereine verbanden, als politieke gemeenschappen met hem – in leeft. De uitspraak van Juncker tot mij van burgers, hebben als vanzelfsprekend een afgeba- nemende terwijl ik tegelijkertijd las over het revo- kende sfeer waarbinnen zij het ‘hoogste gezag’ kun- lutionaire en dappere buitengrenzenbeleid van wel- nen uitoefenen. Als onderdeel van de Schengenzone licht de grootste Romeinse princeps Hadrianus, kon hebben veel Europese landen de bevoegdheid over de geen groter contrast zijn. controle van de afbakening van hun soevereine verbanden overgeheveld, waar ook zeker goede (econo- In Tacitus’ Annals, de gezaghebbende studie over mische) redenen voor zijn. Echter, indien de EU faalt het vroege Romeinse Rijk, schreef Tacitus dat Au- in het beschermen van de buitengrenzen – en het gustus aan het einde van zijn leven een document uitbesteden van die taak zoals de Turkije-deal feitelijk liet opstellen waarin hij zijn opvolger Tiberius onder doet is absoluut geen lange termijn oplossing – dan meer adviseerde het Romeinse Rijk te beperken tot zullen burgers zich weer richten tot hun eigen staten de huidige grenzen. Of Hadrianus van dit docu- om deze verantwoordelijkheid op zich te nemen; zo- ment later een kopie heeft gelezen is niet duidelijk, als in 2015 al gebeurde toen verschillende landen de maar hoe het ook zij, bij zijn aantreden als keizer Schengenregels tijdelijk opschortten. in het jaar 117, nam hij de dappere beslissing om verdere expansie van het Romeinse Rijk niet alleen Juncker behoort (evenals Pechtold) tot de kosmopo- te stoppen maar om zelfs recent door zijn voorgan- lieten die grenzen juist relativeren. Mondiaal zijn er ger Trajanus geannexeerd gebied op te geven. Om inderdaad steeds meer verwevenheden die grenzen de loyaliteit van de Romeinse legionairs te verzeke- overstijgen en zich niets van natiestaten aantrekken. ren, was het voor Romeinse keizers gemeengoed hen Hierdoor zijn grenzen diffuser geworden, maar dit door middel van militaire expansie roem en plunder betekent nog niet dat grenzen in politiek opzicht in het vooruitzicht te stellen. Dit niet doen, getuigt relevantie verloren hebben. Juist nu met een agres- van grote politieke moed. Hadrianus was zich ervan sief Rusland, terrorisme in het hart van Europa en bewust dat bij nog verdere expansie de kosten de massa-immigratie zijn politieke grenzen nog im- baten spoedig zouden overstijgen. Wat was immers mer belangrijk en ontlenen staten hun legitimiteit nog de strategische en economische meerwaarde van aan in hoeverre zij in staat zijn burgers tegen deze het annexeren van dunbevolkt en onderontwikkeld dreigingen te beschermen. Wat Juncker en de zij- Schotland of Dacië? nen niet lijken te begrijpen – of niet willen begrijpen – is dat de EU uiteindelijk niet meer is dan een Hadrianus, meer dan enig ander in zijn tijd, erkende aantal instituties die de emotionele basis ontberen het belang van grenzen. Grenzen betekende voor die veel Europese burgers wel toedichten aan hun Hadrianus overigens geen dichte grenzen. Integen- eigen natiestaten. Er is niet zoiets als een gemeen- deel zelfs. De bewaakte en op plekken gefortificeerde schappelijke Europese identiteit die is gegroeid uit grenzen dienden in eerste instantie agressoren af te een gezamenlijke taal of geschiedenis, laat staan dat schrikken, maar eveneens om de komst van hande- er sprake is van een demos die Brussel wel die legiti-

oktober 2016 (3) Column 105 miteit kan geven. Democratische politiek speelt zich geen enkele kans hebben’. De volgens Juncker ‘worst nog steeds af in de nationale arena en een dergelijke invention ever made by politicians’, namelijk gren- politieke arena impliceert nu eenmaal, zoals gezegd, zen, en bovenal de controle daarover, zijn daarin es- dat er grenzen zijn. sentieel. In tegenstelling tot keizer Hadrianus vergt een dergelijke beslissing van politici geen politieke Theresa May begrijpt dit maar al te goed. Haar roep moed, maar is dat simpelweg hun verantwoorde- dat staten ‘the right and duty’ hebben om hun eigen lijkheid. Juncker doet er goed aan zich dit eveneens grenzen te controleren lijkt in de Brusselse kosmo- te realiseren. Misschien dat hij in zijn naar verluidt politische bubbel aan dovemansoren gericht te zijn, nogal lange weekenden, zijn historische kennis hier- terwijl die controle juist noodzakelijk is wil het Eu- over kan bijspijkeren. Lezen over Hadrianus is wel- ropese project nog in enige vorm overleven. Zelfs licht een goede start. bondskanselier Angela Merkel, die publiekelijk haar kolossale ‘wir schaffen das’-blunder weigert toe te D.P. (Daniël) Turk MA, MSc is wetenschappelijk me- geven, erkent inmiddels dat als de EU niet levert dewerker bij de TeldersStichting en eindredacteur van wat betreft het terugdringen van immigranten ‘we Liberaal Reveil.

106 Column Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden VOORWOORD LR LIBERALE(N EN) DEUGDEN

– Marcel Wissenburg –

Liberaal Reveil probeert een brug te slaan tussen we- vatie van individuen, en daarmee met hun visie op tenschap en politiek. Dat gebeurt soms door recht- het goede leven (wat Rawls de ‘theory of the good’ streeks de ethische (on)wenselijkheid en empirische noemde), en dus met het meest persoonlijke deel (on)juistheid van de vooronderstellingen van beleid van de persoonlijke levenssfeer. Is niet de hoeksteen aan te tonen. En soms gebeurt dat door niet op het van het liberalisme de individuele vrijheid om het urgente maar op het belangrijke te reflecteren: de leven naar eigen inzicht in te richten, of in de woor- liberale uitgangspunten en hun fundering zelf. De den van Frederik de Grote, dat ‘jeder soll nach seiner drie aan deugden gewijde filosofische bijdragen in Façon selig werden’?2 Dus, zo schrijft de grondhou- dit nummer zijn van dit laatste soort. Ze stemmen ding van de liberaal voor: geen betutteling, handjes eerder tot nadenken dan tot directe actie, en vragen af van de individuele levensovertuiging, preferenties daarom ook om met geduld gelezen te worden. Se- en smaken, geen moralistisch gepreek over deugd en rieuze vraagstukken zijn nu eenmaal niet in Jip-en- ondeugd. Janneketaal op één A4-tje te beantwoorden. En toch... Vrijwel elke liberale denker behoort tot één van de twee tradities in de ethiek: het consequentialisme of Wanneer mensen de grens van het legitiem gebruik de deontologie. Voor consequentialisten zijn goede van hun vrijheid overschrijden en anderen kwaad resultaten de maat van alle dingen: vanuit dit per- doen of schade toebrengen (John Stuart Mills be- spectief is vrijheid bijvoorbeeld vaak een middel tot roemde schadebeginsel), wanneer we reden hebben een doel: geluk of nut. Voor deontologen is de inte geloven dat zij compos mentis waren, en wanneer trinsieke moraliteit van een handeling, procedure of we ze dus verantwoordelijk en aansprakelijk achten institutie maatgevend. Uit dit perspectief is de vrije – daar kunnen ook liberalen niet anders dan vragen, markt niet goed omdat (en als) ze het meest effectief in de woorden van de Amerikaanse liberale filosoof en efficiënt tot welzijn leidt, maar omdat het een Thomas Hill Jr, ‘What sort of person would do a eerlijke procedure is die de intrinsiek waardevolle thing like that?’3 En ook de positieve uitzondering, autonomie van het individu respecteert. de man of vrouw die excelleert en ons een inspira- tiebron of moreel voorbeeld is, roept die vraag op: Maar er is een derde type ethiek: de ethiek van de, wat bezielt ze? met een volgens velen ouderwets woord, deugden: tot tweede natuur uitgegroeide grondhoudingen of Motieven, attituden, deugden en ondeugden, vor- motivaties. Over dit derde type horen we weinig men ook voor liberalen wel degelijk een legitiem liberale denkers spreken. Een uitzondering is John onderwerp van publiek en politiek debat – en moge- Rawls, die zijn A Theory of Justiceopende met ‘Jus- lijk ook van beleid: motieven inspireren immers het tice is the first virtue of social institutions’.1 Maar handelen van individuen, en daarmee de schade die de deontoloog Rawls flirtte alleen maar met deug- zij anderen kunnen aandoen. Sterker, men zou kun- dethiek – de overige 650 pagina’s van zijn magnum nen zeggen (zoals auteurs in de volgende bijdragen opus draaien volledig om het bewijzen dat zijn twee suggereren) dat sommige deugden essentieel zijn principles of justice intrinsiek moreel zijn. voor een goed functionerende samenleving, zelfs een liberale samenleving die ruimte laat voor tal- Waarom zijn liberalen zo stil over deugden? Deugde- loze verdere ondeugden; men kan zeggen dat andere thiek verdraagt zich intuïtief slecht met liberalisme: deugden op z’n minst instrumenteel nuttig zijn; en deugden associëren we in eerste lijn met de moti- men kan zeggen dat sommige ondeugden gewoon

oktober 2016 (3) Voorwoord 107 Thema: Liberale Deugden

onverenigbaar zijn met een liberale samenleving, en En dan is er ten derde de politiek met andere mid- ontmoedigd mogen worden. delen voortgezet: de oorlog. Als er al plaats is voor ethiek in en rond de oorlog – een idee dat een vrije Het is puur toeval dat de drie reflecties op deugd die samenleving graag omarmt: oorlog draait voor ons we u nu voorleggen, naadloos aansluiten op de drie immers om het beschermen van de beschaving – typen mens die Plato, vader van de deugdethiek, dan lijkt de deugdethiek het meest geschikt om in te onderscheidde: de gewone burger, de wachter en de zetten. Deugden zijn attitudes, en attitudes kunnen regeerder. worden aangeleerd en getraind. Maar dan, zo vraagt militair ethicus Peter Olsthoorn: welke deugden? Allereerst bespreekt historicus Geerten Waling een ‘Warrior’ deugden als moed, discipline, loyaliteit deugd die iedere burger raakt: vaderlandsliefde. Hij en gehoorzaamheid zijn niet per se liberaal – maar betoogt dat het ‘bezielend verband’ dat een natie ook niet per se effectief, soms zelfs contraproductief. bijeenhoudt en inburgering mogelijk maakt, in het Olsthoorn bekijkt vervolgens, als illustratie, hoe de geval van Nederland de lange traditie van vrijheid en deugd moed ‘anders’ begrepen kan worden: effectie- zelfbeschikking is. Al worden de relikwieën van die ver én beter passend bij een vrije samenleving. traditie schromelijk verwaarloosd... Prof. dr M.L.J. (Marcel) Wissenburg is hoogleraar Po- In de tweede bijdrage aan onze trilogie ontwikkelt be- litieke Theorie aan de Radboud Universiteit Nijmegen stuurskundige en filosoof Berry Tholen een oorspron- en hoofdredacteur van Liberaal Reveil. kelijk perspectief op politieke verantwoordelijkheid. Zijn vertrekpunt is het onderscheid dat filosoof Paul Eindnoten Ricoeur ooit maakte tussen ‘het politieke’ (handelen 1) John Rawls, A Theory of Justice. Revised Edition. Harvard, gericht op een algemeen goed) en ‘de politiek’ (het 1999, p. 3. politieke handwerk: strijd en machtsgebruik). Tholen 2) Hans Pleschinski, Voltaire – Friedrich der Große. Briefwechsel, laat zien, mede met hulp van Alasdair MacIntyre, hoe Darmstadt, 2010, p. 210. ‘de politiek’ nodig is om ‘het politieke’ te realiseren, 3) Thomas E Hill, Jr., ‘Ideals of Human Excellence and Preser- en hoe het machtsspel tegelijk het evenwicht en de ving Natural Environments’, Environmental Ethics 1983/5, geloofwaardigheid van ‘de politiek’ ondergraaft. Po- p. 211. litieke verantwoordelijkheid – dat is kundig laveren tussen de uitersten van deze paradox.

108 Voorwoord Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden VADERLANDSLIEFDE ALS LIBERALE DEUGD LR – Geerten Waling –

De liberale lezer herinnert zich wellicht nog het ring.B Maar dat wil niet zeggen dat we nu ook di- spraakmakende pleidooi van Frits Bolkestein in rect worden overspoeld door een stroom aan goed 1994 voor een ‘bezielend verband’. Van NRC Han- onderbouwde, weldoordachte principiële standpun- delsblad tot aan het Reformatorisch Dagblad leurde ten. Enige intellectuele training in liberale hoek is de VVD-leider met zijn boodschap dat de samen- dan ook geen overbodige luxe. leving wordt ‘gedragen door de geest van christen- Wie hoog opgeeft van een bezielende verband is dom en humanisme’ – een passage die in 1980 was het publiek wel een heldere definitie verschuldigd geschrapt uit het partijprogramma.1 Zijn oproep om van dit verband – en daarmee ook van het ‘wij’, van terug te grijpen op een Nederlandse Leitkultur viel de gemeenschap die behoefte heeft aan dat bezie- in dorre aarde bij de VVD – die nog jarenlang, zeker lende verband. Van alle identiteiten die de mens te- na Bolkesteins vertrek naar Brussel, bleef steken in genwoordig kan en mag hebben, is het nog altijd de een duizelingwekkende stuur- en principeloosheid. nationale identiteit die hiervoor de meeste aankno- Ruim 22 jaar later, afgelopen 5 september om pingspunten biedt. Dat komt goed uit: niet alleen precies te zijn, weerklonk dan eindelijk de echo van is de natiestaat het belangrijkste werkterrein van de 1994. Minister Edith Schippers stelde in haar H.J. VVD, vaderlandsliefde blijkt ook nog eens de libe- Schoo-lezing, een ongekend fel betoog, dat de Ne- rale deugd bij uitstek. derlandse samenleving iets heeft bereikt: ‘En dat is dat onder al onze verschillen, die uiteenlopende op- Wat is een natie? vattingen en religies, toch een gemeenschappelijke In de negentiende eeuw waren het juist liberalen die, basis ligt. Gemeenschappelijke normen en waarden. bijvoorbeeld in de Europese revolutiegolf van 1848, Het bezielende verband. Onze bakens. Een maat- de nationale identiteit omarmden. Hun gemoed schappelijk contract. Dat contract is over de decen- was nog niet bezwaard door wereldoorlogen waarin nia heen bevochten, geconsolideerd en geschreven.’2 agressieve racistische, socialistische en imperialisti- De speech van Schippers is, naast de recente ac- sche uitwassen van het nationalisme tot de groot- tiviteiten van Halbe Zijlstra3 en Mark Rutte4, we- ste gruwelen zouden leiden. Voor de negentiende- derom een indicatie dat de VVD een koerswijziging eeuwse liberalen oversteeg de nationale identiteit alle heeft ingezet – na twee decennia waarin de partij klassen en standen en verenigde de bevolking onder zich vooral inspande voor de vrije markt en de nati- één vlag.5 Daarom toonden liberalen zoals historicus onale veiligheid. Het lijkt eindelijk tot de partijtop Robert Fruin (1823-1899) een hernieuwde interesse door te dringen: liberalen hebben wél principes en voor het vaderlandse verleden – en liepen zij voorop die moeten worden uitgesproken en verdedigd, an- in het (her)uitvinden van nationale volksfeesten en ders is het snel gedaan met de vrijheid.A Het tijdperk het oprichten van grootse monumenten.6 van anti-intellectualisme als liberaal handelsmerk Dat zo’n waardering voor nationale identiteit lijkt voorbij anno 2016 – ‘visie’ blijkt bij nader in- niet onverenigbaar is met een moderne levenshou- zien geen olifant die het uitzicht belemmert, maar ding, leren we van de Franse liberaal Ernest Renan een exotisch beest dat uitlokt tot nadere bestude- (1823-1892). In een beroemde lezing in de Stads- gehoorzaal in Leiden (1877) en aan de Sorbonne in Parijs (1882), formuleerde hij een antwoord op A Op het anti-intellectualisme in de VVD is veel kritiek geuit, de vraag: ‘Qu’est-ce qu’une nation?’ Wat is een na- zoals Robin de Wever, ‘VVD, denk eens na over wat libe- tie?7 Volgens Renan ligt de essentie van een natie in ralisme inhoudt’, Trouw (25-11-2011). Dit alles ondanks de (vaak vergeefse) inspanningen van de TeldersStichting om het liberalisme van de VVD van een intellectueel fundament te voorzien, met publicaties als M. Wessels, De Nederlandse B Rutte behandelde in zijn H.J. Schoo-lezing het begrip ‘visie’ nog traditie van vrijheid. Een vruchtbare voedingsbodem voor de her- als problematisch begrip voor een liberaal; Mark Rutte, Neder- vormingen van 1848, Assen, 1998. land bij de tijd: verandering voor zekerheid, Amsterdam, 2013.

oktober 2016 (3) Vaderlandsliefde als liberale deugd 109 Thema: Liberale Deugden

historische lotsverbondenheid. Niet ras, taal, religie, tendom en humanisme van Bolkestein. Een vader- dynastie of bergketens en rivierbeddingen – maar land met een aansprekend nationaal verhaal voldoet een geschiedenis van gedeelde vreugde en opoffering als beschermer van individuele vrijheden en rechten vormt een natie. En op basis van die geschiedenis en van gezamenlijke veiligheid en voorspoed.9 In moet er de collectieve wens zijn om ook in de toe- Renans natiebegrip vinden we dan ook een pragma- komst samen grote daden te verrichten. tisch pleidooi voor een ‘verlicht patriottisme’, dat we Van de natie zoals Renan die uitlegde kunnen vooral terugzien in de Amerikaanse variant van het nieuwkomers eenvoudig onderdeel worden. Zij nationalisme. kunnen het nationale verleden gaan waarderen als het hunne en zich gemakkelijk de normen en waar- Een voorbeeld in de verte: Amerikaans den van hun nieuwe land eigen maken. De natie patriottisme biedt dus heus een perspectief voor immigratie en ‘Ik heb altijd gedacht dat de Engelsen het meest seri- demografische verschuivingen. Zij is niet statisch, euze volk op aarde waren, maar sinds ik de Amerika- niet deterministisch. Sterker nog, Renan benadrukte nen heb gezien ben ik van mening veranderd.’10 De dat de natie ook maar een historisch gegroeide sa- conservatief-liberale denker Alexis de Tocqueville menlevingsvorm is, die niet het eeuwige leven zal (1805-1859) keek zijn ogen toen hij in 1831 een te hebben. Naties komen en gaan en wie weet, zo rondreis maakte door Amerika. De jonge democra- suggereerde Renan, komt er ooit ‘een Europese sta- tie kwam, vergeleken bij het aristocratische Frank- tenbond’ voor in de plaats. Alles hangt af van de rijk dat hij gewend was, op hem over als chaotisch instemming van de bevolking: de natie is in feite een en anarchistisch, maar ook als zelfbewust en trots. ‘dagelijks plebisciet’, de burgers moeten steeds weer Ook wie nu de Verenigde Staten bezoekt, merkt dat kiezen of ze er nog onderdeel van willen uitmaken. de staatkundige geschiedenis van dit land geen ver- Een essentieel kenmerk van de moderne natie- leden tijd is.C Zonder enige ironie staan Amerikanen staat, maar ook van het liberalisme, is dat de burger op en leggen zij de hand op het hart zodra zij ‘The begrepen wordt als een individu. Niet de traditio- Star-Spangled Banner’ horen zingen. Op scholen nele verbanden, zoals kerk, stam, familie of gilde, wordt dagelijks met een van ironie verstoken ritueel bepalen zijn leven, hij is vrij om over zijn eigen lot de vlag gehesen en gestreken. Het Amerikaanse leger te beschikken. Er is een vrije markt voor het nastre- kan op het grootste ontzag rekenen. Amerika is een ven van welvaart – en er is de staat die bescherming idee, een vrijheidsideologie. De ontstaansgeschiede- biedt. Maar die domeinen schenden (als het goed is) nis staat in direct contact met het heden – en met niet de individuele autonomie. En buiten de staat, toekomstige ambities. de familie en de vrije markt is er de civil society, het De ruim twee eeuwen sinds de uitvinding – maatschappelijk middenveld waar de burger zich beter gezegd: het ontwerp – van dit land, worden vrijwillig kan aansluiten bij verenigingen en verban- moeiteloos overbrugd door levende geschiedenis den, waar een sociaal leven kan ontstaan en waar in de vorm van een solide oorsprongsverhaal, een vrijuit politiek bedreven kan worden in politieke aantrekkelijke en inclusieve ideologie. In grote ste- partijen, debatverenigingen en lobbyclubs. Daar, in den en bij historische plekken, zoals de landhuizen dat maatschappelijk middenveld, liggen de wortels van founding fathers George Washington (Mount van onze moderne democratieën en van de poli- Vernon) en Thomas Jefferson (Monticello) vertellen tieke vrijheid van de individuele burger. En het is moderne musea op heldere en aangrijpende wijze vooral het liberalisme geweest dat de natiestaat in een coherent verhaal van vrijheid en zelfbeschik- de negentiende eeuw heeft uitgevonden als de vorm king. En het blijft niet bij musea en bedevaarts- waarin individuele vrijheden en democratische be- oorden: ook in de populaire cultuur is het verhaal sluitvorming het beste tot hun recht kwamen.8 springlevend. Zo is de meest succesvolle musical van Kunnen liberalen dus zonder schaamte nationa- 2016 de Broadwayproductie Hamilton – over het listisch zijn? Ja. Dat wil zeggen: als we onder ‘naleven van de meest onderschatte (maar dan ook de tionalisme’ een niet-exclusieve voorliefde voor het vaderland verstaan. Dat vaderland kan in alle openheid, redelijkheid en pragmatisme worden gewaar- C Deze passage is gebaseerd op persoonlijke waarnemingen tijdens een studiereis in de zomer van 2016, waarover ik voor deerd als een bezielend verband op zichzelf – dus we Elsevier de columnreeks ‘Op zoek naar de ziel van de Ameri- hoeven niet eens per se terug te grijpen op het chris- kaanse democratie’ schreef.

110 Vaderlandsliefde als liberale deugd Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden meest hooghartige) founding father Alexander Ha- klaring: het Plakkaat van Verlating. De revolutie was milton. Deze eigentijdse voorstelling is een jaar van compleet, de geschiedenis van een onafhankelijk tevoren uitverkocht – en via internet beluistert een Nederland was begonnen. groot publiek al de aanstekelijke liedjes. In hun gezamenlijkheid zijn de Unie van Utrecht, de Apologie en het Plakkaat van Verlating te beschou- De Nederlandse traditie van vrijheid en wen als de geboortepapieren van Nederland.12 Wat zelfbeschikking heeft een liberaal vandaag de dag daarmee te maken? Zo moeilijk hoeft het dus niet te zijn: geschiede- Welnu, de Nederlandse Revolutie staat aan de basis nis verpakken in een actuele en verbindende bood- van de moderne vrijheden in de westerse wereld. Zo schap. Waarom lukt dat in Nederland niet? Tien jaar voerde de Nederlandse stadhouder Willem III, na geleden strandde in Nederland het initiatief voor zijn invasie van Engeland in 1688, het Britse parle- een ‘Nationaal Historisch Museum’. Onze politici mentaire bewind in dat tot vandaag voortduurt. En en bestuurders wilden van alles vertellen, maar had- in eigen land was er genoeg vrijheid voor de ideeën den in feite niets te melden. Eén reisje naar Amerika van de radicale Verlichting, zoals van Spinoza, maar had hen op het idee kunnen brengen om simpelweg ook voor die van buitenlandse verlichtingsdenkers terug te grijpen op het Nederlandse oorsprongsver- zoals John Locke en Voltaire. Een meer directe in- haal, dat minstens zo krachtig is als het Amerikaan- vloed van de Nederlandse Revolutie was zichtbaar se, maar dat we domweg hebben laten liggen.11 aan het einde van de achttiende eeuw in Amerika. Een korte geschiedenisles. In een cruciale fase in Het waren onder meer de Nederlandse geboortepa- de Nederlandse Opstand die we wel de ‘Nederland- pieren die in vertaling circuleerden onder de opstan- se Revolutie’ (1579-1581) zouden kunnen noemen, delingen in de Engelse koloniën en hen inspireerden gebeurde iets vergelijkbaars als in Amerika rond tot de Amerikaanse Revolutie. Thomas Jefferson 1776. Er werd afgerekend met de tirannieke on- heeft zelfs zijn Declaration of Independence wat be- derdrukking van Filips II, landsheer en koning van treft vorm en inhoud grotendeels gemodelleerd naar Spanje, en er werd de basis gelegd voor de onafhan- het Plakkaat van Verlating…13 kelijke Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Treffend was het dan ook dat president Obama (1588-1795). Die groeide uit tot een economische bij zijn bezoek aan Nederland in 2014 het Plakkaat en maritieme wereldmacht. Dit kon voornamelijk van Verlating onder ogen kreeg. Tragischer is het, gebeuren, omdat er in de federatieve Republiek geen dat zelfs de journalisten die op televisie het staats- centralistische macht was zoals in de omliggende bezoek versloegen geen idee hadden van de waarde monarchieën in Europa. Het bestuur was goeddeels en achtergrond van deze tekst. Dat komt omdat de decentraal, met aan de top een machtsdeling tussen Nederlandse overheid geen enkele moeite doet om de Staten-Generaal en de Oranjestadhouders. Zo het nationale oorsprongsverhaal te articuleren en te was het bepaald in de Unie van Utrecht, een verdrag- onderwijzen. De bronteksten die nationaal en in- stekst uit 1579 die twee eeuwen lang zou dienen als ternationaal zo revolutionair waren, liggen in de ar- de facto Grondwet voor de Republiek. chieven te vergaan – terwijl Amerikanen allang een De Unie was allereerst bedoeld als een verdedi- Constitution Center zouden hebben opgericht om gingsalliantie, waarmee de Noord-Nederlandse ste- met de modernste museumtechnieken hun bezie- den en gebieden zich poogden te beschermen tegen lende verband – de open en vrije natie met kansen de troepen van Filips II. Maar al spoedig bleek er voor iedereen – in de schijnwerpers te zetten. geen weg meer terug, toen de koning de leider van de Opstand, Willem van Oranje, vogelvrij verklaar- Ter afronding de. De stadhouder sloeg terug met een ongekend Vaderlandsliefde, in de zin van bijvoorbeeld een fel betoog tegen de Spaanse koning en voor vrijheid, ‘verlicht patriottisme’, is een deugd voor elke libe- zelfbeschikking en afscheiding van het koninkrijk raal. Maar vooral Nederlandse liberalen hebben alle door de Nederlandse gewesten: de Apologie. Deze aanleiding om het vaderland te waarderen. Als zij de tekst werd eind 1580 door de Staten-Generaal om- nationale geschiedenis beter zouden kennen, zou- armd en in vier talen gepubliceerd. Daarnaast boden zij inzien waarom hun liberalisme op Neder- den zij Oranje een lijfwacht aan en besloten om zijn lands grondgebied zo’n vanzelfsprekend gedachte- voorbeeld te volgen. In juli 1581 namen zij afstand goed is en in zo’n lange traditie staat. Tevens zouden van Filips II met een heuse onafhankelijkheidsver- zij sterke argumenten vinden om in de moderne tijd

oktober 2016 (3) Vaderlandsliefde als liberale deugd 111 Thema: Liberale Deugden

en de fluïde samenleving datgene te behouden waar verband nodig’, Reformatorisch Dagblad, 17 maart 1994. in de Nederlandse geschiedenis steeds weer om ge- 2) Edith Schippers, De paradox van de vrijheid, H.J. Schoole- vochten is: vrijheid en zelfbeschikking. Bijvoorbeeld zing; Amsterdam, 2016. door de Nederlandse geschiedenis van de vrijheid in 3) Zie bijvoorbeeld het optreden van Halbe Zijlstra in het te- te zetten voor het creëren van een zelfbewust burger- levisieprogramma Buitenhof (12 juni 2016) en lees Halbe schap, dat bestand is tegen bedreigingen van bui- Zijlstra en Bastiaan Rijpkema, ‘Weerbare of weerloze demo- tenaf en dat Nederland kan behouden als de open cratie?’, Liberaal Reveil vol. 56(4), december 2015. natie die het al zoveel eeuwen is. 4) Dit blijkt uit de teneur van de Troonrede (20-9-2016) en de De geijkte weg om dit te bereiken is het ge- uitspraken van minister-president Rutte in bijvoorbeeld het schiedenisonderwijs, maar daarnaast zouden we ook televisieprogramma Zomergasten (4-9-2016). kunnen denken aan het oprichten van een groots 5) Geerten Waling, 1848 – Clubkoorts en revolutie. Democrati- nieuw museum in Den Haag, waarin de geboorte- sche experimenten in Parijs en Berlijn, Nijmegen, 2016. papieren van Nederland worden tentoongesteld en 6) Coos Huijsen, Nederland en het verhaal van Oranje, Amster- uitgelegd. Daarin kan de Nederlandse overheid op dam, 2012. een toegankelijke manier haar ontstaansgeschiede- 7) Ernest Renan, Wat is een natie? (Vertaald, ingeleid en geduid nis uiteenzetten voor scholieren, gezinnen, oude door Coos Huijsen en Geerten Waling); Amsterdam, 2013. en nieuwe inwoners, toeristen, diplomaten en bui- 8) Voor uitwerkingen van deze gedachten, zie Ernest Gellner, tenlandse staatshoofden. Dan wordt eindelijk eens Conditions of liberty. Civil society and its rivals, Londen, 1994; invulling gegeven aan dat bezielende verband, waar- Benjamin Constant, De waarde van vrijheid [orig. 1819], over liberalen zo graag praten en dat zo lang voor het Amsterdam, 2015; Waling, 1848 – Clubkoorts en revolutie. oprapen heeft gelegen. 9) Zie ook David Conway, ‘Nationalism and liberalism: friends or foes?’, Journal of Libertarian Studies vol. 16(1), 2002, pp. Dr. G.H. (Geerten) Waling is historicus, publicist en 1-22. postdoc onderzoeker aan de Universiteit Leiden. Hij 10) Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika [orig. promoveerde in 2016 op het proefschrift 1848 – Club- 1835-1840]; Amsterdam, 2011. koorts en revolutie. Democratische experimenten in 11) Historicus Coos Huijsen pleit al langer voor een herwaarde- Parijs en Berlijn, waarvan gelijktijdig een handelsedi- ring van de unieke Nederlandse geschiedenis, zie Huijsen, tie verscheen bij uitgeverij Vantilt, Nijmegen (352 pp, Nederland en het verhaal van Oranje. ISBN: 9789460042706). Het boek is genomineerd 12) Als zodanig zijn de drie documenten in hedendaags Neder- voor de Libris Geschiedenis Prijs 2016. lands dan ook uitgegeven: Coos Huijsen en Geerten Waling eds., De geboortepapieren van Nederland, Amsterdam, 2014. Eindnoten 13) Zie de treffende vergelijking tussen deze twee bronteksten in 1) ‘Bolkestein: herstel christelijke waarden’, NRC Handelsblad, het inleidende artikel van Stephan Lucas in de Engelse verta- 4 maart 1994; Frits Bolkestein, ‘Samenleving heeft bezielend ling: The Act of Abjuration, Amsterdam, 2014.

112 Vaderlandsliefde als liberale deugd Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden POLITIEKE VERANTWOORDELIJKHEID LR – Berry Tholen –

Inleiding stuurlijke en politieke zorg tot dat eerder genoemde Een in het oog springend onderdeel van politiek en centrale weberiaanse kenmerk van politiek: de strijd, bestuur is het ter verantwoording roepen van ge- het proberen te winnen ten koste van anderen, de zagsdragers: in de Kamer, in de Gemeenteraad of, machtsuitoefening? via de parlementaire journalistiek, meteen voor het hele volk. Of het nu gaat om een haperende uit- In deze tekst zal ik die vragen beantwoorden aan de voering van Pgb-beleid, om het delen van gegevens hand van een aantal hedendaagse filosofen. Die filo- of juist het achter houden daarvan, om stokkende sofen staan in de traditie van de deugdethiek. Met treinstellen of wat dan ook – het draait om de vraag deugden bedoelen ze dan gevormde attitudes of oriën- wie treft blaam, wie is verantwoordelijk? Of beter taties van personen. Ze richten zich dus niet op spe- nog, het gaat erom wie er in slaagt de Zwarte Piet cifieke daden en de effecten ervan. Allereerst ga ik in aan iemand anders toe te delen. Politiek is een blame op de analyse van Paul Ricoeur. Deze Franse filosoof game, zoals de politicologen dat tegenwoordig noe- heeft het expliciet over een politieke verantwoorde- men. Een spel van verdachtmaking, ontwijking, af- lijkheid en hij analyseert ook de complexiteit ervan. schuiving en de handen in onschuld wassen. Wie Om dan nog meer duidelijkheid te krijgen over de dat spel goed weet te spelen houdt zijn positie of aard van verantwoordelijkheid als deugd kijk ik ver- groeit door. De anderen vallen, struikelen, stappen volgens ook naar het werk van Alasdair MacIntyre. op of kiezen voor het gezin. Het is allemaal een on- Tot slot laat ik zien wat politieke verantwoordelijk- derdeel van politiek als strijd om de macht, zoals heid dan meer concreet betekent. Max Weber dat puntig omschreef. Ricoeur Soms echter spreekt iemand van verantwoordelijk- We voelen ons verantwoordelijk, zo legt Paul Ri- heid in de politiek en bedoelt dan iets heel anders. coeur (1913-2005) in navolging van Hans Jonas uit, ‘Ik ben een verantwoordelijk burgemeester’ of ook voor iets dat kwetsbaar is. We zien dat iets waarde- ‘dat is een verantwoordelijk toezichthouder’. Verant- vols stuk kan; dat het bedreigd wordt en dat we daar woordelijkheid betekent hier niet aansprakelijkheid, iets tegen kunnen doen. Die breekbaarheid van iets zoals hierboven. Het verwijst niet naar een bepaalde waardevols roept in ons het besef van verantwoorde- misstap of gebeurtenis en wie daar schuld aan heeft, lijkheid op. We hebben de taak om voor dat waar- maar naar iets omvattenders. Het gaat om het goed devolle dat breekbaar is te zorgen. Waar Ricoeur vervullen van een bepaalde taak, een rol. Niet een op deze manier verantwoordelijkheid introduceert, bepaalde handeling is aan de orde, maar iemands to- daar verbindt hij haar meteen met politiek en be- tale attitude en oriëntatie als politicus of bestuurder. stuur. Om goed te kunnen begrijpen wat hij dan Zoiets bedoelen we ook als we het hebben over ver- bedoelt met politieke verantwoordelijkheid en wat antwoordelijke ouders of artsen of docenten. Ook op dit gebied dan kwetsbaar is moet ik eerst een on- dan is de meer algehele houding in respectievelijk de derscheid introduceren dat Ricoeur maakt. opvoeding, de medische praktijk en het onderwijs in het geding. Ricoeur spreekt van het politieke (‘le politique’) te- Maar wat is dan eigenlijk een verantwoordelijk genover de politiek (‘la politique’). Met dat laatste, politicus of bestuurder in die algemenere of omvat- met de politiek, bedoelt hij de sfeer van de strijd, tende betekenis? Bij artsen en docenten draait het van het politieke handwerk, van macht en machts- om een zorg voor gezondheid en voor de ontwik- gebruik. Het is politiek zoals Weber die definieerde keling van jongeren. Is het mogelijk nader aan te en die we ook van Machiavelli kennen. Het gaat er geven waarom het draait bij verantwoordelijkheid in daarbij om te zorgen dat je wint, dat je in competitie politiek of bestuur? En hoe verhoudt zich deze be- met anderen je doel realiseert, dat je de leiding krijgt

oktober 2016 (3) Politieke verantwoordelijkheid 113 Thema: Liberale Deugden

en aan de macht blijft. Met het politieke heeft Ri- Een tweede bedreiging volgt het gegeven dat besluit- coeur iets heel anders op het oog. Het politieke dat vorming over het algemeen goede (in een democra- is het samen handelen van mensen gericht op het tie) onvermijdelijk in een verbale strijd tot stand algemeen goed. Hier gaat het om de gezamenlijke moet komen. Het algemeen belang moet altijd nog activiteit van alle burgers in de politieke gemeen- gevormd en verwoord worden – het ligt niet ergens schap die, zoals Aristoteles dat omschreef, alle an- klaar. Vaak betekent het dat men in debat tot een dere activiteiten zodanig weet te organiseren dat ze compromis moet komen. Uiteenlopende pleitbezor- het best bijdragen aan ieders ontwikkeling en een gers verdedigen concurrerende en vaak zelfs elkaar goed leven voor iedereen. In het politieke gaat het (deels) uitsluitende posities. In die strijd om het om respect en gelijkwaardigheid en rechtvaardig- eigen gelijk kan het steeds problematischer worden heid, het is de sfeer die bestaat bij de gratie van on- om een compromis te bereiken. Compromissen heb- derling vertrouwen dat iedereen bekommerd is om ben toch al het probleem dat ze niet zo’n eenduidige dit gezamenlijke project. overtuigende onderbouwing kunnen krijgen – in De relatie tussen de politiek en het politieke is er tegenstelling tot de verschillende partijdige posities volgens Ricoeur een van spanning. Hij spreekt hier die elk rusten op een robuuste rechtlijnige (zij het ook vaak in termen van een paradox. De gezamen- eenzijdige) argumentatie. Hoe geharnaster de ver- lijke realisering van het goede vraagt altijd om de schillende posities worden verdedigd in de verbale aanwending van middelen die tegelijk die realisering strijd, hoe meer een compromis als verraad aan het bedreigen. Het politieke heeft de politiek nodig, eigen uitgangspunt zal verschijnen. Stevig opkomen maar tegelijk wordt het politieke door die politiek voor de eigen positie zit zo compromisvorming en bedreigd. Die bedreiging kent verschillende vormen daarmee het gezamenlijk handelen in de weg. die Ricoeur her en der in zijn werk bespreekt. Drie Ook op een andere manier vormt de verbale ervan zal ik hier kort aanhalen. strijd een bedreiging voor het politieke. Politieke vraagstukken kunnen nooit tot een logisch slui- Een eerste manier waarop het vertrouwen onder- tende conclusie worden gebracht, zoals dat wel kan mijnd kan worden, en het politieke dus kwetsbaar in de wiskunde bijvoorbeeld. De argumenten die in is, heeft te maken met representatie. Besluiten ne- het politiek debat een rol spelen, hebben hoogstens men en uitvoeren in het algemeen belang vraagt een zekere plausibiliteit. Vaak moeten we het met altijd om vertegenwoordiging – en dat is in onze inschattingen en waarschijnlijkheden doen. En als je samenleving waarin zelfs de lokale politieke eenhe- al stevige argumenten hebt dan zullen anderen daar den vele honderdduizenden mensen omvatten zeker niet automatisch open voor staan. Anderen overtui- het geval. Vertegenwoordiging betekent echter dat gen vraagt daarom in de politiek onvermijdelijk om in de sfeer van gemeenschappelijkheid en gelijkheid de inzet van retorica: slimme woordkeuze, goed ge- sommigen onvermijdelijk in een belangrijk opzicht kozen opbouw en timing, en noem maar op. Maar boven de anderen staan. Zij zijn gemachtigd namens met het gebruik van retorische middelen dreigt ook allen te oordelen en beslissingen over hen te nemen. altijd retoriek en manipulatie. Daarmee komt de Vertegenwoordiging voegt daarmee een verticale re- strijd om de macht helemaal centraal te staan en latie toe aan de horizontale relatie van het politieke. dreigt de vorming van een inhoudelijke gedeelde Bovendien komen vertegenwoordigers onderling in mening in gedrang te komen. En wie dan het harde een ander krachtenveld: het krachtenveld van de po- retorisch spel aanschouwt en de manipulatie door- litiek. En dat is een veld dat hun aandacht vraagt. ziet wordt niet echt gesterkt in zijn vertrouwen in De politieke strijd moet er gestreden worden, po- de politiek. sities bepaald, territoria afgebakend, deals gesloten. Burgers vertrouwen hun lot toe aan vertegenwoor- Een derde en laatste voorbeeld van de bedreiging digers die hun gelijken zijn, maar die gelijken gaan van het politieke draait om het gebruik van dwang over hen heersen en allerlei mechanismen zorgen er en geweld. Elke bestaande democratische rechts- dan voor dat die vertrouwelingen daarbij minder staat is te beschouwen als een overwinning op het aandacht hebben voor die burgers. Dat afstand ne- brute geweld of de rauwe strijd tussen mensen of men door de vertegenwoordigers kan het gestelde groepen onderling. Dat neemt echter niet weg dat vertrouwen van burgers makkelijk ondermijnen. in zo’n nette moderne staat toch altijd een residu van dwang en geweld blijft bestaan. Weber drukt

114 Politieke verantwoordelijkheid Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden dat mooi uit als hij de staat definieert als de instan- zorg te dragen voor het fragiele in de politiek. tie met een legitiem geweldsmonopolie. De staat heeft de bevoegdheid en de mogelijkheden om bur- MacIntyre gers (en vreemdelingen in de praktijk ook) te dwin- De Britse filosoof Alasdair MacIntyre (geb. 1929) gen. Met dat behoud van en zelfs legitimering van vestigt onze aandacht op wat hij praktijken noemt. een zeker residu aan geweld blijft echter ook steeds Hij heeft daarbij alle wat complexere manieren van de dreiging van excessief geweld en misbruik van samenwerken op het oog die langere tijd bestaan. dwang en geweld. Wie de macht aan zijn kant weet, Als voorbeelden noemt hij sport, architectuur, land- wie de geweldsmiddelen tot zijn beschikking heeft bouw, wetenschappelijk onderzoek en ook poli- is makkelijk geneigd om ze ook in te zetten om iets tiek. Typisch voor praktijken is dat deelname eraan sneller voor elkaar te krijgen, om door te pakken, je twee dingen kan opleveren. MacIntyre spreekt om lastige barrières op te ruimen. Waarom ellenlang van ‘internal goods’ en ‘external goods’ (ik zal dat praten en faciliteren als je via de sterke arm veel snel- vreemde jargon, bij gebrek aan beter, hier volgen). ler tot resultaat kunt komen? Waarom al die stro- ‘External goods’ zijn bijvoorbeeld prestige, status perige procedures volgens als de effectieve middelen en geld. Het zijn typisch zaken die niet aan één be- klaar liggen voor actie? Waar bestuurders en politici paalde praktijk gebonden zijn: zo kun je geld verdie- toegeven aan deze neiging grijpt in wezen echter de nen door (goed) te voetballen, maar ook door aan rauwe macht haar kans. de slag te gaan als arts of als onderzoeker. Een ander kenmerk van externe goeden is dat ze een zero sum- Het zijn verschillende bedreigingen waar Ricoeur karakter hebben. Als de een het heeft, dan kan de hier op wijst, maar er zijn duidelijke overeenkom- ander het niet meer hebben. Iedereen rijk of ieder- sten. Telkens is er een element dat noodzakelijk is een beroemd is geen optie. voor het realiseren van politieke doelen, maar dat ‘Internal goods’, aan de andere kant, zijn onlos- tegelijk ook bedreigend is voor dat politieke en haar makelijk verbonden met deelname aan deze speci- doelen. Een cruciaal punt is daarbij dat door een fieke praktijk. MacIntyre illustreert het verschil met weinig responsief bestuur (sterke verticaliteit), door ‘external goods’ aan de hand van het voorbeeld van retorische manipulatie en een overdreven hameren een kind dat leert schaken. Je kunt een kind met een op het eigen gelijk en door de inzet van dwangmid- reep chocola (extern goed) proberen te verleiden om delen en de beperking van vrijheden het onderlinge dit spel eens te proberen. En je kunt, als het de eerste vertrouwen tussen mensen in de samenleving en het beginselen onder de knie heeft, weer zo’n bonus in vertrouwen in het bestuur geschaad wordt. Het idee het voorzicht stellen als het weet te winnen (waarvan deelhebben aan een gezamenlijk politiek project bij je zelf bijvoorbeeld zonder koningin speelt om staat onder druk. het spannend te houden). Wellicht zal het kind naar Het politieke is daarmee, zoals Ricoeur het uit- verloop van tijd het plezier van het schaakspelen zelf drukt, fragiel. En die kwetsbaarheid van het poli- (intern goed) ontdekken. Het zal duidelijk zijn dat tieke vraagt om een verantwoordelijke zorg. Dat is je zelf moet deelnemen, en enig niveau moet heb- waar het om gaat bij politieke verantwoordelijkheid ben bereikt, om te kunnen ervaren en weten wat het als taak. Een verantwoordelijk politicus of bestuur- interne goed van de praktijk schaken is. En hetzelfde der zijn betekent dus niet zich verre houden van geldt voor alle andere praktijken. Je rolt misschien vertegenwoordiging, strijd, of de inzet van dwang in de wetenschap omdat je een studie zocht die een – dat kan niet en is ook helemaal niet wenselijk. Het hoog inkomen belooft, en je begint wellicht met gi- betekent ervoor zorgen dat het politieke niet onder- taarspelen omdat je net zo beroemd wil worden als mijnd wordt door de politiek. En dat is een serieuze je idool. Maar je komt pas tot het besef van het goed klus volgens Ricoeur, een beproeving. dat hoort bij onderzoek doen of muziek maken als je je er enige tijd in bekwaamd hebt. Naar zijn aard Daarmee is al een eerste verheldering geboden van heeft zo’n intern goed geen zero sum-karakter: ieder- wat politieke verantwoordelijkheid kan betekenen. een kan (in beginsel) aan de praktijk deelnemen en Maar we kunnen een nog stap verder gaan. Alasdair dat doet niets af aan de waarde voor anderen. Als MacIntyre biedt ons een nader begrip van wat deug- nòg iemand gaat korfballen dan wordt het voor de den zijn. Zijn analyse helpt ons om nog nader te andere korfballers niet minder. (Eerder meer omdat bepalen wat het dan betekent om verantwoordelijk er nu wellicht vaker gespeeld kan worden en mis-

oktober 2016 (3) Politieke verantwoordelijkheid 115 Thema: Liberale Deugden

schien nog wel op een hoger niveau.) Het interne toria geld verdienen, status en aanzien verwerven en goed van een activiteit is dus dat wat die activiteit machtspelletjes de boel gaan domineren dan daalt op zichzelf de moeite waard maakt. En die waarde de kwaliteit van onderwijs, wetenschap en zorg snel. vat je pas als je je ook echt op die activiteit stort. Het Het is dan van belang dat de deelnemers aan een is dan ook heel moeilijk om aan een buitenstaander praktijk de juiste deugden hebben om aan deze con- uit te leggen wat er (in het doen van wetenschap- tinue bedreiging weerstand te bieden, zo legt Mac- pelijk onderzoek, in het maken van muziek, etc.) nu Intyre uit. precies op het spel staat. Zoals gezegd is ook de politieke sfeer zo’n praktijk beschouwen. Het is zelfs een bijzondere prak- Praktijken zijn dus complexere activiteiten die ge- tijk, eentje die alle andere praktijken omvat: de richt zijn op een bepaald goed of doel (muziek, ken- politiek zet als het ware alle andere praktijken op nis door onderzoek, gezondheidszorg, onderwijs en hun plaats, de politieke reguleert ze. De politieke noem maar op). Op een goede manier deelnemen sfeer kent daarbij volgens MacIntyre enkele typische aan de praktijk, dat wil zeggen op zo’n manier dat deugden: rechtvaardigheid, eerlijkheid, moed. Dit dit goed ook gerealiseerd kan worden, vraagt om een zijn de deugden die centraal staan binnen de politie- zekere kennis en vaardigheid. De vaardigheid van ke praktijk zelf, maar ze zijn ook wezenlijk voor het een musicus, een arts, een docent, enz. Die vaar- beschermen van deze praktijk tegen de bedreigingen digheden, die geleidelijk ontwikkelde gevormdheid die voortvloeien uit een focus op externe goederen om te kunnen doen wat nodig is in een praktijk, – goederen die ook in deze praktijk overigens on- noemt MacIntyre deugden. De deugden die bij een ontbeerlijk zijn. praktijk horen kun je als deelnemer steeds verder ontwikkelen. Door actief mee te doen, door te leren MacIntyre en Ricoeur hebben elk hun eigen jargon van je eigen ervaringen en ook door de kunst af te ontwikkeld. Maar het zal duidelijk zijn dat hun ana- kijken bij de beteren, de gevorderden, de virtuozen lyses overeenkomen. Ze begrijpen het gezamenlijke in de praktijk. Deugden zijn daarmee ook nooit ‘af’, en vertrouwenvolle handelen in politieke gemeen- ze kunnen altijd verder ontwikkeld worden. schap als iets dat waardevol is, maar dat ook be- Dat geldt ook voor de praktijk en het nage- dreigd wordt. En die bedreigende factoren zijn tege- streefde interne goed. Of het nu musiceren of gelijk een onvermijdelijke voorwaarde. In MacIntyres zondheidszorg of onderwijs of wat dan ook is, termen: de politieke praktijk heeft externe goederen kenmerkend voor een florerende praktijk is dat de nodig, maar wordt door het streven ernaar ook on- deelnemers steeds proberen verder te komen op dit dermijnd. En in Ricoeurs jargon: het politieke kan terrein. Ook dat behoort tot de praktijkdeugden: niet zonder de politiek, maar die laatste ondergraaft gericht blijven op een verdere ontwikkeling van dat ook het onderlinge vertrouwen. gezamenlijke goed. Op verschillende punten biedt MacIntyre een Niet deugdzaam zijn in lijn met een praktijk uitwerking van het begrip dat we al bij Ricoeur waarin men deelneemt kan natuurlijk best voordelen vonden. Zo benadrukt MacIntyre de betekenis van opleveren: bijvoorbeeld de prijs winnen door vals te moed in de politieke praktijk. Moed is de kwaliteit spelen in een schaakwedstrijd of je laten omkopen om iets te riskeren – niet onoverwogen en roekeloos om hoge tentamencijfers te geven. Maar het verwer- maar met verstand en ten behoeve van rechtvaardig- ven van die externe goederen op zo’n manier draagt heid en het voortbestaan van de politieke. Politieke niets bij aan de praktijk en het blokkeert voor jezelf verantwoordelijkheid als deugd betekent dat men trouwens ook de toegang tot het interne goed (wie soms iets op het spel moet zetten ten behoeve van de vals speelt smaakt het plezier van de wedstrijd niet). politieke praktijk, het algemeen goed: zijn prestige, Met dit laatste komen we dan ook op het thema zijn eigen positie, zijn politieke toekomst. van de gevaren die het voortbestaan van praktijken zelf bedreigen. Zonder aandacht voor geld, zonder MacIntyre’s uitwerking biedt ook op een ander punt enige ambitie kunnen wetenschap, onderwijs en al een verdere uitwerking van de analyse van Ricoeur. die andere praktijken natuurlijk niet bestaan en flo- MacIntyre benadrukt de voortdurende vorming reren. Maar tegelijk bedreigt een te sterke focus op en ontwikkeling van deelnemers aan een praktijk. zulke externe goederen juist het functioneren van Een belangrijke rol daarbij spelen de voorbeelden een praktijk. Als in scholen, ziekenhuizen en labora- die gesteld worden. Goed handelen, een goede at-

116 Politieke verantwoordelijkheid Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden titude leer je van anderen, van de voorbeeldigen in in zijn algemeenheid zal door deze voorbeelden van de betreffende praktijk: de toponderzoekers, de suc- hun politieke leiders niet bepaald gesterkt worden. cesvolle sporters, de goede artsen en docenten. Van De bijzondere bevoegdheden van de overheid hen leer je de waarde van een praktijk kennen en de maken haar echt tot een sterke arm. In de strijd te- deugden die nodig zijn om die waarden te kunnen gen misdaad en terrorisme is die macht van waarde. realiseren. In een politieke gemeenschap zijn het bij De ambitie om hier resultaten te boeken voedt ech- uitstek politici en bestuurders die rechtvaardigheid ter ook de verleiding om bevoegdheden voor opspo- en oprechtheid kunnen tonen. En zij zijn ook bij ring te vergroten en de regels op te rekken en zelfs uitstek in staat om te laten zien hoe de politieke te overschrijden. Afluisteren en aftappen, intensief praktijk (het politieke) bedreigd wordt en wat daar- monitoren van burgers, predictive policing, verzame- tegen gedaan kan worden. Verantwoordelijkheid len en gebruiken van (big) data, ethnic profiling – het voor het politieke is daarmee bij uitstek ook een is allemaal erg handig en bruikbaar binnen of net verantwoordelijkheid van politici: zij zijn zichtbaar, buiten de wet. Tegelijk maakt het dat burgers zich zij belichamen het politieke, zij zijn de voorbeelden. steeds meer gewantrouwd voelen; iedereen is ‘gepromoveerd’ tot potentieel dader. En door profiling- Politieke verantwoordelijkheid in de praktijk aanpakken voelen bepaalde groepen van burgers MacIntyre en Ricoeur helpen ons om greep te krij- zich apart gezet binnen die gemeenschap gericht gen op een notie van politieke verantwoordelijkheid op een algemeen goed. Machtsgebruik, hoe onver- die breder is dan aansprakelijk zijn voor misstanden. mijdelijk ook, zorgt er in deze vormen voor dat het In hun analyses komt een begrip van het politieke politieke, het vertrouwen van burgers dat ze allemaal naar voren dat verder gaat dan de strijd om de macht. als gelijken deel hebben aan de politieke gemeen- Ze benadrukken dat de zaken die we vaak identifi- schap, onder druk komt te staan. ceren met politiek (zoals het machtsspel, retorica, Volksvertegenwoordigers zijn de gelijken van dwang) weliswaar onmisbaar zijn, maar niet de kern burgers, maar tegelijk zijn zij degenen die het po- vormen. Zulke zaken zijn noodzakelijke instrumen- litieke spel moeten spelen en de besluiten nemen. ten om het politieke als samen handelen gericht op Het is een hele klus om die horizontale lijn en de het algemeen goed te kunnen realiseren. Die instru- verticale lijn, zoals Ricoeur dat noemt, te verbinden. menten kunnen zich echter makkelijk ook tegen de Sommigen suggereren echter dat voor hen die span- realisering van dat politieke keren. Zorg dragen voor ning niet bestaat. Ze zeggen: ‘ik behoor niet tot die deze kwetsbare kern van het politieke, de politieke Haagse elite’ en ‘ik doe simpelweg wat het volk wil’. praktijk in termen van MacIntyre, is politieke ver- Zulke beweringen miskennen echter de werkelijke antwoordelijkheid tonen in de bredere zin. positie van elke politicus die zich als representant in het krachtenveld van de politiek begeeft. Ze misken- Tot zover is het allemaal nog tamelijk abstract. Wat nen dat elke vertegenwoordiger onvermijdelijk op betekent politieke verantwoordelijkheid (of het afstand staat, dat elke vertegenwoordiger onvermij- ontbreken daarvan) dan meer concreet? In lijn met delijk keuzes maakt en zijn eigen perspectief kiest de analyses van MacIntyre en Ricoeur kun je voor- in het verwoorden van het algemeen goed, en dat beelden aanwijzen van houdingen en keuzen die het ieder die zegt te weten wie ‘het volk’ is en wat ‘het politieke op het spel zetten in plaats van het te be- volk’ denkt en wat ‘onze waarden’ zijn onvermijde- schermen. Laat ik er een aantal noemen. lijk degenen die niet in zijn plaatje passen wegdenkt Politici en bestuurders komen soms in de veruit de kring van gelijkwaardige burgers. De onwaar- leiding als hun positie in het geding is om andere achtigheid van deze uitspraken kan, als dat eenmaal actoren binnen en zelfs hele onderdelen van de po- manifest wordt voor iedereen, het vertrouwen van litieke gemeenschap zwart te maken: het OM be- degenen die erin geloofden alleen maar verder on- tichten van Nazi- of Stasi-praktijken, de media als dermijnen. karaktermoordenaars, de rechterlijke macht als dom en corrupt, en noem maar op. Deze retoriek van ver- Het vertrouwen van burgers in de politiek is geen dachtmaking mag aantrekkelijk zijn in de politieke gegeven, het kan omslaan in cynisme. Cynisme over strijd, of in een rechtszaak rond integriteit, en daar ‘die kliek in Den Haag’ en ‘de zakkenvullers in de misschien ook succesvol zijn. Het vertrouwen van gemeente’, maar ook cynisme over de zin en moge- burgers in de instituties en in het politieke project lijkheid van dit gezamenlijke project met al de an-

oktober 2016 (3) Politieke verantwoordelijkheid 117 Thema: Liberale Deugden

dere vreemde stadsgenoten, landgenoten en Euro- dat wat hem betreft politiek meer is dan winnen of peanen. De auteurs die ik hier heb besproken laten verliezen in het politieke steekspel. zien hoe het handelen van politici en bestuurders dat cynisme kan voeden. Wie als politicus dat afkal- Dr. J.H.M.M. (Berry) Tholen is bestuurskundige en vend vertrouwen ziet en dan de bal bij de burgers filosoof en gepromoveerd in de Rechtsgeleerdheid. Hij is legt door op te roepen tot meer normen en waarden als universitair docent werkzaam bij de Radboud Uni- en een sterker wij-gevoel die miskent dat hij en zijn versiteit Nijmegen. kompanen mede oorzaak zijn van dat groeiende cynisme. Hij bevestigt met zijn oproep bovendien nog Geraadpleegde literatuur eens het oordeel dat politici in een andere wereld • Hans Jonas, Het principe verantwoordelijkheid, Utrecht, 2010 leven. Eentje waarin men de schuld graag afschuift [oorspr Duitse uitg. 1979]. op anderen. • Alasdair MacIntyre, After Virtue. A Study in Moral Theory, London, 1984. Helemaal aan het begin van deze tekst ging het over • Paul Ricoeur, ‘The Fragility of Political Language’, Philo- aansprakelijk stellen in de politiek en het spelen van sophy Today vol. 31(1), 1987, pp. 35-44. blame games. Als nu iemand de moed toont om in • Paul Ricoeur, ‘Fragility and Responsibility’, Philosophy & So- zo’n politiek spel op te staan en te zeggen: ‘ik ben cial Criticism vol. 21(5/6), 1995, pp. 15-22. hiervoor verantwoordelijk’, dan toont hij zich dus • Paul Ricoeur, ‘The Political Paradox’, in: History and Truth, eigenlijk verantwoordelijk op twee manieren. Ten Evaston, 2007, pp. 247-270. eerste geeft hij aan dat hij aansprakelijk is voor deze • Max Weber, Politiek als beroep, Nijmegen, 2012 [oorspr. misstand. Maar door op te staan laat hij ook zien Duitse uitgave 1919].

118 Politieke verantwoordelijkheid Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden MILITAIRE EN LIBERALE DEUGDEN LR – Peter Olsthoorn –

Carl von Clausewitz (1780-1831) stelde dat be- laten.B De redenering dat het verbod op het doden perkingen zoals recht en ethiek wezensvreemd zijn van burgers absoluut is komt voort uit een regel- aan wat oorlog is. In de praktijk is oorlogvoering ethiek: er zijn normen die je altijd moet naleven. Zo doorgaans wel aan allerlei beperkingen onderhevig, is ook het verbod op martelen en op sommige types bijvoorbeeld in de vorm van regels, taboes en ritue- wapens en munitie absoluut, daarmee kun je niet de len. Anders dan Von Clausewitz meende, maken die hand lichten als dat voordelig lijkt. Een nadeel van beperkingen soms juist de essentie uit van wat oor- een regelethiek is dat het moeilijk is om alle situa- log is.A Zo zijn westerse krijgsmachten tegenwoordig ties die je in, zeg, Afghanistan of Mali kan tegen- meer dan ooit genoopt tot zelfbeperking, niet in het komen in universele regels te vatten. Daar komt bij laatst omdat politiek en publieke opinie belang stel- dat de plichtethiek, doordat het de nadruk legt op len in de mate waarin westerse militairen zich aan het volgen van regels, volgens sommige critici niet de regels houden. Het gaat daarbij niet alleen om meer zou vragen dan het minimum – nog een reden de publieke opinie hier, in het Westen, maar ook in waarom het voor bijvoorbeeld het militaire ethiek- het inzetgebied. De overwegingen achter de westerse onderwijs ongeschikt wordt geacht. zelfbeperking zijn dan ook niet alleen moreel maar Blijft over de deugdethiek, een stroming die de ook functioneel: militairen denken vanuit force pro- laatste jaren nogal in de belangstelling staat en een al- tection, en correct optreden leidt tot betere betrek- ternatief wil bieden voor utilitarisme en regelethiek. kingen met de lokale bevolking en daarmee uitein- De deugdethiek legt de nadruk niet op het calcule- delijk tot meer veiligheid. Het is daarom ook vanuit ren van uitkomsten of het volgen van regels maar praktisch oogpunt van belang dat militairen zich op karaktervorming, en de focus verschuift daarmee terughoudend op stellen, ook als de tegenstander van (de gevolgen van) het gedrag naar de persoon dat niet doet. En daarmee komen we bij de militaire die het gedrag vertoont. Daarbij vormt het vertrek- ethiek, een voorbeeld van zo’n volgens Von Clause- punt voor veel hedendaagse deugdethici Aristoteles’ witz aan oorlog wezensvreemde beperking. Ethica, waarin een deugd wordt omschreven als een Van de drie hoofdstromen in de ethiek – utili- waardevolle karaktereigenschap die door oefening tarisme, regelethiek en deugdethiek – stelt de eer- kan worden verworven. Deugden verkrijg je door ze ste dat bij morele afwegingen de verwachte gevol- te praktiseren; ze maken geen deel uit van een door gen voor alle partijen doorslaggevend moeten zijn. God of de natuur gegeven persoonlijkheid. Moreel Het probleem van het utilitarisme is de menselijke gedrag bestaat daarmee niet zozeer uit het overwin- neiging de gevolgen voor zichzelf en de eigen groep nen van ‘slechte’ neigingen, een nogal calvinistische belangrijker te vinden dan de gevolgen voor een opvatting, maar uit het handelen vanuit een ‘juiste’ ander: onder het mom van militaire noodzaak kan neiging, gevormd door het cultiveren van deugden. men veel rechtvaardigen. Er zijn daarom maar wei- Daarmee zijn de voordelen van de deugdethiek voor nig militair ethici die veel zien in het utilitarisme, militairen wel duidelijk: deugden zijn opleidbaar en al is het maar omdat het verbod op het intentioneel bieden de nodige flexibiliteit, en de meeste krijgs- doden van onschuldige burgers onvoorwaardelijk is, machten baseren zich er dan ook op. Maar zij gaan terwijl het utilitarisme daar wél ruimte voor lijkt te daarbij vaak wel voorbij aan een aantal belangrijke vragen, waarvan de voornaamste ongetwijfeld is: welke deugden?

A Zie bijvoorbeeld J.A. Lynn, Battle: A History of Combat and Culture, Boulder, 2003. De oorspronkelijke vorm van oorlog voeren zoals die in het Midden-Oosten is ontstaan, wordt B Het atoombombardement van Hiroshima en Nagasaki il- gekenmerkt door een vorm van strijd zonder al teveel lustreert de utilitaristische denkwijze; de achterliggende ge- bloedvergieten, en veel oorlogen hebben vooral een ritueel dachte was dat dat minder doden zou kosten dan het langer karakter. laten voortduren van de oorlog.

oktober 2016 (3) Militaire en liberale deugden 119 Thema: Liberale Deugden

Traditionele militaire deugden zoals moed zijn peacekeeping’.D Amerikaanse mariniers volgen sinds over het algemeen geen deugden die zelfbeperking 2001 het Marine Corps Martial Arts Program, dat vragen, en wellicht zou een moderne krijgsmacht, goeddeels bestaat uit vechtsporten en het oefenen die juist terughoudendheid moet betrachten, be- van verwurgingen – de vrees is dat zij anders het hoefte hebben aan liberalere deugden.C Liberale contact verliezen met hun ‘warrior spirit’. De ach- deugden zijn namelijk gedeeltelijk wél deugden van terliggende gedachte is weinig vleiend voor de bur- zelfbeperking, nodig omdat staat en traditie die be- gerlijke, liberale samenleving: in de jaren zeventig, perkingen niet meer opleggen.1 Daarbij is het wel ‘pacifism, self-indulgence, and egalitarian multicul- de vraag of die liberale deugden volstaan om zo no- turalism supplanted selfless patriotism as core values dig de liberale samenleving te verdedigen. Er is een across the spectrum of American social institutions,’ behoorlijke hoeveelheid literatuur die suggereert dat met als resultaat dat ‘in today’s society, many 18- to dat niet zo is.2 Hieronder zal daarom eerst worden 20-year-old youths are members of gangs or parti- ingegaan op welke deugden militairen tegenwoordig cipate in other nonproductive, destructive groups’.3 nodig hebben. Daarna wordt ter illustratie de deugd De U.S. Army verwoordde in 2003 (onder toenma- moed uitgewerkt. Daarbij wordt met name ingegaan lig minister van Defensie Rumsfeld) haar Soldiers op morele moed: dat is, anders dan de meeste tra- Creed om vergelijkbare redenen wat krijgshaftiger; ditionele militaire deugden, wél een liberale deugd. die stelt nu onder meer dat de Amerikaanse krijger zijn tegenstander in close combat vernietigt. Welke deugden? Hoewel je ook kunt stellen dat onethisch gedrag De deugden die nodig zijn om een vrije samenleving een inbreuk is op de code waarnaar een ‘warrior’ te verdedigen liggen niet per se in het verlengde van hoort te leven,4 valt toch niet uit te sluiten dat zo’n de waarden en deugden die in zo’n samenleving cen- krijgshaftige credo het nodige heeft bijgedragen aan traal staan. De deugden die in de meeste militaire een werkwijze die in Irak en Afghanistan de bevol- deugdenlijstjes centraal staan, zoals moed, discipli- king heeft vervreemd van de Amerikaanse troepen.5 ne, loyaliteit en gehoorzaamheid, zijn dan ook geen Al wat ouder onderzoek in Somalië toonde dat mi- liberale deugden. Het zijn ‘functionele deugden’ litairen die terugvallen op een ‘warrior’-strategie va- die de militaire effectiviteit vergroten en die mili- ker escalerende contacten met de lokale bevolking tairen daarom graag bij elkaar zien. Dat is altijd zo hebben dan militairen met een meer humanitaire geweest, maar het is opvallend dat sommige krijgs- taakopvatting en identiteit.6 Recenter Nederlands machten het eigen anders zijn de laatste jaren eerder onderzoek laat zien dat niet alleen de lokale bevol- meer dan minder benadrukken. Dit uit zich onder king, maar ook de militairen zelf baat kunnen heb- meer in het frequente gebruik van de term ‘warrior’, ben bij zo’n humanitair zelfbeeld. In Uruzgan bleek waar men eerder soldaat zou zeggen. Ironisch ge- dat Nederlandse militairen die zich vooral met de noeg is dat mogelijk een reactie op het steeds vaker ‘warrior’-rol identificeerden, maar in de praktijk inzetten van militairen voor nieuwe taken die juist voornamelijk vredeshandhavende taken vervulden, minder ruimte laten voor dat warrior zijn. Volgens meer stress ervoeren dan hun collega’s die zich meer Paul Robinson, een militair ethicus die zowel in met de vredestaak identificeerden maar juist ge- het Britse als Canadese leger diende, is de ‘warrior’ vechtstaken kregen.7 cultus ‘a manifestation of the determination among Bij zo’n meer humanitaire taakopvatting pas- US officers in recent years that they would have no sen deugden die minder intern gericht zijn. Dat more to do with that namby-pamby counterinsur- betekent niet dat de traditionele deugden niet lan- gency stuff, let alone any of those even wimpier ger bruikbaar zijn: vaak volstaat het al om bewezen “Operations Other Than War” (OOTW), such as deugden zoals moed en loyaliteit op een manier vorm te geven die meer past bij de taken waarvoor

C Te denken valt aan respect voor andermans cultuur, terughoudendheid in het gebruik van geweld, en het eerbiedigen D Maar, vervolgt Robinson, ‘[i]t is soldiers that the Western van de (internationale) rechtsregels. Allemaal zaken, overi- world needs right now, not warriors. The warrior is a savage, gens, die passen bij de aanpak die Nederland voorstaat en die anarchic and disordered; the soldier is a professional, disci- nadrukkelijk werden genoemd in de oude gedragscode van plined and restrained’. Kortom, ‘[t]he inevitable conclusion Defensie uit 1996. De nieuwe, in 2007 van kracht geworden is that military training needs to change its emphasis to in- gedragscode moet vooral ongewenst gedrag tussen collega’s corporate a more cosmopolitan ethic’. P. Robinson, ‘The Way voorkomen. of the Warrior’, Spectator, 13 juni 2007.

120 Militaire en liberale deugden Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden militairen tegenwoordig worden ingezet. De meeste is. Plato stelde in Crito dat men in staat moest zijn krijgsmachten definiëren bijvoorbeeld loyaliteit als de mening van de meerderheid te trotseren. Maar loyaliteit aan collega’s en de organisatie, maar in hij liet daar direct op volgen dat die meerderheid plaats daarvan zou je ook loyaliteit aan principes of ons wel kon doden.10 Dat is nu in veel landen an- aan voor de samenleving belangrijke waarden kun- ders, en sinds de negentiende eeuw heeft het on- nen bevorderen. Om die waarden te verdedigen is derscheid tussen fysieke en morele moed algemeen in ieder geval de meest typische van de militaire ingang gevonden.11 Toch gaan volgens veel auteurs deugden nodig: moed. Ook dat is een deugd die je fysieke en morele moed nog steeds hand in hand; ruimer kan definiëren dan nu vaak gebeurt. wie het helemaal aan fysieke moed ontbreekt zal waarschijnlijk ook nooit morele moed durven to- Twee soorten moed nen.F Daarbij slaat men fysieke moed vaak hoger In de Tweede Wereldoorlog bemande Japan torpe- aan, omdat het bij morele moed ‘slechts’ gaat om do’s, de bestuurders opofferend aan een marginaal je reputatie of populariteit.12 Maar is morele moed toegenomen precisie – slechts twee van de ongeveer inderdaad de ‘makkelijkere’ vorm van moed? honderd gebruikte Kaitens trof doel.E Door de sterke Veel literatuur over morele moed haalt voorbeel- Japanse schaamtecultuur was er desalniettemin veel den aan waarbij een rechte rug uiteindelijk loont. animo voor de functie. Maar is opofferingsgezind- Na enig ongemak te hebben ondervonden, krijgt heid die uit sociale druk voortkomt moedig? Dat de moreel standvastige uiteindelijk de waardering hangt af van wat we onder moed verstaan. De Kai- die hij of zij verdient, behoudt zijn of haar baan, of ten-piloot was in ieder geval fysiek moedig, maar maakt zelfs promotie.13 In werkelijkheid loopt het ingaan tegen de sociale druk om zo een nodeloze vaak slecht af met mensen die tegen het organisatie- dood te voorkomen was óók moedig geweest. Ook belang ingaan. Op zijn best worden ze genegeerd of dat laatste vergt het overwinnen van angst, maar het door de eigen organisatie actief tegengewerkt, maar gaat dan om de angst voor de mening van anderen. soms ook moeten zij onderduiken, vrezend voor Als je die angst overwint voor een hoger doel is er hun leven – waarmee morele moed inderdaad aan sprake van de morele moed die de negentiende- fysieke moed raakt. Joe Darby, de Amerikaanse ser- eeuwse liberaal Henry Sidgwick zag in personen ‘fa- geant die de militaire politie twee cd’s met foto’s van cing the pains and dangers of social disapproval in misstanden in de Abu Ghraib gevangenis gaf, leeft the performance of what they believe to be duty’.8 noodgedwongen in protective custody sinds toenma- Het ‘morele’ in de term morele moed verwijst uiter- lig minister van Defensie Rumsfeld zijn naam be- aard naar dat morele doel, terwijl het ‘fysieke’ van kend maakte op een persconferentie. fysieke moed slaat op wat men riskeert, lijf en leden. Dat moeten onderduiken brengt ons bij een Maar hoewel morele moed per definitie een moreel voorbeeld van langer geleden maar dichter bij huis. juist doel dient, is dat niet logisch noodzakelijk: ie- Op vrijdag 17 januari 1969 vertelde voormalig mand kan zijn goede naam riskeren voor een immo- dienstplichtige Joop Hueting aan Achter het Nieuws reel doel. Als je consequent bent, is reputatiemoed dat Nederlandse militairen zich in Nederlands-Indië een betere term. schuldig hadden gemaakt aan oorlogsmisdrijven. Tot niet al te lang geleden waren fysieke en mo- Volgens De Telegraaf was ‘het volslagen zinloze, bui- rele moed overigens niet goed te scheiden omdat ten alle proporties naar voren brengen van inciden- wie zijn goede naam verspeelde door tegen de geves- tele gruwelen door de heer Hueting een misselijke tigde mening in te gaan, bijvoorbeeld op het gebied daad’. Veel veteranen zijn woedend, en Hueting van religie, daarmee vaak ook zijn leven in gevaar duikt met vrouw en kind onder op de Veluwe. La- bracht.9 Dat betekent niet dat het onderscheid tus- ter dat jaar kwam het bloedbad bij My Lai (waarbij sen morele en fysieke moed ook van recente datum Amerikaanse militairen ongeveer 400 onschuldige burgers doodden) in het nieuws. Helikopterpiloot E Tegenwoordig zien we een tegengestelde ontwikkeling: Hugh Thompson, Jr., die daar met zijn helikop- wapensystemen die vroeger werden bemand, zijn nu soms onbemand. Dat is goedkoper en voorkomt slachtoffers aan eigen zijde; iets waarvoor de publieke opinie en politiek gevoelig zijn. Er is sprake van risk-transfer: het verplaatsen van F Zie ook Ian Miller, Courage. Kolonel Claus von Stauffenberg’s de risico’s van de westerse militairen naar de lokale bevol- aanslag op Hitler in juli 1944, vaak aangehaald als voorbeeld king. De Britse militair socioloog Martin Shaw spreekt zelfs van morele moed, was zonder fysieke moed nooit gepleegd: al van een New Western Way of War (2005). Von Stauffenberg riskeerde ook zijn leven en verloor.

oktober 2016 (3) Militaire en liberale deugden 121 Thema: Liberale Deugden

ter een groep Vietnamezen tegen zijn collega’s be- subjectiviteit niet aan kleeft is Innere Führung, de schermde, werd jarenlang bedreigd, en op instigatie notie waarop de Duitse krijgsmacht (die overigens van president Nixon, die de politieke ‘fall-out’ van wél ruimte laat voor gewetensbezwaarde beroeps- My Lai wilde beperken, in diskrediet gebracht.14 militairen) leunt voor de vorming van haar militai- Meer nog dan fysieke moed is morele moed een ren. Nu klinkt Innere Führung wellicht een beetje ‘hoera begrip’: iedereen is er voor, maar veel conse- alsof de soldaat moet varen op een innerlijk kompas, quenties verbindt men daar niet altijd aan, blijkens maar dat is niet het geval: Duitse militairen dienen het lot dat benoemers van misstanden zoals Darby, waarden als vrijheid, rechtvaardigheid, gelijkheid en Hueting en Thompson vaak is beschoren. In het ge- democratie te verdedigen – Innere Führung verwijst val van militairen heeft dat lot veel te maken met uiteindelijk naar liberale deugden. Daarmee heeft het belang dat krijgsmachten hechten aan loyaliteit. Innere Führung niet de subjectiviteit die morele De Centrale Organisatie Integriteit Defensie stelt in moed kan kenmerken, terwijl het ook niet terugver- een recent rapport dat ‘de grote waarde die wordt wijst naar de vooral functionele en intern gerichte gehecht aan loyaliteit, groepsvorming en kameraad- deugden de meeste krijgsmachten propageren.16 Het schap en de intensieve vorming die militairen geza- idee is de waarden van de militair in overeenstem- menlijk ondergaan’ de kiem kan ‘leggen voor een ming te brengen met die van de samenleving – wat militaire praktijk waarin sprake is van een bovenma- wederom wél de vraag oproept of de deugen van een tige interne gerichtheid’.G Om dat tegen te gaan ver- liberale samenleving voor militairen volstaan om langen de meeste krijgsmachten tegenwoordig expli- diezelfde samenleving te verdedigen. ciet wél morele moed van militairen. In de nieuwe visie leidinggeven van Defensie, waarin moed een Conclusie van de vier karaktereigenschappen is die een militair Liberale waarden betekenen weinig als de moed ont- leidinggevende dient te hebben, staat bijvoorbeeld breekt om die waarden te verdedigen. Maar moed, dat het bij moed ook gaat om de bereidheid impo- en ook andere voor de krijgsmacht belangrijke deug- pulaire maatregelen te treffen.15 den als loyaliteit, zijn zelf niet per se liberaal.H Je Dat betekent overigens niet dat meer morele kunt ze wel zo formuleren dat ze wat liberaler wor- moed in de krijgsmacht alleen maar zegenrijk is. den. Loyaliteit is dan niet loyaliteit aan een groep Morele moed veronderstelt dat men handelt vanuit maar aan een principe, en moed is niet alleen fysieke persoonlijke morele waarden, en is daarmee uitein- moed maar ook morele. Je zou zelfs kunnen stellen delijk subjectief. Dat opent, bijvoorbeeld, de deur dat morele moed zelf wel een liberale deugd is, om- naar beroepsmilitairen die dienstweigeren op grond dat in een liberale samenleving, waar staat en tradi- van gewetensbezwaar. Er zijn weinig beroepslegers ties weinig beperkingen opleggen, mensen elkaar op die daar heil in zien. Zo kan een Nederlandse be- hun gedrag moeten durven aanspreken. Een overste roepsmilitair, anders dan zijn dienstplichtige col- uit de Amerikaanse burgeroorlog, Horace Porter, lega van vroeger dagen, geen uitzending weigeren schreef al aan het eind van de negentiende eeuw dat op grond van gewetensbezwaar. Ook een militair morele moed de belangrijkste vorm van moed was, die vindt dat hij of zij niets in Mali te zoeken heeft en noemde het een ‘dagelijkse noodzaak’.17 Dat we en de politieke argumenten voor de uitzending niet desalniettemin fysieke moed vaak meer bewonderen overtuigend vindt, moet gaan. ‘Militairen die een dan morele moed is onterecht omdat juist morele opdracht van de politiek weigeren, dat is onaccep- moed vaak een grotere reikwijdte heeft. In het ge- tabel’ stelde een woordvoerder van de Landmacht val van de krijgsmacht zijn het bijvoorbeeld vooral eerder naar aanleiding van de weigering van twee buitenstaanders, de burgers die bescherming door Nederlandse militairen om naar Uruzgan te gaan. militairen behoren te genieten, die er baat bij heb- Een alternatief voor morele moed waar die ben. Maar morele moed is ook belangrijk voor de

H Samuel Huntington schreef al dat militairen wat collectivis- G Centrale Organisatie Integriteit Defensie. Integriteit bij de op- tischer zijn dan gemiddeld, en het belang van de groep en leiding en vorming van adelborsten en cadetten aan de Nederlandse de samenleving boven dat van het individu stellen. Hoewel Defensie Academie duiding van risico’s, perspectief op verbetering, een onderwerp van discussie toen de dienstplicht werd afge- Commando Diensten Centra, 2014, p. 10. Op pagina 18: ‘De schaft, wordt in Nederland die discrepantie tussen het mili- belangrijkste (en welbekende) reden die wordt genoemd om taire wereldbeeld en dat van de rest van de samenleving niet [misstanden] niet te melden is het idee dat het niet zou pas- als problematisch ervaren. Elders is dat nog wel een punt van sen bij kameraadschap, dat het deloyaal zou zijn.’ aandacht.

122 Militaire en liberale deugden Liberaal Reveil Thema: Liberale Deugden krijgsmacht zelf, omdat zij behoefte heeft aan mili- Race, Gender, and Combat Status in Operation Restore tairen die een collega op zijn of haar gedrag aanspre- Hope’, Armed Forces and Society, vol. 21(4), 1995. ken. Nu zijn er in de krijgsmacht obstakels, zoals 7) T.O. Op den Buijs, W. Broesder en M. Meijer,(2012) ‘Strain loyaliteit aan de groep en misschien ook een zeker and stress’, in Robert Beeres, Jan van der Meulen, e.a.: Mis- conformisme, die het soms moeilijk maken die an- sion Uruzgan. Collaborating in Multiple Coalitions for Af- der aan te spreken. Anderzijds wordt militairen te- ghanistan, Amsterdam, 2012. genwoordig wel aangeleerd dat vooral wél te doen 8) Geciteerd in Ian Miller, The Mystery of Courage, Cambridge, – en daar ligt wellicht een les waar ook de rest van 2000, p. 254. de samenleving van kan leren. 9) Ibidem, p. 263. 10) Plato, Crito 48a/b. Dr. P.H.J. (Peter) Olsthoorn is universitair docent 11) Ian Miller, Courage, p. 263. sociologie aan de Nederlandse Defensie Academie. 12) Zie bijvoorbeeld C.A. Castro, (2006) ‘Military Courage’, in: T. W. Britt, C. A. Castro, e.a.: Military Life: The Psychology of Eindnoten Serving in Peace and Combat, vol. 4, 2006. 1) Zie ook: William A. Galston, ‘Liberal Virtues’, The American 13) Zie bijvoorbeeld R. M. Kidder, Moral Courage, New York, Political Science Review, vol. 82(4), 1988. 2005. 2) Zie bijvoorbeeld S.P. Huntington, The Soldier and the State: 14) Trent Angers, The Forgotten Hero of My Lai: The Hugh The Theory and Politics of Civil-Military Relations, Cam- Thompson Story, Lafayette, 2014. bridge, 1964; R.A. Gabriel en P. L. Savage, Crisis in Com- 15) Visie Leidinggeven Defensie, ExpertiseCentrum Leiderschap mand, New York, 1978. Defensie, 2014. 3) J. Yi, ‘MCMAP and the Warrior Ethos’, Military Review, 16) Peter Olsthoorn, ‘Integrity, Moral Courage and Innere November-December, 2004. Führung’, Ethics and Armed Forces, vol. 3(1), 2016. 4) Zie bijvoorbeld S.E. French, The Code of the Warrior, Lan- 17) Horace Porter, ‘The Philosophy of Courage’, The Century, ham, 2003. 36(2), 1888. 5) P. Robinson, ‘The Way of the Warrior’, Spectator, 13 juni 2007. 6) L.L. Miller en C. C. Moskos, ‘Humanitarians or Warriors?

oktober 2016 (3) Militaire en liberale deugden 123 IN MEMORIAM LR HARRIE LANGMAN (1931-2016)

– Patrick van Schie –

Vijfenveertig jaar geleden werd Harrie Langman mi- Dat was ook wat hem aansprak in de functie die nister van Economische Zaken. Zijn kinderen wa- hij naast het bankierschap bij de ABN en de com- ren best wel trots, ook toen hun vader als minister missariaten gedurende enkele decennia zou vervul- tijdens een persconferentie op TV verscheen. Bij een len: het voorzitterschap van het curatorium van de van beide zoons verdween dat gevoel echter spon- TeldersStichting. Nadenken over grote maatschap- taan op het moment dat zijn vader de bril afnam en pelijke vraagstukken buiten de waan van de dag, een van beide pootjes fronsend in zijn mond stak. met de blik op de lange termijn en gedreven door Wie Langman ook maar enigszins heeft mee- een liberale geesteshouding. Ruim 29 jaar is Har- gemaakt, zal het gebaar herkennen. En weten dat rie Langman met grote betrokkenheid voorzitter na enig peinzend gesabbel altijd een vlijmscherpe van het curatorium geweest, voordien was hij al een opmerking volgde die of meteen tot de kern van kleine drie jaar lid van het curatorium. het probleem doordrong of zelfs al een oplossings- Al die tijd heeft de TeldersStichting kunnen pro- richting aangaf. De zoon had zich natuurlijk geens- fiteren van Langmans immense belezenheid, zijn zins hoeven schamen. En hij weet inmiddels dat hij schrandere opmerkingen en zijn bekwame bestuurs- genetisch met hetzelfde trekje is behept. Tijdens de stijl. Hij besefte dat invloed uitoefenen op de poli- herdenkingsrede voor zijn vader op de begrafenis- tiek en in het bijzonder op de verwante partij niet plechtigheid ging zijn eigen bril meer dan eens op mocht verworden tot dicht tegen de VVD aankrui- gelijke wijze naar de mond. Zoals de zoon zelf reeds pen. De TeldersStichting diende haar eigen zelfstan- had aangekondigd. dige taak te vervullen, wat alleen kon indien zij haar De vader, Harrie Langman, stond het meest in wetenschappelijke onafhankelijkheid daadwerkelijk de publieke schijnwerpers tijdens zijn minister- hooghield. Partijfiguren die daaraan trachtten te schap, dat slechts twee jaar zou duren omdat het tornen vonden Langman op hun weg. Onder meer kabinet-Biesheuvel waarin hij zat vrij snel viel. zo gaf hij in zijn functie als voorzitter invulling aan Daarna vervulde hij vele functies, waaronder allerlei zijn liberale overtuiging ‘dat mensen altijd een eigen commissariaten, bij tal van bedrijven. Jarenlang gold verantwoordelijkheid hebben’.1 hij als een van de invloedrijkste mannen in de Ne- derlandse economie. Zelf placht hij dat predicaat te Van meelverkoper tot minister relativeren; een minister heeft veel meer macht dan Dat Harrie Langman ooit als liberaal een minister- een topman in het bedrijfsleven, vond hij. Maar schap zou gaan vervullen, hadden zijn ouders waar- macht was niet wat Langman zocht. Hem trok meer schijnlijk niet verwacht toen hun zoon op 23 februari het oplossen van schier onmogelijke puzzels. Hij gaf 1931 in het Friese Akkrum ter wereld kwam. Welis- niet om uiterlijke schijn, des te meer om uitdagin- waar bleek hun oudste zoon – er volgden er later nog gen voor het brein. twee – alras een pienter ventje, maar het onderwij- zersgezin was gereformeerd en politiek derhalve op de Antirevolutionaire Partij (ARP) georiënteerd. Harrie baande zich met het allergrootste gemak een weg door het onderwijs. Op de lagere school sloeg hij al een klas over, tijdens zijn gymnasiumop- leiding – eerst in Leeuwarden, na een verhuizing van het gezin in Ermelo – deed hij hetzelfde. Daardoor was hij nog maar zestien jaar toen hij ging studeren aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. In vijf jaar tijd haalde hij daar zowel een graad in de rechten als een in de economie. Hij studeerde bij onder anderen de keynesiaanse hoogleraar Jelle Zijlstra, die kort

124 In Memoriam Liberaal Reveil daarop vanuit de ARP minister van Economische CDA, de VVD en DS’70 (een rechtse afsplitsing Zaken zou worden en in de jaren zestig nog een paar van de toen zwaar geradicaliseerde PvdA) – aan de maanden minister-president zou zijn. vooravond van het tweede academische jaar van de Harrie begon zijn loopbaan na zijn afstuderen nieuwe faculteit. aan de Amsterdamse Nieuwmarkt, bij de kruidenier De VVD had tijdens de formatie onder andere Simon de Wit. Hij was aangenomen als bedrijfs- de portefeuille Economische Zaken gekregen, maar jurist, maar diende het gruttersvak eerst onder de had er geen geschikte kandidaat voor. Zowel oud- knie te krijgen door mee te draaien in de winkel. staatssecretaris Keyzer, een VVD’er, als formateur Het ging hem niet goed af. Nadat hij drie keer meel Biesheuvel trachtten Langman over te halen voor in plaats van de gevraagde suiker aan een klant had deze post, maar tevergeefs. Biesheuvel bracht Lang- verkocht, werd zijn stage subiet ingekort. Hij mocht man vervolgens met VVD-leider Geertsema in con- meteen met juridische kwesties aan de slag. tact. Na dat gesprek vroeg Biesheuvel hem nogmaals Het leverde een anecdote op die hij zelf later toe te treden. Langman verklaarde achteraf: ‘Ik heb met smaak zou vertellen. Anecdotes kwamen bij- er toen over nagedacht en besloten dat het helemaal voorbeeld ook uit zijn tijd daarna bij De Schelde niet kon, omdat ik verplichtingen had (…) Dus ik in Vlissingen. Zoals die over zijn eerste klus, welke zei die dinsdagochtend: “Nee, sorry, het gaat niet een bejaardenonderkomen op het Bellamypark be- door.” Nou, zei Barend, “dat is jammer, dan moet trof. ‘Daar liep je af en toe langs en dacht: “Here, ik waarschijnlijk mijn opdracht teruggeven.”’4 Die als je zo moet wachten op de dood, dat is toch vre- middag kreeg Langman een telefoontje van een ge- selijk.”’ Het gemeentebestuur wilde op een andere delegeerd curator van de Economische Hogeschool; plek een nieuw bejaardenoord laten bouwen. Een ‘die wilde de volgende morgen om acht uur voor raadslid van de Katholieke Volkspartij (KVP) ver- het werk even met me praten. Die morgen zat ik zette zich daar hevig tegen, de fractievoorzitter van tegenover vier curatoren van de Hogeschool die alle de PvdA was er wel voor geporteerd; beiden werkten vier betoogden dat ik het moest doen en dat zij wel bij De Schelde. Langman schreef een pleidooi voor zouden zorgen dat het bij de Hogeschool niet in het de totstandkoming van een nieuw bejaardenoord. honderd liep. Toen heb ik maar gecapituleerd.’5 ‘Den Uyl heeft mij later nog eens verteld dat hij naar aanleiding daarvan had gehoord dat ik een enorm veelbelovend socialist was’, vertelde hij grinnikend.2 Zijn tijd bij De Schelde bracht hem met meer politici in contact – bijvoorbeeld KVP’er Ruud Lubbers, VVD’er Mike Keyzer en ARP’er Barend Biesheuvel – zonder dat hij zelf ook maar een ogen- blik een politieke carrière overwoog. Het verhaal dat hij altijd ARP had gestemd totdat hij in 1971 voor de VVD minister werd, is volgens hemzelf onjuist. ‘Ik had in 1948 Schouten [de naoorlogse fractievoorzitter van de ARP; PvS] meegemaakt over In- donesië. Om zo uit God’s woord te gaan verklaren welke politiek je moest voeren heeft mij voor altijd wat schuchter gemaakt.’ Vóór 1971 was Langman dan ook naar eigen zeggen niet ARP-gezind; uitslui- Samen douchen, en dutten in het Catshuis tend in 1971 toen Biesheuvel ARP-lijsttrekker was Tegen wil en dank was Langman minister gewor- stemde hij op de ARP als ‘een toevalligheid omdat den, maar eenmaal op zijn post beviel het hem goed. ik hem kende. Dat was eenmalig, daarvoor heb ik Hoewel liberaal gezind, was hij nog geen lid van de nooit ARP gestemd.’3 partij maar na een kopje thee bij partijvoorzitter In die tijd was Langman zelf bezig de faculteit Haya van Someren thuis, maakte zij hem lid. Kort bedrijfskunde aan de Economische Hogeschool (te- daarop ontstond politieke commotie over het zoge- genwoordig de Erasmus Universiteit) te Rotterdam noemde ‘gat van Witteveen’, een dekkingstekort van op te zetten. Hij was daar in 1970 als hoogleraar de VVD-minister van Financiën uit het voorgaan- mee begonnen en stond tijdens de formatiepoging de kabinet. PvdA-Tweede Kamerlid Hans van den van het kabinet-Biesheuvel – dat zou moeten gaan Doel stelde de nieuwe minister van Economische bestaan uit de drie confessionele voorlopers van het Zaken, Langman, een tweeledige schriftelijke vraag:

oktober 2016 (3) In Memoriam 125 1. Heeft de minister kennis genomen van het gat onzin vond en dat ik me eerder kon voorstellen dat van Witteveen?; 2. Is de minister in verband daar- je dubbel moest gaan betalen als je langer dan vijf mee nog geen lid geworden van de VVD? jaar over je studie deed. De Brauw had zelf negen ‘De ambtenaren van het departement vonden jaar over zijn studie gedaan.’8 dat ik die vraag maar even zelf moest beantwoorden. Uiteindelijk viel het kabinet-Biesheuvel over een Toen heb ik Molly [Geertsema; PvS] gebeld om de conflict met de DS’70 ministers over 70 miljoen antwoorden even bij hem in de week te leggen en gulden. Volgens Langman was het gevoelen bij de vertelde hem het antwoord dat ik in gedachten had: andere partijen dat ze best met zijn vieren door kon- “De ondergetekende is inmiddels lid van de VVD. den gaan. Weliswaar hadden die vier partijen slechts Dat was het antwoord op vraag twee. Vraag één 74 zetels in de Tweede Kamer, maar een constructie- behoeft in verband hiermee geen antwoord meer.” ve partij als de SGP zou het kabinet dan meestal wel Waarop Molly zei: “Je zal het vak wel leren!”’6 aan een meerderheid kunnen helpen. Die mogelijk- Door zijn behendigheid had Langman als bui- heid viel weg toen de opmerking van oppositieleider tenstaander toch geen enkele moeite in de omgang Den Uyl dat de basis aan het kabinet ontvallen was, met het parlement. Zo gaf hij in de Eerste Kamer in staatsrechtelijk gezien nonsens, bijval kreeg van de antwoord op een vraag van een lid van een uiterst KVP-fractievoorzitter. linkse partij ooit tien minuten lang college over de Wat Langman als buitenstaander als eerste was voors en tegens van arbeiderszelfbestuur in het com- opgevallen waren de eindeloze kabinetsvergaderin- munistische Joegoslavië. ‘Dan heb je de Eerste Ka- gen. Je kreeg volgens hem ‘het gevoel dat er tot een mer helemaal naar je hand. In de Eerste Kamer kun uur of zes alleen geleuterd werd, dan ging je eten. je [voorts] rustig in het Latijn citeren. Een derde be- Dan gooide je er voldoende wijn in en dan had je grijpt het en de rest is gecoiffeerd dat je denkt dat ze kans dat je voor twaalf uur klaar was. Daar mocht het Latijn beheersen. Als je het in de Tweede Kamer je niet op rekenen.’ Zijn eigen tactiek was om in probeert begrijpt ook een derde het, maar die vindt de comfortabele stoel rond de vergadertafel in het het tegelijkertijd onbehoorlijk tegenover mensen die Catshuis, waar het kabinet-Biesheuvel ministerraad het niet kunnen volgen.’7 hield, onderuit te zakken en aan buurman Pierre Begin jaren zeventig speelde ook al de discussie Lardinois te vragen hem wakker te maken zodra over energiebesparing. Tijdens een debat hierover in men Langman een poot dreigde uit te draaien. ‘Ik de Tweede Kamer met de publieke tribune volgepakt was dan altijd helder en anderen niet meer.’9 met middelbare scholieren, dacht een socialistisch Toch dacht Langman niet dat ondernemers het Kamerlid de minister in verlegenheid te kunnen in de politiek beter zouden doen. ‘De gedachte is brengen. Hij verzocht de minister door middel van dat de besluitvorming in het bedrijfsleven veel beter een overheidscampagne het gezamenlijk douchen en efficiënter is dan in de politiek. Maar zij is ook te bevorderen. Langman had onmiddellijk een ant- onzorgvuldiger. (…) In de politiek kun je wel wat woord klaar: ‘Ik weet niet hoe dat bij u thuis gaat willen, maar als je de zaak niet goed bewerkt hebt maar mijn ervaring is dat als je samen onder de dou- kom je nergens (…) ik weet niet of er zo veel onder- che staat, je er meestal ruim twee keer zo lang onder nemers zijn die het in de politiek geweldig zouden blijft staan.’ De publieke tribune lag dubbel, en Lang- doen.’10 man verhaalde met plezier dat het Kamerlid zich die Na zijn ministerschap werd Langman directie- middag niet meer in de discussie had gemengd. lid van de Algemene Bank Nederland (ABN), die in Zijn collega van Sociale Zaken Jaap Boersma, 1990 zou fuseren met de Amrobank. Door VVD- een linkse ARP’er, stond als lastig bekend, maar senator Van Riel werd hij op de lijst voor de Eerste Langman kon het met hem eigenlijk best vinden Kamer gezet, maar dat wilde hij niet. Ook op latere zolang Jaap maar geen stokpaarden bereed. Veel las- verzoeken om wederom minister te worden ging hij tiger vond hij de beide ministers van DS’70. Vooral niet in. In 1977 polste Hans Wiegel hem voor de Maurits de Brauw, minister van wetenschappelijk post van Economische Zaken. Toen Langman zei onderwijs, was volgens hem ‘een vreselijke dwarslig- dat hij niet nu al bij de ABN kon weglopen, werd er ger. (…) De Brauw was bereid met iedereen ruzie te meer druk op hem uitgeoefend. Maar Langman ging maken over onderwerpen die hem niet aangingen.’ niet overstag. ‘Dat leidde tot uitermate afkeurend Op zijn eigen terrein bedacht De Brauw een rege- gemompel over dat ik zoveel aan de partij te danken ling die het volgen van een tweede studie veel duur- had. Nou, eerlijk gezegd denk ik als je de voorge- der zou maken. ‘Daarin voelde ik mij natuurlijk schiedenis bekijkt dat de partij op dat moment meer persoonlijk aangesproken, dus ik zei dat ik dat grote aan mij te danken had.’11 In 1982 vroeg informateur

126 In Memoriam Liberaal Reveil Wim Scholten, zelf een CDA’er, Langman voor de gen. Politieke druk zou daarna nog meer dan eens post van Buitenlandse Zaken. Maar opnieuw vond op de TeldersStichting worden uitgeoefend, maar Langman dat hij niet weg kon bij de bank. Langman wist deze steeds behendig te weerstaan. Ook bij andere pogingen van partijgangers om ‘U ziet maar of u ermee uit de voeten kunt’ de TeldersStichting ‘in te pakken’ wist de staf zich Langman zou dus niet in de politiek terugkeren in zijn afweer altijd door Langman gesteund. Zo maar bleef wel meedenken over hoe Nederland libe- herinner ik mij, om één voorbeeld te geven, dat raler kon worden gemaakt. Niet lang na zijn minis- een hoofdbestuurder van de VVD zich er bij Lang- terschap werd hij namelijk gevraagd als lid van het man over had beklaagd dat de directeur de relatie curatorium (bestuur) van de TeldersStichting, het met de partij vanuit een schuttersputje onderhield. wetenschappelijk bureau ten behoeve van het libera- Langman vertelde mij dat hij het bestuurslid had ge- lisme. Kort daarvoor waren formele banden met de antwoord dat Van Schie dat schuttersputje dan on- VVD aangeknoopt. De wetenschappers in het cura- getwijfeld had gegraven omdat hij vanuit de partij torium waren bezorgd over mogelijke pogingen van- was beschoten. Besturen door vertrouwen te geven uit de partij de stichting nog slechts handen span- aan de eigen mensen, dat was Langman ten voeten diensten te laten verrichten. Langman maakte zijn uit. Op afstand hield hij de boel natuurlijk wel in positie meteen duidelijk door te stellen dat de Tel- de gaten. Zijn adviezen waren welgemeend en wer- dersStichting geen instantie moest worden ‘die de den vriendelijk verstrekt. Die adviezen waren wijs reeds door de partij getrokken conclusies alsnog genoeg dat de medewerkers er hoe dan ook graag door de medewerkers doet onderbouwen.’12 rekening mee zouden houden. Maar zoals hij ruimte Dit zou altijd zijn lijn blijven. De wetenschap- vroeg voor de TeldersStichting zelf, zo gaf hij ook pers van de TeldersStichting dienden natuurlijk ruimte aan medewerkers die zijns inziens wat in hun wel goede contacten met mars hadden. mensen in de partij te Onder Langmans onderhouden, maar dit voorzitterschap zijn 62 mocht nooit betekenen geschriften van de Tel- dat zij zouden moeten dersStichting versche- afzien van hun eventuele nen, alsmede 18 bijzon- eigen, goed onderbouw- dere publicaties. Dat de opvattingen noch waren over het algemeen dat de TeldersStichting geen werken van zijn geen publicaties met van eigen hand, maar vaak de partijlijn afwijkende hadden de auteurs wel standpunten naar bui- kunnen profiteren van ten zou mogen brengen. suggesties die Langman Al in 1975 ging dit flink mis, omdat Haya van aandroeg. Ook bijeenkomsten van de TeldersStich- Someren, inmiddels fractievoorzitter in de Eerste ting bezocht Langman graag, liever dan partijbijeen- Kamer, curatoren telefonisch onder druk zette om komsten, omdat hij liefst de inhoudelijke diepgang een rapport van een werkgroep over mediabeleid af zocht. De bijeenkomsten ter gelegenheid van het te wijzen. Toen de werkgroepsvoorzitter, oud-NRC dertigjarig en het veertigjarig bestaan werden door hoofdredacteur Rooij, daar lucht van kreeg en zag hem voorgezeten, op de gouden jubileumbijeen- dat zijn mede-curatoren (hij was zelf ook lid) in komst was hij een van de sprekers. De viering van meerderheid zwichtten voor Van Someren, zegde hij het zestigjarig bestaan in december 2014 woonde uit ongenoegen over de ‘achterbakse wijze’ waarop hij, hoewel hij al negen jaar daarvoor vertrokken Haya van Someren een ‘overval’ op zijn rapport had was als voorzitter, de hele dag vol belangstelling en gepleegd zijn lidmaatschap van het curatorium op. waardering bij, tot en met het slotdiner in meer be- Na het overlijden van curatoriumvoorzitter Van sloten kring. Esveld in augustus 1976 werd Langman gevraagd Eerder dat jaar belde hij mij met de suggestie hem op te volgen. Hij stemde daar in de vergadering een liberaal antwoord te formuleren op het ge- van eind september mee in op voorwaarde dat een ruchtmakende boek Kapitaal in de 21e eeuw van de akkefietje zoals met het mediarapport zich niet nog Franse socialistische econoom Thomas Piketty. Een eens mocht voordoen. De TeldersStichting moest de uitstekende suggestie natuurlijk, waaraan ik maar al ruimte hebben om eigen visies naar buiten te bren- te graag gevolg gaf. Zelf zei Langman geen zitting

oktober 2016 (3) In Memoriam 127 te willen nemen in de werkgroep, maar hij was wel zijn 85e verjaardag in familiekring vieren. De foto bereid mee te lezen en te denken. Het leidde tot en- die tijdens de begrafenisplechtigheid te zien was kele uitvoerige mailwisselingen vol analyses en com- toont hem glunderend te midden van zijn kinderen mentaren van zijn kant op het boek van Piketty en en kleinkinderen. Want Langman mocht dan een op studies die in de slipstream daarvan verschenen. zeer verdienstelijke maatschappelijk carrière hebben Een daarvan was een studie van de Wetenschap- gehad, zijn gezin heeft hij duidelijk nooit verwaar- pelijke Raad voor het Regeringsbeleid, (WRR), loosd zo laten de hechte familiebanden zien. waarin de linkse auteurs tamelijk kritiekloos het Het lopen ging al enige tijd moeizamer, zijn ‘model’-Piketty op Nederland van toepassing ver- geest bleef tot het laatst toe scherp. Omdat Lang- klaarden. Ik citeer uit een van Langmans mails zijn man al een paar weken met verminderde eetlust commentaar op figuur 2.2 in de WRR-studie: ‘Op kampte ging hij op 1 augustus voor nader onder- het eerste gezicht heeft het tiende deciel schandalig zoek naar het ziekenhuis. Bij zich had hij niet alleen goed voor zichzelf gezorgd en verdient derhalve al- zijn tandenborstel en andere toiletbenodigdheden, gemene minachting als graaiers. Maar kijk nu goed maar ook een stapeltje boeken. Heel kenmerkend, naar de onderverdeling. De stijging komt voor het want wie bij hem thuis over de vloer kwam werd overgrote deel uit de stijging van de verdiensten van meteen getroffen door de overal aanwezige boeken, de partner. (…) Een linkse oplossing zou kunnen over de meest uiteenlopende onderwerpen. Die zijn de inkomsten van de partner volledig weg te be- stonden en lagen daar niet voor de sier, die werden lasten, dat zou de werkloosheid ook reduceren. Of door hem daadwerkelijk verslonden. Het was dui- ertoe leiden dat er geen fiscale eenheid aangevraagd delijk ook zijn plan op die 1e augustus om met de wordt, dat leidt tot een ander links ideaal, stijging meegenomen boeken de dagen in het ziekenhuis van de belastingdruk! (…) Maar het interessantste door te komen. Maar diezelfde middag hield zijn komt nog: de ontwikkeling van het overig inkomen. leven plotseling op. Het was het levenseinde van een Dat daalt van 9 naar 4%; in die rubriek behoren de buitengewoon erudiet, een immer belangstellend en inkomsten uit vermogen. Ook absoluut gezien da- een voor alles aimabel man. len die inkomsten en dat staat haaks op de conclusie van Piketty dat de rijken door erfenissen steeds rijker worden en het bevestigt mijn indruk dat vermo- gens in ons land met name ontstaan doordat (al dan niet beginnende) ondernemers soms buitengewoon succes hebben.’13 Langman vond dat de werkgroep van de Telders- Stichting die het geschrift Groeien naar vermogen op- stelde uitstekend werk had verricht maar hij maakte bezwaar tegen de aanbeveling om over te gaan op een vermogenswinstbelasting. Hij omkleedde dit met argumenten, en beval aan eerder de commissie- Dijkhuizen te volgen die een heffing wilde meer op het daadwerkelijk genoten rendement op vermogen in plaats van het fictieve (maar al jaren veel te hoog geschatte) rendement van 4%. Uiteraard was het Dr. P.G.C. (Patrick) van Schie is directeur van de aan de werkgroep, liet hij aan het einde van zijn mail TeldersStichting, en heeft in die hoedanigheid van sep- blijken: ‘Tot zover wat kanttekeningen, u ziet maar tember 2001 tot eind 2005 nauw met Langman als of u ermee uit de voeten kunt.’14 curatoriumvoorzitter mogen samenwerken.

Liefde voor lezen Eindnoten In november 2015 werd het geschrift Groeien naar 1) ‘Met individualisme alleen kom je er niet. Interview met vermogen besproken tijdens een symposium in het Harry Langman’, in: W.P.S. Bierens en P.G.C. van Schie Nutshuis te Den Haag. Langman was weer present 9red.) Aurea libertas. Impressies van vijftig jaar Teldersstichting en volgde het debat aandachtig. Het zou helaas de Den Haag, 2004, pp. 32-41, p. 41. laatste keer zijn dat hij een bijeenkomst van de Tel- 2) Ibidem, pp. 33-34. dersStichting kon bezoeken. Na wat gezondheids- 3) Interview afgenomen door Fleur de Beaufort en Patrick van problemen afgelopen winter kon hij in het voorjaar Schie op 19 december 2008 in Zwolle (oral history-archief

128 In Memoriam Liberaal Reveil TeldersStichting). dersStichting). 4) Ibidem. 10) ‘Met individualisme alleen kom je er niet’, p. 38. 5) ‘Met individualisme alleen kom je er niet’, p. 34. 11) Interview 19 december 2008. 6) Ibidem. 12) Archief-TeldersStichting: notulen van de curatoriumverga- 7) Ibidem, p. 35. dering op 14 januari 1974. 8) Interview 19 december 2008. 13) Mail van H. Langman aan mij, d.d. 23 juni 2014. 9) Interview afgenomen door Mike van Raak en Patrick van 14) Mail van H. Langman aan Mark van de Velde en mij, d.d. Schie op 14 april 2015 te Waskemeer (oral history-archief Tel- 21 januari 2015.

oktober 2016 (3) In Memoriam 129 DAT ‘ANDERE’ LIBERALISME? LR D66 EN DE VVD: VERKENNING VAN EEN MOEIZAME VERHOUDING

– Daniël Boomsma –

Naar aanleiding van het te verschijnen boek De Keuze van D66 – toespraken, pamfletten en beschouwingen uit 50 jaar partijgeschiedenis neemt Daniël Boomsma de moeizame relatie tussen de VVD en D66 wat betreft het liberalisme onder de loep. De VVD bestempelen als conservatieve partij vraagt om een reactie die in de volgende editie van Liberaal Reveil ook zeker zal komen. Boomsma heeft een eerste aftrap gegeven.

‘Zijn wij geestverwanten? De VVD en D’66 vinden Terlouw,A en dus ook Elida Tuinstra, die daarmee elkaar niet, zichzelf wel liberaal. Dat geeft te denken.’ aansluiting vond – en vindt – bij wat inmiddels een Aldus H.A.M. Hoefnagels in het Liberaal Reveil in lange traditie is binnen D66. 1980,1 in reactie op het essay Liberalisme in Neder- In haar essay noemde Tuinstra D’66 een ‘mo- land2 van toenmalig D66 Tweede Kamerlid Elida derne liberale partij’, met wortels in de oude traditie Tuinstra. En het geeft tot op de dag van vandaag te die zo’n sterke nadruk legde op de mens als indi- denken. De woorden van Hoefnagels hebben gaan- vidu. Tuinstra komt tot die conclusie via een ana- deweg een bijna algemene zeggingskracht gekregen: lyse van de tijd van de oprichting van de partij. Ze ze verwijzen ook nu op een heel kernachtige manier schrijft over de ‘de vriendelijke rust’ die zich over naar de houding van twee partijen, die zich allebei het Nederland van na de Tweede Wereldoorlog ver- erfgenamen noemen van de brede stroming die het spreidde. Over de zelfvoldaanheid die tot gevolg had liberalisme heet, maar elkaar die erfenis ontzeggen. dat de gevestigde politiek ‘de geestelijke en culturele Die oude en rijke dialoog tussen de twee partijen veranderingsprocessen die in gang waren gezet’ niet is een onlosmakelijk onderdeel van de geschiedenis opmerkte, over dat de mensen langzamerhand niet van beide partijen. Het vijftigjarig bestaan van D66 zonder meer vertrouwden, geloofden, of gezag ac- vormt een goede aanleiding om de moeizame relatie cepteerden.4 Een verzet kwam op gang tegen ‘de on- tussen de twee partijen wat betreft dat liberalisme doorzichtigheid van het bestuur’,5 en het gebrekkige nog eens te belichten. Het essay van Elida Tuinstra democratische gehalte van de maatschappij. vormt daarbij een goed vertrekpunt. Dat stuk was In die tijd van groeiend onbehagen werd D66 op- in zekere zin typerend voor het meningsverschil niet gericht, en in de eerste programma’s en partijnota’s alleen over wat liberalisme is, maar hoe tot een defi- waren al ‘liberale trekken’ te herkennen zoals de nitie ervan te komen. ‘sterke nadruk op het individu, staatsrechtelijke her- Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig begon vormingen, invloed van de burgers op het bestuur, D66 zich al veel meer dan voorheen te associëren openbaarheid en controle van de macht’.6 Boven- met de liberale erfenis. In 1967 had VVD-oprichter dien was het geen toeval, schrijft Tuinstra, dat veel P.J. Oud al met recht opgemerkt dat ‘het Appèl [aan van de nieuwe Democraten afkomstig waren van de iedere Nederlander die ongerust is over de ernstige de- VVD en JOVD, waaronder medeoprichters Erwin valuatie van onze democratie] […] in wezen liberaal’ Nypels en Hans Gruijters. Gruijters stapte op nadat was.3 En al hield D66 in de beginjaren alle ‘ismen’ hem door de partij geweigerd werd om niet bij de op grote afstand en bekritiseerde het het politieke huwelijksreceptie van prinses Beatrix en prins Claus spectrum als geheel de partij kon in historisch licht aanwezig te zijn (hij deed het toch). In algemene niet heen om het feit dat haar manier van denken zin verlieten echter veel Democraten hun oude nest verwant was aan de zuiver liberale ideeënwereld omdat ze bij de VVD – de JOVD was van oudsher – dat wat later zou uitmonden in het sociaal-libe- vooruitstrevender – niet de houding aantroffen die ralisme. Langzamerhand zouden vele D66’ers ook tot die conclusie komen, waaronder voorman Jan A Tijdens een voordracht ter gelegenheid van de algemene politieke beschouwingen van 12 oktober 1976 sprak Terlouw van een ‘post-socialistisch liberalisme’.

130 Dat ‘andere’ liberalisme? Liberaal Reveil ze zo noodzakelijk achtten voor de tijd waarin ze vuld – hoogstens op papier: die van het vooruitstre- leefdenB, de houding die volgens Tuinstra – naast vend, sociaal bewogen, of ‘zuivere’ liberalisme. In het centraal stellen van het individu – de ándere historisch perspectief hebben liberalen immers altijd kant van de liberale medaille is, namelijk bij pro- de kant gekozen van wat in de negentiende eeuw cessen van verandering niet de hakken in het zand the party of movement werd genoemd – de partij van zetten, maar ze (met mate) proberen te stimuleren, de ‘beweging’ en veranderingsgezindheid – als te- en de grote bereidheid tonen het eigen denken te genovergesteld aan the party of order. Er is ook niet wijzigen op basis van de nieuwe omstandigheden, zoiets als conservatief liberalisme, die eigenaardige dat element van de veranderingsgezindheid, het contradictio in adjecto.D dynamische begrip van politiek, dat zich bij D66 Jezelf liberaal noemen op papier – zoals recen- manifesteerde. De VVD liet na die houding aan te telijk nog in het Liberaal Manifest (2005) en de nemen, niet alleen in de jaren zestig ten opzichte Beginselverklaring (2008) – en daarmee de zaak van de wezenlijke culturele veranderingen die die afdoen, doet potsierlijk aan. Rondom dat uitgangs- periode met zich meebracht, maar bijvoorbeeld ook punt vormt zich ook de moeizame verhouding tus- wat betreft de onafhankelijkheid van Indonesië, of sen D66 en VVD over het vraagstuk van het libe- de vervuiling van het milieu en de energieschaarste, ralisme, het fundamentele meningsverschil, met of de hervorming van de democratie, of op medisch- belangrijke conclusies tot gevolg. D66 heeft in haar ethisch vlak. Zelfs de persvrijheid bleek problema- vijftigjarig bestaan steeds gezegd dat in de politiek tisch. Zo stelde VVD-Kamerlid Couzy in 1962 vra- het handelen als maat der dingen dient te worden gen aan de minister van Defensie met betrekking tot beschouwd. Ronkende manifesten kunnen prach- het verbieden van het weekblad Vrij Nederland in tig zijn, maar zijn zonder wezenlijke betekenis als ‘kazernes, legerplaatsen en andere militaire inrich- ze het handelen niet of weinig beïnvloeden. Op één tingen’, omdat het blad ‘gezagsondermijnende stuk- been kun je niet staan. De vraag is dus nog steeds: ken’ zou publiceren.C ‘wat is de functie van ideologische uitgangspunten Aan het feit dat de VVD niet bij machte was om of grondslagen voor de praktische politiek van al- die essentiële liberale taak te vervullen, heeft D66 ledag.’7 En het antwoord op die vraag is te vinden voor een deel haar vijftigjarige bestaan te danken. door een analyse te maken van die ‘praktijk van alle- Het was de VVD die de Democraten de ruimte dag’. Liberalisme is eigentijds, of ze is helemaal niet. bood om een traditie in te vullen die in de Neder- En er is een fundamenteel verschil tussen de praktijk landse politiek tot op dat moment niet werd inge- van de ideologie, en de ideologisering van de praktijk. Het liberale gehalte van een partij is slechts vast te stellen door te kijken naar de handelende poli- B Ook binnen de VVD ontstond enige onrust. In 1968 keerde tiek en of die aan de kern van de genoemde libe- een Amsterdamse werkgroep (het ‘Liberaal Democratisch Centrum’) zich bijvoorbeeld tegen het ‘conservatisme in de rale houding beantwoordt. Politiek volgens liberalen VVD’, naar aanleiding van een rede op het jubileumcongres dient bovendien richting te geven, en is dus nooit dat jaar van VVD-voorman Van Riel. In een nota schreven zij: ‘Een partij kan zich niet enerzijds liberaal noemen en stationair. De liberaal stelt daarom onafgebroken de zich anderzijds conservatief presenteren.’ (De Tijd, 7 februari dynamische vraag: ‘Liberalisme, waarheen?’ 1968, pag. 3). Door de opstelling van Van Riel, zo schrijft Wie een blik werpt op de historie van het poli- voormalig VVD Tweede Kamerlid Mark Verheijen in een biografie van de conservatief politicus Harm( van Riel een tieke handelen van de VVD, ziet dat de partij over rechtse provo, Boom Amsterdam, 2016), stond de VVD zelfs het algemeen blijkt geeft van andere overtuigingen aan de wieg van D66 (‘VVD hielp een handje bij geboorte en dan zuiver liberale, als wij uitgaan van wat Tuinstra doorstart D66’, Reformatorisch Dagblad, 27 mei 2016). In de partijgeschiedenis klonken – en dat moet te denken geven beschouwde als één van de twee steunpilaren van – geregeld vergelijkbare geluiden, onder meer in de jaren ne- het liberalisme: bij processen van verandering met gentig, onder het fractievoorzitterschap van Frits Bolkestein (‘Hermans waarschuwt VVD voor conservatisme’, Nederlands grote welwillendheid de bakens te verzetten. De Dagblad, 23 mei 1990, pag. 3). De jongeren van de JOVD ma- voorbeelden zijn legio. De VVD bedrijft bijvoor- ken geregeld hun bezwaren kenbaar tegen het vermeende beeld een de status quo handhavend, nationaal ge- conservatisme bij de VVD. (Zie: ‘VVD jongeren vinden [VVD] 8 liberalen te conservatief, HP/de Tijd, 23 december 2009), ook richt buitenlands beleid. Het voert een op orde en door D66-Europarlementariër Sophie in ’t Veld en D66-leider Alexander Pechtold in resp. 2007 en 2013 tot liberaal van het jaar uit te roepen. D In zijn Liberale canon schrijft Dirk Verhofstadt: ‘Wie opkomt C Hans Gruijters, Daarom D’66, Amsterdam, 1967, p. 24. Gruij- voor een ‘rechts’ of ‘conservatief’ liberalisme heeft het niet ters schreef verder: ‘Als lid van een liberale partij, die be- begrepen, want het liberalisme omarmt het vooruitgangsge- weert het liberalisme in Nederland te verdedigen, zag de loof en is uitgesproken progressief.’ (De liberale canon, grond- heer Couzy toch geen tegenspraak tussen dat liberalisme en slagen van het liberalisme, Houtekiet/Liberaal Archief, Gent de strekking van zijn vragen.’ 2015, p. 13).

oktober 2016 (3) Dat ‘andere’ liberalisme? 131 handhaving gericht asiel- en immigratiebeleid ten goed zijn als het conservatisme van haar wat onno- faveure van preventie en emancipatie, zie (relatief) dig bekrompen bijklank ontdaan zou kunnen wor- recentelijk nog de nota’s Nota Islam van minister den, en bij een politieke partij voet aan wal kan zet- Henk Kamp en De (buiten)grenzen van Europa van ten. Mocht de VVD daartoe bereid zijn dan vraagt Tweede Kamerlid Malik Azmani, en in bredere zin dat om een relativering van de papierenwerkelijk- de gedoogconstructie met de PVV van Wilders van heid, de vele doorwrochte artikelen, manifesten, en Rutte I. De partij hanteert veiligheid als belangrijk- beginselverklaringen uit het verleden waarin liberale ste ordemiddel, voert geen actief onderwijsbeleid, en ideeën gehuldigd worden, en een terugkeer naar de is recentelijk niet in staat geweest gevestigde belan- vraag: wat vormen de kernoverweging van ons poli- gen te bevragen ten behoeve van sociaaleconomische tiek beleid? Hoe handelen – en hebben we – de afge- hervormingen – waaronder de woningmarkt en lopen jaren gehandeld? Wat valt uit dat handelen op specifiek de hypotheekrenteaftrek. Hetzelfde geldt te maken? En welke mensen voelen zich daar door voor democratische vernieuwing en het klimaat- en aangetrokken? duurzaamheidbeleid. Op beide gebieden heeft de Tot dusver is het vooral ingesleten gewoonte, VVD nagelaten om bestaande machten uit te dagen. niet de politieke praktijk, die dicteert dat de VVD Op basis van bovenstaande lijnen van handelen, zich met het liberalisme moet afficheren.Zijn we kan gezegd worden dat bindende elementen in het wat de politieke dialoog betreft tussen D66 en de politiek handelen van de VVD de begrippen orde, VVD over het liberalisme, niet terug bij af? Terug bij gezag en continuïteit zijn. En zo bood en biedt de de begrijpelijke verzuchting van Hoefnagels in Libe- partij D66 nog steeds ruimte om dat ‘andere libera- raal Reveil? In zekere zin wel. En dat is in meerdere lisme’, het welbegrepen liberalisme dat zich geroepen opzichten veelzeggend. Maar misschien dat het goed voelt om bestaande belangen te doorbreken, vorm zou zijn als de moeizame verhouding tussen de twee te geven. De vraag is: bij welke traditie sluit de po- partijen eens tot een vruchtbaar besluit zou kunnen litieke praktijk van de VVD wél aan, als het de libe- komen. Óók vanuit een democratisch oogpunt. Er rale niet is? Misschien dat het beste gesproken kan is een aanzienlijke groep mensen, die conservatief worden van een in beginsel tot hervorming bereid wil stemmen, maar door ons partijenstelsel in ieder conservatisme. Reform conservatism, zoals de Britten geval officieel geen ‘thuis’ kan vinden. Toch vinden het plegen te noemen. Een conservatief denken dat ze vaak hun weg naar de VVD. Als de VVD hen probeert verandering af te remmen, een sterke hang ook in officiële naam een thuis zou kunnen bieden heeft naar orde, gematigde hervormingen niet te- – wellicht met enkele bondgenoten uit andere par- genstaat, maar vooral continuïteit tracht te waarbor- tijen – dan zou dat de eerlijkheid van de partij naar gen, en zich zelden opwerpt als een grote hervormer zichzelf en de duidelijkheid voor de politiek als ge- met de bereidheid bestaande machten en belangen heel vergroten. te bevragen.9 ‘Het blijft het klassieke probleem van Voor de VVD zou dat alles veel grootmoedig- de VVD sinds haar oprichting ‘dat de partij ener- heid vergen. Afscheid nemen van de gewoontewijs- zijds in ideologische zin de pretentie moet ophou- heid is een pijnlijk proces; dat weten D66’ers maar den van een echte liberale partij en aan de andere al te goed. Een dergelijke stap lijkt echter voorlopig kant in de dagelijkse praktijk in het krachtenveld van toekomstmuziek. Wat dat betreft gelden nog steeds de Nederlandse politiek een doodgewone conserva- de woorden van Hans Gruijters uit 1969: ‘Men is tieve rol moet vervullen en daarop een groot deel er [bij de VVD] nog steeds niet aan toe zichzelf te van haar aanhang werft’.10 kennen voor wat men is: een conservatieve partij.’11 Die constatering hoeft echter geen verwijt te Of nadert het moment van erkenning toch? Er is in zijn. En het is zeker geen schande. Het is alleen zo ieder geval steeds meer aanleiding toe, de bewijslast dat de term in Nederland nog steeds in laag aanzien stapelt zich op. Het woord is aan de VVD. staatE, vaak slechts een ‘term of abuse’ is. Het zou Mr. D. (Daniël) Boomsma is junior wetenschappelijk E Von der Dunk schrijft: ‘The words ‘conservatism’ and ‘con- medewerker van de Mr. Hans van Mierlo Stichting. servative’ are not very popular in the Netherlands. In this Op 17 oktober verschijnt ter gelegenheid van het century not a single political party has expressly called itself or its programme conservative. In contrast to Britain, for example, this term is evidently not regarded as simply zeg altijd: als u mij, omdat ik bepaalde zaken in het leven wil an indication of a particular current in politics, but in itself behouden, conservatief wil noemen, dan moet u dat weten.’ considered a priori dishonourable or objectionable.’ In een (‘Het hoogst behaald dat een liberaal kan bereiken’, NRC interview met NRC Handelsblad in 1982 zei Hans Wiegel: ‘Ik Handelsblad, 24 april 1982, pag. 4).

132 Dat ‘andere’ liberalisme? Liberaal Reveil jubileum van D66 het door hem samengestelde 5) Ibidem. boek De Keuze van D66 – toespraken, pamfletten 6) Ibidem, p. 38. en beschouwingen uit 50 jaar partijgeschiedenis. Het 7) Elida Tuinstra, ‘Liberalisme in Nederand’, Liberaal Reveil, in dit stuk genoemde essay van Elida Tuinstra, de vol. 21(3), 1980, p. 35. congrestoespraak van Hans van Mierlo uit februari 8) Zie onder andere: Halbe Zijlstra, ‘Realistisch buitenlandbe- 1988, en de voordracht van Jan Terlouw tijdens de leid’, Liberaal Reveil, 57 (2015), nr. 1, 46-52. Ook: Han ten algemene politieke beschouwingen van 12 oktober Broeke, Tien vuistregels voor een realistisch buitenlands beleid, 1976 zijn ook in het boek opgenomen. Internationale Spectator, vol. 70(2), maart 2016. 9) Zie Hermann von der Dunk, ‘Conservatism in the Nether- Eindnoten lands’, Journal of Contemporary History, Vol. 13(4), A Cen- 1) ‘Dialoog met D’66’, Liberaal Reveil, vol. 21(3), 1980, p. 42. tury of Conservatism, 1978, p. 742. 2) Liberaal Reveil, 21(3), 1980, pp. 32-40. 10) Hans van Mierlo, Congrestoespraak 6 februari 1988. 3) Elseviers Weekblad, nr. 13, 1967, p. 52. 11) Elsevier, Weekblad (april 1969), nr. 16, p. 38. 4) Liberaal Reveil, vol. 21(3), 1980, p. 37.

oktober 2016 (3) Dat ‘andere’ liberalisme? 133 HET SUCCES VAN VIKTOR ORBÁN LR – László Marácz –

Viktor Orbán wordt in de ‘mainstreammedia’ vaak in één adem genoemd met Poetin en Erdogan. László Marácz betoogt in zijn bijdrage dat het omgekeerde waar is. Orbán gelooft dat individuele en nationale vrijheid belangrijke drijfveren zijn voor het bedrijven van politiek, en zoals Marácz stelt, is hij de beste garantie dat Hongarije Europees, liberaal en democratisch blijft.

Sinds 2010 heeft de Hongaarse politicus Viktor Or- Orbán I bán al zes verkiezingen, waaronder twee parlements- In 2010 kwam de Hongaarse politicus Viktor Orbán verkiezingen gewonnen. Zijn positie als meest in- weer aan de macht. Hij begon toen aan zijn tweede vloedrijke politicus in Hongarije is in brede kringen ambtstermijn. Orbán was op jeugdige leeftijd al onomstreden. Dit is niet alleen zijn eigen verdienste een keer premier geweest tussen 1998-2002 maar maar ook het onvermogen van zijn politieke tegen- kon in die termijn zijn stempel niet op de Hon- standers ter linkerzijde om met een geloofwaardige gaarse politiek drukken. Daar waren verschillende alternatief te komen. Hongaars links houdt vast aan redenen voor. Ten eerste was Orbán, hoewel toen al het neoliberalisme, dat merkwaardig genoeg vooral een markant politicus, met zijn 35 jaar niet alleen beleden wordt in de kringen van de opvolgerpartij de jongste Hongaarse premier ooit maar ook nog van de ex-communistische Hongaarse Socialistische onervaren. Zijn eerste ambtstermijn kan beschouwd Partij (MSZP) en die een terugtreden van de over- worden als een verkenning van de internationaal heid uit het maatschappelijke en economische leven politieke arena. Ten tweede regeerde Orbán in een voorstaat en het linksliberalisme waarbij een sterke centrumrechtse coalitie met de Partij voor Kleine overheid eveneens verdacht is omdat deze maat- Landeigenaren (Kisgazda Párt) waarmee zijn eigen schappelijke verschijnselen, zoals het legaliseren van partij, het centrumrechtse FIDESZ (De Unie van drugs, het toepassen van euthanasie en dergelijke die Jonge Democraten) een krappe meerderheid in het als individuele rechten worden gezien, zou willen Hongaarse parlement had. Dit betekende dat er een beperken. Deze ideologieën, die ook in de Hongaar- stevige oppositie was van socialisten en links-libera- se regeringscoalitie van 2002-2010 leidend waren, len waardoor hij de door hem gewenste hervormin- hebben Hongarije in 2008 aan de rand van de af- gen niet kon doorvoeren. Ten derde had de Hon- grond gebracht. De hervormingen die Orbán heeft gaarse politieke elite, mede gesteund door Orbán’s ingezet, werpen inmiddels hun vruchten af. De FIDESZ, na de val van het communisme de inte- Hongaarse macro-economische indicatoren gaan gratie in de euro-atlantische gremia tot speerpunt omhoog, zelfs in het klimaat van financieel-econo- van regeringsbeleid gemaakt. Er werd nadrukkelijk mische malaise die Europa de laatste jaren teistert. aansluiting bij de NAVO gezocht in het belang van Orbán zelf is uitgegroeid tot een van de meest erva- de Europese vrede en veiligheid en bij de Europese ren Europese regeringsleiders met de allure van een Unie om een succesvol sociaaleconomisch model te staatsman, zoals de migratiecrisis laat zien. Deson- implementeren in de Hongaarse context. Dit bete- danks blijft hij in de westerse mainstream politieke kende ook dat het geijkte pad richting het Westen en media discours ‘verdacht’. Hij zou erop uit zijn waarop het eerste kabinet Orbán koerste geen po- een ‘dictatuur’ te vestigen aan de Donau. Hij wordt litieke verrassingen meer bevatte. De toetredings- in de links-liberale media die ook hier in dit land de agenda’s tot de NAVO en Europese Unie moesten ‘mainstreammedia’ bepalen in één adem genoemd strikt worden uitgevoerd. Premier Orbán bleek een met Poetin en Erdogan. De vraag is of dit beeld wel behendig technocraat te zijn die ervoor zorgde dat klopt? In deze bijdrage over Orbán’s ‘Werdegang’ Hongarije de NAVO in 1999 binnen werd geloodst wordt betoogd dat het omgekeerde waar is: Orbán en onder zijn leiding werden de verplichtingen, die is de beste garantie dat Hongarije Europees, liberaal Europa voor een lidmaatschap van de Midden- en en democratisch blijft. Oost-Europese landen had gesteld, zo goed als veilig gesteld.

134 Het succes van Viktor Orbán Liberaal Reveil Deze waren vastgelegd op de Europese top in Ko- positiepoliticus. In de eerste jaren na de onverwachte penhagen in 1993 en werden in referentie naar deze uitkomst van de verkiezingen van 2002 overheerste top de ‘Kopenhagen-criteria’ genoemd. Daar werd de teleurstelling. Hoewel Orbán nog steeds gold als voor het eerst vastgelegd dat landen die lid wilden de meest dominante politicus binnen FIDESZ, trok worden van de Europese Unie aan drie criteria moe- hij zich enigszins terug uit de dagelijkse politiek. Hij ten voldoen. Ten eerste aan het democratische cri- bleef partijleider en parlementslid en zette nog wel de terium. Kandidaat-lidstaten moeten laten zien dat lijnen binnen zijn partij uit maar, liet het politieke verkiezingen open en eerlijk zijn, dat er een func- handwerk van oppositie voeren over aan directe ver- tionerende rechtsstaat is, dat er vrijheid van pers is trouwelingen, zoals Tibor Navracsics, die in die jaren en dat alle burgerrechten gerespecteerd worden. Ten fractievoorzitter was en tegenwoordig eurocommissa- tweede aan het economische criterium. Kandidaat- ris voor cultuurbeleid in Brussel is. leden moeten beschikken over een vrijemarkteconomie en binnen afzienbare tijd na toetreding lid In deze jaren ging Orbán op zoek naar de oorzaken kunnen worden van de Europese Monetaire Unie – van de uitgebleven tweede ambtstermijn. Hoewel wat erop neer komt dat in de betreffende kandidaat- uit de verkiezingen van 2002 naar voren kwam dat lidstaat de euro het wettige betaalmiddel wordt. Het Orbán een briljant ‘campaigner’ bleek te zijn en er derde criterium betrof het acquis communautaire. in zijn eentje in geslaagd was in de tweede ronde Landen die willen toetreden tot de Europese Unie de achterstand op de socialisten ongedaan te ma- moeten de geldige regelen wetgeving binnen de ken, waren er fouten geslopen in zijn eerste ambts- EU overnemen en implementeren in hun eigen termijn. Orbán kwam er achter dat hoewel de her- wetgeving. Onder de regering Orbán I werd er hard vormingen naar een vrijemarkteconomie, gebaseerd gewerkt om het acquis dat ongeveer 80.000 pagina’s op een kapitalistische, democratische rechtsstaat omvatte in Hongaarse weten regelgeving om te relatief succesvol waren geweest, er teveel Hongaren zetten. Het parlement onder premier Orbán draaide buiten de boot waren gevallen. De omarming van overuren om dit gedaan te krijgen. het neoliberalisme had van Hongarije een hardvoch- tige samenleving gemaakt waarin de verliezers van De teleurstelling was groot toen de jonge premier de hervormingen eigenlijk werden afgeschreven. De in 2002, hoewel de verkiezingen gewonnen te heb- winnaars, een mix van de oud-communistische elite ben, geen meerderheidskabinet kon vormen en geen de nouveau riche, de snelle jongens en meiden heel tegen de verwachtingen in – voorafgaande aan hadden de nieuwe mogelijkheden ten volle benut. de verkiezingen gaven de verkiezingspolls een ruime Deze waren soms immoreel te werk gegaan, hadden verkiezingswinst voor Orbán en de zijnen aan – de zich schuldig gemaakt aan corruptie, omkoping en opvolger partij van de ex-communistische Hongaar- toegelegd op het onteigenen en verkopen van bezit- se Socialistische Partij, de MSZP met links-liberale tingen van communistische mantelorganisaties die partijen wel een centrumlinkse regering konden werden ontbonden. Hun handelen was echter niet vormen. In plaats van dat Viktor Orbán Hongarije strafbaar gebleken, gezien het feit dat er te weinig het laatste zetje kon geven richting Europees lid- deugdelijke wetgeving bestond. Corruptie en anar- maatschap waarmee hij zijn eerste regeerperiode had chie waren maatschappelijke verschijnselen die op kunnen bekronen, kwamen hij en zijn FIDESZ in grote schaal de kop op hadden gestoken in het nieu- de oppositiebanken terecht. De centrumlinkse rege- we Hongarije. Multinationale ondernemingen had- ring kon volop oogsten op de Europese akkers en den vrij spel en zetten de wetgeving naar hun hand Hongarije trad in 2004 met zeven andere voorma- waardoor ze geen belasting hoefden te betalen en via lige Sovjet satellietstaten in Midden- en Oost-Euro- politieke stromannen sociale arbeidsrechten onder pa toe tot de EU. Het merendeel van de Hongaren druk zetten. Op al deze verschijnselen had ook de ervoer de toetreding tot de Europese Unie als een regering Orbán niet adequaat gereageerd en bleef terugkeer tot de Europese moederschoot waarvan het geloof dat de vrije markt het meeste onrecht zou men door een speling van de geopolitieke krachten corrigeren onaangetast. Maar belangrijker nog, zoals ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog bruut ge- Orbán later zou toegeven in zijn evaluatie van de scheiden was. mislukking van 2002, was dat er weeffouten in de hervormingen waren geslopen en bovenal groeide Orbán in oppositie het bewustzijn dat er een nieuwe politiek nodig was Van 2002 tot aan 2010 zou Viktor Orbán in de op- die uitging van dienstbaarheid aan de samenleving positie politiek bedrijven, maar niet als een echte open die de gemeenschapszin in ere herstelde. Dit in-

oktober 2016 (3) Het succes van Viktor Orbán 135 zicht kwam later in oppositie die voor Orbán acht de liberale fractie in het Europees Parlement (EP) lange jaren ging duren. Dit was een periode waarin verlaten hadden en deze verruild hadden voor de hij zich bezon op de vraag hoe het met Hongarije christendemocratische en conservatieve fractie van verder moest en hoe FIDESZ en hij persoonlijk in de EVP. Hoewel Orbán en de FIDESZ politici van de politiek stonden. het eerste uur in de Jakobijnse traditie van de Franse revolutie politiek bedreven, begrepen ze dat het wes- De linkse olifant in de Hongaarse kamer ters liberalisme in Hongarije zijn maximale bereik Orbán had geluk dat zijn socialistische en linkslib- had gehaald. FIDESZ zou zolang het lid bleef van erale politieke tegenstanders de ene blunder na de de liberale fractie in de EP geen echte volkspartij andere maakten. Orbán en zijn FIDESZ keken toe kunnen worden met een duidelijke inbreng van hoe de socialisten zich steeds verder in het politie- conservatieven en christendemocraten. Zo ontstond ke moeras manoeuvreerden. In mei 2006 bleek de er een ideologisch hybride partij die formeel lid socialistisch-linksliberale coalitie onder leiding van werd van de Europese Volkspartij en in zichzelf het de MSZP de verkiezingen duidelijk gewonnen te politieke spectrum besloeg, daarbij conservatieven, hebben maar vlak na de verkiezingen gaf premier christendemocraten, en liberalen insluitend. Deze Ferenc Gyurcsány toe de macro-economische indi- stromingen werden en worden door de persoon van catoren van Hongarije – overigens met medeweten Viktor Orbán bijeengehouden. van de socialistische eurocommissaris voor ecofin de Spanjaard Alumnia – vervalst te hebben. Het was Het was uiteindelijk het Hongaarse electoraat dat het begin van het einde voor alle politiek die zichzelf de strafmaat voor links bepaalde. Hongaarse links in Hongarije sinds de omwenteling van 1989 ‘links’, kreeg het schrikbeeld Viktor Orbán; de politicus die ‘socialistisch’, ‘sociaaldemocratisch’, ‘linksliberaal’, in zijn jonge dagen op de linksliberale flank was be- of ‘liberaal’ heeft genoemd. Hoewel deze politieke gonnen en opgeschoven was naar centrumrechts in krachten zich zeiden in te zetten voor de belangen haar maag gesplitst. FIDESZ had in 2010 een spec- van het gewone volk, hadden zij zich vergrepen aan taculaire ‘landslide victory’ gewonnen en kwam uit de rijkdommen die de ruwe kapitalistische samen- op meer dan tweederde van de stemmen. Nog nooit leving bood en bleken daarnaast de beste leerlingen had links in de moderne geschiedenis van Europa van de bolsjewisten te zijn die in 1989 verdreven een dergelijke nederlaag geleden. Het Hongaarse waren. Eenmaal aan de macht gekomen, bleek dat electoraat gaf aan niets van een corrupte politiek alles werd gedaan en alles geoorloofd was om aan in de naam van welke ideologie dan ook te moe- de macht te blijven. Ook na het uitkomen van de ten hebben. Het was tevens een vingerwijzing naar verkiezingsfraude, nota bene een uitgelekte gehei- de nieuwe FIDESZ regering dat zij zich gedienstig me partijrede van de socialistische premier waarin moeten blijven opstellen en dat arrogantie van de Gyurcsány toegaf dat er ernstige misleiding van het macht in Hongarije geen kans van slagen heeft. Het electoraat had plaatsgevonden, was de linksliberale is uiteindelijk het electoraat dat het laatste woord regering niet van plan om af te treden. heeft. Links zal zich overigens voorlopig van de schandalen begaan in periode 2002-2010 niet meer Oppositieleider Orbán drong niet aan op een aftre- herstellen. Links is de olifant in de Hongaarse ka- den van de regering en vervroegde verkiezingen. Hij mer geworden. Viktor Orbán kreeg in 2010 het koos voor een onorthodoxe oplossing. Orbán liet de kiezersmandaat waarvan hij in 2002 droomde. Hij regering zitten en gokte op het afbladderingproces. kreeg met een riante parlementaire meerderheid een Zijn overigens fijngevoelige politieke instinct zat mandaat om Hongarije grondig te hervormen en de ook dit keer goed. Het afbladderingsproces eindigde Hongaarse democratie en rechtsstaat te verstevigen. in een financieel-economische ‘meltdown’. In 2008 Orbán kon nu wel zijn stempel op de Hongaarse moest Hongarije aan de zuurstoffles van het IMF. politiek gaan drukken. De linkse premier Gyurcsány gaf toe dat Hongarije zo goed als failliet was en zonder steun van het IMF Orbán II niet meer verder kon. Tot de verkiezingen van 2010 Orbán II ging voortvarend te werk. Als eerste ging brandde de linkerkant van het Hongaarse politieke de Hongaarse grondwet op de schop. Die stamde spectrum, socialisten en links-liberalen, compleet af. nog uit de jaren vijftig van de vorige eeuw en had Er was dan ook bij de verkiezingen van 2010 geen een stalinistische inslag. De grondwet was in 1989 ander alternatief meer over dan de door links zo ge- tijdens de omwenteling cosmetisch aangepast, dit hate Viktor Orbán en zijn FIDESZ die inmiddels ook om de ex-communisten die mensenrechten in

136 Het succes van Viktor Orbán Liberaal Reveil Hongarije hadden geschonden buiten schot te hou- gelezen. Het is juist dat Orbán zich beter thuis voelt den. Zo was er tot 2010 niemand in Hongarije voor in de intergouvernementele structuur van Europa het neerslaan van de Hongaarse Opstand van 1956 maar om een anti-federale, antilinks-liberale positie tegen het alom gehate communistische regime ver- in Europa gelijk te stellen aan dictatoriale neigingen oordeeld ondanks het feit dat in het nieuwe Hon- is een nogal gewaagde gevolgtrekking. garije de opstand officieel een nationale herdenking was geworden. De anticommunistische Orbán had Er is geen enkele Europese lidstaat van wie de onder Orbán I het initiatief gesteund om een muse- grondwet en wetgeving de laatste jaren zo uitvoe- um op te richten in de voormalige martelkamers van rig is getoetst als die van Hongarije. De Europese de communistische staatsveiligheidsdienst (AVH) Commissie voor Democratie door Recht, ook wel aan de Andrássy weg in Boedapest. Pikant was dat de Commissie van Venetië genoemd, is een advies- in het Huis van Terreur de portretten van de com- orgaan van de Raad van Europa dat gericht is op het munistische beulen werden opgehangen. uitdragen van de geest van het constitutioneel recht van de Europese Unie en heeft alle wetgeving onder Orbán’s macht die stoelde op meer dan tweederde Orbán onder het vergrootglas gelegd. De Commis- van de zetels in het parlement had de mogelijkheid sie van Venetië heeft in de vele honderden wetswij- de grondwet te herschrijven en deed dat ook. De zigingen slechts een aantal keren geconstateerd dat Hongaarse grondwet plaatste het nieuwe Hongarije deze tegen EU-wetgeving indruisen. in de context van de Hongaarse geschiedenis die lip- pendienst bewijst aan het christelijke erfgoed en aan In die enkele gevallen zoals het voornemen van de het liberalisme, de eeuwenlang strijd voor Hongaarse regering Orbán om hoogbejaarde rechters te vervan- vrijheid tegen Oostenrijks absolutisme, nazistische en gen heeft de regering Orbán de wetgeving na een Sovjetterreur, waarin de Hongaren zeer veel geïnves- uitspraak van het Hof van Justitie in Luxemburg teerd hebben. De nieuwe politieke situatie maakte de weer teruggedraaid. Het Hof vond dat discriminatie veroordeling van communistische hardliners, zoals naar leeftijd in Hongarije illegaal was. Orbán was Béla Biszku die in de Hongaarse linkse media bru- niet gelukkig met deze uitspraak van het Hof om- taalweg het gelijk van het neerslaan van de Hongaarse dat er een groot verschil was onder de pensioenge- Opstand betoogden, voor het eerst mogelijk. Het rechtigde leeftijd wat overheidsdienaren betreft. Hij Europees Parlement had ook het verkeerde signaal wilde juist door wetgeving een gelijke positie voor richting Hongarije en andere voormalige Sovjetsa- de wet voor alle Hongaarse overheidsdienaren on- tellieten gegeven omdat het weigerde om naast de geacht rangen en standen. Het moet gezegd worden nazistische symbolen, zoals de Swastika, de commu- dat een gunstig bijkomend gevolg van zijn wetsini- nistische symbolen de hamer en sikkel in Europa te tiatief was, dat veel van de hoogbejaarde rechters die verbieden. In Hongarije zijn uitingen van beide tota- nog in de communistische tijd waren benoemd op litaire systemen bij wet verboden en daar valt vanuit een chique manier afgevoerd hadden kunnen wor- liberaal standpunt veel voor te zeggen. Onder Orbán den. Europa nam het echter op voor deze rechters en II werden communisten van het eerste uur die gehol- koesterde voor de zoveelste keer haar favoriete Hon- pen hadden de Hongaarse Opstand te onderdrukken gaarse huisdier: de linkse olifant in de Hongaarse daadwerkelijk voor het eerst berecht. Men kan niet kamer. anders dan concluderen dat Orbán in weerwil van zijn critici in Hongarije juist de garantie is voor het Orbán, de Europese staatsman verankeren van het Europees liberalisme. Viktor Orbán – inmiddels 53 jaar – is ondanks zijn nog steeds jeugdige leeftijd een van de meest erva- De Hongaarse grondwet is niet alleen een Hongaars ren Europese regeringsleiders. Sinds 2010 heeft hij document maar het verankert Hongarije tegelijker- inmiddels zes verkiezingen gewonnen waaronder tijd in de Europese Unie. De Hongaarse grondwet de parlementsverkiezingen in 2010 en 2014. Deze stelt dat elke Hongaarse regering zich zal moeten overwinningen hebben hem een comfortabel man- inzetten voor de Europese integratie. Er is bij mijn daat gegeven om zijn stempel op de Hongaarse én weten geen enkele grondwet van een Europees land Europese politiek te drukken. die dit zo expliciet stelt. Het is derhalve een onmogelijke kritiek dat Orbán of zijn regering anti-Euro- Orbán heeft de lessen van 2002 goed geleerd. Hij pees zouden zijn. Het lijkt er eerder op dat Orbáns blijft zich dienstbaar opstellen richting de Hongaarse critici nog nooit de Hongaarse grondwet hebben bevolking en past op voor uiterlijk machtsvertoon en

oktober 2016 (3) Het succes van Viktor Orbán 137 arrogantie. Maar zijn analyse van de mondiale en Eu- op dit roekeloze beleid van Merkel. Voor iemand als ropese politiek laat zien dat het gelijk aan zijn kant is. Orbán met een sterk gevoel voor rechtvaardigheid De wereld verandert in een hoog tempo en dat houdt kunnen illegale migranten geen passe-partout krij- in dat men als klein land, zo ook Hongarije, moet gen. Het laatste woord over een toelating hangt vol- anticiperen op veranderingen. Het herstelbeleid van gens Orbán niet van de Duitse bondskanselier, de nu al twee regeringen Orbán begint zijn vruchten af Europese Commissie, of de migrant zelf af maar is te werpen. Hongarije kan financieel weer op eigen be- een zaak van de gemeenschap die het recht heeft om nen staan, geld lenen op de internationale financiële te beslissen met wie men wil samenwonen. markt en heeft aan liquiditeit gewonnen; de macro- economische indexen gaan omhoog; Hongarije is een Opvallend is dat zijn relatie met politici die een link- van de weinige Europese lidstaten die de laatste jaren sliberale ideologie aanhangen zoals de Amerikaanse substantiële economische groei van rond de drie pro- president Obama, de Clintons en de West-Europese cent kan laten zien; een lage werkeloosheid heeft – in media die gedomineerd worden door linksliberalen sommige delen van Hongarije is er zelfs een tekort gespannen is. Zij voelen zich geprovoceerd door zijn aan arbeidskrachten; Hongarije blijft buitenlandse uitspraak dat hij een ‘illiberale’ ideologie zou voor- investeringen, waaronder belangrijke Russische en staan. Orbán heeft onder zijn eerste regeingsperiode Chinese, trekken; en de sociale conflicten met vak- gezien dat een overdreven geloof in het individu, gebonden zijn gematigd en gericht op consensus. Re- meenschapszin en sociaal beleid kan ondermijnen en centelijk hebben de Amerikaanse kredietbeoordelaars het einde van de samenleving kan betekenen. Van- Stanley en Poor, en Moody’s Hongarije opgewaar- daar dat hij de communitaristische kritiek van filo- deerd waardoor het land definitief uit de financiële sofen zoals de Canadees Charles Taylor op het libe- gevarenzone is geraakt. ralisme aanhangt die de kracht van de gemeenschap belangrijk acht bij de ontwikkeling van het individu Orbán zelf heeft inmiddels een gerenommeerde re- en zijn tegenstanders voorhoudt dat een linksliberale putatie in de wereld van internationale politiek en ideologie die alleen de rechten van het individu be- diplomatie. Hij schuift moeiteloos aan bij wereld- pleit, maar niet de plichten van datzelfde individu leiders als Poetin, Merkel, Nazarbayev, Erdogan en jegens de gemeenschap voor maatschappelijke anar- vele anderen. In Midden- en Oost-Europa heeft zijn chie en ongelijkheid zorgt. Orbán’s liberalisme doet politiek navolging gekregen. Hij is er in geslaagd om enigszins klassiek aan. Hij gelooft nog steeds dat de de weinig belangrijke regionale Visegrád-samenwer- individuele en nationale vrijheid belangrijke drijf- king van Polen, Tsjechië, Slowakije en Hongarije veren zijn voor het bedrijven van politiek, zoals hij (V4) om te vormen tot een krachtig regionaal blok waarschijnlijk zijn eigen individuele politieke hande- waarmee rekening moet worden gehouden. len als voorbeeld ziet, maar tegelijkertijd verwerpt hij het idee dat alleen het linksliberalisme een monopolie De V4 is een van de weinige politieke organisaties in op het ‘liberalisme’ zou mogen hebben. Dit laatste Europa die openlijk kritiek op het opendeurbeleid is iets wat velen in de westerse wereld tegenwoordig van de Duitse bondskanselier Merkel heeft. Volgens denken, ook in ons land. de V4 verzwakt deze politiek Europa en ondersteunt de aanwas van parallelle, multiculturele samenle- Prof. dr. L. (László) Marácz is verbonden aan de op- vingen die de Europese cohesie verzwakken. Het leiding Europese Studies van de Universiteit van Am- Hongaarse hek aan de zuidflanken van de Schen- sterdam en honorary professor aan de L.N. Gumilyov gengrenzen wordt in Hongarije gezien als een reactie Eurasian National University in Astana, Kazakhstan.

138 Het succes van Viktor Orbán Liberaal Reveil DE NIEUWE WERELDWIJDE GROEIGOLF: DE ROL VAN CHINA, EUROPA EN NEDERLAND LR – Taco van Someren –

China ziet Europa als een grabbelton aan technologie en een openluchtmuseum maar niet meer als concurrent. Als de Europese landen niet mee kunnen doen met de nieuwe wereldwijde economische groeigolf, kan het Europese verdienvermogen verloren gaan. Taco van Someren betoogt dat strategische innovaties in politiek en economie weer prioriteit dienen te krijgen. Hierin ligt voor liberalen een monumentale opdracht besloten.

Er is een wereldwijde nieuwe groeigolf in de maak politiek-sociale systemen. Aanleiding zijn belem- waarin landen zoals China, VS, India en Mexico meringen in de oude groeigolf en nieuwe trends die naar verwachting een prominente rol gaan spelen. strategische innovaties uitlokken en tot een nieuwe De centrale vraag in dit artikel is wat we van China groeigolf leiden. Aanwijzingen zijn zwakke en sterke kunnen verwachten en op welke wijze de EU en Ne- signalen die we dagelijks meemaken, zoals de op- derland hiermee om dienen te gaan. De kern van komst van de smartphone, politici met robotangst, het betoog is dat elke groeigolf door strategische in- toename van het aantal ZZP’ers, implosie van vak- novaties gevormd wordt. Het is derhalve zaak eerst bonden, opkomst Aziatische ontwikkelingsbank, te weten waaruit de nieuwe groeigolf bestaat en ver- migratiestromen, toename militaire uitgaven in volgens na te gaan hoe China daarop inspeelt. Het Arabische en Aziatische wereld, zeer lage economi- beeld over China in de westerse wereld loopt uiteen sche groei in EU, Brexit, optimisme en dadendrang en is soms onjuist met als gevaar dat onze reactie in Azië en een ontbrekend Europees toekomstper- inadequaat is. Veel voorkomende beelden over Chi- spectief. Ondernemingen en beleidsmakers focussen na zijn onder meer: kopieerder, grootste vervuiler, veelal op nieuwe technologie en is het vaak een sy- grootste economische macht en staatskapitalisme. noniem voor innovatie.1 Echter, de niet-technische Nuancering van dit beeld en grotere kennis omtrent aspecten van innovatie zijn veel belangrijker voor China is nodig om tot een juiste inschatting van succes, groei en ontwikkeling van de groeicurve. de kracht en zwakheden te ko- Figuur 1: Oude versus nieuwe groeicurve men. Pas dan is de vraag te be- Euro, dollar, antwoorden hoe hiermee om te Renminbi gaan. De uitkomst is dat het liberale denken de potentie heeft Nieuwe trends Nieuwe groeicurve • Wereldeconomie • Nieuwe wereldorde • Nieuwe regionale hot spots om een centrale rol te spelen • Duurzame samenleving • Urbanisatie • IT powerhouses maar vanzelf zal het niet gaan. • Digitalisering • Ambitie China Nummer 1 van de wereld • Duurzaamheid • USA, Europa, Nederland? • Nieuwe normen en waarden • … De nieuwe groeigolf • … In de wereldgeschiedenis zijn er meerdere overgangen van oude naar nieuwe groeigolven geweest en momenteel zijn we wederom getuige van de op- Oude groeicurve Belemmeringen Verbetercurves • Westen dominant • Starters geen groeiers • Lissabon 2010 en Horizon 2020 komst van een nieuwe wereld- • Industriële productie • Regulering • Outsourcing van activiteiten orde. In het kort representeert • Diensteneconomie • Implementatievermogen naar lage lonenlanden • Sociaal Democratie Europese Unie • Koopkrachtplaatjes elke groeigolf de opkomst en gevolgd door Neo- • Sociaal-institutioneel • Bezuinigingen / lastenverzwaring Liberalisme systeem • Alcoholslot automobilisten neergang van nieuwe techno- • … • … • Europese stofzuigernormen logieën, nieuwe producten en • … diensten, organisaties, regio’s, 2000 2010 2030 Time landen en uiteindelijk ook Bron: Van Someren, 2005, 2012, 2013

oktober 2016 (3) De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland 139 Strategische innovatie integreert beide aspecten van Op EU-niveau komt de overheersende verbeter- innovatie.2 In figuur 1 is de dynamiek van de oude voorkeur tot uiting in bijvoorbeeld Europese stof- naar de nieuwe groeicurve grafisch weergegeven. zuigernormen in plaats van een glasheldere visie van de rol van de EU op het wereldtoneel. Een belem- Wat is nu de betekenis van deze figuur? De kern is mering op Europees niveau is de afwezigheid van dat het motto ‘vernieuwen in plaats van verbeteren’ implementatievermogen om Europees beleid in lid- voorop moet staan. Maar waarom? Enerzijds zijn de staten uitgevoerd te krijgen. De gevolgen zijn desas- belemmeringen van de oude groeicurve niet meer treus, zoals het fiasco van de Lissabon Agenda 2010 weg te halen met oplossingen verbonden aan deze (de EU als meest competitieve regio in de wereld). oude groeicurve oftewel ‘het oude denken’. Ander- Hetzelfde dreigt nu ook met het soortgelijke pro- zijds bieden oude denkwijzen geen antwoord meer gramma Horizon 2020 te gebeuren. Een voorbeeld op de opkomende nieuwe trends. De overgang van van goed geld naar kwaad geld gooien is het parasi- de oude naar de nieuwe groeicurve is niet disrup- tair gedrag van sommige Europese regeringsleiders tief of revolutionair van aard maar voltrekt zich over middels het pleiten voor Eurobonds en de Trans- een lange periode van jaren tot decennia. Dit ken- ferunie in plaats van het doorvoeren van noodzake- merk wordt door managers gebruikt om toch maar lijke hervormingen in eigen land. Dit is het verbete- het bestaande te verbeteren in plaats van risicovol- ren van de eigen positie ten koste van de strategische lere innovatieve oplossingen te kiezen. De meeste lange termijn positie van de EU – als geheel betaald organisaties kiezen de makkelijke weg en gaan voor door de innovatief sterken. De opgebouwde reserves minder risicovolle verbeteringen van de bestaande in de oude groeicurve worden aangewend om oude groeicurve. Managers verkondigen kostenbespa- privileges te financieren in plaats van te investeren ringsprogramma’s of verzinnen een zoveelste variant in de nieuwe groeicurve. De Europese economische op een product. Een voorbeeld is het verplaatsen van navelstaarderij en focus op uitbreiding en budget- eenvoudige assemblagewerkzaamheden naar lage lo- vergroting is volledig voorbijgegaan aan wat er in de nenlanden. Bij deze korte termijn oplossing werd bevolking en elders in de wereld aan de gang is. De over het hoofd gezien dat in het geval van China Europese Commissie heeft geen flauw idee wat Eu- en passant de concurrent van morgen werd gecre- ropa 2030 of 2050 zou moeten zijn. Alles bij elkaar ëerd. Korte termijn denken wint het van strategisch een funeste financiële en economische politiek. denken. Een andere illustratie van het ‘verbeteren in Omdat de nieuwe groeicurve aanvankelijk lang- plaats van vernieuwen’ is de Europese auto-industrie zaam op gang komt is er gelegenheid het oude nog die heel lang heeft vastgehouden aan de doorontwik- heel lang op te rekken. Echter deze aanpak is uit- keling van de benzine- en dieselmotoren in plaats eindelijk gedoemd te mislukken en is alleen maar van nieuwe aandrijfconcepten zoals hybride of vol- uitstel van executie. Een existentiële crisis ontstaat ledig elektrische of waterstof aangedreven auto’s. De en de vraag: wat is de reden van ons bestaan komt Europese auto-industrie dreigt voorbij gestreefd te dan op tafel. Dit gold in het recente verleden voor worden door Japanse fabrikanten of Amerikaanse bedrijven als Nokia maar ook de Europese Unie. De nieuwkomers. Toyota’s waterstofauto, Tesla of de pijl in figuur 1 geeft de gevaarlijke positie van de Google-auto zijn rijdende voorbeelden. EU weer. Politici en publieke organisaties redeneren op Indien de stagnatiefase door inadequaat han- identieke wijze. Op landenniveau krijgt het stape- delen en gebrek aan leiderschap wordt gekenmerkt len van moderate bezuinigingsrondes in plaats van ontstaat er ruimte voor angst, overheersing van kor- fundamentele stelselherzieningen de voorkeur. Po- te termijn denken en het verlangen terug te keren litici gaan met de kaasschaaf langs de begroting of naar het oude vertrouwde of juist onverantwoorde bedrijven politiek met de kleine ‘p’. Nationale dis- sprongen voorwaarts in het duister gevoed door de cussies en scoringsdrift over het alcoholslot en koop- hoop ‘wir schaffen das’. Het is een tijd waarin bur- krachtplaatjes halen eerder de pers dan een visie en gers ontevreden raken door het uitblijven van een vooral uitvoeringsplan over de infrastructuur ten perspectief en de lokale leefomgeving omarmen, bate van elektrische of waterstofauto. Net als in het een kabinetslid robot- en daarmee feitelijk toekom- bedrijfsleven geldt bij de verbeteraars en overlevers stangst uit, parlamenten ijverig bijdragen aan de het adagium doe maar voorzichtig dan breekt het volgende verbetering met een wir war aan regels, en lijntje niet. Terwijl juist in een fase van het ontstaan tot slot de grote hoop aan wetten en instituties die van een nieuwe groeicurve ook politieke visie en in- het oude beschermen en het nieuwe verhinderen. novatief leiderschap nodig is. Dramatisch gesteld is er de kans op een Endzeits-

140 De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland Liberaal Reveil timmung.A Politiek interessante kerngetallen over kracht vormen van de nieuwe groeicurve en in dit de staat der Nederlanden lijken een positief beeld artikel staan er vier centraal: de opkomst van de we- te vormen en reden tot optimisme te geven. Zo is reldeconomie, duurzaamheid, Industrie 4.0 en niet- er groei van het BNP, maar slechts op een zeer laag westerse normen en waarden.5 niveau en is er meer werkgelegenheid, maar verteke- De wereldeconomie vervangt de westerse gedomi- nen de ZZP’ers met hun stagnerende bedrijfjes het neerde globalisering en het daaraan verbonden global beeld en heeft Nederland de R&D-voorsprong in governance systeem.6 De kern van globalisering is het wind- en zonne-energie in 25 jaar tijd verspeelt en outsourcen van laagwaardige arbeid en activiteiten is energietransitie in Nederland hopeloos achterop naar lage lonen landen passend in de verbeteringsspi- geraakt. In dit perspectief is de wereldburger ver weg raal. De kern van de wereldeconomie is de opkomst en de holbewoner is terug. Een heilloze weg naar van andere dan westerse aanbieders en regio’s van pro- beneden. China ziet Europa als een grabbelton aan ducten en diensten gekoppeld aan andere normen en technologie en een openluchtmuseum maar niet waarden en alternatieve marktsystemen. meer als concurrent. Duurzaamheid vervangt de lineaire productie- Tegenover de verbeteraars staan de innovatieve wijzen door een circulaire economie. Het in wezen ondernemers die met innovaties bestaande belem- Christelijke eenmalige industriële ‘Input-Through- meringen wegnemen en inspelen op trends. Zij put-Output/Waste’ (Geboorte-Leven-Dood) model creëren de nieuwe groeicurve. Elke groeicurve be- krijgt als opvolger een cyclisch karakter door weder- reikt op een gegeven moment zijn hoogtepunt en geboorte van materialen. Nieuwe materialen, nieuwe het is van levensbelang een nieuwe groeicurve te energievormen, waarde-cirkels en aandacht voor mi- creëren.3 Voor alle individuen, organisaties, regio’s, lieu en sociale thema’s komen naast door winst gedre- landen en supranationale samenwerkingsverban- ven motieven naar voren, zo is de westerse opvatting. den geldt dat strategische innovatie uiteindelijk het Internet en het Internet of Things geeft richting enige antwoord is op de stagnatie en het creëren van aan een nieuwe inrichting van waardeketens samen- een nieuwe toekomst. De supermarkt verdrong de gevat onder de term Industrie 4.0 of de Nederlandse ‘papa en mama-winkel’ en internet substitueert de term slimme industrie. Platformen waaronder Alp- klassieke winkel. Zakendoen met op eigen belang habet (Google), Airbnb, Facebook en Uber zijn daar gerichte Chinezen in plaats van het typisch Neder- voorbeelden van. In de toekomst komen daar nog landse verheerlijkte ‘win-win’ vergt een geheel ande- banken en andere instellingen bij. In tegenstelling re groeistrategie van particuliere bedrijven maar ook tot de populaire opvatting zal de toekomstige eco- internationale relaties. In dit kader hebben ook in- nomie niet alleen uit kleinschalige innovatieve on- dividuen de plicht zich voor te bereiden en via her- dernemingen bestaan die door samenwerking een scholing, bijscholing, internationaal werk en nieuwe netwerkeconomie vormen. Juist de ‘nieuwe econo- studies en ervaringen zichzelf voor de arbeidsmarkt mie’ ondernemingen zoals Google en Facebook zijn aantrekkelijk te houden. Niet-fossiele energiesyste- reusachtige ‘marktmachtsspelers’ bij uitstek. Maar men verlangen geen studie olie- en gastechniek meer ook duurzaamheid leidt tot vormen van verticale maar zonne-energietechniek, opslag- en distributie- integratie, zoals in de detailhandel, teneinde via een systemen. grotere beheersing van de gehele keten de sociale en Waar de EU en vele van haar lidstaten worste- ecologische prestaties beter te kunnen afdwingen. len met een toekomstperspectief heeft China een Kortom, de groeicurve is veel meer dan het stimule- duidelijke ambitie waar het in 2050 wil staan. De ren van start ups en het is de kunst het hoofd koel te Chinese droom is om in 2050 leidend in de wereld houden, mythes en hypes te doorzien en tot zinvolle te zijn, maar om in 2030 al onafhankelijkheid van vernieuwingen te komen. westerse technologie te bereiken en toonaangevend Tot slot gaat de verschuiving van macht, invloed op het gebied van innovatie te worden.4 Visie is niet en economische scheppingskracht naar andere delen de olifant die het uitzicht belemmert (vrij naar een van de wereld gepaard met een toenemende invloed welbekende Nederlandse liberaal) maar de draak die van niet-westerse normen en waarden. Dit uit zich de geo-economische politieke agenda neerzet. niet alleen maar in de opkomst van de Islam maar Er zijn talloze ontwikkelingen die de drijvende ook in de manier waarop economische activiteit wordt aangestuurd of op welke wijze leiding wordt gegeven en macht wordt uitgeoefend. Dit heeft ver- A Zelfs in Liberaal Reveil (No 4, december 2015), weliswaar in het kader van de verschijningvorm van het blad, is er plaats gaande gevolgen voor internationale samenwerking voor het thema ‘Einde’. en vooral ook de ontwikkeling van nieuwe markt-

oktober 2016 (3) De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland 141 systemen die de context van onze bedrijvigheid vor- het gebied van wind- en zonne-energietechnologie, men. Hoe gaat China hiermee om? maar commercieel zijn we al lang ingehaald. China verkoopt wereldwijd zonnepanelen, windmolens Het Chinese groeimodel en hogesnelheidstreinen. Zelfs de hoofdstad van In het kader van de oude westerse groeigolf heeft Chi- Europa, Brussel koopt van het Chinese BYD elek- na geprofiteerd van de globalisering door de opbouw trische taxi’s. Argentinië heeft meer dan 800 hoge van een eigen maakindustrie voornamelijk produce- snelheidstreinen van Chinese makelij gekocht. Het rend voor westerse consumptie. De centrale regering wordt nog erger. Het zijn niet alleen Chinese staats- heeft in 1978 weliswaar het startsein gegeven dat rijk ondernemingen die de wijde wereld intrekken maar zijn geen schande meer is, maar het waren de onder- ook private ondernemingen en in toenemende mate nemende Chinezen die in grote getalen hun kansen het Chinese MKB die wereldwijd de boer op gaan. grepen. In de 4I-groeischematiek van ‘Imitation- De in het Westen populaire opvattingen en door Improvement-Innovation-Internationalization’ staat velen als papagaaien verkondigde heilseconomie be- China staat nu aan de vooravond van het geleidelijk staande uit de deeleconomie, samenwerken, kennis vervangen van het Imitatie-Verbeter en Exportmo- delen en open innovatie hebben hierin geen plaats.8 del naar Innovatie en Internationalisatie. Het is een Organisaties met marktmacht en verticale integratie misvatting te denken, zoals vaak voorgeschoteld door binnen de context van een symbiose tussen private zogenaamde westerse China kenners en experts, dat en publieke instanties worden door China ingezet er een omslag moet gaan plaatsvinden van export om deze nieuwe wereldorde en daarmee nieuwe en infrastructuurinvesteringen naar binnenlandse markteconomie naar Chinees model te scheppen.9 consumptie.7 Het tegendeel is waar. De komende China weet dat duurzaamheid een belangrijk decennia zijn er nog vele ‘klassieke’ grootschalige thema op zowel de internationale markt als binnen- infrastructuurprojecten waaronder duizenden vlieg- landse samenleving aan het worden is. De Chinese velden, tienduizenden kilometers hogesnelheidstrein- interpretatie van ‘groen’ verschilt echter van de wes- trajecten, bruggen, stedelijke vernieuwing, energie en terse opvatting. Chinees groen is dollar groen. In het water nodig om andere regio’s in China mee te laten nieuwste vijfjarenplan van de Chinese regering is het profiteren. Tegelijkertijd zet de Chinese regering sterk verduurzamen van de economie topprioriteit, maar in op innovatie, internationaliseren en binnenlandse dit is reeds in 1990’er jaren als beleid in voorgaande consumptie. Vooral innovatie en niet binnenlandse vijfjarenplannen ingezet. China mag dan in westerse consumptie zijn de sleutel tot het voortzetten van de ogen de grootste vervuiler (voor westerse consump- Chinese groei en ontwikkeling. tie) zijn, de ambitie is om tot grootste aanbieders In China staat innovatie vrijwel gelijk aan tech- van duurzame producten, diensten en technologie nische vernieuwing en spelen de niet-technische van de wereld te behoren. Klimaattoppen zijn voor innovaties nog een ondergeschikte rol. In de niet- China geen groene sokken bijeenkomsten gedreven technische innovaties zit echter des poedels kern als door westers emotionele en soms huilende topamb- het gaat om het creëren van een innovatieve econo- tenaren die het beste voor de wereld willen. Voor mie. Strategische innovatie is derhalve voor China China zijn klimaattoppen bijeenkomsten die mede de grootste uitdaging en minder het inhalen van de de toekomstige wereldorde en machtsverhoudingen technologische achterstand. Eén van de kernvragen bepalen en daarmee het dollargroen licht of donker- in dit kader is op welke wijze China om gaat met groen kleuren.10 vrijheid van creatief denken, het organiseren van een Een ander staaltje van industrie- of wereldeco- ‘bottom-up’ vernieuwingsproces in en tussen orga- nomiepolitiek betreft de Chinese opvatting van nisaties. De andere kant is dat de staatsbemoeienis, Industrie 4.0. Dit heeft in China hoge prioriteit de top down kant, in Chinese context ook tot succes omdat het de bestaande maakindustrie in de nieuwe kan leiden. China heeft inmiddels toonaangevende groeicurve kan laten overleven. De voorgenomen industrie op het gebied van bijvoorbeeld wind-, overname van de Duitse toonaangevende indus- zonne-energie en hogesnelheidstreinen. De rol van trierobotfabrikant KUKA door het Chinese Midea de Chinese regering is op strategische momenten spreekt boekdelen.11 Maar er is meer. China is al substantieel, zoals het gedwongen fuseren van wind- sinds eind jaren ’90 bezig de toegang tot natuurlijke molenfabrikanten om overcapaciteit te lijf te gaan hulpbronnen veilig te stellen. Was de focus van de en wereldspelers te creëren. Deze beperking van vrij- Verenigde Staten in de oude groeicurve nog op olie heid van ondernemen is in het Westen ondenkbaar. en gas (verdedigd met militaire inzet), richt China Nederland was 25 geleden nog R&D voorloper op zich nu ook op andere natuurlijke delfstoffen en

142 De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland Liberaal Reveil hulpbronnen ondersteund door industriepolitiek. kiezer dit? Westerse kiezers verkeren in onzekerheid Ook hier gaat China zeer commercieel en geba- niet alleen vanwege immigratie maar ook de opkomst seerd op economisch machtsdenken te werk. Het van nieuwe technologieën (robots), Chinese zonne- verschil tussen Europees denken en Chinees denken panelen, Arabische huizenbezitters, een onbetaalbare komt hier op neer. Europa geeft ontwikkelingshulp, verzorgingsstaat, verlies van vaste banen, sancties aan houdt inzamelingsacties en organiseert benefiet- historisch oud-ingezetene Europese staten met de concerten vaak met popsterren of ex-politici voor westerse cultuur, banken en accountants tuimelen in Afrika. China koopt grondstoffen, mijnbouware- geloofwaardigheid, door de bevolking gepercipieerd alen, landbouwgronden onder de voorwaarde dat zonnekoning gedrag in Brussel, achteruitgang van Chinese ondernemingen bij de aanleg van beno- voorzieningen voor ouderen en tegelijkertijd gratis digde infrastructuur en andere activiteiten worden voorzieningen voor vluchtelingen. Voor de gewone ingezet. Het eindresultaat: China verdient geld en burger is dit niet meer te begrijpen. Die wordt ang- Europa verliest geld én respect. Dit is geen Indus- stig, irrationeel en bevattelijk voor mooie praatjes on- trie 4.0 meer maar verdient eerder de term Industrie danks het gebrek aan oplossingen. De burger gaat op 5.0.12 Een ander initiatief dat hierin past betreft het de rem staan en vlucht weg naar de randen van het ‘One Belt One Road’ (OBOR) plan van President politieke spectrum. Xi Jinping. Deze herleving van de oude zijderoute is Keizers zonder kleren en kiezers zonder toekomst- één van de instrumenten om grondstoffen en goede- geloof staan versteend tegenover elkaar. Dit beeld is renstromen onder liefst Chinese controle te krijgen. typerend voor de overgang van de ene naar de andere Er zijn stemmen die zeggen dat dit plan alleen maar groeigolf. Het is nu aan de politiek dit niet alleen te bedoeld is om een uitweg voor de Chinese overcapa- duiden en te sussen maar vooral een nieuw perspec- citeit weg te werken. Dat zou te kortzichtig zijn en tief en oplossingen te bieden. De wereldeconomie het geopolitieke belang onderschatten. OBOR heeft staat op dit moment qua groeicijfers ogenschijnlijk de potentie om de invloed van China te vergroten stil maar buiten Europa worden er plannen gesmeed en het biedt ook kansen voor de betrokken landen hoe en wanneer een zo groot mogelijk aandeel in de en partijen om mee te profiteren of zelfs tegenge- toekomstige groeicurve te verkrijgen en een plaats in wicht te bieden.13 de wereld te veroveren en zo mogelijk te beheersen. In China is door Xi een ideologische vernieuwings- Dit betreft niet alleen China maar ook de mono- slag aan de gang. De eerste groeigolf stond in het teken poloïde Amerikaanse IT-grootmachten. van markt met Chinese kenmerken, voor de toekomst Het bekijken en beoordelen van China met wes- is het marxisme weer als grondslag naar voren gescho- terse bril – het eurocentrische perspectief – leidt tot ven. Derhalve ligt er in politieke zin een ideologische ongelukken en doet de Europese en Nederlandse strijd in het verschiet: het Chinees marxistisch eco- zaak geen goed. Zodra echter een reëel beeld van de nomisch systeem versus het Europese systeem. Hier ambities en werking van de Chinese variant van de doemt de vraag op welk Europees systeem? markteconomie in wording is verkregen is het zaak De bovenstaande schets in een notendop geeft onze westerse opvattingen over marktprincipes aan aan dat de nieuwe groeicurve gepaard gaat met an- te passen aan de nieuwe groeigolf. Centraal daarbij ders handelen, denken, beslissen waar culturele as- staan de liberale uitgangspunten bij uitstek: vrijheid pecten en organisatie van maatschappelijke orde tot en zelfstandigheid. nieuwe dimensies leiden. China vult de drijvende In dit perspectief zou het eerste wat in ons hoofd krachten van de groeicurve wereldeconomie, duur- over China opkomt niet het beeld van de grootse zaamheid, Industrie 5.0 en cultuur op haar eigen vervuiler moeten zijn maar China als onze grootste manier in. Europa en Nederland hebben hierop nog uitdaging en bij verstandig beleid misschien ook als geen antwoord. Maar de tijd dringt. Europa en Ne- kans te beschouwen. Maar ook in China bestaan geen derland hebben politieke leiders met visie en daad- gouden bergen. Het belangrijkste signaal van Euro- kracht nodig die weten wat er in de wereld speelt. pese en Nederlandse leiders is een concreet perspectief voor de burgers te bieden. Wat wordt onze plaats Europees en Nederlands antwoord in de nieuwe groeigolf en vooral op welke manier Europa, maar ook Nederland is door haar grotendeels gaan we dat bereiken. Europa en daarmee ook Ne- eigen veroorzaakte misère bestaande uit financiële cri- derland is nog niet verloren. Onze grootste kracht is sis, het uit de rails lopen van het Europese project, de vrijheid van denken, vrijheid van handelen, vrijheid vluchtelingenproblematiek en gebrek aan toekomst- van ondernemen en vrijheid van uitvinden. Maar perspectief naar binnen gericht. Hoe ziet de westerse deze kracht kan alleen gemobiliseerd worden indien

oktober 2016 (3) De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland 143 we de Europese en Nederlandse burgers een nieuw De nieuwe groeicurve en het liberale denken perspectief bieden. Maar ook China mobiliseert het De geschiedenis van groeicurven wordt niet alleen ondernemerschap. De Chinese President stimuleert gekenmerkt door innovatie, ondernemerschap en massa-ondernemerschap. Indien dit in combinatie groei maar ook door het uitoefenen van macht. met innovatie lukt moeten we ons schrap zetten. Macht komt onder meer tot uitdrukking via markt- De huidige Europese Unie kraakt onder het ge- macht of staatsmacht. Deze vormen van macht wicht van politieke leiders, bureaucraten en apparat- staan vaak tegenover of beperken vrijheid en zelf- sjiks die vast zitten in het oude groeimodel. Lissabon standigheid. In de oude groeicurve is macht verbon- 2010, Horizon 2020 en vele andere programma’s den aan de aanvankelijke monopolies van Standard zijn verbeterprojecten die niet aan de noodzakelijke Oil (het huidige Exxon) en de Koninklijke Olie (het vernieuwing van het fundament van Europa bijdra- huidige Shell) en de verwevenheid met de politiek. gen. Europa heeft strategische innovaties nodig op De oliesector heeft tot op de dag van vandaag haar het terrein van toekomstvisie, ons bestaansrecht, invloed en macht uitgeoefend. Daarnaast werden verdienmodel, (industriële) verhouding tussen staat vrijheidsgraden van fabrieksarbeiders beperkt door en private markt, marktpolitiek en de daarbij beho- onvoldoende educatie en ontoereikende arbeidsom- rende vrijheid en zelfstandigheid. Nederland zit ook standigheden in brede zin. De communistische op- in de fuik van verbeteren met de kaasschaaf waar- lossing van onteigening, staatseigendom en centrale door het poldermodel van nieuwe energie voorzien planning verergerde de situatie. De socialistische op- wordt. Polderen past niet meer in nieuwe groeicur- lossing verbeterde de positie van de fabrieksarbeider ve. Snelheid van handelen en daadkracht worden en daarmee de vrijheidsgraad maar de paternalisti- belangrijker dan consensus en compromissen. De sche opvatting dat ‘vader staat’ weet wat goed voor dreigende roep om een sterke man in de door de de burger is belemmerde verdere ontwikkeling. Het burger gevoelde huidige toenemende ontwrichting liberalisme heeft de individuele mens verdere vrij- van de samenleving kan in de kiem gesmoord wor- heid gegeven. Liberale vrijheid betekent vrijheid van den door leiders met wereldvisie, strategisch inzicht, keuze, beslissen en denken door de individuele mens kennis van zaken en werkvloerervaring. zonder tussenkomst van een andere instantie be- De liberale politiek ontkomt niet aan een herde- houdens het rechtssysteem en normen en waarden. finiëring van het neoliberalisme dat de ideologische Economische groei en ontwikkeling was het gevolg. grondslag van de oude groeicurve was. Maar vrij- Met de komst van de nieuwe groeicurve dreigt deze heid is gezien de kenmerken van de nieuwe groei- vrijheid en zelfstandigheid in het gedrang te komen. curve, waaronder dominantie van regio’s met andere Dit keer zijn het niet de exploitanten van delfstof- opvattingen over vrijheid en digitale vrijheid versus fen en manufacturen die de vrijheid van de arbeiders privacy ook aan vernieuwing toe. Vrijheid zal ook in inperken maar de uitbaters van data en digitalisering de nieuwe groeicurve de belangrijkste leidraad blij- die de vrijheidsgraden van consumenten en burgers ken te zijn. Vrijheid 2.0 en zelfstandigheid 2.0. Maar inperken. Google, Facebook, retailers, banken en wat betekent dan 2.0? Betekent het afstand doen mobiliteitsaanbieders weten gaandeweg meer van van ons westerse vrijheidsideaal en ons zo aan de rest het individu dan het individu zelf. van de wereld aan te passen of betekent het dat we Het is niet de robotisering van het economische ons nationaal moeten terugtrekken en ons niet met voortbrengingsproces maar de digitalisering van de andere landen waaronder China moeten bemoeien. mens zelf die de vrijheid tot in de kern gaat raken. Het laatste heeft geen enkele zin omdat we China en In de supermarkt van de oude groeigolf stelde de andere opkomende regio’s als markt en concurrent in consument arbeidstijd gratis aan de ondernemer ter toenemende mate tegenkomen. Bovendien maakt de beschikking (zelfbediening) en werd het aankoopge- Nederlandse opgeheven vinger in China geen enkele drag beïnvloed door lichteffecten, achtergrondmu- indruk. Afstand doen is echter ook de verkeerde weg ziek en aanbiedingen in de huis aan huisfolder. In omdat het aanvaarden van een ander vrijheidsbegin- ruil kreeg de consument goedkopere producten, een sel uit een andere regio geheel niet te integreren valt grotere variëteit en snelheid van inkopen terug. In binnen onze context van instituties, historie en cul- de supermarkt van de nieuwe groeigolf stelt de con- tuur. Wat wel moet gebeuren is het begrijpen van de sument aankoopgegevens gratis ter beschikking. In nieuwe groeicurve en op basis daarvan het vrijheids- de neuro-economie van de nieuwe groeigolf wordt beginsel ontwikkelen, inpassen en toepassen. de mens gedigitaliseerd door chipimplantaten, sen- soren en ‘Big Data’-analyses en wordt het aankoop-, keuze- en beslissingsgedrag direct beïnvloed. Ook

144 De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland Liberaal Reveil in China zijn deze ontwikkelingen al lang gaande westerse vrijheidsbeginsel door opkomende landen en op meerdere terreinen verder dan hier te lande. met andere opvattingen onder druk gezet. Chinese Kortom, het is de vraag hoe vrijheid en zelfstandig- vrijheid is geheel anders dan Europese vrijheid. Chi- heid zich in China en het Westen gaat ontwikkelen. nese ondernemers mogen ondernemen en heel rijk De liberale mens kan misschien wel verlangen naar worden maar het belang van China staat uiteinde- de omslag van ‘free-wifi’ naar ‘wifi-free’. lijk voorop. Om van China een innovatief land te Ook de door sommigen als toekomstig nirvana maken is een vorm van vrijheid van denken, han- ervaren deeleconomie ondermijnt de individuele delen en kiezen van beneden af een noodzakelijke vrijheid. De deeleconomie heeft heel scherp gesteld voorwaarde. Dit is één van de grootste uitdagingen twee extreme kanten. Deeleconomie onteigent. van China om mee te kunnen doen in de nieuwe Deeleconomie onderwerpt. Deeleconomie nivel- groeicurve. De omgang met individuele vrijheid en leert. Deeleconomie monopoliseert. Deeleconomie zelfstandigheid wordt het kernpunt van succes in de onteigent door het gemeenschappelijk bezit van goe- nieuwe groeicurve. Hier ligt ook de kans van Eu- deren en diensten. Deeleconomie onderwerpt door ropa en Nederland om tegenkracht te ontwikkelen. de afhankelijkheid van een boven geordend systeem. De grootste en beste bijdrage aan deze tegenkracht De bron van de afhankelijkheid komt van enerzijds is de individuele vrijheid en zelfstandigheid. Maar de medemens en anderzijds de platforms die deze deze vrijheid 2.0 en zelfstandigheid 2.0 dienen wel diensten aanbieden. Deeleconomie nivelleert door in de context van digitalisering, duurzaamheid en collectief bezit zonder particulier eigendom. Deel- opkomst niet-westerse landen waaronder China be- economie monopoliseert gedrags- en beslissingsdata noemd en toegepast te worden. Eerder kwam reeds voor centrale aansturing en beïnvloeding door plat- aan de orde dat strategische innovatie voor China forms. Door deze bril is de deeleconomie op socia- cruciaal is en dat vrijheid ten behoeve van innova- listisch-communistische leest geschoeid. Natuurlijk tie één van de sleutels tot succes wordt voor China. heeft de deeleconomie vanuit marktperspectief, de Tegelijkertijd is het voor China een enorme worste- andere extreme kant, positieve effecten op kosten, ling en zoektocht hoe de noodzakelijke vrijheid in gemak en duurzaamheid. Er zijn inderdaad logis- de Chinese context te integreren. Daarom is vast- tieke systemen denkbaar waarin individueel bezit houden aan de liberale Europese vrijheidsopvatting van auto’s overbodig is, maar de andere kant wordt onze enige redding. tot op heden niet belicht of door de euforie van het Het individu heeft zich in de oude groeicurve nieuwe zwaar onderschat. Sterker nog, door kapita- net ontworstelt aan slavernij, kapitalistische uitba- listische ogen beschouwt zijn de deeleconomieplat- ters en dominantie van communistische-socialisti- forms de potentiële monopoloïde organisaties van sche staatsinstanties en nu dreigt deze verworven- de toekomst en zeer winstgevend voor de eigenaren. heid weer teloor te gaan door nieuwe private en Vrijheid en zelfstandigheid zijn nodig om een tegen- publieke machthebbers uit zowel westerse en niet- kracht te ontwikkelen en de machtspositie te door- westerse wereld. Dit schreeuwt om een liberaal breken met nieuwe concurrerende diensten. Maar geluid. In Europa is er geen enkele discussie over ook overheden benutten de nieuwe mogelijkheden de toekomst van het liberalisme. Er zijn veel acade- om de burger met het voorwendsel van ‘leuker kun- mische leerstoelen met onderwerpen als gelijkheid, nen we het niet maken maar wel makkelijker’ nog rechten van de mens, verdelingsvraagstukken maar beter onder controle te houden. Internet heeft op waar zijn de instituties die vrijheid centraal stellen? korte termijn de gebruiker meer mogelijkheden Sociaaldemocraten nemen een voorspong gesteund gegeven maar het gratis weggeven van persoonlijke door Piketty die het aloude verdelingsvraagstuk als data keert als een boemerang terug middels het be- zure wijn weer eens in nieuwe zakken heeft gego- ïnvloeden van keuze, beslissingsgedrag en denken ten. Parlementen in Europa en daarbuiten horen door de nieuwe machtspartijen. Beheersing en voor- zijn verhaal aan en raken bijkans in katzwijm. Geen spelling van de gedachte van de individuele mens woord over de teloorgang van het verdienvermogen en uiteindelijke keuze en beslissing staan centraal bij van Europa, terwijl juist strategische innovaties in de ‘Nieuwe Economie Ondernemers’. De terugkeer politiek en economie prioriteit dienen te krijgen. van de slavernij in de vorm van digitale onderwer- Liberalen van de toekomst kunnen een voorbeeld ping door monopoloïde partijen is te extreem ge- nemen aan de sociaaldemocratie uit de 20e eeuw: dacht, maar de mogelijkheden zijn er. voorop gaan in de strijd met oude idealen in een Daarnaast wordt in de nieuwe groeicurve het nieuwe wereld daarbij wetend dat vrijheid en zelf-

oktober 2016 (3) De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland 145 standigheid nog belangrijker dan ooit worden. In de 5) T.C.R. van Someren en S. van Someren-Wang, Green China; nieuwe groeicurve ligt een monumentale opdracht T.C.R. van Someren en S. van Someren-Wang, Strategic In- aan de liberalen besloten. novation in Russia. Towards a Sustainable and Profitable Nati- onal Innovation System, Heidelberg, 2016. Prof. Dr. T.C.R. (Taco) van Someren is CEO van Yn- 6) T.C.R. van Someren, ‘Exporteren wordt strategisch innove- novate, hoogleraar Strategische Innovatie aan BNU ren’, Globe Magazine, nr. 397, april 2015, pp. 38-41. Beijing en FEFU Vladivostok, EU Innovation Expert 7) Onder andere J. Fung, ‘China’s Shift to a Consumption- en toezichthouder. Driven Economy’, Economy Sector, 12 november 2014. 8) H.W. Chesbrough, 2006, Open Innovation, The New Impera- Eindnoten tive for Creating and Profiting from Technology, Boston, 2006. 1) P.M. Allen, 2014, ‘Evolution: complexity, uncertainty and 9) T.C.R. van Someren en S. van Someren-Wang, Green China; innovation’, Journal of Evolutionary Economics, Vol. 24(2), T.C.R. van Someren en S. van Someren-Wang, Innovative Chi- april 2014, pp. 265-289; C. Perez, ‘From long waves to great na. Innovation Race Between East and West, Heidelberg, 2013. surges: continuing in the direction of Chris Freeman’s 1997 10) T.C.R. van Someren en S. van Someren-Wang, ‘Klimaattop? lecture on Schumpeter’s business cycles’, European Journal of Welnee, er wordt een markt verdeeld’, Trouw, 9 december Economic and Social Systems, No.1-2, 2015, pp. 69-79. 2009, p. 29. 2) T.C.R. van Someren, ‘Innovatie, Emulatie en Tijd. De rol van 11) A. Höpner, ‘Kuka und die Chinesen. „Ich hoffe, dass sich de organisatorische vernieuwingen in het economische pro- das nicht zur Katastrophe entwickelt’, Handelsblatt, 27 mei ces’, Tinbergen Institute Research Series, no. 9, juni 1991 (diss.). 2016. 3) T.C.R. van Someren, Strategische Innovationen. So machen 12) T.C.R. van Someren, ‘Exporteren wordt strategisch innoveren’. Sie Ihr Unternehmen einzigartig, Wiesbaden, 2005. 13) T.C.R. van Someren en S. van Someren-Wang, Strategic In- 4) T.C.R. van Someren en S. van Someren-Wang, Green China, novation in Russia. Heidelberg, 2012.

146 De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van China, Europa en Nederland Liberaal Reveil VERLICHTING EN OSTALGIE OP DE ZIJDEROUTE LR – Friso Rip –

In dit artikel schenkt Friso Rip aandacht aan de vaak onderbelichte politieke situatie in Georgië en de voortgang die liberalen aldaar – met hulp van VVD Internationaal – hebben geboekt. Ondanks een nog immer aanwezige hunkering naar de Sovjettijd, zucht het land naar stabiliteit, zelfbehoud en modernisering, Aanstaande parlementsverkiezingen zullen daarin richtinggevend zijn.

‘Who rules East Europe commands the Heartland; mogendheden door een Christelijk, gelijkgestemd who rules the Heartland commands the World-Island; land verleid ondersteuning te bieden met als prijs een who rules the World-Island commands the world.’1 corridor naar het Oosten. Een Europese zijderoute Halford J. Mackinder (1919) naar China zonder inmenging van Perzië of Rusland. De eeuwen daarna bleef de relatie met de buren moei- Acht oktober zijn er parlementsverkiezingen in zaam en bleef Georgië onvermoeibaar het Westen pe- Georgië. De uitkomst van de verkiezingen zal titioneren. Toen de Perzen in 1801 Georgië binnen richtinggevend zijn voor het Oost-Europese land. vielen en Tbilisi plunderden gaf Rusland, ondanks Progressieve, pro-Europese krachten versus con- een vredesverdrag, niet thuis. Een wijze les voor de servatieve krachten. Open versus gesloten. The Georgiërs dat hun noorderburen niet te vertrouwen Economist schreef onlangs dat zich mondiaal lang- waren. Deze les zouden ze niet licht vergeten.4 Met zaam een trend voltrekt waarbij er niet langer een de invasie van Poetin in 2008 realiseerde toenmalig tegenstelling tussen links en rechts is, maar tussen president Sakaasjvili dat ook de Europeanen niet te een open wereldbeeld van handel en groei, en een hulp zouden schieten. Behalve een vredesinitiatief gesloten wereldbeeld van nativisme en identiteit.2 van Sarkozy dat vooral geboren was uit de ambitie Het is vergelijkbaar met een keuze tussen de belofte een internationaal succes te boeken. In 2008, anders die het Westen biedt en Ostalgie (het verlangen van dan in 1713, vochten en stierven er echter Georgische veel Oost-Duitsers naar het dagelijks leven in de militairen zij aan zij met NAVO-troepen in Afghani- DDR). Het is van groot belang dat de liberalen in stan.A Deze samenwerking tussen NAVO-troepen en Georgië winnen zodat de krachten voor een open het Georgisch leger kwam voort uit de goede relatie samenleving, voor vrijhandel en modernisering gro- tussen Mikheil Saakasjvili en het Westen. Saakasjvili ter blijven dan de groep die terug verlangt naar een hoopte zo, net als in 1713, onder de veiligheidspara- romantisch verleden waarin alles beter leek. VVD plu van de westerse mogendheden te komen. internationaal helpt de liberale regeringspartij RPG (Republican Party of Georgia) de verkiezingen van A shining city on a hill acht oktober te winnen. Een winst van de liberalen ‘I’ve spoken of the shining city all my political life, zou een bijdrage kunnen leveren aan de onvervulde [...] a city with free ports that hummed with com- belofte van stabiliteit, zelfbehoud en modernisering merce and creativity. And if there had to be city die zeker sinds 1713 bestaat in Georgië. walls, the walls had doors and the doors were open to anyone with the will and the heart to get here. Soeverein That’s how I saw it, and see it still.’5 In 1713 werd de leraar van de toenmalig vorst van Georgië op diplomatieke missie naar Europa ge- Onder ‘Misha’ Saakasjvili (2004-2012) werd Geor- stuurd om steun te verzamelen voor de precaire situ- gië een baken van openheid. Georgië steeg in zijn atie waarin het koninkrijk zich bevond.3 Ingesloten eerste termijn van de 137ste plaats naar een plek in door Perzië, het Ottomaanse rijk en Rusland dreigde de top 10 van de ‘doing business index’B van de We- het land met eigen alfabet en trotse cultuur als onafhankelijk land te verdwijnen. Het is dus zeker geen recente ontwikkeling dat Tbilisi, de hoofdstad van A Georgië is de tweede leverancier van troepen in Afghanistan. B Een mondiale index die het gemak van zakendoen meet. Georgië, westwaarts kijkt om zijn voortbestaan te ver- Boze tongen beweren dat Saakasjvili een van de eersten was zekeren. Ook 300 jaar geleden werden de Europese die begreep hoe deze index te ‘gamifyen’.

oktober 2016 (3) Verlichting en Ostalgie op de zijderoute 147 reldbank.C Naast snelle toegang tot het land zijn De minister is de personificatie van de tweestrijd in ook veel andere hervormingen op het gebied van Georgië. Vloeiend Engels, grappen makend maar een open zakenklimaat ingevoerd. Een belangrijk ook een groot respect voor Rusland en romantisch onderdeel was het aanpakken van corruptie in de verlangen – Ostalgie – naar een simpeler tijd, waar- politie. Saakasjvili’s oplossing was eenvoudig; ontsla in Georgië welvarender was onder het juk van de iedereen, verdubbel de salarissen, en neem nieuwe Sovjet-Unie. Immer gevangen tussen Oost en West agenten aan. Zo bouwde de in de VS opgeleide is het lastig koers houden. Zoals vele landen van de Saakasjvili aan een open samenleving, met een func- voormalige Sovjet-Unie, heeft ook Georgië moeilij- tionerend rechtssysteem naar westers model. Tbilisi ke keuze tussen (energie) afhankelijkheid van Mos- werd een shining city. kou en handel met het Westen. Ook op het gebied van gedeelde waarden is Ge- orgië regionaal een shining city. Tbilisi is een stad Dansen naar de pijpleidingen van Poetin waar een moskee, een synagoge en een kerk op hon- Er zijn twee voorname redenen om de stabiliteit en derd meter afstand staan. Er is persvrijheid en een ac- onafhankelijkheid van Georgië te steunen. De eerste tieve ‘civil society’. Hoewel bijvoorbeeld homorech- is het idee van ‘the shining city on the hill’. Het ten in het conservatieve land nog zeker niet goed voorbeeld voor de regio dat democratisering wel de- beschermd zijn, is er een stevig debat gaande over gelijk mogelijk is en kan leiden tot stabiliteit en wel- gelijke rechten voor man en vrouw, homo en hetero, vaart. Een ontwikkeling die goed is voor Nederland, rijk of arm. Dit kost tijd en wordt regelmatig been voor Georgië. Mogelijkheden in nieuwe markten moeilijkt door de rol van de kerk. voor Nederland, economische groei voor de landen Saakasjvili was verantwoordelijk voor de eerste in de Zuid-Kaukasus. Een tweede zijn de economi- democratische transitie van macht in de geschiedenis sche belangen voor de EU. Georgië, ingesloten tus- van de regio toen hij in 2012 zijn verlies erkende en sen Iran en Rusland vormt de enige landbrugD naar aftrad na verloren verkiezingen. Toch laten Saakasj- het Kaspische zwarte goud, en verder naar markten vili’s twee termijnen gemengde gevoelens na. Er was in Centraal Azië; Het hart van Mackinders hartland. naast de successen, zeker aan het einde, sprake van De Georgië-Azeri landbrug naar Centraal-Azië marteling, corruptie en machtsmisbruik in Georgië. is een belangrijk knooppunt voor energie, transport en, helaas, ook mensenhandel en terrorisme. Om Ostalgie energie-chantage van Poetin te voorkomen kan deze ‘Corruptie is beter dan democratie,’ stelde een mi- landbrug een alternatief worden. Deze route maakt nister uit Georgië tijdens een gesprek. ‘Elke paar het mogelijk over land met het Verre Oosten te han- jaar zijn er verkiezingen in Georgië waardoor de delen en energie te transporteren via de Tbilisi-Ba- spelregels weer veranderen wegens hervormingen. Ik ku-Ceyhan pijpleiding. Hoe meer volume via deze weet nooit wat ik wie moet betalen voor een dienst. route naar Oost-Europa wordt getransporteerd, hoe Neem buurland Azerbaijan, daar betaal je altijd het- kleiner de kans dat centraal Europa naar de pijplei- zelfde aan een ambtenaar om iets gedaan te krijgen. dingen van Poetin moet dansen. Dat is voorspelbaar en goed zakendoen. Hier in Ge- Het is cruciaal voor zowel het Westen als de Ge- orgië verandert alles.’ orgiërs zelf dat het land slaagt als stabiele democra- Wat niet verandert is de schizofrene tweestrijd in tie, als voorbeeld voor de regio en als betrouwbare Georgië. Verscheurd tussen de romantische herin- handelspartner. Met de uitbreidingsvermoeidheid nering aan de Sovjettijd, toen Georgië rijker maar binnen de EU en de het lidmaatschap van de NAVO bezet was, en de realiteit anno 2016. Het land was nog ver weg, moeten de pro-westerse krachten be- netto exporteur van landbouwproducten maar is palend blijven in Georgië. Als brug tussen Oost en nu netto importeur, met alle financiële gevolgen West. De koers van Georgië wordt voorlopig noch voor de vele boeren van dien. Het ontnuchterende in Washington, noch in Brussel, noch in Moskou gesprek met de minister vond plaats in 2012. De bepaald. Deze wordt bepaald door de keuzes die eerste democratische transitie in de geschiedenis van de Georgiërs op acht oktober maken. De vraag die de Kaukasus is dan een feit. Saakasjvili is afgetreden voorligt, is of Georgië een Wit-Rusland of een Est- en de Georgische Droomcoalitie is aan de macht. land wordt. Twee landen die in 1991 op hetzelfde economisch niveau begonnen. Estland koos voor

C World Bank Group, Doing Business. Te zien op: http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/georgia/. D Samen met Azerbaijan is Georgië de landbrug tussen de Momenteel staat Georgië op plek 24, nog voor Nederland. Zwarte Zee en de Kaspische Zee.

148 Verlichting en Ostalgie op de zijderoute Liberaal Reveil open en staat nu vooral bekend als E-stonia, wegens niet overal ter wereld een liberaal democratisch mo- de hoge mate van digitalisering. Wit-Rusland is bin- del afdwingen, wel kunnen we de liberalen die een nen de invloedsfeer van Rusland gebleven, heeft een welvarender samenleving willen opbouwen helpen verouderde industrie en schendt regelmatig mensen- te winnen. VVD internationaal, het internationale rechten. We kunnen het ons niet permitteren om secretariaat van de VVD, steunt liberale politieke een instabiel Oost-Europa te hebben. Op de korte partijen in Oost-Europa en Noord-Afrika en helpt termijn is een gesloten Wit-Rusland wellicht nuttig liberale politieke partijen verkiezingen te winnen in een instabiele regio, op de langere termijn geldt om beter bestuur te bevorderen in landen in tran- zowel voor Georgië als voor Wit-Rusland dat demo- sitie. In Georgië helpen we de mensen die Georgië cratisering en modernisering de enige kans is op een willen openen voor de wereld. Die van Tbilisi een stabiel welvarend land. Georgië is zeer goed op weg shining city willen maken. Zo wordt de regio stabie- om een volledige, inclusieve liberale democratie te ler, veiliger en economisch sterker. Dat is goed voor worden, maar moet stappen blijven zetten. Want Nederland, en goed voor Oost-Europa. verdere liberalisering vereist moed, zoals elke verandering moed vereist. L.F. (Friso) Rip MA is international officer bij VVD Benjamin Franklin zei dat degene wie veiligheid Internationaal. boven vrijheid verkiest, geen van beide verdient. Wanneer het democratisch experiment in Georgië Eindnoten faalt, haalt dat de wind uit de zeilen van alle westers 1) Halford J. Mackinder, Democratic Ideals and Reality, Wa- georiënteerde krachten in de regio. Het gaat niet om shington, 1942, p. 150. de wil van de EU, maar om de wil van een meerder- 2) ‘The New Political Divide’, The Economist, 30 juli 2016, heid van de Georgiërs die de normen en waarden http://www.economist.com/news/leaders/21702750-fare- van het Westen delen, al sinds de diplomatieke mis- well-left-versus-right-contest-matters-now-open-against- sie van 1713. closed-new (geraadpleegd op 21 september 2016). 3) Andrew North, ‘Georgia’s Long Road to Europe. How Een liberale toekomst the West forgot about Tbilisi’, Foreign Affairs, augus- De partner van de VVD in Georgië, de regerings- tus 2016, https://www.foreignaffairs.com/articles/geor- partij de Republican Party of Georgia staat bekend gia/2016-08-11/georgias-long-road-europe (geraadpleegd als een competente kracht voor de open samenle- op 21 september 2016). ving. Het is een drijvende kracht achter het succes 4) Ibidem. van de hervormingen in Georgië. Het Westen kan 5) Ronald Reagan, 1989 farewell speech.

oktober 2016 (3) Verlichting en Ostalgie op de zijderoute 149 EEN LIBERAAL DILEMMA: VEILIGHEID VERSUS PRIVACY LR – Michiel Hasslacher –

Voor liberalen is veiligheid een kerntaak van de overheid, maar in het digitale domein kan de uitvoering van die overheidstaak in conflict raken met de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer – een cruciaal onderdeel van eenieders individuele vrijheid. De overheid moet een balans hierin zien te vinden. Het is een balans waar, zoals de auteur Michiel Hasslacher stelt, geen blauwdruk voor is.

‘Forse kritiek op hackwet politie: zelfs pacemaker is niet veilig.’ 1 ‘Afluisterwet Plasterk geeft AIVD vrij spel.’2 ‘Politie wordt inbreker: hoe oom agent je mag gaan hacken.’ 3

Als je de media moet geloven zit de politie en de ook de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer AIVD binnenkort in de computers van alle Neder- cruciaal voor de individuele vrijheid. Meer bevoegd- landers om te kijken met wie ze praten en wat ze heden voor de politie in het digitale domein worden zeggen. De reden? Politiek Den Haag buigt zich de vaak gezien als inbreuk op de privacy. komende tijd over de wet Computercriminaliteit III (CC3), ook wel de ‘Hackwet’ genoemd. Het grote Alleen als de staat de veiligheid van het individu ver- vraagstuk hierin is de afweging tussen veiligheid en zorgt kan hij zijn leven inrichten zoals hij dat zelf privacy. Hoe ver mag de overheid gaan om de vei- wil. Daarbij wordt hij begrenst door morele gren- ligheid van de samenleving te waarborgen? In het zen waarvan het is geaccepteerd dat dit gebeurt door verlengde hiervan staat de Wet op de Inlichtingen- middel van het sociaal contract.A Veiligheid in brede en Veiligheidsdiensten 20XX (WIV) waarin de be- zin is de afwezigheid van dreigingen. De groeiende voegdheden van de AIVD en MIVD zijn vastgelegd. rol van het internet en de digitalisering van de samenleving leiden ertoe dat deze dreigingen veran- Een overheid moet de balans zien te vinden tussen deren. Vrijwel elke vorm van criminaliteit heeft in- het beschermen van de digitale infrastructuur en het middels een digitale variant. Denk bijvoorbeeld aan aanpakken van de dreigingen die daarvan uitgaan. fysieke veiligheid die in het geding kan komen als Die dreiging is divers. Systemen kunnen platgelegd de systemen van de waterkeringen worden overge- worden, kinderporno wordt verspreid en criminele nomen. Een politieke dreiging kan uitgaan van het organisaties kunnen anoniem met elkaar commu- faciliteren van terroristische aanslagen door het ano- niceren. De digitalisering biedt ook veel kansen. niem verkrijgen van handleidingen en materialen Je kan thuis vanaf je laptop je nieuwe Xbox spel- voor ‘home-made explosives’. Als laatste kan de eco- computer bestellen, de verwarming hoger zetten en nomische sector worden beïnvloed door diefstal van videochatten met je ouders die op vakantie in In- bedrijfsinformatie, ontoegankelijkheid van websites dia zijn. Een goede context voor de persoonlijke en door ‘Denial of Server’-aanvallen of ‘phishing’ waar- economische ontwikkeling is onmisbaar. Daarvoor bij individuen worden opgelicht. De politie ziet het moeten dreigingen worden aangepakt en moet het dan ook als grote noodzaak om meer bevoegdheden open klimaat van het internet gewaarborgd blijven. te krijgen, zodat zij beter kunnen optreden tegen in- Die balans moet gezocht worden. ternetcriminaliteit.4

Het mag duidelijk zijn dat deze balans niet een Meer bevoegdheden betekent doorgaans dat over- vast gegeven is. Uit huidige maatschappelijke en heidsdiensten meer inzicht kunnen krijgen in de politieke discussies blijkt dat vooral privacy versus persoonlijke levenssfeer van de burgers. De wet CC3 veiligheid in overheidsinvloed op het internet een en WIV hebben datzelfde effect: het geeft de politie gevoelig punt is. Als je dreigingen wil aanpakken en inlichtingendiensten de mogelijkheid om in te moet je immers wel weten waar die vandaan komen. kunnen breken in een geautomatiseerd systeem. Dit Daarvoor moet in dat open klimaat worden inge- broken om te kijken wie de bad guys zijn. Liberalen A Waar ‘hij’ geschreven staat, kan uiteraard ook ‘zij’ gelezen zien veiligheid als kerntaak van de overheid. Toch is worden.

150 Een liberaal dilemma: veiligheid versus privacy Liberaal Reveil kan je laptop, mobiel, tablet maar ook je smart-tv publiekelijk beschadigen van een individueel goed. zijn. Hiermee kan het individu de mogelijkheid ver- Er wordt in de liberale visie dan ook grote terug- liezen om zelf te bepalen welke informatie hij over houdendheid van de overheid verwacht met betrek- zichzelf wel of niet wil delen. Wanneer dit het geval king tot veiligheidsmaatregelen die inbreuk doen op is en zaken in het privéleven bij derden bekend zijn, de privacy van individuen. Die terughoudendheid kan de kern van de persoon worden aangetast: ‘zijn kan worden gecompenseerd als er rechtvaardige inschatting van zichzelf.’5 Bij privacy speelt passie argumenten van nationaal belang zijn. Daarop is een grote rol. Het is immers het gevoel – of de emo- bovenstaand voorbeeld, 9/11 en Snowden, ook van tie – die de bekendheid van privézaken bij derden toepassing. Huidige ontwikkelingen maken de roep oproept dat leidt tot het belang van het concept. om meer bevoegdheden voor de inlichtingen- en Daarmee wordt elk vraagstuk met betrekking tot veiligheidsdiensten groter. privacy een ethisch vraagstuk. Dergelijke vraagstukken en de discussies daaromheen dragen bij aan de Dit artikel beoogt inzicht te verschaffen in de afwe- publieke ethiek omdat het een onderdeel is van het ging tussen veiligheid en privacy. Er worden hand- maatschappelijke beschavingsproces.6 De invulling vatten geboden, welke gebruikt kunnen worden bij van het concept privacy is dan ook onderhevig aan wetsvoorstellen die beogen de veiligheid van burgers veranderingen over tijd en de publieke opinie op het te vergroten maar ondertussen een negatief effect heb- onderwerp. Dat maakt het een des te groter punt ben op privacy van (andere) burgers. Bij elk dergelijk van discussie. wetsvoorstel is het van belang om te kijken wat het effect kan zijn langs twee hoofdlijnen. Ten eerste moet Een goed voorbeeld daarvan is de discussie zoals die er naar de drie V’s worden gekeken: volume, vertrou- in Amerika is verlopen. Na de aanslagen op 11 sep- welijkheid, verwerking. Er moet naar de hoeveelheid tember 2001 werden er veiligheidsmaatregelen inge- informatie worden gekeken: tot hoeveel informatie steld die vergaande gevolgen hadden op de privacy is toegang nodig om het doel te bereiken, en wat is van de burgers. Er was geen sprake van balans omdat het volume aan informatie dat verzameld kan worden de focus lag op het voorkomen van nieuwe aansla- met de vernieuwde capaciteit? Het spreekt voor zich gen. Pas na een periode van bezinning én nadat de dat hoe groter het volume, hoe groter de impact zal consequenties duidelijk werden met de onthullingen zijn. Ten tweede is de inhoud belangrijk. Hoe per- van Edward Snowden, kwam de discussie op gang en soonlijker de informatie, hoe groter de inbreuk op wordt er sindsdien meer aandacht besteed aan een de privacy. Publiekelijk verkregen informatie, zoals goede afweging tussen de concepten. Bij de afweging de informatie op het openbare profiel op Twitter of tussen veiligheid en privacy is het namelijk zaak om Facebook heeft minder vergaande gevolgen dan af- naast de passie ook de ratio te betrekken bij het debat. getapte informatie van de servers van Whatsapp. Ten Dit wil niet zeggen dat emoties irrelevant zijn – inte- derde de mate van verwerking. Grote hoeveelheden gendeel. Het politieke proces berust grotendeels op van kleine stukjes data, wat normaal gesproken maar de emoties van de maatschappij, op de publieke opi- in beperkte mate tot een privacyinbreuk zou leiden, nie. De passie zal in dat geval moeten worden omge- kan geanalyseerd worden om een patroon of beeld vormd tot een onderdeel van de rationele beslissing. in kaart te brengen. Daarnaast kan er secundaire in- Kortom: het is in de liberale visie van belang dat er bij formatie uit worden afgeleid. Kortom, zoals Theo de veiligheidsoverwegingen gekeken wordt naar wat de Vries in een eerder artikel in Liberaal Reveil al schreef: inbreuk op de privacy kan zijn, hetgeen ook meege- ‘dat betekent dat we data niet meer losstaand moeten nomen moet worden in het publieke debat. beschouwen, maar steeds in relatie tot de beschik- bare analysemethodes.’7 De combinatie van die drie Bij die overwegingen speelt het algemeen belang factoren maken inzichtelijk hoe groot de inbreuk op een grote rol. Het bevorderen van de levenszeker- privacy kan zijn. heid en het toekennen van het recht op leven aan de maatschappij is de kerntaak van de overheid. Toch De tweede hoofdlijn helpt om te kijken hoe een is ook de bescherming van individuele goederen overheid dan de balans kan vinden tussen het be- noodzakelijk om tot ontwikkeling te komen. De vorderen van de (digitale) veiligheid en het respec- persoonlijke levenssfeer is een voorbeeld van zo’n teren van de persoonlijke levenssfeer van de burger.B individueel goed. Grotere opsporingsbevoegdheden (bijvoorbeeld het ‘in bulk’ verzamelen en verwerken B Zowel digitale veiligheid als het effect die het kan hebben op van informatie) kunnen in dit geval leiden tot het de fysieke wereld.

oktober 2016 (3) Een liberaal dilemma: veiligheid versus privacy 151 Bij elke veiligheidsmaatregel moet er daarbij aan privacy – oftewel de toepassing van de bevoegdheid, een aantal voorwaarden worden voldaan. Dit zijn gerechtvaardigd zijn omdat het de veiligheid van proportionaliteit, individuele afweging en een toet- vele andere individuen verbetert. Deze toepassing singskader. behoort dan gecontroleerd te worden. Mensenrech- ten moeten immers als onderdeel van het bestrijden De eerste voorwaarde voor de rechtvaardiging van van terreur worden gezien en niet als obstakel. Maar een inbreuk op privacy valt onder de kapstok ‘pro- hoe kan deze controle het meest effectief worden in- portionaliteit’. Er zijn drie aspecten waaraan een gevoerd? maatregel moet voldoen om proportioneel te zijn. Ten eerste moet het middel het doel bereiken. Dit Technologische ontwikkelingen hebben real-time ligt nogal voor de hand, maar is belangrijk om mee communicatie op allerlei manieren mogelijk ge- te nemen in de discussie over de wet CC3. Neem maakt. Met een internetverbinding kan je overal als voorbeeld het artikel dat je pacemaker niet meer ter wereld mee kijken en luisteren wat er gebeurt. veilig is (waarnaar aan het begin van dit essay werd Dit kan er ook toe leiden dat snel toegang tot een verwezen). Met de toegang tot een pacemaker zal systeem nodig is om een dreiging te neutraliseren geen relevant bewijs kunnen worden verzameld te- of beperken. Te veel bureaucratische processen om gen een verdachte. De hackbevoegdheid zal dan ook de motivatie en proportionaliteit vooraf te toetsen niet toegekend worden om toegang te verkrijgen tot kan dan ook leiden tot een grote inbreuk op onze een pacemaker. Voor de wet CC3 en WIV is het te veiligheid. De waarborg van nationale veiligheid bereiken doel een veiligere samenleving. Ten tweede staat voorop in de liberale visie op deze discussie. De moet er geen minder ingrijpend alternatief zijn om werking van de inlichtingendiensten is erop gericht het doel te bereiken. De toegang tot geautomati- dreigingen zo vroeg mogelijk te onderkennen en seerde systemen mag geen makkelijke uitweg zijn te neutraliseren. Op die manier wordt voorkomen om informatie te verzamelen. Het moet een laatste dat de dreigingen worden omgezet naar aanvallen. redmiddel zijn. Ten derde moet het gevolg van het Om dit zo goed mogelijk te kunnen doen is het, ingezette middel opwegen tegen de nadelige gevol- zeker met de huidige technologische ontwikkelingen die het met zich mee kan brengen: rechtvaardigt gen, noodzakelijk om bijna ‘real-time’ mee te kunde bescherming van het ene doel het effect op het nen kijken in de communicatie van verdachten. Op andere doel? Bij een grotere dreiging die vanuit een cruciale momenten is het van het grootste belang individu komt zou een grotere inbreuk op de pri- dat dit ook mogelijk is. Dan is het niet mogelijk om vacy van datzelfde individu gerechtvaardigd moeten uitgebreid stil te staan bij de noodzakelijkheidstoets. zijn. De individuele afweging verschuift dan. Dat is Controle vooraf wordt daarmee bemoeilijkt en moet gelijk de tweede voorwaarde: stel het individu cen- zo goed mogelijk worden ingericht. Het beste is in traal en bekijk of de voordelen opwegen tegen de nadat geval dat er achteraf genoeg tijd is om te oordelen. Neem als voorbeeld een terreurverdachte: het delen over de rechtmatigheid van de inbreuk op de inperken van de persoonlijke levenssfeer van die ene privacy van het individu. Mocht blijken dat dit met verdachte kan dan leiden tot een afname van drei- regelmaat onrechtmatig wordt misbruikt moet er se- ging voor een grote groep mensen. Als het gaat om rieus worden overwogen om naar alternatieve con- het online beledigen van een ambtenaar in functie is trolesystemen te kijken. Zo lang dit niet het geval is het indringen in een computer van een persoon niet heeft de controle achteraf voldoende afschrikkende meer gerechtvaardigd, omdat de veiligheid daarmee functie om de noodzakelijkheid aan de voorkant zo niet aanzienlijk wordt verbeterd. Deze waarborg is duidelijk mogelijk te hebben. In gevallen waar geen voor liberalen belangrijk. sprake is van directe dreigingen voor de nationale veiligheid is het uiteraard wel mogelijk om van te- De bevoegdheden van de staat mogen dus groot zijn, voren te bekijken of de motivatie voor inbreuk pro- zolang er maar een remmend mechanisme van toe- portioneel is. Zeker in het licht van de huidige na- passing is in de uitvoering van deze bevoegdheden tionale veiligheidssituatie is het vasthouden aan dit – de derde voorwaarde. Van Aartsen verwoordde dit principe noodzakelijk. in 2005 al: ‘Het grondidee van de rechtsstaat, van macht en tegenmacht, staat niet onder druk als de Er is geen blauwdruk voor de balans tussen veilig- politie enkele bevoegdheden erbij krijgt onder de- heid en privacy. Concluderend kan er gezegd wor- mocratische controle.’8 Afhankelijk van de dreiging den dat veiligheid voorop staat als kerntaak van die van het doelwit uitgaat kan ernstige inbreuk op de overheid. Desalniettemin is privacy een groot

152 Een liberaal dilemma: veiligheid versus privacy Liberaal Reveil !"#$%&&'$#"()

*&+"(,-."),/0'"1.) 6&&'833':"/) &2)2',%345) ,/0'"1.)2',%345)

=/:,%,:1"(") 6&(17") 6"'#'&18"(,-.9",:) 6"'8"'.,/+) ;'&2&'<&/3(,#",#) 3>8"+,/+) ?&"#$,/+$.3:"') individueel goed en tegenwoordig onmisbaar voor Eindnoten de ontplooiing van het individu. Er moet dus naast 1) Daniël Verlaan, ‘Forse kritiek op hackwet politie: zelfs pace- het verbeteren van de veiligheid rekening worden maker niet veilig’, RTL Z, 11 februari 2016, http://www. gehouden met overige verantwoordelijkheden zoals rtlnieuws.nl/economie/home/forse-kritiek-op-hackwet- het waarborgen van een open en vrije democratie. politie-zelfs-pacemaker-niet-veilig (geraadpleegd op 20 sep- Daar is privacy een onderdeel van. Belangrijk is dat tember 2016). er in elk individueel geval moet worden gekeken of 2) Joop.nl, ‘Afluisterwet Plasterk geeft AIVD vrij spel’, Joop, de maatregel aan de noodzakelijkheidstoets voldoet. 1 september 2015, http://www.joop.nl/nieuws/afluisterwet- Een grotere dreiging rechtvaardigt grotere volumes, plasterk-geeft-aivd-vrij-spel (geraadpleegd op 20 september meer gevoelige informatie en meer analysemethodes 2016). die op het individu worden toegepast. Daarnaast 3) Daniël Verlaan, ‘Politie wordt inbreker: hoe oom agent je moet er capabele controle zijn op de toegepaste mag gaan hacken’, 22 december 2015, http://www.rtlnieuws. bevoegdheden. Alleen daarmee kunnen veiligheids- nl/economie/home/politie-wordt-inbreker-hoe-oom-agent- diensten opereren met het vertrouwen van de poli- je-mag-gaan-hacken (geraadpleegd op 20 september 2016). tiek en de burger. De titel van dit artikel kan dan 4) Bijdrage Inge Philips aan een rondetafelgesprek over de Wet ook veranderd worden. Het is namelijk taak aan de Computercriminaliteit III, gehouden op donderdag 11 fe- overheid om veiligheid te bevorderen met minimale bruari, 2016. impact op de privacy van het individu. 5) Samuel Warren en Louis Brandeis, ‘The Right to Privacy’, Harvard Law Review vol. 193, 1890, p. 197. M. (Michiel) Hasslacher MA is werkzaam als per- 6) Grant B. Mindle, ‘Liberalism, Privacy, and Autonomy’, The soonlijk medewerker van een Tweede Kamerlid na een Journal of Politics vol. 51(3), 1989, pp. 576-7. studie Internationale Betrekkingen in Groningen te 7) Theo de Vries, ‘ICT en Privacy’,Liberaal Reveil vol. 55(4), hebben gevolgd. Daarnaast is hij actief voor de VVD 2014, p. 186. in Assen. 8) ‘Debat over terrorismebestrijding (29754)’, Handelingen Tweede Kamer der Staten-Generaal.

oktober 2016 (3) Een liberaal dilemma: veiligheid versus privacy 153 ‘VRIJHEID MET ZEKERHEID VERENIGEN’ LR BERTIL OHLIN EN HET ZWEEDS SOCIAAL-LIBERALISME

– Niek Kok –

Bertil Ohlin als econoom geniet enige internationale bekendheid, maar in deze bijdrage gaat Niek Kok in op Bertil Ohlin als politicus in zijn verzet tegen de sociaaldemocratische hegemonie in Zweden.

Er bestaat een neiging om de politiek van een demo- de economische wetenschap. Hij is vooral bekend cratisch land te kenschetsen aan de hand van de re- van zijn wetenschappelijke studies naar internati- gerende politieke partij in dat land. Een goed voor- onale handel, waarvoor hij in 1977 de Nobelprijs beeld daarvan is ons beeld van de Zweedse politiek. voor de economie ontving. In zijn doctoraalscrip- We zien Zweden vaak als de sociaaldemocratische tie uit 1924, getiteld Handelns Teori, werkte Ohlin heilstaat, een land waarin de socialisten ongestoord de theorie van de liberale econoom David Ricardo hun programma van gelijkheid en collectivisme verder uit en kwam zo tot het in de internationale konden invoeren en waar we de verzorgingsstaat economie nog altijd relevante Heckscher-Ohlin the- aantroffen in optima forma. Maar liefst veertig jaar orema, dat internationale handel poogt te verklaren regeerden de socialisten er onafgebroken, van 1936 aan de hand van de productiefactoren die in een tot 1976. De meest linkse voormannen waren er land aanwezig zijn. Het Nobelcomité sprak van een primus inter pares: Per Albin Hansson, Tage Erlan- ‘pathbreaking contribution to the theory of interna- der en de markante Olof Palme torenen tot op de tional trade and international capital movements’.2 dag van vandaag hoog boven de Zweedse politiek. Als vanzelfsprekend heeft Ohlin zodoende als eco- In zijn boek over de sociaaldemocraten in Noorwe- noom meer internationale aandacht geoogst dan als gen en Zweden spreekt de Noorse historicus Francis liberaal politicus. De Zweedse journalist Sven-Erik Sejersted van een sosialdemokratiets tidsalder: een so- Larsson produceerde echter een zeer leesbare, doch ciaaldemocratisch tijdperk.1 Sejersted betuigt dat er Zweedstalige biografie over zijn politieke leven, ge- in Zweden sprake was van een sociaaldemocratische titeld Bertil Ohlin: Ekonom och Politiker. Dit artikel hegemonie. Die hegemonie heeft ons beeld van de zal dankbaar gebruik maken van Larssons werk om Zweedse politiek bepaald. Het liberalisme is er een Ohlins politieke verdienste en zijn verzet tegen de doodgeboren kindje, concluderen we. sociaaldemocratische hegemonie, te belichten. Nochtans is dat beeld niet helemaal correct. Er valt aan de hegemonie die Sejersted aanduidt het Een econoom die politicus wil zijn één en ander af te dingen als we, ten eerste, con- Bertil Ohlin werd geboren op 23 april 1899 in Klip- stateren dat de meeste kabinetten van Hansson, Er- pan, in Skåne. Ohlins vader Elis was daar officier lander en Palme, minderheidskabinetten waren die van justitie en publiek deurwaarder. Elis speelde ook niet konden regeren zonder de parlementaire steun een rol in de gemeentepolitiek voor de Moderaten, de van één van de zogenaamde borgerpartier: de con- conservatieve partij. Hij was zo een zeer voorname servatieve Moderaten, de liberale Folkpartiet of de persoonlijkheid in Klippan die werd gerespecteerd agrarische Centrumpartiet. Als we, ten tweede, onze – maar ook gevreesd. Bertils moeder Ingeborg was blik richten op die burgerlijke oppositie in Zweden echter de hoofdpersoon in zijn opvoeding. Zij had dan zien we dat de liberale Folkpartiet juist een es- grote belangstelling voor politiek. Ze bewonderde sentiële rol heeft gespeeld in de Zweedse politiek van Karl Staaff (1860-1915), die in 1902 de Zweedse destijds. De oppositie werd verpersoonlijkt door de liberale partij oprichtte en als premier van 1905 tot voorman van de Folkpartiet, Bertil Ohlin, die in Se- 1906 en van 1911 tot 1914 streed voor grootse her- jersteds boek nauwelijks voorkomt. Onterecht, want vormingen van het kiesstelsel, alsmede de invoering Ohlin was een politicus van formaat en zonder meer van algemeen kiesrecht. Staaff inspireerde Ingeborg één waar de sociaaldemocraten rekening mee dien- om zich in te zetten voor het vrouwenkiesrecht en den te houden. de armen. Op haar beurt was Ingeborg een inspi- Er is veel geschreven over Ohlins verdienste voor ratie voor haar zoon: van jongs af uitte Bertil al de

154 ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ Liberaal Reveil wens om politicus te worden.3 se handel, het Heckscher-Ohlin theorema. Na het basisonderwijs in Klippan te hebben In Stockholm trad Ohlin ook toe tot het Frisin- afgerond, ging Bertil naar het gymnasium in Hel- nade Ungdomsförbundet, het Vrijzinnige Jeugdver- singborg. Daar deed Ohlin in 1915 examen. Zijn bond, dat verbonden was aan de Folkpartiet. Ohlin jeugd en schooltijd werden getekend door de roerige had op dat moment echter niet veel tijd over voor politiek van die tijd. Noorwegen wist zich in 1905 politiek: hij was druk met zijn wetenschappelijke van een onwelwillend Zweden af te scheiden. Daar- vorming en verdiende bij als journalist. De eer- naast woedde de strijd om het kiesrecht en waren de ste helft van de jaren twintig waren tevens Ohlins politieke partijen het hevig met elkaar oneens over Wanderjahre: na in Europa rond te hebben gereisd, het Zweedse defensiebeleid aan de vooravond van maakte hij in 1922 een lange studiereis naar de Ver- de Eerste Wereldoorlog. Dit alles wierp de Zweedse enigde Staten. Hij wilde zich verder ontwikkelen als binnenlandpolitiek in chaos toen koning Gustaaf econoom in Cambridge en Harvard omdat hij daar V op 6 februari 1914 een speech hield waarin hij een betere opleiding kon krijgen.6 In 1924 haalde vroeg om een aanscherping van de Zweedse defen- Ohlin zijn doctoraat met zijn Handelns Teori. Ohlin sie en daarmee het beleid van Staaff sterk bekriti- diende het werk in bij de Economic Journal, maar seerde. Deze speech is de geschiedenis ingegaan als tevergeefs. In de afwijzingsbrief was er per abuis een de Borggårdstalet: de toespraak op de binnenplaats. notitie van John Maynard Keynes meegestuurd, die Staaff wees de koning op het feit dat hij zijn poli- het manuscript had gerecenseerd, waarop Keynes tieke voorkeur niet zo publiekelijk naar voren mocht had geschreven: ‘This amounts to nothing and brengen en vroeg hem zijn woorden terug te nemen should be refused. J.M. Keynes’. Ohlin bewaarde – maar tevergeefs. De koning hield voet bij stuk. dit briefje: hij koesterde het.7 Staaff bood zijn ontslag aan op 17 februari 1914.4 In 1925 werd Ohlin, als zesentwintigjarige man, Dit alles maakte een grote indruk op de jonge aangesteld als professor in de economie aan de Ohlin, die was begonnen aan een studie economie universiteit van Kopenhagen. Hier maakte hij een in Lund. Ohlin vond dat, indien hij de politiek belangrijke ideologische ontwikkeling door en ont- in wilde, hij iets moest kunnen bijdragen op poli- popte zich als sociaal-liberaal. Ohlin liet zich inspi- tiek inhoudelijk gebied. Een studie economie was reren door John Maynard Keynes, die schreef over daar perfect voor. Als student werd Ohlin lid van een new liberalism. Dit nieuwe liberalisme, onder de links-liberale studentenvereniging Den Yngre andere bepleit door Lloyd George, sloeg een brug Gubben, (D.Y.G.). Hier vervulde hij op een zeker tussen het liberale gedachtegoed enerzijds en het so- moment de functie van secretaris. D.Y.G. trok ook cialistische gedachtegoed anderzijds. In The End of socialisten aan: zowel de marxistische, latere minis- Laissez-Faire uit 1926 deed Keynes de roep om een ter van Financiën Ernst Wigforss als de socialisti- liberalisme dat zowel de vrijheid als de veiligheid van sche minister van Buitenlandse Zaken Östen Un- mensenlevens moest waarborgen. Dit werd ook het dén waren voorzitter van de vereniging geweest. In uitgangspunt van Ohlins sociaal-liberalisme: ‘en för- 1917, zette hij zijn studie aan de Handelshögskolan nyelse av liberalismen som tog sikte på de sociala be- in Stockholm voort. hoven och ville förena frihet med trygghet.’8 Ohlin In Stockholm maakte Ohlin met zijn kennis en raakte ervan overtuigd dat Keynes’ ideeën een goede kunde diepe indruk op de econoom Eli Heckscher. aanvulling op het klassiek liberalisme waren en was Heckscher nodigde Ohlin uit om lid te worden van van mening dat ‘[u]tvecklingen visade alt tydligare de Ekonomiska Klub, een debatgroep voor Stock- att man måste acceptera kravet på ‘planmässig or- holmse economen. De club bestond uit senior-we- ganisation’: De ontwikkelingen van toen lieten zien tenschappers zoals de beroemde Gustav Cassel en dat de klassiek liberalen tegemoet moesten komen Heckscher zelf, maar ook veelbelovende studenten aan de claims voor een planmatigere economie.9 namen actief deel aan de debatten.5 Door zijn con- Een laissez-faire politiek leidde volgens Ohlin, in tact met Cassel en Heckscher ontwikkelde Ohlins de nieuwe sociale context, niet meer altijd tot rati- economische zienswijze zich in klassiek-liberale rich- onele uitkomsten en Ohlin accepteerde dat staats- ting. Zo zou hij in de jaren twintig steevast verdedi- ingrijpen soms, ook als het vrijheid enigszins be- gen dat de beste methode om armoede op te lossen, grensde, tot een rationelere en dus winstgevendere economische groei was. Dit inzicht ontleende hij economische uitkomst kon leiden. Bovendien dacht aan Heckscher en Cassels ideeën. Beide leermeesters hij dat staatsingrijpen vaak ook de persoonlijke vrij- waren voor Ohlin essentieel in de totstandkoming heid juist kon aanvullen. Hij zag geen tegenstelling van zijn magnum opus: zijn theorie van buitenland- tussen ‘kravet på frihet och kravet på reglering av

oktober 2016 (3) ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ 155 samhällslivet. När den senare fyller sin uppgift ökar a small class of owners and a large class of unprop- den friheten’.10 Oftewel, het was niet tegenstrijdig ertied.’13 om te streven naar vrijheid én naar het reguleren van het leven in de samenleving. Dat kon namelijk als Wigforss zou van grote invloed zijn op het finan- taak hebben de vrijheid te bevorderen. cieel-economische beleid in Zweden. Het kabinet- De liberala ramhushållningen – een liberale Hansson zou vier jaar lang regeren. Na een korte raamwerkeconomie – was Ohlins sociaal-liberale onderbreking formeerde Hansson in september alternatief voor de socialistische planeconomie. In 1936 een tweede kabinet, waarin Wigforss weder- zo’n raamwerkeconomie was de prioriteit de vrijheid om terugkeerde op de post van Financiën. Met dit van het individu, maar stelde het raamwerk grenzen kabinet begon de periode van veertig jaar waarin de aan vrijheid waar deze tot onwenselijke uitkomsten sociaaldemocraten ongestoord zouden regeren. zou leiden. Soms kon ongebreidelde vrijheid name- Ohlin begon zich meer en meer te oriënteren op lijk leiden tot economische malaise zoals tijdens de de politieke vraagstukken van zijn tijd. Als stukjes- crisis in de jaren dertig. Het belangrijkste onder- schrijver voor de Stockholm-Tidningen schreef hij scheid tussen de socialistische planeconomie en Oh- over de jaren meer dan 500 artikelen over allerlei lins ramhushållning, is dat het Ohlin expliciet niet politieke kwesties. Hij zou met name felle kritiek le- ging om herverdeling. Grootschalige herverdeling veren op het socialistische regeringsbeleid. Dit hielp was volgens hem niet nodig om de levensstandaard hem enige binnenlandse bekendheid te vergaren. In van mensen op te krikken: die zou stijgen door mid- 1934 werd hij gekozen als voorzitter van de jonge- del van economische groei.11 renorganisatie van de Liberale Partij, de Folkpartiets In de jaren dertig rondde Ohlin zijn onderzoek ungdomsförbund (FPU). Met zijn medeliberalen naar internationale handel af. Hij wilde zich vanaf discussieerde Ohlin veel over de liberale ‘angst’ om dan bezig gaan houden met actuelere onderwerpen teveel in te grijpen. Zoals reeds uiteengezet stond die een praktische, politieke toepassing hadden. In Ohlin voor een ingrijpen dat enerzijds zou leiden tot 1929 schreef hij aan Heckscher dat hij terug wil ko- een rationelere, effectievere economie, en anderzijds men naar Zweden. Heckscher wist een plaats voor tot een aanvulling van de individuele vrijheid. De Ohlin aan de Handelshögskolan te regelen, hoewel economie moest flexibel zijn – ze moest zich kunnen zijn vroegere professor niet content was met Ohlins aanpassen aan actuele ontwikkelingen. Anpassning ‘bekering’ tot het Keynesianisme.12 efter verkligheten werd Ohlins adagium – aanpassing aan de werkelijkheid. Een strak gepland, vast econo- Van dissonant tot partijleider misch systeem – zoals Wigforss bijvoorbeeld wilde, Ondertussen was het sociaaldemocratische tijdperk ging rechtstreeks tegen Ohlins ideeën in. begonnen. Per Albin Hansson was in 1925 partij- Onder zijn voorzitterschap van het liberale jon- leider geworden van zijn partij Socialdemokraterna. gerenverbond formuleerde Ohlin vaak zijn eigen In 1932 formeerde hij zijn eerste kabinet, een ge- standpunten, soms geheel anders dan de officiële heel sociaaldemocratische minderheidsregering. De partijlijn van de Folkpartiet. In 1936 schreef Oh- radicaal-socialistische Ernst Wigforss werd daarin lin als reactie op het beleid van het kabinet-Hanson minister van Financiën. Herbert Tingsten, die in I, Fri eller Dirigerad Ekonomi (Vrije of Geregelde 1945 hoofdredacteur van Dagens Nyheter werd, be- Economie). Dit was een pleidooi voor zijn sociaal- schreef dat Wigforss tot de volgende, radicale stel- liberalisme. Hij positioneerde zich zowel tegen het ling kwam: laissez-faire denken als het verregaande socialistische staatsingrijpen. Het laissez-faire denken was niet ‘[I]f there is something to divide up, and if there meer van die tijd, zo betoogde Ohlin. Een socialis- is the desire to do this to the greatest possible ad- tische economie zou aan de andere kant leiden tot vantage, to create the greatest possible satisfaction, malaise. Wigforss wilde een krachtige centrale aan- then there is only one rational rule to follow: divide sturing van de economie en juist daarin zag Ohlin it according to need. That is to say in practice – to ernstige ongemakken. Ohlin achtte Wigforss niet in divide it evenly […] Wealth side by side with pov- staat om economische crises te voorkomen: zijn eco- erty means extravagance, because the rich can use nomische systeem was te rigide.14 the money for superfluous things whilst the poor De onafhankelijke koers die het FPU voer onder have the bare necessities […] There is no space for Ohlins voorzitterschap bleef niet onopgemerkt bij first class passengers in a sailing boat […] Universal de partijleiding van de Folkspartiet. Ohlin werd op suffrage is incompatible with a society divided into het matje geroepen bij de partijleider, Gustaf An-

156 ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ Liberaal Reveil dersson i Rasjön. Andersson vroeg hem om in het van partijleider Andersson i Rasjön. Die opvolging vervolg het partijstandpunt te volgen. Divergentie zou geschieden na het partijcongres in 1943, waar tussen de Folkspartiet en het FPU zou schadelijk zijn Andersson aankondigde het leiderschap van de par- voor de partij, aldus de partijleider. Ohlin reageerde tij neer te willen leggen. In september 1944 volgde hier fel op. Hij zei dat het FPU niet identiek was aan Ohlin Andersson op als de politieke leider van de de Folkspartiet en dat het daarom een ander stand- Folkpartiet en brak Ohlins lange tijd als partijleider punt in kon nemen. Beide heren hielden altijd een aan. Over Ohlins opvolging van Andersson i Rasjön gespannen relatie. Toch steunde Andersson Ohlin zei collega-parlementariër Elon Andersson: ‘Bertil toen deze zich kandidaat stelde voor een zetel in Ohlin stod högt över alla konkurrenter och varken i de Riksdag. In 1938 werd hij gekozen als volksver- partiets riksdagsgrupp eller bland medlemmarna ute tegenwoordiger in de Andra Kammaren, de Tweede i landet diskuterades något annat namn’17 – Bertil Kamer. Ohlin bleef in die tijd spelen met de vraag Ohlin torende boven alle andere kandidaten uit en hoe individuele vrijheid, sociale zekerheid en eco- niemand in de parlementaire fractie noch onder de nomische vooruitgang met elkaar verenigd konden leden van de partij in het land sprak over enig an- worden. Voor Ohlin was er, in een goede samen- dere kandidaat. leving, harmonie tussen deze drie grondfactoren.15 Twee dagen nadat hij benoemd was als partij- Ondertussen begon Hitlers Duitsland zijn ex- leider, trad Ohlin toe tot de regering van nationale pansie op het Europese continent. In Zweden werd eenheid als minister van Handel. In die functie daarom een kabinet van nationale eenheid gevormd raakte Ohlin in conflict met de sociaaldemocraat waarin alle politieke partijen meeregeerden, de rege- Tage Erlander over stakingen van communistische ring-Hansson III. Met name de sociaaldemocraten, metaalmijnwerkers. Erlander wilde de stakende maar ook de centrumpartij, wensten dat Zweden mijnwerkers huursubsidie verschaffen omdat ze, tij- strikt neutraal zou blijven gedurende de Wereldoor- dens het staking, geen loon verdienden. Ohlin was log. Als lid van de Riksdag ergerde Ohlin zich aan de hier niet van gediend. Hij vond dat de staat neu- politici die de Zweedse neutraliteit als intrinsiek van traal moest blijven in arbeidsconflicten. Ohlin kreeg belang achtten. Hijzelf zag neutraliteit als een mid- zijn zin, tot Erlanders verbittering: de huursubsidies del om buiten de oorlog te blijven en niet als een zouden er niet komen en de mijnwerkers zouden doctrine; doctrinaire neutraliteit weerhield Zweden een half jaar lang blijven staken zonder resultaat. Als ervan om de Noord-Europese grenslanden te helpen minister zorgde Ohlin daarnaast voor een inkrim- – Zweden isoleerde zich zo en dat was volgens Ohlin ping van de handel met Nazi-Duitsland. Hoewel de niet juist. In een rubriek uit 1941 citeerde Ohlin een Zweedse regering strikt neutraal diende te zijn, was dichtregel van Verner von Heidenstam die volgens Ohlin fel gekant tegen het nationaalsocialisme en hem de verhouding tussen de Noord-Europese lan- sterk gecharmeerd van de Verenigde Staten. den goed weergaf: ‘Djupt i folkens bröst, i det förteg- na, där brussar ändå alltid brödrasången’16 – ‘diep in Ohlin en Wigforss de borst van het volk, in de heimelijkheid, daar ruizen In het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog nog altijd broederlieden’. Hoewel iedere unie tussen raakte het enthousiasme voor een regering van nati- Denemarken, Finland, Noorwegen en Zweden in onale eenheid op. De dreiging die eerder uitging van vroegere tijden was gestrand, voelden zij zich – ‘diep Nazi-Duitsland nam af en de verschillende partijen in de borst’ – toch met elkaar verbonden. begonnen wederom hun eigen partijprogramma’s Ohlins belangrijkste activiteit als parlementariër te schrijven. Ohlin werkte mee aan het partijpro- in de oorlogsjaren lag op het voor hem zo bekende gramma van de Folkpartiet dat onder de titel Efter- terrein van de economie. Hij botste geregeld met krigstidens samhälle (naoorlogse samenleving) begin Wigforss over het financiële beleid. Ze voerden de- 1944 uitkwam. Onder Ohlins leiderschap kreeg de batten over de zorgwekkende inflatie: van januari Folkspartiet een expliciet sociaal-liberaal karakter. 1940 tot en met de zomer van 1942 waren de le- Dat gaf de leider en premier van de sociaaldemo- venskosten met 33 procent gestegen. Ohlin was ook craten, Per Albin Hansson, goede hoop op lange bezorgd om de krimpende staatskas en ging daarom termijn samenwerking tussen de sociaaldemocraten akkoord met de aanzienlijke belastingverhogingen en de liberalen.18 in Zweden gedurende de oorlogsjaren. De debatten De sociaaldemocraten presenteerden in 1944 tussen Ohlin en Wigforss waren constructief en in- hun eigen politieke programma. Het 27-puntspro- houdelijk zeer sterk. In de wandelgangen werd Oh- gramma was grotendeels bekokstoofd door Ernst lin steeds vaker aangehaald als mogelijke opvolger Wigforss en het echtpaar Alva en Gunnar Myrdal.

oktober 2016 (3) ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ 157 Het 27-puntsprogramma werd een begrip in de Een missnöjepolitik en de rijensamenleving Zweedse politiek en zou het debat in de naoorlogse Als politicus is Ohlin uiteindelijk beroemd gewor- politiek grotendeels gaan beheersen. In het pro- den om zijn actieve oppositie tegen het socialisme gramma benadrukte Wigforss dat het bestond uit en het beruchte 27-puntsprogramma. Dat Wigforss ‘riktlinjer för en socialistisk samhällsomdaning’19 zijn programma nooit kon implementeren was Oh- – richtlijnen voor een socialistische maatschappij. lins verdienste. Ohlin voerde oppositie van 1944 tot Wigforss en de Myrdals betoogden onder andere dat 1967 als partijleider van de Folkspartiet en daarna individuele belangen ondergeschikt moesten wor- tot nog tot 1970 als liberaal volksvertegenwoordiger. den gemaakt aan collectieve belangen, dat bouw- Hij slaagde erin om de liberale partij om te vormen kavels en huurhuizen gestaag in handen moesten tot een catch-all partij en hij bleek immens populair komen van de lokale overheden, grote delen van de als partijleider. Dat zien we terug in de verkiezings- economie genationaliseerd dienden te worden om resultaten gedurende Ohlins leiderschap. Tot 1944 de staat controle te geven over investeringen en de kreeg de liberale partij de steun van zo’n 13,5 pro- kapitaalmarkt. Ohlin gruwelde van het 27-punts- cent van het electoraat, maar in 1948, onder Ohlins programma. Het maakte dat hij juist geen samen- leiderschap, volgde de doorbraak van de Folkpartiet: werking met de sociaaldemocraten wilde. Ohlin zo’n 23 procent van het electoraat steunde de libe- ontwikkelde een ‘alternativ till statssocialismen’. De rale partij in dat jaar. Ohlin was zodoende immens Folkpartiet zou sociale zekerheid promoten door in succesvol in zijn poging om een krachtig alternatief te zetten op economische vrijheden. Ohlins alterna- voor de sociaaldemocratie te creëren. Opeenvolgen- tief voor staatssocialisme was de liberale verzorgings- de minderheidsregeringen moesten daarnaast altijd staat. In 1956 schreef hij: rekenen op Ohlins steun, en zo werd in Zweden niet een socialistische staat uitgebouwd, maar een libe- ‘Välstånd ökar bildningen och förutsättningarna för rale verzorgingsstaat – precies zoals Ohlin bepleit medarbetarställning. Välstånd utjämnar klasskillnaden had. Bovendien blonk Ohlin uit als bekwaam deba- och minskar väsentliga olikheter. Förutsättningarna för ter. Het hoogtepunt in de verkiezingscampagne van verklig demokrati förbättras. Allmänt välstånd ökar 1948 was een debat tussen Tage Erlander en Ohlin möjligheterna att bereda alla önskvärd trygghet. Av in Stockholm, in het centraal gelegen Vasaparken, dessa och andra skäl är ekonomiska framsteg en väg waar tienduizenden mensen het debat live volgden. att öka manniskornas möjligheter till ett rikare liv, där Ohlin was sterk in het debat: hij bleef Erlander kriti- envar kan utveckla sin personlighet.’20 sche vragen stellen over verschillende vraagstukken, terwijl hij onvermoeibaar repliek na repliek wist te ‘Welvaart verhoogt de geschooldheid en kwalifica- geven op wat Erlander had te zeggen. Tegelijkertijd ties van werknemers. Welvaart vermindert ook sig- trad Ohlin niet teveel in detail: zijn argumenten wa- nificante verschillen tussen klassen. Hierdoor wordt ren helder en goed te volgen voor het publiek. Ge- het vooruitzicht op een werkelijke democratie ver- durende Ohlins partijleiderschap zou de steun voor beterd. Algemene welvaart verhoogt de mogelijk- de Folkspartiet veel hoger blijven als in voorgaande heid om iedereen het noodzakelijke niveau van soci- jaren, met als hoogtepunt 1952, toen meer dan een ale zekerheid te bieden. Om deze en andere redenen kwart van het electoraat op de partij stemde. Na is economische vooruitgang een manier om de mo- Ohlins vertrek in 1967, nam de steun weer af. In gelijkheden van mensen te verhogen voor een rijker 1973 zakte de steun voor de partij van 18 procent leven, waar binnen ieder zijn eigen persoonlijkheid naar 11 procent.21 tot ontwikkeling kan brengen.’ Als oppositieleider sinds 1948, startte Ohlin een missnöjepolitik: een politiek van ontevreden- De resolute stellingname van de Folkspartiet tegen heid.22 Ohlins winst in de verkiezingen betekende het 27-puntsprogramma stelde Hansson teleur in dat er geen brede publieke steun was voor het socia- zijn hoop op het voortbestaan van een regering van lisme van het 27-puntsprogramma. Waar die steun nationale eenheid. Op 31 juli 1945 trad de regering er niet was, kon de oppositie inzetten op publieke van nationale eenheid af en formeerde Hansson zijn ontevredenheid. Ohlin wist vooral ontevredenheid vierde kabinet, een louter sociaaldemocratisch meer- te scheppen over het financieel-economisch beleid derheidskabinet. Toch zou het niet lang zitten: op 6 van Erlanders regering. Hij beargumenteerde bij- oktober 1946 overleed Hansson aan een hartinfarct voorbeeld dat Wigforss’ beleid leidde tot inflatie en en werd hij als partijleider en premier opgevolgd te hoge belastingen. Ohlin vond Ernst Wigforss, die door Tage Erlander. ook na de Tweede Wereldoorlog de post van mi-

158 ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ Liberaal Reveil nister van Financiën behield, te passief. Zo bekriti- logsjaren was het debat in de Riksdag vriendelijk seerde hij het rentebeleid van Wigforss, dat een lage, en respectvol geweest, maar Ohlin was de eerste gefixeerde rente ten doel had. Ohlin was juist voor- partijleider die brak met die gewoonte. Zo oefende stander van een variabele rente. Ook pleitte Ohlin er hij in oktober 1946, vlak nadat Erlander zijn ka- in de verkiezingscampagne van 1946 voor om de be- binet had geïnstalleerd, grote druk uit op de pre- lasting over de toegevoegde waarde af te schaffen.23 mier. Ohlin viel hem aan door erop te wijzen dat Een toename van de activiteiten van de staat was de sociaaldemocratische premier in zijn jeugd bij niet per se ongewenst, dacht Ohlin, maar dat bete- Clarté, een communistische jeugdorganisatie, actief kende niet dat de staat moest inzetten op centrale was geweest. Ohlins biograaf Sven-Erik Larsson zat regulering en de nationalisatie van allerlei sectoren. op dat moment op de perstribune, en schrijft dat Gedurende zijn oppositie was één van zijn hoofd- ‘Riksdagprotokollet förmedlar inte den aggresivi- argumenten altijd dat publieke agentschappen al tet varmed Ohlin pressade Erlander’27 – het lezen zulke brede takenpakketten hadden, dat pogin- van de parlementaire handelingen geen blijk geeft gen om het bedrijfsleven en industrie te reguleren van de agressiviteit waarmee Ohlin Erlander onder het systeem zouden overrekken. Hij was tegen een druk zette. Larsson beschrijft de spanning die op dat staatsmonopolie in het economisch leven, ‘unless moment in de Riksdag heerste en Erlanders ‘påta- there are particularly good reasons’.24 Het debat over gliga nervositet’ – zijn evidente nervositeit. Men be- Erlanders landbouwbeleid illustreert hoe Ohlin on- schouwde de manier waarop Ohlin Erlander aanviel tevredenheid over het kabinetsbeleid wist op te wek- als onbeschaafd, zeker omdat Erlander een onerva- ken. Deze sector werd het meest gereguleerd door ren premier was. De persoonlijke band tussen Ohlin de staat. Boeren hadden met de regering een vaste en Erlander zou dan ook altijd weinig vriendschap- prijs onderhandeld voor landbouwproducten. Dit pelijk blijven. leidde tot ongekend hoge prijzen voor levensmidde- Reeds in 1956 concludeerde Ohlin dat de drei- len. Ohlin maakte als oppositieleider dankbaar ge- ging die uitging van het 27-puntsprogramma gro- bruik van de onvrede die dit teweeg bracht onder de tendeels was afgewend. In zijn optiek was Zweden, middenklasse. Hij pleitte voor economisch vrijere ondanks het socialisme, grotendeels een sociaal-li- landbouwpolitiek. Ook de huisvestingspolitiek van berale samenleving gebleven, gebaseerd op het recht het kabinet Erlander werd sterk bekritiseerd door op privébezit. Vanaf 1951 moest Erlander boven- Ohlin. In de jaren vijftig trok een groot deel van de dien samen regeren met de agrarische Centrumpar- plattelandsbevolking naar de Zweedse steden. Die tiet. Die partij was pragmatischer dan het socialisme konden de vraag naar woonhuizen niet tegemoet uit het 27-puntsprogramma en daardoor werd het komen. Ohlin sprak van een kösamhället, een rijen- lastiger voor de Folkpartiet om zich sterk van de re- samenleving: men stond in de rij om een woning te gering te onderscheiden. Eén van Ohlins succesvolle krijgen in de stad.25 kritiekpunten op de coalitieregering was echter dat Ohlin kwam zo te boek te staan als een felle de sociaaldemocraten en de agrarische partij regeer- tegenstander van het socialisme, hoewel de manier den in het belang van specifieke groepen in de sa- waarop hij zijn kritiek bracht altijd gebalanceerd menleving. De regering bestond uit ‘klassepartijen’. en oplettend was: hij was een ‘gereserveerd’ spreker, De Folkspartiet was echter een partij van ideeën, niet die nadacht over wat hij zei. Ohlin vermeed veral- van belangen, zo betoogde Ohlin. Deze partij stond gemeniseringen. Soms leek het alsof Ohlin er twee voor individuen in alle klassen en sectoren van de verschillende meningen op na hield. Zo had hij een samenleving die liberale ideeën onderschreven – en ‘decidedly positive attitude to the essence of trade daarom inspireerde de partij meer dan de beperkte unionism, without denying that there are serious klassepartijen.28 problems concerned with it’.26 Vakbonden waren Tegelijkertijd probeerde Ohlin zich te distantië- belangrijk voor arbeiders en de samenleving in het ren van de centrumrechtse Moderaten. De suggesties algemeen, vond Ohlin. Maar hij wilde aan de an- dat de liberalen en de conservatieve Moderaten een dere kant niet dat de vakbonden te machtig zouden tweespan vormden dat dezelfde koets trok, wees hij zijn. Ohlin was wars van corporatisme en de soms van de hand. Ohlin vermeed dan ook om, tezamen intensieve samenwerking tussen de vakbonden en met de leider van de Moderaten Jarl Hjalmarsson, op de socialistische meerderheid in de Riksdag. de foto te komen.29 Maar er was ook samenwerking. Ohlin kon soms ook agressief of bedreigend In de jaren 1951-1957 mobiliseerden de liberalen overkomen. Tijdgenoten beschreven hem wel als en de conservatieven publieke ontevredenheid over arrogant en soms provocatief. Gedurende de oor- hoge belastingen en verregaande herverdelingsmaat-

oktober 2016 (3) ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ 159 regelen. Ze beklaagden ook het feit dat de sociaal- dernemen en Russische gemeenschappen stichten. democraten zo lang ongestoord hadden kunnen In 1947 ontstond er een diplomatieke rel tussen de regeren. Sovjet-Unie en Noorwegen toen Lange een voorstel Hoewel alle partijen ideologisch dichter bij elkaar van de Sovjet-Unie voor gezamenlijke soevereiniteit kwamen te liggen, werden politieke confrontaties over Spitsbergen op een vrij passieve manier afwees. heviger. Dit was vooral gelegen aan het feit dat, nu Lange trok zijn eigen conclusies uit het gedrag ideologie minder belangrijk werd, de centrumrechtse van de Sovjet-Unie. In 1948 voerde hij Noorwe- partijen hun kans schoon zagen om zelf te gaan re- gen weg van de oude brobyggandspolitik van Lie en geren. Bij de verkiezingen in 1956 was men getuige oriënteerde hij zich op het westen. Aan de Zweedse van een radicale verandering in de Zweedse politiek. ambassadeur in Oslo gaf hij te kennen dat hij ge- Voor het eerst sinds 1932 hadden de centrumrechtse ïnteresseerd was in de onderhandelingen over de partijen een meerderheid in de Tweede Kamer van de Noord-Atlantische defensiegemeenschap, die op Riksdag. De koning nodigde daarom Ohlin en Hjal- dat moment gevoerd worden tussen de VS, Ca- marson uit voor een gesprek om de mogelijkheid tot nada, Groot-Brittannië, Frankrijk en de Benelux.31 een centrumrechtse regering te bespreken. In Zweden was men hier enigszins door verbijsterd. Ohlins biograaf, Sven-Erik Larsson, geeft de on- De Zweden wilden juist intensievere samenwerking derhandeling van dag tot dag weer in een hoofdstuk tussen de Noord-Europese landen – maar niet met in zijn boek.30 Bij de onderhandelingen waren niet inmenging van het westen of het oosten. Neutra- alleen Ohlin en Hjalmarson betrokken, maar ook liteit bleef een voorwaarde. Als reactie op Lange’s de leider van de centrumpartij, Gunnar Hedlund. uitspraken tegen de Zweedse ambassadeur, kwamen Hjalmarson wilde het liefst een anti-socialistische Erlander en de sociaaldemocratische minister van regering vormen. Hij was zelfs bereid om een min- buitenlandse Zaken Östen Undén samen met de derheidsregering van de liberalen en de centrum- kroonprins, Gustav Adolf, met een initiatief voor partij te steunen. Dat was ook Hedlunds voorkeur, een Scandinavische Defensie Unie (SDU). In mei maar dit idee leek niet in Ohlin op te zijn gekomen. 1948 werd het voorstel, waarin Undén pleitte voor Ohlin speelde het koel en wilde het doen voorko- een Deens-Noors-Zweeds verdedigingsverbond, men alsof hij niet werd gemotiveerd door prestige. naar Oslo gestuurd. Dat was zijn grote fout – hierdoor raakte Hedlund Uiteindelijk kwam het tot onderhandelingen er van overtuigd dat de centrumrechtse partijen niet tussen de drie Scandinavische landen in 1948 en in staat zouden zijn om effectief te regeren. De re- 1949. Ohlin was als parlementariër betrokken bij de geringsonderhandelingen raakten in het slop en de onderhandelingen in respectievelijk Oslo en Kopen- koning nodigde daarop Tage Erlander uit om een hagen. Hij en Erlander werkten nauw samen in de sociaaldemocratische minderheidsregering te vor- kwestie. Zo nam Erlander, na een onderhandelings- men. De mislukte regeringsvorming was één van ronde vaak onmiddellijk contact op met Ohlin om Ohlins grootste politieke blunders. over de onderhandelingen te overleggen. Halvard Lange stond aanvankelijk niet negatief ten aanzien Ohlin en de NAVO van het Zweedse voorstel, maar hij twijfelde eraan Onder de Noorse minister van Buitenlandse Zaken, of de SDU zich kon verdedigen tegen een aanval Trygve Lie, voerde Noorwegen een zogenaamde van de Sovjet-Unie. Lange kon zodoende het plan brobyggnadspolitik, een bruggenbouwpolitiek, tus- goedkeuren, mits de SDU kon worden geïntegreerd sen het westen en het oosten. Trygve Lie trad echter in een Atlantisch verdedigingsverdrag en dus wor- af als minister om de eerste secretaris-generaal van den bijgestaan door het Westen. In een debat op 8 de Verenigde Naties te worden op 1 februari 1946. december 1948 wees Ohlin die mogelijkheid af. Het Hij werd opgevolgd door de sociaaldemocraat Hal- Westen zou nauwelijks mogelijkheden hebben om vard Manthey Lange, die de post zou behouden tot Scandinavië in de toenmalige situatie militaire hulp 1965, en daarmee van grote invloed zou zijn op het te bieden, en een aansluiting bij het westen zou de naoorlogse Noorse buitenlands beleid. Lange kreeg risico’s van Scandinavische betrokkenheid in con- te maken met een heikele kwestie: de soevereiniteit flicten tussen oost en west alleen maar vergroten.32 over Spitsbergen. Noorwegen was formeel soeverein Uiteindelijk formuleerde de Lange een compromis: over deze Arctische archipel, maar het Spitsbergen- de SDU zou formeel onafhankelijk blijven van At- verdrag uit 1920 bepaalde dat er restricties aan die lantische militaire samenwerking, maar moest daar soevereiniteit zaten. Rusland kon er bijvoorbeeld wel een beroep op kunnen doen als dat nodig bleek. in bepaalde gebieden economische activiteiten on- Voor de Zweedse regering zou dat betekenen dat de

160 ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ Liberaal Reveil SDU alsnog een soort onderafdeling van de NAVO te beoordelen. Die commissie nam het voorstel voor zou worden en dat kon ze niet accepteren. Undén een unicameraal politiek systeem over. Dat zette en Wigforss waren wars van een alliantie met de ka- het kabinet van Erlander voor een moeilijk besluit. pitalistische VS. In 1966 verloren de sociaaldemocraten sterk in de Ohlin oefende ditmaal kritiek uit op de regering. gemeenteverkiezingen. Hierdoor verzwakte hun ‘Sverige skulla komma i ett utomordentligt svårt läge, positie in de Första Kammaren, waarin volksverte- om Norge och Denmark anslöte sig till en västpakt. genwoordigers indirect werden gekozen. De soci- Vi skulle därför uppbjuda alla våra möjligheter att aaldemocraten gingen de onderhandelingen over de få ett försvarsförbund’33 – ’Zweden zal in een uiterst grondwetsherziening zodoende in met een verzwak- penibele situatie terechtkomen als Noorwegen en te positie – terwijl de burgerlijke partijen, de Folks- Denemarken zich zouden aansluiten bij een wes- partiert, de Moderaten en de Centrumpartiet, ditmaal telijk pact. We moeten daarom alle mogelijkheden juist goed wisten samen te werken. In 1967 kwam er verkennen om met hen een verdedigingsverbond te als uitkomst van de onderhandelingen een unicame- smeden’. Wat Ohlin vreesde, gebeurde. In 1949 sloot raal systeem, met strikt proportionele vertegenwoor- Noorwegen zich aan bij de NAVO. Denemarken had diging en een kiesdrempel van 4 procent. Het parle- besloten om Lange’s lijn te volgen. Ohlin pleitte nu ment zou voor drie jaar blijven zitten en landelijke voor een Zweeds västorienterad alliansfrihet, een op en gemeentelijke verkiezingen zouden voortaan op het Westen geörienteerde non-alignment politiek. hetzelfde moment worden gehouden. De uitkomst De liberale pers, onder de radicale Herbert Ting- was een groot succes voor Ohlin, die inmiddels 68 sten, stond echter een extremer standpunt voor dan jaar was. Dat jaar trad Ohlin af als partijleider. De Ohlin. Tingsten maakte zich sterk voor een Zweedse partij, die verjongde, was toe aan een frisse leider. toetreding tot de NAVO en voerde zelfs in het bui- Vooral het jongerenverbond van de FPU riep op tot tenland campagne om Zweden bij de NAVO te be- een verjonging van het leiderschap (hoewel het daar- trekken.34 De leider van de Moderaten, Hjalmarson, bij opmerkte dat de het Ohlin respecteerde om zijn maakte gebruik van het pro-NAVO sentiment dat kwaliteiten als debater).37 Dat werd Sven Wedén, Tingstens campagne veroorzaakte door te pleiten een liberaal met wie Ohlin veel had samengewerkt, voor een ontspanning van de neutraliteitspolitiek. maar met wie hij ook de nodige discussies over de Hoewel zowel de liberalen als de conservatieven dus partij-ideologie had gevoerd. Ohlin bleef tot 1970 in noodzaak zagen voor Zweden om zich op het Westen de Riksdag zitten. In die hoedanigheid zou hij onder te oriënteren, plukte Hjalmarson de meeste vruchten andere nog zware kritiek uiten op het buitenlands van het sociaaldemocratische beleid vanwege zijn be- beleid van Olof Palme. Palme had de Amerikaanse reidheid om van neutraliteit af te stappen.35 oorlog met Vietnam sterk veroordeeld. Ohlin was Ohlin behoorde tot de vleugel van zijn partij het met Palme eens, maar hij betichtte hem wel van die zich sterk maakte voor een verhoging van het hypocrisie: de sociaaldemocraten hadden nooit kri- defensiebudget. In de Zweedse politiek was dat het tiek geuit op de manier waarop de Sovjet-Unie zich standpunt van een minderheid: een defensiecom- gedroeg in Oost-Europa. missie had in 1945 bijvoorbeeld betoogd om het budget voor defensie drastisch te reduceren. Ohlin Ohlins nalatenschap vond dat het juist nodig was om nog meer in defen- Twee jaar voor zijn dood nam Ohlin de Nobelprijs sie te investeren dan voor de Tweede Wereldoorlog. voor zijn economische studies in ontvangst. In 1979 Ohlin stond daarnaast positief tegen een Zweedse stierf hij op tachtigjarige leeftijd en werd hij begra- kernwapenmacht – maar zoals vaak uitte hij zich ven in Stockholm. Zijn politieke nalatenschap mag, voorzichtig.36 ook vandaag de dag, niet onderschat worden. Het mag duidelijk zijn dat, hoewel Francis Sejersted Ohlins laatste succes spreekt van een sociaaldemocratische hegemonie in In 1953 startte de Folkspartiet een initiatief om de Zweden, de sociaaldemocraten na de Tweede We- Första Kammaren, de Eerste Kamer, af te schaffen. reldoorlog juist niet hun programma van staatssoci- De liberale partij had een duidelijk idee van wat ze alisme konden doorvoeren vanwege de missnöjepo- wilde: een unicameraal politiek systeem met pro- litik van de liberalen. Ohlin droeg er in grote mate portionele representatie. Tage Erlander was geen aan bij dat Zweden een sociaal-liberale verzorgings- voorstander van een grondwetsherziening maar in staat werd – een tussenvorm van het liberalisme en reactie op het voorstel zette de regering toch een par- socialisme, waarin er ook aandacht bestond voor in- lementaire commissie op om het politieke systeem dividuen en individuele rechten niet, zoals Wigforss

oktober 2016 (3) ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ 161 wilde, aan de kant werden gezet voor het collectief. of Gustav V 1907-1950, Rock Island, Illinois, 1958, p. 18. Dat de sociaaldemocraten konden regeren voor 5) Flam, Bertil Ohlins Contributions to International Econo- zo’n lange tijd lag louter en alleen aan het feit dat mics, p. 145. Zweden een traditie van minderheidsregeringen 6) Larsson, Bertil Ohlin, p. 45. kent en dat de burgerpartijen te verdeeld waren 7) R. Findlay, L. Jonung & M. Lundahl, Introduction, in: R. om als coalitie te regeren. De Moderaten, libera- Findlay, L. Jonung, M. Lundahl, Bertil Ohlin: a Centennial len, christendemocraten en centrumpolitici heb- Celebration (1899-1999), Cambridge, 2002, pp. 2-3. ben belangrijke lessen getrokken uit dat gegeven, 8) Larsson, Bertil Ohlin, p. 58. en vormen sinds 2004 het politieke verbond Alli- 9) Ibidem, p. 90. ansen. Als alliantie hebben de burgerpartijen nu al 10) Ibidem, p. 126. enkele malen regeringsverantwoordelijkheid op zich 11) P. Krassén, Vad ska vi med Ohlin till?, Liberal Debatt: den genomen. Dat laat zien dat de Zweedse sociaalde- Liberale Idétidskriften, 2013, nr. 5, http://www.liberaldebatt. mocraten weliswaar machtig waren, maar niet op- se/2013/12/vad-ska-vi-med-ohlin-till/ (geraadpleegd op 7 permachtig. Ook illustreert Ohlins leven dat, hoewel mei 2016). de sociaaldemocraten veertig jaar lang regeerden, 12) Larsson, Bertil Ohlin, p. 65. Zweden niet zomaar kan worden weggezet als een 13) Tingsten, The Swedish Social Democrats: Their Ideological De- socialistische heilstaat: er waren zeker liberale gelui- velopment, p. 274. den en er bestond ook zeker een wil om zich aan te 14) Ibidem, pp. 117-123. sluiten bij de NAVO. 15) Ibidem, pp. 148-149. Na Ohlins vertrek als partijleider zakte de Folk- 16) Larsson, Bertil Ohlin, p. 167. partiet in de peilingen en de partij werd nooit meer 17) Ibidem, p. 176. zo groot. Dat de electorale steun voor de partij 18) Ibidem, pp. 181-183. toenam door Ohlins leiderschap en afnam na zijn 19) Sveriges Socialdemokraterna Arbetareparti, Program för Sve- tijd, geeft blijk van Ohlins charisma en politieke riges Socialdemokraterna Arbetareparti, 1944, https://snd. talent. Niet voor niets heet de Zweedse, sociaal-li- gu.se/sv/vivill/party/s/program/1944 (geraadpleegd op 8 berale tegenhanger van de TeldersStichting het Ber- mei 2016). til Ohlin-instituut. De Zweedse tegenhanger van 20) Ibidem, pp. 199-200. de Telderslezing is overigens genoemd naar Ohlins 21) Nycander, Bertil Ohlin as a Liberal Politician, p. 72. dochter Anne Wibble, die voor de Folkpartiet van 22) Larsson, Bertil Ohlin, p. 259. 1991 tot 1994 de eerste vrouwelijk minister van 23) Nycander, Bertil Ohlin as a Liberal Politician, p. 89. Financiën zou zijn. Naast alle aandacht die Ohlin 24) Ibidem. heeft gekregen voor zijn economische studies, zou 25) Ibidem, p. 268. enige aandacht voor zijn politieke verdienste op zijn 26) Ibidem, p. 86. plaats zijn. Een vertaling van Larssons biografie zou 27) Larsson, Bertil Ohlin, p. 191. dan ook een welkome aanvulling op literatuur over 28) Nycander, Bertil Ohlin as a Liberal Politician, p. 90. Ohlins leven zijn. 29) Ibidem, p. 92. 30) S.E. Larsson, Regeringsförhandlingarna 1957, in S.E. Lars- N. (Niek) Kok is masterstudent International Rela- son, Bertil Ohlin: Ekonom och Politiker, Stockholm, 1998, tions aan de Radboud Universiteit te Nijmegen en pp. 345-357. schreef dit artikel tijdens zijn onderzoeksstage bij de 31) Larsson, Bertil Ohlin, p. 277. TeldersStichting. 32) Ibidem, pp. 279-280. 33) Ibidem, p. 281. Eindnoten 34) H. Tingsten, Mitt Liv: Tidningen 1946-52, Stockholm, 1) F. Sejersted, The Age of Social Democracy: Norway and Sweden 1963, p. 187. in the Twentieth Century, Princeton, 2011. 35) Nycander, Bertil Ohlin as a Liberal politician, p. 108. 2) H. Flam, Bertil Ohlins Contributions to International Eco- 36) Ibidem. nomics, in: L. Jonung red., Swedish Economic Thought: Ex- 37) Larsson, Bertil Ohlin, p. 452. plorations and Advances, London, 1993, p. 143. 3) Larsson, Bertil Ohlin, pp. 20-24. 4) O. Fritiof Ander, The Building of Modern Sweden: the Reign

162 ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ Liberaal Reveil DE NEGENTIENDE-EEUWSE ECONOOM EN STAATSMAN N.G. PIERSON LR – Martin Fase –

N.G. Pierson geldt als één van de wegbereiders van de theoretische economie in ons land en heeft als politicus – in de hoedanigheid van minister van Financiën en premier – een stempel op het economisch beleid kunnen drukken. Martin Fase schenkt in dit artikel aandacht aan het leven en werk van N.G. Pierson en plaatst hem in liberaal perspectief.

Dit opstel gaat over de negentiende-eeuwse econoom en liberale staatsman Nicolaas Gerard Pierson. Het economiebeoefening in ons land en aan Pierson die hij ken- beziet in het bijzonder een aantal van zijn econo- schetst als een geleerde met ‘… a strong intellect like his, mische denkbeelden in het licht van de actualiteit. when coupled with a giant’s capacity for work, from achie- ving eminence as a scientific economist [and] a prolific wri- Doel is na te gaan of die aangrijpingspunten bieden ter’. In zijn historische inleiding tot de economie karakte- voor de analyse van hedendaagse vraagstukken. Het riseert H. Bordewijk Pierson als een der ‘grootmeesters der motief daarvoor ligt bij de woorden van een verre economische wetenschap en aanhanger der moderne waarde- leer’(Theoretisch-historische inleiding tot de economie, Groningen, opvolger van Pierson, de voormalige Bankpresident 1931). P. Hennipman, sluit zich in 1982 hierbij aan in zijn 1 Holtrop. Deze kenschetste zijn voorganger uit de besprekingsartikel – ‘Nieuw licht op Pierson’ in De Economist 19e eeuw als ‘… de grootste der Nederlandse econo- – van de levensbeschrijving van Pierson door van J. van Maar- seveen (Nicolaas Gerard Pierson handelsman econoom en bankier. men uit het verleden …’ die een duidelijke stempel Eerste periode 1839-1877. Rotterdam, 1981). Hierin prijst hij heeft gedrukt op het economisch beleid. Met dit Pierson die ‘… de economische wetenschap met belangrijke A nieuwe gedachten [heeft] verrijkt’. In zijn schets van Piersons oordeel stond Holtrop niet alleen. leven en werk volgt A. Heertje dit oordeel. Hij concludeert dat Pierson blijvende betekenis heeft als wegbereider van de theoretische economie in ons land (‘Nicolaas Gerard Pierson’, in: A In zijn monumentale geschiedenis van het economisch A.J. Vermaat, J.J. Klant en J.R. Zuidema, red., Van liberalisten denken besteedt Schumpeter (1954) kort aandacht aan de tot instrumentalisten., Leiden/ Antwerpen, pp. 57-93).

VOORNAAMSTE FEITEN UIT LEVENSLOOP N.G. PIERSON (1839-1909) 1839 geboren in Amsterdam 1845 - 1853 onderwijs aan Franse school in geboorteplaats 1853 - 1855 onderwijs aan Engelse school in Brussel 1855 - 1857 handelsonderwijs in Amsterdam 1855 - 1864 werkzaam in handel te Amsterdam 1862 huwelijk met C.R. Waller 1864 - 1868 leraar staathuishoudkunde en statistiek op handelsschool Amsterdam 1868 - 1885 directeur van De Nederlandsche Bank 1875 eredoctoraat rechtswetenschappen Universiteit van Leiden 1877 - 1885 hoogleraar staathuishoudkunde en statistiek GU Amsterdam 1881 lid Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 1883 lid afdeling letterkunde KNAW 1885 - 1891 president van De Nederlandsche Bank 1891 - 1894 minister van Financiën in kabinet Tak van Poortvliet 1897 - 1901 minister van Financiën en voorzitter kabinet Pierson-Goeman Borgesius 1901 Grootkruis in de Orde van de Nederlandse Leeuw 1901 - 1909 voorzitter redactie De Economist 1904 eredoctoraat universiteit van Cambridge 1909 7 februari vorming N.G. Piersonfonds ter uitreiking Piersonmedaille 24 december overlijdt op Gliphoeve te Heemstede

oktober 2016 (3) De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson 163 De opzet van dit artikel is als volgt. Allereerst handelsreizen te maken naar Noord- en Midden- wordt kort het leven en werk van Pierson als eco- Amerika, Duitsland en Zwitserland. Daarna ging hij noom en liberaal politicus geschetst. Vervolgens ga werken in de zaak van zijn vader, koopman in glas, ik in op zijn voornaamste politieke aandachtsgebie- effecten en koloniale waren. Vervolgens werd de jon- den en volgt een beknopte beschrijving van de eco- ge Pierson in 1864 firmant van Beckman & Pierson, nomische theoreticus Pierson. Er wordt afgesloten een vennootschap tot uitoefening van handels- en met een aantal conclusies gericht op de lessen voor commissiezaken in katoen en koloniale waren. Dat het heden uit het verleden met bijzondere aandacht, werk combineerde hij met de studie voor de acte zoals in Fase,2 voor het nut van de geschiedenis van M.O. Staathuishoudkunde die hij in 1865 behaal- het economisch denken. de. In aansluiting daarop was hij leraar economie op de Eerste Openbare Handelsschool te Amsterdam. Leven en werk Pierson in hoofdlijnen Terzelfdertijd stichtte hij samen met G.M. Boisse- Nicolaas (Klaas) Gerard Pierson wordt op 7 febru- vain en enkele andere Amsterdamse kooplieden de ari 1839 geboren in Amsterdam als zoon van Jan Kas-Vereeniging Amsterdam. Die legde zich toe op Lodewijk Gregory Pierson (1806-1873) en Ida kredietverlening in de vorm van discontering van Oyens (1808-1860). Klaas Pierson stamde uit een wissels en ander handelspapier naar het voorbeeld Amsterdams geslacht van predikanten en kooplui. van de Londense joint stock banks. In 1868 volgde Hij overleed op 24 december 1909 te Heemstede zijn benoeming tot directeur van de Nederlandsche op de Gliphoeve, de buitenplaats van zijn zwager Bank met W.C. Mees als president. Volgens diens H.F. Waller (1831-1919).B Daar verbleef hij naar de biograaf Van de Laar was Mees zeer ingenomen met woorden van C.A. Verrijn Stuart ‘graag om rust te de benoeming van deze jeugdige econoom.5 Deze zoeken en te vinden’.3 Deze ontbeerde hij vaak in functie zou Pierson tot 1885 vervullen maar was een zijn eigen woonplaats, aanvankelijk Amsterdam en deeltijdbaan, wat hem ruimschoots tijd bood voor vanaf 1891 Den Haag. studie en publicistische arbeid. Op grond van zijn De families Pierson en Waller behoorden tot de publicaties verleende de universiteit van Leiden in hoofdstedelijk elite en de ethische richting van het 1875, de autodidact Pierson een eredoctoraat in de protestante Reveil binnen de Nederlands Hervorm- rechtswetenschappen. Deze academische titel open- de kerk. De families onderhielden ook nauwe be- de voor Pierson de weg tot het hoogleraarsambt dat trekkingen met de vooraanstaande rooms katholieke hem in 1877 werd aangeboden door de kort tevoren kringen in de hoofdstad zoals met de koopman- gestichte Gemeente Universiteit van Amsterdam. schrijver J.A. Alberdingk Thijm (1820-1889). Hij Hier was hij gedurende 1877-1884 onbezoldigd was een voorman in de cultureel-maatschappelijke hoogleraar staathuishoudkunde en statistiek. Bij emancipatie van zijn geloofsgenoten.4 zijn benoeming tot president van de Nederlandsche In Amsterdam volgde Pierson lager onderwijs Bank in 1885, als opvolger van de in december 1884 dat hij afrondde in Brussel wegens zijn aanvankelijke overleden Mees, legde hij dit ambt echter neer. voornemen in de zending te gaan werken. Daarvan Wat zijn wetenschappelijk werk betreft publi- kwam het niet: hij koos voor de handel.C In verband ceerde hij in 1884 het eerste deel van zijn Leerboek daarmee volgde Pierson in de avonduren handelson- der staathuishoudkunde waarvan later nog het twee- derwijs terwijl hij werkte bij de commissionairs C.J. de deel zou volgen. Die sloegen aan want in 1912 Bleckman & Co in Amsterdam. In 1859 verbleef hij en 1913 verschenen van beide delen nog een door voor bestudering van de katoenhandel korte tijd in C.A. Verrijn Stuart verzorgde derde druk. Ten be- Liverpool om daarna ter voltooiing van zijn vorming hoeve van het middelbaar onderwijs had hij in 1876 al zijn Grondbeginselen der staathuishoudkunde gepu- B Schoonbroer Waller was in 1909, na enige tijd werkzaam te bliceerd. Hiervan verscheen in 1905 de vijfde her- zijn geweest als predikant, redacteur van de Oprechte Haarlem- ziene druk, teken dat dit schoolboek succesvol was sche Courant. Hij was de broer van Piersons echtgenote Ca- en voorzag in een behoefte. Intussen was hij in 1888 therina (Cateau) Rutgera Waller (1837-1913) met wie Pier- son in 1862 was getrouwd. Het huwelijk bleef kinderloos. als opvolger van de overleden J.L. de Bruyn Kops C Zijn oudere broer Hendrik (1834-1923) werd predikant en toegetreden tot de redactie van De Economist. Dit de andere broer Allard (1831-1896) werd hoogleraar klassie- tijdschrift wist hij toen van de ondergang te redden. ke archeologie op de Gemeente Universiteit van Amsterdam (GU; thans UvA). Pierson had ook nog drie zussen: Johanna Pierson zou redactielid blijven tot zijn dood. (1830-1913), gehuwd met de predikant N.H. de Graaf, Pe- Op 20 augustus 1891 treedt Pierson als minis- tronella (1832-1923) die trouwde met de hoogleraar schei- kunde op de GU, J.W. Gunning, en Carolina (1836-1895) ter van Financiën toe tot het liberale kabinet Van getrouwd met de kunstschilder H.F.C. ten Kate. Tienhoven-Tak van Poortvliet. Als bewindsman

164 De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson Liberaal Reveil bracht Pierson onder meer een ingrijpende herzie- komen hier wegens hun politieke actualiteit in het ning van het Nederlandse belastingstelsel tot stand. bijzonder vier onderwerpen aan de orde. Deze zijn Deze introduceerde de vermogensbelasting 1892 een afspiegeling van Piersons maatschappij- en been de bedrijfsbelasting 1893. Hiermee kon Pierson leidsvisie als vooruitstrevend liberaal politicus uit zijn vroegere wetenschappelijke inzichten over een het midden. optimaal belastingstelsel daadwerkelijk in praktijk brengen en kwam hij terug op zijn eerdere afwijzing De muntkwestie van de inkomstenbelasting. In 1894 viel het kabi- Het voornaamste monetaire probleem in Piersons net op de ontwerp-kieswet van Tak van Poortvliet, tijd staat bekend als de muntkwestie. Dit vraagstuk maar Piersons belangrijke belastinghervorming was van economische orde lijkt heel verschillend van toen een feit. Als ambteloos burger hervatte Pier- de huidige monetair-politieke problemen maar bij son in 1894 zijn publicistische arbeid en nam hij nadere beschouwing vallen er duidelijke parallellen nieuwe taken op zich zoals voortzetting van het re- met het heden aan te wijzen. Dat Pierson veel aan- dacteurschap van De Economist. Hierin verschenen dacht schonk aan monetaire en wisselkoersvraag- in de loop der jaren van zijn hand tal van bijdragen stukken, want daarover ging de muntkwestie, ver- over onder andere het minimumloon en de arbeids- baast niet. Als centrale bankier en publicist was hij duur, de wenselijkheid van vrijhandel, het instituut daar nauw bij betrokken geweest. Vanaf van 1816 vakverenigingen en het woningvraagstuk. Ook ver- regelde de Muntwet ons geldwezen. De zilveren gul- zorgde hij een nieuwe druk van zijn Leerboek en reden werd toen wettig betaalmiddel en stond in een censeerde hij pas verschenen boeken. In 1897 werd vaste verhouding tot het goud, belichaamd in het Pierson andermaal minister en wel in het door hem gouden tientje waarvan de metaalinhoud de samen- geformeerde kabinet Pierson-Goeman Borgesius. hang met de zilveren munten definieerde. Toen deze Hierin was hij weer minister van Financiën maar vaste waardeverhouding significant van de werke- bovendien voorzitter van de ministerraad. Dit libe- lijke ging afwijken leverde dat problemen op, vooral rale kabinet met zijn vooruitstrevende sociale wet- in het betalingsverkeer dat toen voornamelijk munt- geving, zal de geschiedenis ingaan als ‘het kabinet geld gebruikte en nauwelijks andere betaalmiddelen. der sociale rechtvaardigheid’. Het bracht belangrijke De waarde van de betaalmiddelen werd destijds wetten tot stand waarin Piersons hand zichtbaar is. gedicteerd door de prijsverhouding tussen goud en Te noemen zijn de Leerplichtwet, de Ongevallen- zilver. Met de enorme goudvondsten in Californië wet, de Woningwet en de Kinderwetten als nadere halverwege de 19e eeuw werd die verstoord en daal- uitwerking van het kinderwetje van Van Houten uit de de goudprijs uitgedrukt in zilver. Ons land had 1874. In 1901 maakte dit kabinet na de verkiezin- zich tijdig van zijn goudvoorraad kunnen ontdoen gen, plaats voor een ministerie onder leiding van en zilver leek toen de beste waarborg als grondslag de Anti-Revolutionair Abraham Kuyper. Pierson voor een waardevast muntwezen in het binnenland- keerde andermaal terug naar de wetenschap. In de se en internationale betalingsverkeer. In 1847 ging periode 1905-1909 combineert hij dit met het lid- Nederland dan ook over op de zilveren standaard maatschap van de Tweede Kamer voor de Liberale omdat de goudvondsten de vaste waardeverhouding Unie als afgevaardigde van het district Gorinchem. tussen goud en zilver ernstig hadden verstoord. Dat werd nog verergerd toen in 1871 het nieuwe Duitse Piersons economische denkbeelden en de Rijk koos voor de gouden standaard waarmee het vertaling daarvan naar beleid zich aansloot bij Groot-Brittannië. Hierdoor werd Pierson was een actief publicist en schreef over tal veel zilver aangeboden, hetgeen gevolgen had voor van sociaal economische en institutionele vraagstuk- Nederland dat de vrije aanmunting van zilvergeld ken.D Van de door hem behandelde vraagstukken opschortte. Hiermee zette voor ons land een stan- daardloos tijdperk in wat extra onzekerheid voor het handelsverkeer met het buitenland meebracht. Een D Dit heeft zijn neerslag gevonden in de handboeken van Pierson die lange tijd dominant waren in het universitaire oplossing werd gevonden in 1875 toen het gouden economie onderwijs. Dat vond destijds overigens voorname- tientje de nieuwe standaardmunt werd naast zilveren lijk plaats in de faculteiten der rechtsgeleerdheid. Daarnaast was er de praktische vorming in het handelsonderwijs en de praktijk. Piersons artikelen werden na zijn dood door C.A. Verrijn Stuart uitgeven in de vijf delen met verzamelde ver- bron is op voorbeeldige wijze door Van Maarseveen bezorgd spreide geschriften. Belangrijk is verder Piersons briefwisse- en door de Nederlandsche Bank gepubliceerd. Zie hiervoor ling met vakgenoten in binnen- en buitenland als bron van J.G.S.J. van Maarseveen, Briefwisseling van Nicolaas Gerard kennis omtrent de theoreticus en beleidsman Pierson. Deze Pierson 1839-1909, Amsterdam, 1990; 1992; 1993 en 1994.

oktober 2016 (3) De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson 165 munten die voortaan als pasmunt gingen fungeren beginsel laten deze begrippen zich operationalise- zonder intrinsieke waarde. Nederland koos daarmee ren.7 De Nederlandse monetaire theoreticus uit het voor het bimetallisme waarvan Pierson reeds lang interbellum G.M. Verrijn Stuart – hij was in de jaren een uitgesproken voorstander was geweest. Voor de 1950 SER-voorzitter – omschreef in navolging van handhaving van de wisselkoers met het buitenland Menger een stabiele innerlijke geldwaarde als een was dit niet probleemloos. Verschillende internati- toestand van evenwichtige verhouding tussen geld- onale muntconferenties, waaraan Pierson als rege- behoefte en geldaanbod in de volkshuishouding.8 ringsgedelegeerde van Nederlandse zijde deelnam, De uiterlijke geldwaarde betreft in deze zienswijze zochten naar een oplossing. Pierson bepleitte een echter de verhouding tussen geldomloop en de om- dubbele standaard maar die kwam er niet. Neder- vang van de goederen en dienstenstroom in het ruil- land aanvaarde in 1904 formeel de gouden standaard verkeer die uiteindelijk tot uitdrukking komt in het waarmee het toen feitelijk overstag ging. Intussen had door statistici gemeten algemene prijspeil. Dit is de Pierson zijn principiële voorkeur voor de dubbele uitdrukking van de koopkracht van het geld. Mone- standaard al lang opgegeven. In zijn artikel Goud- tair beleid kan zich volgens Pierson alleen richten op schaarste, verschenen in De Gids van 1894, erkende het eerste, dus de innerlijke geldwaarde. Dit subtiele Pierson dat de gouden standaard de meest doelmatige en abstracte onderscheid in de geldwaarde is thans oplossing voor het wisselkoersvraagstuk was. in onbruik geraakt en nagenoeg vergeten.E Niette- Het gouddebat van destijds toont een veras- min rijst de vraag of dit onderscheid niet nog steeds sende parallelliteit met het wisselkoersdebat uit de doelmatig is voor een beoordeling van het monetaire laatste decennia van de 20e eeuw, bondig beschre- beleid van de Europese Centrale Bank (ECB) dat ven in Szàsz.6 Ook toen leidden structurele econo- vooral lijkt gericht op de uiterlijke geldwaarde. Zou mische en politieke veranderingen tot aanhoudende aandacht voor de innerlijke geldwaarde met zijn economische nevenwichtigheden met wisselkoers aandacht voor monetair evenwicht een beoordeling onzekerheid wat noodzaakte tot voorstellen voor van dat beleid niet wat begrijpelijker en praktisch wisselkoershervorming. In Europa werd de Econo- overtuigender maken? Hoe dit ook zij, Piersons mische Monetaire Unie of EMU met de euro als kritische analyse in de muntkwestie illustreert on- gemeenschappelijke munt gelanceerd. Zoals destijds bedoeld het dilemma van een munteenheid in een ons land zijn voorkeur voor de dubbele standaard in gebied zonder centraal politiek gezag zoals thans het het internationale overleg moest prijsgeven, zo aan- geval is in de EMU. Die euro wordt dan ook soms vaardde Nederland in de jaren negentig van de vo- beeldend getypeerd als een munt zonder land9, een rige eeuw om geopolitieke redenen bij de toetreding suggestief beeld dat overigens niet zonder politieke tot de EMU in 1999 een ongunstige instapkoers lading is. voor de euro. Ons land incasseerde daarmee, evenals Een verre voorloper van de EMU is de Latijnse een eeuw eerder door omruil van zilver in goud, een Muntunie uit 1865 die de landen met een zilveren welvaartsverlies omwille van de geopolitieke samen- standaard verenigde als front tegen de goudlanden. werking. Is het waar dat ‘l’ histoire se repète’? Belangrijke deelnemers waren Frankrijk, Italië, Bel- De muntkwestie bracht nog een heel ander eco- gië en Zwitserland maar ook Griekenland trad later nomisch probleem aan het licht. Dat draaide om de toe. Deze muntunie werd, na een lang sluimerend vraag wat schuilging achter de waargenomen veran- bestaan van 61 jaar, in 1926 formeel ontbonden.10 deringen in het algemene prijspeil. Dit intrigeerde Dat besluit bracht toentertijd nauwelijks merkbare de econoom Pierson bijzonder. In Groot-Brittannië maatschappelijke kosten met zich mee en dus geen leefde destijds de opvatting dat de prijsontwikke- ophef. Of dat ook het geval zal zijn bij een op ter- ling van de edele metalen hiervan de oorzaak was. mijn niet geheel denkbeeldige ontbinding van de Pierson sprak in dit verband van ‘... het Engelse EMU moet echter worden betwijfeld. Steun voor standpunt …’ dat hij echter op economisch logische die opvatting bieden de gebeurtenissen rond de gronden afwees. Om dit theoretisch te rechtvaardi- rampzalig verlopen ontmanteling na de beëindiging gen maakte Pierson een onderscheid tussen prijsver- anderingen van zuiver monetaire oorsprong en die welke hun ontstaan vinden bij veranderende vraag- E De in verschillende opzichten 20e-eeuwse opvolger van Pier- son, J. Zijlstra, heeft in zijn proefschrift getracht het beeld en aanbodcondities in de reële sfeer. Avant la lettre van de stabiele innerlijke geldwaarde als monetair evenwicht introduceerde hij hiermee het later door de mone- nader te preciseren zonder dat overigens empirische inhoud te geven als aangrijpingspunt voor de geldpolitiek. Zie hier- taire econoom C. Menger gebruikte subtiele begrip- voor: J. Zijlstra, De omloopssnelheid van het geld en zijn betekenis penpaar van innerlijke en uiterlijke geldwaarde. In voor geldwaarde en monetair evenwicht, Leiden, 1948.

166 De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson Liberaal Reveil van WOI in 1918 met de gedwongen liquidatie van De onafhankelijk van elkaar tussen 1871 en 1874 het Habsburgse Rijk waarvan Oostenrijk als centra- min of meer gelijktijdig ontwikkelde inzichten van le mogendheid de spil vormde. Deze ontmanteling deze drie economische denkers, in de literatuur ge- ging automatisch gepaard met de ontvlechting van woonlijk aangemerkt als de ‘marginal revolution’, de monetaire unie van het keizerrijk en de vorming boden ook een theoretische rechtvaardiging voor de van natiestaten door landen uit de voormalige Do- invoering van een enigszins progressieve belasting- naumonarchie. Die vormden destijds een monetaire heffing.15 In ons land was Pierson een aanhanger unie. Toen landen als Servië, Tsjechië, Oostenrijk van deze nieuwe grensnuttheorie als grondslag van en nog enkele andere landen alle zelfstandige en au- de waarde en prijsleer. De grensnutleer impliceert tonome staten werden met een eigen munt als uit- onder andere dat bij stijgend inkomen het onder- drukking van hun soevereiniteit ontplofte de unie. vonden extra nut daalt wat betekent dat het belasten Interessant historisch detail hierbij is dat de ook van inkomen bij de burger minder zwaar zal wegen toen al vooraanstaande econoom J.A. Schumpeter naarmate het stijgt. Hiermee aanvaardde Pierson het optrad als de verantwoordelijke minister van Fi- draagkrachtbeginsel als een van zijn uitgangspun- nanciën voor de nieuwe republiek Oostenrijk en de ten. Piersons voornaamste politieke medestander bij noodzakelijke monetaire onderhandelingen. De on- zijn fiscale herzieningsvoorstellen was de econoom der zijn leiding begonnen fiscale en monetaire ont- A. van Gijn. Hij zou jaren later, in 1913-1918, als vlechting van de Donaumonarchie was bepaald niet minister van Financiën deel uitmaken van het libe- gratis, zoals Stolper overtuigend heeft beschreven.11 rale oorlogskabinet Cort van der Linden. Over deze Bij de huidige ernstig verdeelde EU en EMU Van Gijn stelde Pierson in een brief uit 1895 aan komt de gedachte aan een uiteenvallen van de EMU zijn voormalige medevennoot, de bankier en finan- als vanzelf naar boven en daarmee aan de analo- cieel publicist G.M. Boissevain, de retorische vraag gie met de rampzalige Oostenrijkse ervaringen uit of deze figuur niet ‘… onder onze jonge economen 1918. Die nopen tot nadenken over de mogelijke onbetwist no. 1 is?’. Maar in 1890 steunde hij Pier- lessen uit het verleden. Duidelijk is dat dergelijke sons belastingherzieningsplannen. belangrijke politieke beslissingen te allen tijden ge- Pierson publiceerde zijn theoretische bijdragen paard zullen gaan met hoge economische kosten met inzichten over belastingen en openbare finan- voor de betrokken landen en aanzienlijk welvaarts- ciën voornamelijk in de tijdschriften De Gids en De verlies. De thans actuele Brexit is daarvan wellicht Economist. Daarin toonde hij zich opmerkelijk ge- de eerste voorafschaduwing. noeg lange tijd geen uitgesproken voorstander van een inkomstenbelasting maar dat veranderde door Hervorming belastingstelsel de tijdsomstandigheden in de loop der jaren. Een Onder minister Pierson vond in 1892 en 1893 de systematische uitwerking van zijn theoretische op- meest ingrijpende belastinghervorming plaats die vattingen over belastingen geeft hij in zijn leerboek ooit in Nederland aan de orde is geweest. Deze heren die boden de grondslag van zijn ingrijpende be- vorming kwam niet uit de lucht vallen maar vloeide lastinghervorming als minister. Piersons uitgangs- voort uit het naar de maatstaven van die tijd links- punt was, dat het bij belastingheffing niet alleen georiënteerde regeringsprogramma van het liberale gaat om de verwerving van inkomsten door de over- kabinet Tak van Poortvliet. Als theoreticus en pu- heid maar ook om een zodanige fiscale regelgeving blicist had Pierson al vanaf het eind van de jaren dat die gunstig uitwerkt voor de volkshuishouding 1860 een pleidooi tot belastinghervorming gevoerd. als geheel. Leidende beginselen daarbij moeten Hiermee bevond hij zich, zoals de historisch over- zijn economische doelmatigheid, maatschappelijke zichten in Goedhart12 en Hofstra13 laten zien, in het rechtvaardigheid en bevordering van de volkswel- goede gezelschap van belangrijke buitenlandse au- vaart. Met het oog daarop verving Piersons wets- teurs over openbare financiën. Velen van hen waren, voorstel het onoverzichtelijke stelsel van heffingen, net als Pierson zelf, het neoklassieke economische accijnzen en retributies door een logisch opgezet gedachtegoed toegedaan. Hierin spelen de grond- eenvoudiger systeem waarin het draagkrachtbeginsel leggers van grensnuttheorie, de Engelsman W. Stan- centraal stond. Krachtig gesteund door zijn politie- ley Jevons, de Oostenrijker Carl Menger en de in ke geestverwant Van Houten, introduceerde Pierson Lausanne docerende Franse econoom Léon Walras, daarom in 1892 een nieuwe vermogensbelasting en een voorname en vernieuwende analytische rol met in 1893 een bedrijfsbelasting die onder andere het het prijsmechanisme als alles bepalende economi- patentrecht moest vervangen. De vermogensbelas- sche spil bij het gelijktrekken van het grensnut.14 ting van Pierson is een belasting op inkomsten uit fi-

oktober 2016 (3) De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson 167 nancieel vermogen. Dat was nieuw en verstrekkend vroegere afkeer van een inkomstenbelasting, die vol- omdat tot dan toe alleen de baten uit vermogen in gens Verburg in ons land vanouds een slechte repu- onroerende bezittingen werden belast. De bedrijfs- tatie had, opzijzette.16 Waar, om Verburg te parafra- belasting, de tweede pijler van Piersons belasting- seren, zoveel politici faalden, wist minister Pierson herziening, was een heffing op alle inkomsten uit deze ingrijpende herziening en verbetering van ons beroep of bedrijf. Inkomsten uit geldelijk vermogen belastingstelsel tot stand te brengen. ‘Zonder geest- vielen daar in zijn voorstel buiten. Tezamen vormen drift brengt niemand grote dingen tot stand, belas- beide heffingen in feite een gesplitste inkomstenbe- tinghervorming allerminst’ schreef Pierson in 1881 lasting. Deze nieuwe belastingen zouden het wegval- in De Gids en geciteerd in Verburg.17 Pierson had len van overheidsinkomsten door het vervallen van inmiddels begrepen dat een niet volmaakte inkom- de oude belastingen voldoende moeten compense- stenbelasting altijd beter is dan helemaal geen in- ren en dus neutraal zijn voor de begroting. De her- komstenbelasting. Van mogelijke fraude bij de aan- ziening zou de belastingdruk verschuiven ten gunste gifte wilde hij in het Kamerdebat echter niets weten van het minder welgestelde deel van de bevolking, omdat hij vertrouwen stelde in de burgerplicht. omdat de herziening de belasting op eerste levens- Thans zouden we die benadering wellicht afdoen als behoeften aanzienlijk verminderde. Onder voorbij- naïef – een kwalificatie die Pierson destijds soms ook gaan aan technische details wordt hier volstaan met wel ten deel viel. enkele opmerkingen die voor het huidige politieke debat van belang kunnen zijn. Sociale vraagstukken Kern was dat er een belasting kwam die inko- In het laatste kwart van de 19e eeuw raakte de eco- men belast en consumptieve bestedingen ontziet nomische en sociale ontwikkeling van Nederland in omdat die de productiviteit minder schaadt en de een stroomversnelling. Wat laat, aldus Brugmans, belastingdruk op lagere inkomens vermindert. De brak ook hier de industriële revolutie door.18 Die huiseigenaar diende daarom volgens de belasting- bracht nieuwe sociale problemen mee, waarvoor wet van 1893 voortaan belasting te betalen over zijn oplossingen moesten worden gevonden. Het be- bezit en wel omdat de ondervonden woondienst roemde kinderwetje van Van Houten uit 1874, ter wordt opgevat als inkomen. Dat trok de positie van bestrijding en beperking van fabrieksarbeid door de eigenaar-bewoner gelijk met die van de huurder. jonge kinderen, was de eerste stap op deze weg. So- Dit gezichtspunt lokte destijds veel protest uit. Naar ciale bewogenheid zat Pierson in de genen en had analogie van de regel dat in het nieuwe stelsel de hij van huis uit meegekregen. Deze eigenschap keert kosten van inkomensverwerving aftrekbaar waren, dan ook terug in zijn geschriften en beleidsdaden. bood Pierson als tegemoetkoming dat rente op hy- Ook in zijn eigen kring van vooruitstrevende libera- potheekschulden voortaan in mindering kwam op len leefde het besef dat wettelijke regelingen ter be- het inkomen. Dat deze systematiek later zou leiden scherming van de economische zwakkeren geboden tot een vermomde subsidie aan huizenbezitters was waren. Het optreden van het kabinet Pierson-Goe- destijds niet voorzien. Het was een onbedoeld en man Borgesius bevestigt dit. Dat kabinet zou, zoals oneigenlijk gevolg en staat dan ook in onze dagen reeds opgemerkt, in de politieke geschiedschrijving niet geheel ten onrechte ter discussie. Evenmin was getypeerd worden als het kabinet der sociale recht- voorzien dat een eeuw later deze belastingsystema- vaardigheid. Het kenmerkte zich door een reeks tiek volstrekt nieuwe economische activiteiten in het belangrijke sociale wetten en maatregelen voor be- leven zou roepen om belastingen te ontgaan of te leidsgebieden waaraan Pierson eerder verschillende ontduiken. Maar in Piersons tijd viel dit nog buiten publicaties had gewijd. Kern was telkens een streven het paradigma van het neoklassieke economische naar synthese van sociale rechtvaardigheid en econo- denken, dat thans door sommigen als pervers wordt mische doelmatigheid. aangemerkt en daarom als ondoelmatig of onrecht- Een eerste voorbeeld is de Leerplichtwet van vaardig wordt afgewezen. 1901. Deze maakte een einde aan het vooral nog Piersons belastinghervorming mocht zijn stre- op het platteland heersende analfabetisme, hetgeen ven naar een sluitende begroting niet in gevaar in de ogen van Pierson ook om maatschappelijke en brengen. De overtuigde vrijhandelaar en minister economische redenen moest worden tegengegaan. Pierson moest daarom een verhoging van de invoer- Betere scholing zou de arbeidsproductiviteit ten rechten toestaan om de overheidsfinanciën op orde goede komen en daarmee de materiële welvaart van te houden. Ook voor de principiële Pierson heiligde allen in het land in het algemeen. De leerplichtwet een enkele keer het doel de middelen toen hij zijn bood ook een effectieve ondersteuning bij handha-

168 De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson Liberaal Reveil ving van het verbod op kinderarbeid en versterkte vroegere klasgenoot J. Boissevain.F Pierson schreef de handhaving van het oude kinderwetje van Van hem dat men op ‘… sociaal gebied niet kan experi- Houten dat weinig effectief was gebleken. Van even- menteren … maar moet werken met begrippen en eens principiële betekenis was de Woningwet van abstracties’. Regel daarbij zou moeten zijn een ‘maxi- 1901, als tweede voorbeeld. In de ogen van Pierson mum van eenvoud, van klaarheid, vermijding van was ook die regeling van groot belang voor de wel- alle phrase’. Deze woorden vertolkten zonder twijfel vaart en stelde paal en perk aan de particuliere wo- Piersons wetenschappelijke credo. Opmerkelijk is ningbouw met de malafide praktijken van de huis- dat hij hieraan enigszins ironisch toevoegt dat ‘… jesmelkers. Die hadden op veel plaatsen geresulteerd een der daar vergaderde statistici, prof. Matyr, hield in slechte huisvesting en ongezonde leefomstandig- ons een uur bezig met … onbeduidende zaken in heden, wat sociaal-economisch ongewenst was. Ook een echt Duitsch wetenschappelijk kleed gestoken’. brachten die praktijken hoge woonlasten mee voor Pierson schreef deze licht spottende woorden naar de arbeidende bevolking wat ten koste ging van hun aanleiding van een discussie op een bijeenkomst van persoonlijke welvaart en die van het land. Het derde het Internationaal Instituut voor Statistiek te Bern voorbeeld is de Ongevallenwet van 1901. Vanouds in september 1895, dat hij bijwoonde als deelnemer. bestond er in Nederland een verzekeringsbedrijf Dat moet, aldus Pierson enigszins cynisch schreef, maar dat werkte nauwelijks voor de arbeiders. De het ‘… effect zijn van bier en Sauerkraut’. Hij be- liberalen vonden dit ondoelmatig en boden dan ook sluit deze brief serieus met de opmerking dat hij een helpende hand om werknemers te beschermen met leedwezen heeft bemerkt zijn correspondent tegen de geldelijke gevolgen van bedrijfsongevallen niet te hebben ‘bekeerd inzake het minimumloon’ die willekeurig waren. Aldus ontstond in 1901 de waarvan Boissevain kennelijk voorstander was. In Ongevallenwet. Deze wet van de regering Pierson- een minimumloon kon Pierson echter niets goeds Goeman Borgesius was het eerste begin van het soci- zien. Terug naar onze tijd kan men de vraag stel- ale wetgevingsbouwwerk in Nederland. Ook hierin len of dit niet een zeer terechte zienswijze is. Zeker had Pierson met zijn kabinet een werkzaam aandeel. bij het nu gerealiseerde politieke verlangen naar een Achteraf bezien vond de voorzichtige liberaal minimumjeugdloon, wordt vaak het feit genegeerd Pierson soms dat hij te veel naar links had gekeken. dat in een jongerenloon het element ‘learning on the In de woordkeuze van Van Maarseveen blijft hij ech- job’ is begrepen en de betekenis daarvan wisselt in ter ‘gematigd vooruitstrevend en afkerig van zowel de praktijk aanzienlijk tussen banen. Dat element de laisser-faire politiek als van te vergaande staatsin- is ook loon en wel betaling in natura. Maatrege- terventie’.19 Piersons geschriften illustreren dit onte- len van minimumloon lijken deze onomstotelijke genzeggelijk. Fraaie voorbeelden hiervan bieden zijn waarheid binnen de context van de vorming van theoretische beschouwingen over het vraagstuk van menselijk kapitaal in het arbeidsproces geheel te de loonvorming en de arbeidsduur. In een rede uit miskennen.20 Overigens kan men zich, afgezien van 1896 legt hij een verband tussen kapitaalvorming, doelmatigheid, afvragen of een dergelijke wettelijke mechanisatie en arbeidsproductiviteit. Hij conclu- regeling sociaal rechtvaardig is. Pierson had daar deert dat deze drie verschijnselen mede ten voordele een politieke visie op die aan duidelijkheid niets te van de werknemers kunnen werken en daarom niet wensen over liet. Om over de wenselijkheid van een sociaal verwerpelijk zijn, zoals bepaalde kringen, basisinkomen, dat thans soms in de politiek wordt meestal op ideologische gronden, aanvoeren. Een gepropageerd, of een negatieve inkomstenbelasting jaar eerder had Pierson dit vraagstuk bezien vanuit die ongeveer op hetzelfde neerkomt, nog maar te het gezichtspunt van een minimumloon met maxi- zwijgen.21 Als liberaal in zijn tijd nam Pierson een mering van de werktijd bij de overheid. De uitkomst middenpositie in die overheidsingrijpen in beginsel van die analyse is dat hij voor de overheidssector afwees tenzij dit de volkswelvaart in het algemeen wettelijk gegarandeerde minimumlonen onwense- ten goede zou komen en het marktmechanisme te lijk achtte omdat die de arbeidsvoorwaarden bij een kort schoot. bepaalde groep werknemers zouden begunstigen ten nadele van anderen. Dat zou bovendien ten koste F J. Boissevain (1836-1914) was een Amsterdamse reder en gaan van de belastingbetaler en dus ook van andere directeur van de Stoomvaartmaatschappij Nederland. Bij de arbeidsconflicten met de havenarbeiders in de jaren 1890 werknemers. Interessant is dat deze opvatting een verzette Boissevain zich krachtig tegen zijn collega-werkge- vervolg kreeg in een brief van eind september 1895 vers in de haven en scheepvaart toen die de vakverenigingen machteloos wilden maken. Hij en zijn medestanders werden aan een oude bekende van hem, zijn leeftijd- en daarin gedreven door nobele motieven zoals Ernst Heldring in zijn dagboek noteert.

oktober 2016 (3) De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson 169 Statistieken als bron van beleidsinformatie gestelde prijsindexcijfers is daarom paradoxaal. Dit In zijn leerboeken en andere geschriften maakte merkwaardige voorstel deed Pierson als reactie op Pierson veelvuldig gebruik van statistische gegevens een theoretisch artikel van Jevons over de construc- om zijn abstracte betogen concreet toe te lichten. tie van indexcijfers. Piersons kritische analyse vond Voorbeelden zijn het beloop van de tarweprijzen in terecht geen weerklank noch navolging in theorie Groot-Brittannië, de woninghuren te Amsterdam en praktijk. Dat neemt echter niet weg dat Pierson in 1883 en 1909, de omvang van de wereldgoud- voor de organisatie van de statistiekbeoefening in productie in 1850-1911 of de ontwikkeling van de Nederland een doorslaggevende en belangrijke rol zilverprijs in dit tijdvak. Ook verschaft hij statis- heeft gespeeld. tische informatie over de geldomloop in de VS in In 1892 stelde Pierson de Centrale Commissie 1878-1894, de prijzen van uitvoer en invoer in die voor de Statistiek in. Met deze commissie was hij periode, de lengte van het spoorwegnet of de gemid- nauw betrokken bij de voorbereiding en oprichting delde oogstomvang afgezet tegen het verbruik van in 1898 van het Centraal Bureau voor de Statistiek voedingsmiddelen. Deze voorbeelden maken dui- (CBS). Hiermede nam hij een verdienstelijk initiatief delijk hoeveel belang Pierson hechtte aan feitelijke waardoor ons land op dit gebied een pioniersrol heeft informatie voor theorievorming en beleid. Hij vond kunnen spelen. Sindsdien zijn ambtelijke statistieken, statistische gegevens van groot belang bij politieke zoals ze in het jargon heten, onmisbaar geworden in besluitvorming. het sociaal economisch beleid. Hierbij heeft Pierson Een voorbeeld en analytisch interessant bijpro- zich beijverd de politieke onafhankelijkheid en daar- duct van het gouddebat bood Piersons opvatting mee de integriteit van de statistische registratie veilig over indexcijfers om het ontbreken van prijsstabi- te stellen wat de geloofwaardigheid van de officiële liteit vast te stellen. Hij kwam in dat verband tot statistieken heeft versterkt en hun rol in de beleids- de opmerkelijke conclusie dat samengestelde prijs- voorbereiding vergroot. Dit principe van onafhan- indexcijfers hiervoor geheel ongeschikt zouden zijn. kelijke statistische registratie lijkt momenteel weer Hiermee keerde hij zich tegen het algemeen gebruik actueel nu het voormalige hoofd van het Griekse sta- van prijsindexcijfers als waarnemingsinstrument en tistiekbureau van landverraad wordt beschuldigd om- de zienswijze van vooraanstaande economen en ge- dat hij de door zijn voorgangers actief ondersteunde zaghebbende statistici als de hiervoor genoemde Je- grootschalige fraude met de Griekse begrotingscijfers vons of diens landen tijdgenoot, de mathematisch aan het licht had gebracht.22 statisticus en wiskundige econoom, Edgeworth.G Piersons faux pas in zijn artikel uit 1896 met be- Hun indexcijfers lieten, zo betoogde Pierson, sinds trekking tot de constructie van indexcijfers verbleekt 1875 een algemene prijsdaling zien. Volgens Pierson volkomen bij zijn grote inzet voor de statistiek in verhulde dit beeld echter of de oorzaak hiervan bij het algemeen. Immers eigenlijk betrof dit indexcijfer goudschaarste dan wel bij een overmatig goederen- de ontwikkeling van een nieuwe registratiemethode aanbod moest worden gezocht. Dat laatste was vol- die niets meer of minder is dan een technisch detail. gens Pierson het geval, en wel als gevolg van techno- Deze misvatting van Pierson, want veel meer was logische ontwikkelingen in de goederensfeer en het zijn faux pas niet, droeg trouwens wel bij aan zijn vervoerswezen. Pierson ignoreerde echter dat voor internationale naamsbekendheid. Want de baande verantwoorde vaststelling van het prijsbeloop brekende monografie van de geldtheoreticus Irving de meting ervan van groot belang was. En hiertoe Fisher over indexcijfers begint als pikante binnenko- vormden goede samengestelde prijsindexcijfers een mer met de vermelding van Piersons zienswijze op belangrijk praktisch hulpmiddel. Indexcijfers ver- prijsindexcijfers.23 Fisher doet dat trouwens zonder dienen dan ook analytische en empirische aandacht ook maar iets af te doen aan de verdiensten van Pier- en afschaffing zoals Pierson voorstond zou een ver- son. Want ook op het gebied van de verzamelende keerde weg zijn geweest. statistiek was hij vooruitstrevend en bepleitte hij een Piersons pleidooi in het Economic Journal van overheidstaak zodra particuliere initiatieven vruch- 1896 en herhaald in zijn leerboek, om af te zien teloos bleven. Hij was een aantal jaren voorzitter van van economische analyses met behulp van samen- de Centrale Commissie voor de Statistiek (CCS). Tot 2015 was de CCS trouwens de onafhankelijke G Interessant is dat later ook Keynes zich kritisch uitliet over externe toezichthouder op het CBS. deze praktijk. Hij laat Pierson in dat verband onvermeld al is hij ongetwijfeld via zijn leermeester Marshall op de hoogte geweest van dit commentaar (J.M. Keynes, A treatise on mo- Pierson als economisch theoreticus ney, volume I, London, 1930). Voor Pierson is de hoofdtaak van de staathuishoud-

170 De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson Liberaal Reveil kunde het opsporen van wetmatigheden langs de weg Die zou zich rekenschap geven van het feit dat libe- der redenering. Binnen dit vak of algemene econo- rale economen als Pierson ook aandacht schonken mie, leidt volgens hem alleen de deductieve werkwijze aan de nadelen van het zuivere winststreven en de tot dat doel. Deductie is volgens Pierson een kunst- tekortkomingen van de markt die niet altijd uitslui- term die staat tegenover inductie. Pierson leefde in tend zaligmakend is. In die situaties propageerde hij een wereld waarin onder de overwegend Duitstalige daarom overheidsexploitatie met aanvullend beleid. economen een methodestrijd woedde met als inzet Piersons benadering was niet dogmatisch eenzijdig de methode van de deductie versus de methode van maar kenmerkte zich door zorgvuldige afweging van inductie. Ook in ons land waren in die tijd onder eco- voor- en nadelen voor de samenleving met instand- nomen sporen van dit weinig vruchtbare academische houding van de individuele verantwoordelijkheid. debat te vinden. De kwestie daarbij was of langs em- Tegen die achtergrond kan in redelijkheid de vraag pirische weg, dat wil zeggen via inductie, algemene gesteld worden of in het huidige debat rond privati- wetmatigheden konden worden ontdekt. sering en marktwerking dat naar evenwicht en har- Aanhangers van de zogeheten ‘Historische monie zoekende element niet ontbreekt. Daardoor School’ verdedigden dit gezichtspunt. Tegenover lijkt de discussie dikwijls vooral gedreven door poli- hen stonden de aanhangers van de grensnut theo- tiek dogmatisme met een kritiekloze en ouderwetse rie van Jevons, Menger en Walras maar ook beoefe- verering van de zegeningen van de markt alsof die naren van de economie als de Oostenrijkers E. von niet zou kunnen falen. Böhm-Bawerk en F. von Wieser of de Engelsman A. Als econoom genoot Pierson internationale Marshall en de reeds vermelde Edgeworth, om in dit waardering. In een door Pigou24, Marshalls opvolger verband slechts enkele namen te noemen. Pierson als hoogleraar in Cambridge, geredigeerde bundel stond geheel in hun analytische traditie en verwierp met opstellen ter herinnering aan Marshall schrijft met klem de zienswijze van de ‘Historische School’ Keynes over de zeldzame combinatie van talenten met het argument dat uit het bijzondere – en dat die de beoefenaar van de economie moet bezitten. zijn feiten op de keper beschouwd – logischerwijs Op zichzelf acht hij dit vak niet bijster moeilijk. niet het algemene kan worden afgeleid. De deduc- Maar om erin te kunnen uitblinken dient men te tieve werkwijze is in Piersons ogen het bestaansrecht beschikken over de genoemde zeldzame combina- van de economische theorie. Feiten acht hij ove- tie van talenten. Marshall bezat die volgens Keynes. rigens wel van groot belang bij de toepassing van Hoewel Keynes en Pierson elkaar nauwelijks per- de theorie. Een aantal van zijn historische studies, soonlijk gekend hebben is het volstrekt duidelijk, zoals die over de economie van het oude Athene of en Piersons loopbaan levert daarvoor het bewijs, van Hollands welvaart in de zeventiende eeuw en dat ook hij voldoet aan deze karakteristiek. Daarom die over de crisis van 1873 in Europa en de VS, kunnen de gedachten van Pierson nog steeds het laten dat zien. Maar, zo betoogt hij bij herhaling, economisch beleid inspireren, ook in de totaal ande- deze historische bevindingen zijn niet voldoende als re wereld van nu. Terzijde zij vermeld dat de vrien- noodzakelijke grondslag voor de formulering van al- denbundel met dit befaamde opstel van Keynes, gemeen geldende economische inzichten of beleids- ook de briefwisseling tussen Pierson en Marshall uit adviezen. Echter, en daarin is Pierson ondubbelzin- 1900 bevat waarin beide geleerden van gedachten nig, economisch onderzoek verschaft kennis die wisselen over de Boerenoorlog. Pierson was in die voor de bevordering van de welvaart moet worden jaren ook de minister-president van Nederland dat nageleefd, maar geeft niet per se beleidsregels daar- grote sympathie voelde met de stamverwante Boe- voor. Die vergen aanvullende informatie zoals ken- ren in Zuid-Afrika, maar de Britten verfoeide. nis van instituties, statistische gegevens of inzicht omtrent de voorkeuren van de mensen om wie alles Conclusie draait. Daarin kan ook een streven naar macht zijn Pierson was een der groten van ons land en zijn tijd. begrepen. Vertaald naar onze dagen betekent deze Hij maakte deel uit van een uitgebreid internatio- bevinding dat bepaalde beleidspleidooien niet zon- naal netwerk van gezaghebbende tijdgenoten. der meer economisch verantwoord zijn al wordt dat Als econoom kreeg Pierson ruimschoots erken- soms wel gesuggereerd. Een opvallend voorbeeld uit ning. Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag de talloze die in dit verband genoemd kunnen wor- op 7 februari 1909 werd hem een naar hemzelf ver- den, is het huidige politieke streven naar marktwer- noemde stichting aangeboden. Deze Pierson Stich- king en privatisering. Hier lijkt ideologie sterker dan ting beoogt aan een Nederlands econoom die zich in historisch besef gewortelde theoretische kennis. wetenschappelijk heeft onderscheiden, de Pierson

oktober 2016 (3) De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson 171 Penning uit te reiken. Nog steeds kent deze Stich- Pierson trouwens met dat van de voornaamste Ne- ting eens per drie jaar dit wetenschappelijk eerbe- derlandse econoom uit de 20e eeuw: Nobelprijswin- toon toe aan een verdienstelijke Nederlandse eco- naar J. Tinbergen die een soortgelijk lot is beschoren noom en houdt aldus de gedachte aan N.G. Pierson en eveneens maar een halve levensbeschrijving heeft levend. gekregen. Ook hem is tot dusver geen volwaardige Als politicus heeft Pierson veel tot stand kunnen biografie gegund. brengen. Zijn verdienste daarbij is geweest dat hij de tijdsomstandigheden scherp aanvoelde en erop Prof. dr. M.M.G. (Martin) Fase was tot 2002 onder- insprong. Zijn leidraad daarbij was het algemeen directeur van de Nederlandsche Bank en verantwoor- belang en niet persoonlijke eer en aandacht of poli- delijk voor wetenschappelijk onderzoek dat mede de tieke beeldvorming laat staan ijdelheid econometrische modelbouw omvatte. Sinds 2002 is hij Als liberaal – in de 19e eeuw kende het liberalisme emeritus-hoogleraar monetaire economie op de UvA. In in ons land drie verschillende stromingen –, behoorde 1996 ontving hij de Piersonpenning voor zijn weten- Pierson tot de middengroep. Hij wees de anticonfes- schappelijk werk in de economie. Van zijn hand ver- sionele houding van sommige andere liberalen be- scheen een groot aantal wetenschappelijke publicaties. slist af en was ook geen dogmatisch voorstander van neutraal onderwijs, wat een belangrijk politiek strijd- Eindnoten punt was in zijn tijd. Minder vooruitstrevend was hij 1) M.W. Holtrop, ‘Een terugblik op Mr. N.G. Pierson’, De Eco- echter in de sociale kwestie waarin hij doelmatigheid nomist vol. 126, 1978, p. 454. vooropstelde. De oplossing zag hij daarom vooral in 2) M.M.G. Fase, ‘Investeer in geschiedenis van het economisch vergroting van de productie en in initiatieven van de denken’, Me Judice, 18 maart 2016. arbeiders en belanghebbenden zelf. 3) C.A. Verrijn Stuart, ‘Levensbericht van Mr. Nicolaas Gerard Als persoon was Pierson een bescheiden man, Pierson 7 Februari 1839-24 December 1909’, Jaarboek van de ietwat verlegen, vriendelijk en mild in de omgang, Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1911, pp. 26-80. medelevend behulpzaam voor zijn medemens maar 4) M. van der Plas, Vader Thijm: biografie van een koopman- niet vrij van een zekere goedgelovige naïviteit. De schrijver, Amsterdam, 1995. Utrechtse hoogleraar d’Aulnis de Bourouill25 schets- 5) H.J.M. van de Laar, Opperbankier en wetenschapsman Willem te hem in een levensbericht als een fijngevoelige man Cornelis Mees 1813-1884, Den Haag, 1978. en geleerde met een grote werken daadkracht. C.A. 6) A. Szàsz, The road to European Monetary Union, Londen, Verrijn Stuart26 vermeldt dit eveneens maar noemt 1999. ook zijn geest van gemoedelijke vroomheid en blij- 7) M.M.G. Fase, ‘Pierson over indexcijfers en prijsstabiliteit’ moedig vertrouwen en tekent hem als een weinig in: J.F.E. Bläsing en H.H. Vleesenbeek, red., Van Amsterdam militante natuur die niet zocht naar wapenen maar naar Tilburg en toch weer terug, Leiden /Antwerpen, 1992, naar licht. Zijn enorme werkkracht kwam hem als pp. 51-73; M.M.G. Fase en C.F. Folkertsma, ‘Measuring minister op een klein departement met een beschei- inflation: testing Carl Menger’s concept of the inner value den ambtenarenapparaat zeer van pas. of money’, Kredit und Kapital vol. 34, 2001, pp. 197-222. Bij Pierson volgde beleid niet alleen uit cijfer- 8) G.M. Verrijn Stuart, Geld en crediet, achtste herziene druk., matige informatie maar ook uit een combinatie Den Haag, 1953. van feitelijke gegevens en intuïtieve kennis met het 9) A. Szàsz, ‘Munt zonder staat’, in: S.C.W. Eijffinger, H.G. vermogen het ijzer te smeden als het heet was zoals van Gemert en G.P.L. van Roij, red., Intermediair tussen we- zijn geslaagde belastinghervorming illustreert. Maar tenschap en onderwijs, Tilburg, 2004, pp. 140-151. Pierson verschafte ook tijdig de intellectuele brand- 10) S. Posthuma, ‘De Latijnsche Muntunie: 1 januari 1866-31 stof voor het smidsvuur. Hierdoor was hij een effec- december 1926’, Economisch Statistische Berichten vol. 12, tief bestuurder die veel tot stand kon brengen wars nr. 594, 18 mei 1927, pp. 449-451; W. Duisenberg, ‘From van politiek opportunisme maar geleid door duide- Latin monetary Union to European monetary union’ in: lijke beginselen. Ook in dat opzicht was Pierson een M.M.G. Fase, G.D. Feldman en M. Pohl, red., How to write voorbeeldig politicus en mens. the history of a bank, Aldershot, 1995, pp. 1-10. Het staat buiten twijfel dat Pierson de belang- 11) W.F. Stolper, Joseph Alois Schumpeter. The public life of a pri- rijkste Nederlandse econoom van de 19e eeuw was vate man, Princeton, 1994. en tegelijkertijd een staatsman van formaat. Het is 12) C. Goedhart, Hoofdlijnen van de leer der openbare financiën, daarom jammer dat de biografie door Van Maar- 3e druk, Leiden, 1975. seveen, die de eerste helft van Piersons leven be- 13) H.J. Hofstra, Inleiding tot het Nederlands belastingrecht, 8e schrijft, geen vervolg heeft gekregen. Dit lot deelt druk, Deventer, 2002.

172 De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson Liberaal Reveil 14) Vergelijk H. Landreth en D.C. Colander, History of economic 20) M.M.G. Fase, ‘On the estimation of lifetime income’, Jour- thought, Boston, 1994; en J.A. Schumpeter, History of econo- nal of the American Statistical Association vol. 66, 1971, pp. mic analysis, New York, 1954. 686-692; M.M.G. Fase, ‘The distribution of lifetime ear- 15) Een belangwekkende originele mathematische onderbou- nings: a problem of inter-temporal aggregation’, Statistica wing hiervoor bood het Amsterdamse proefschrift van A.J. Neerlandica vol. 26, 1972, pp. 103-111. Cohen Stuart Bijdrage tot de theorie der progressieve inkom- 21) M.M.G. Fase, ‘Belastinguitkeringen en inspanningseffect’, stenbelasting, Den Haag, 1889. Maandschrift Economie vol. 35, 1971, pp. 469-478. 16) J. Verburg, ‘Een gespitste inkomstenbelasting. De vermo- 22) Bericht in de Volkskrant van 4 augustus 2016 op pagina 27 gens- en inkomstenbelastingen van Minister Pierson’, in: J. onder de kop: ‘Ontdekker Grieks fraude vervolgd’. Th. De Smidt, red., Fiscaliteit in Nederland, Deventer, 1987, 23) I. Fisher, The making of index number, Boston, 1922. pp. 137-159. 24) A.C. Pigou, red., Memorials of Alfred Marshall, London, 17) Ibidem. 1925. 18) I.J. Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht: sociaal-eco- 25) J.D. Aulnis de Bourouill, ‘Levensbericht van Nicolaas Ge- nomische geschiedenis van Nederland 1795-1940, Den Haag, rard Pierson’, Jaarboek van de Koninklijke Akademie van We- 1961. tenschappen 1911, Amsterdam, 1911, pp. 15-50. 19) J.G.S.J. van Maarseveen, Briefwisseling van Nicolaas Gerard 26) C.A. Verrijn Stuart, ‘Levensbericht van Mr. Nicolaas Gerard Pierson 1839-1909. Deel I 1851-1884, Amsterdam, 1990, Pierson 7 Februari 1839-24 December 1909’. p. 54.

oktober 2016 (3) De negentiende-eeuwse econoom en staatsman N.G. Pierson 173 BOEKBESPREKING LR PROPER WONEN, GEDULDIG SPAREN EN VLIJTIG LEREN Praktisch negentiende-eeuws sociaal-liberalisme in België

– Patrick van Schie –

Boekbespreking van: is inmiddels bekend dat arbeiders in bijvoorbeeld • Carmen van Praet, Liberale hommes-orchestres Duitsland en Groot-Brittannië in groten getale op en de sociale kwestie in de negentiende eeuw. Tus- liberale of conservatieve partijen stemden. Voor zo- sen lokaal en internationaal, proefschrift Univer- ver zij stemrecht hadden natuurlijk, maar in Duits- siteit Gent, 2015, 423 pp. land hadden zij dat allemáál omdat daar sinds 1871 • Guy Schrans, Tussen burgerpak en blauwe kiel. voor Rijksdagverkiezingen algemeen mannenkies- Sociaal-liberalen te Gent, 1789-1914, Liberaal recht gold, terwijl in Groot-Brittannië het electoraat Archief Gent, 2015, 212 pp. na de kieswethervorming van 1884 voor zeker de helft uit arbeiders bestond. Nog maar al te vaak wordt op scholen onderwezen In België bestaat kennelijk eveneens een wijd dat pas met de komst van de socialisten op het po- verbreid beeld dat er op sociaal gebied tot 1884 litieke toneel de ellende die in de negentiende eeuw – dat was voor onze zuiderburen het jaar waarin de gepaard ging met de industrialisatie van Europa aan- tot dan toe oppermachtige liberalen hun absolute dacht kreeg en werd bestreden. Hooguit wordt ook meerderheid in het nationale parlement voorgoed aan christelijke initiatieven een bijrol vergund – in kwijtraakten aan de katholieken – niets gebeurde. het bijzonder onderwijs wordt daar vermoedelijk op Eind vorig jaar verschenen twee studies die beide zijn minst een nevengeschikte rol aan toebedeeld – gedetailleerd inzoomen op de aandacht van Belgi- maar de negentiende-eeuwse liberalen figureren in sche (sociaal-)liberalen voor de sociale kwestie en dit verhaal veelal als Dickens’ Scrooge: gericht op op hun initiatieven om het lot van de arbeidende het zelf zoveel mogelijk geld verdienen en hard- klasse te verbeteren. Beide studies maken duidelijk vochtig naar eenieder die het minder heeft. Meestal dat het aan dergelijke initiatieven bepaald niet heeft wordt dan ook de mythe herhaald dat de liberalen ontbroken. Het zal de lezer na het doornemen van indertijd een ‘nachtwakersstaat’ voorstonden, enkel beide boeken eerder duizelen van alle liberale initi- gericht op het handhaven van recht en (de kapitalis- atieven op sociaal gebied dan dat men kan blijven tische) orde. volhouden dat er wat dit betreft van een ‘stille peri- Het is een geslaagde projectie van socialisti- ode’ sprake zou zijn geweest. sche propaganda, en meteen zaaigoed waaruit in een nieuwe generatie wellicht nieuwe linkse afkeer ‘…in een warmen hoek van eenen lachenden van liberalen kan kiemen, niettegenstaande het feit haard…’ dat de historiografie weinig van dit beeld heel heeft Carmen van Praet richt zich in haar proefschrift gelaten. Uit tal van geschiedkundige werken blijkt niet in eerste instantie op de liberale politiek in de dat liberalen zich in allerlei landen reeds over de ‘so- hoofdstad Brussel maar op de activiteiten van libe- ciale quaestie’ bogen ruim voordat socialisten zich raal gezinde hommes-orchestres. Deze term vertaalt aandienden. Dit kwam niet alleen tot uiting in de Van Dale als duizendpoten; volgens de auteur slaat totstandkoming van sociale wetten maar ook in een het tevens op mannen die meenden de maatschappij enorme hoeveelheid praktische initiatieven. Van het te kunnen en moeten ‘orkestreren’. Deze hommes-or- beeld dat de liberalen zich niet om het lot van de chestres (in enkele zeldzame gevallen aangevuld met arbeidende klasse bekommerden blijft na kennisna- femmes-orchestres) hoorden zelf tot de betere krin- me van de geschiedkundige literatuur weinig heel. gen: het waren hoogleraren, ondernemers, artsen, Evenmin trouwens van het beeld dat de arbeiders statistici en journalisten die zich ontfermden over zich en masse tot het socialisme bekeerden. Ook voor de arbeidende klasse. Hun doel was echter geenszins zover zij niet (naar Marx) door godsdienstig ‘opium’ de arbeiders van hun hulp afhankelijk te maken; zij beneveld naar de confessionelen werden getrokken, wilden de arbeiders juist stimuleren zichzelf te red-

174 Boekbespreking Liberaal Reveil den. Daarom richtten de activiteiten van de hommes- woningen waren bedompt en onwelriekend; de wij- orchestres zich op het onderwijs – ‘jong geleerd, oud ken vormden broeinesten van allerlei ziektekiemen. gedaan’ – en op financiële zelfstandigheid – (samen) Indien sociaal gevoel de rest van de bevolking er al sparen bijvoorbeeld om tegenslagen in het leven (zo- niet toe bracht hier iets aan te doen, dan kon eigen- als ziekte en werkloosheid) op te kunnen vangen. belang een motief zijn. Cholera, tuberculose, tyfus, In 1868 zette de sociaal-liberaal Gustave Rolin- dysenterie en pokken hielden immers geen halt aan Jaquemyns uiteen waarom van alle gewenste hervor- de rand van de wijk. Het laten voortduren van de mingen het huisvestingsvraagstuk aan de basis lag: onhygiënische toestanden zou de hele volksgezond- ‘Het onderwijs der kinderen. Maar ouders moeten heid ondermijnen. helpen, en hoe zullen zij het doen, indien zij geen Geen wonder dat de zogenoemde ‘hygiënisten’ bewoonbaar huis hebben? Den werktijd verkorten! (vaak medici) voortrekkers waren in het negentien- Maar waar zullen de werklieden loopen, indien het de-eeuwse debat over de woontoestanden. Zij trof- huis onaangenamer dan de werkplaats is? De volks- fen elkaar op tal van internationale conferenties die bibliotheken aanmoedigen! Maar waar zal men le- aan het thema werden gewijd. Mede daardoor wer- zen indien men het geleend boek niet ’s avonds in den initiatieven tot aangename, schone woonwijken den warmen hoek van eenen lachenden haard lezen voor arbeiders nogal eens door buitenlandse voor- mag? Het vraagstuk der werkmanswoningen is dus beelden geïnspireerd. Een van de vroegste voorbeel- een der gewichtigste die zich opdoen.’ den was een reeks huurwoningen die de ondernemer Bovendien was het huisvestingsprobleem het André Koechlin in 1835 in het Franse Mulhouse, meest zichtbaar. De stroom arbeiders die door de ten westen van het Duitse Freiburg en het Zwitserse industrialisatie naar de steden werd getrokken, Basel, begon te bouwen. In België was overigens kwam veelal terecht in afschuwelijke krottenwij- zelfs al vanaf 1819 een sociale arbeiderswijk aange- ken. Daar leefden hele gezinnen boven op elkaar legd in de Borinage (mijnbouw) door de industri- in kleine, vunzige woninkjes (soms niet groter dan eel Henri de Gorge-Legrand: De Grand Hornu. In één kamer) zonder elementaire voorzieningen. Die 1832 telde deze wijk 440 woningen, alle met een

oktober 2016 (3) Boekbespreking 175 eigen tuin. Het complex telde voorts publieke baden Maar deze zelfhulp had veel meer om het lijf dan en wasplaatsen, alsmede onder andere een bakkerij een eigen spaarvarken thuis, of zelfs dan een spaar- en een beenhouwerij. Op allerlei andere plaatsen in rekening bij een bank. De vrijwillige coöperatie was België verrezen in de loop van de eeuw soortgelijke bij uitstek een sociaal-liberale manier om samen wijken. Nederland kent zulke tuindorpen voor ar- sterk te kunnen staan. beiders ook: het ‘Agnetapark’ in Delft (gesticht door Van Praet legt uit dat er drie hoofdsoorten van Van Marken) en ‘Het Lansink’ in Hengelo (gesticht coöperaties zijn: gericht op het verbruik, op het door Stork) zijn twee bekende voorbeelden. krediet of op de productie. De laatste soort was het Beter nog voor de zelfstandigheid dan fraaie, moeilijkst van de grond te krijgen en is het minst ruimere huurwoningen was het als de arbeiders succesvol geweest; zij laat die verder onbesproken. hun woningen zouden kunnen kopen, door aan De auteur schenkt iets meer aandacht aan de coöpe- een spaarprogramma deel te nemen. Het bezit van ratieve verzekeringskassen die voorzagen in bijvoor- de woning zou de zelfstandigheid van een arbeider beeld medische zorg of de kosten van een begrafe- vergroten, zou hem tot extra goede zorg voor zijn nis – deze kassen werden en worden nog altijd door woning aanzetten en remde zijn eventuele revolu- onze zuiderburen ‘mutualiteiten’ genoemd – terwijl tionaire neigingen. ‘Niets’, zo luidde een betoog in Van Praet de meeste aandacht besteedt aan de ge- 1873, ‘zal hem de waarde van den eigendom beter meenschappelijke spaarkassen. In 1865 richtte een leeren waardeeren, beter leeren inzien dat hij ook liberale regering een nationale variant daarvan op: belang heeft bij vrede, orde en rust in de maatschap- de Algemene Spaar- en Lijfrente-Kas (ASLK). Zes pij, minder toegankelijk maken voor theorieën, jaar later werden hier 44.182 spaarboekjes aange- wier verwezenlijking de maatschappelijke orde zou houden. Dat op een Belgische bevolking van vijf kunnen verstoren, dan zoo hij zelf een eigendom miljoen zielen. Nu telde het land wel meer volks- verkrijgt, hetwelk hij aan de zijnen hoopte te kun- banken maar dan met een lokaal karakter: in 1878 nen nalaten, maar hetwelk gevaar zou loopen zoo de waren dat er 22 met in totaal 14.379 leden. Bij el- maatschappelijke orde wordt bedreigd.’ Ziedaar het kaar opgeteld nog steeds bepaald geen overweldi- sociaal-liberale ideaal: niet weg met het kapitalisme gend succes. Uit het boek van Schrans blijkt ove- maar maak de arbeider tot een (kleine) kapitalist. rigens dat er in de periode 1900-1912 maar liefst Toch kwam zeker niet iedere arbeider voor 1,2 miljoen spaar- en pensioenboekjes bij de ASLK een woning in een modelwijk in aanmerking. Een werden geopend. Kennelijk is het met de ASLK later modelwijk vergde modelarbeiders: zij dienden aan wel goed gekomen. strenge voorwaarden te voldoen en moesten bereid Het doel was prachtig: volgens het latere liberale zijn zich aan leefregels vol properheid en spaarzaam- Kamerlid Léon d’Andrimont waren de volksbanken heid te onderwerpen. Inspecteurs hielden er vaak voor de werkman ‘scholen van geestesontwikkeling’ toezicht op. In de (niet uitgevoerde) plannen van die ‘verhooging van het peil der maatschappelijke een van de hommes-orchestres – de Gentse hoogle- beschaving’ teweeg zouden brengen. Maar bij de raar medische wetenschappen Adolphe Burggraeve genoemde aantallen deelnemers uit 1878 schoot werd dit toezicht vergemakkelijkt door de wijk – pa- het (vooralsnog) allemaal niet erg op. Net als in noptisch te bouwen – net als de koepelgevangenis- het geval van de huisvestingsprojecten werd met de sen volgens Jeremy Benthams model – zodat vanuit volksbanken eigenlijk slechts een toplaag van arbei- het midden alle woningen in de gaten konden wor- ders bereikt. En zelfs onder die vrij geringe aantallen den gehouden. In de praktijk bereikte men met de deelnemers, kwam het leeuwendeel dan nog uit de keurige wijken vooral een bovenlaag van arbeiders, kleine burgerij. en dan ook nog eens de netjes gehuwde arbeiders. Uiteindelijk viel het meeste te verwachten van Alleenstaanden pasten niet in het ideaalbeeld; laat een vroege verhoging van het bewustzijn onder staan liederlijke figuren die zich aan alcohol te bui- arbeiders dat zij gebaat waren bij een nijver, orde- ten gingen. lijk en spaarzaam leven. Waar dus beter te begin- nen dan in het onderwijs? De strijd van liberalen ‘Scholen van geestesontwikkeling’ voor goed onderwijs was er niet slechts een tegen Een tweede hoofddoel dat sociaal-liberalen tracht- de invloed van de clerus – aan de schoolstrijd tussen ten te verwezenlijken – naast beter wonen – was katholieken en liberalen zijn in België reeds tal van financiële zelfredzaamheid. ‘Help u Zelf’, heetten publicaties gewijd – maar evenzeer voor toeganke- sommige initiatieven, geheel in lijn van de Engelse lijk onderwijs. In het helaas veruit kortste deel van bestseller uit 1859 van Samuel Smiles: Self help. haar proefschrift stipt Van Praet aan hoe liberale

176 Boekbespreking Liberaal Reveil regeringen die toegankelijkheid hebben bevorderd. eeuw door confessionele regeringen werden inge- Bedacht moet worden dat het analfabetisme destijds voerd? Was het geld er dus wel, maar ontbrak het in België relatief hoog lag; veel hoger dan in Ne- de arbeiders aan wilskracht, oftewel zelfbeheersing? derland. In ons land voerde een liberale regering de leerplicht in 1900 in als afronding van een proces ‘Beschaving en verlichting (...) vriendschap en waarin veruit de meeste kinderen reeds naar school verbroedering’ gingen. In België ging in datzelfde jaar nog altijd Achter de fraaie titel Tussen burgerpak en blauwe kiel niet meer dan 15% van alle kinderen zes jaar naar van Guy Schrans – een liberale auteur die reeds boe- school, terwijl ongeveer 35% vier jaar naar school ken op zijn naam had staan over de vrijmetselarij in ging. Pas in 1914 kwam in België de leerplicht tot het achttiende-eeuwse Gent en over de ontwikke- stand. ling van die stad tussen 1780 en 1842 – gaat eigen- Meisjesscholen kregen speciale aandacht van de lijk niet zozeer een geschiedverhaal schuil maar eer- Belgische sociaal-liberalen. De leerlingen daar werden der een grondig overzicht van wat er in één Vlaamse overigens niet enkel in intellectueel opzicht gevormd. stad – Gent dus weer – zoal aan liberaal verenigings- Minstens zo belangrijk werd het geacht dat zij als la- leven te vinden was. Dat verenigingsleven had zeker tere huismoeders hygiëne, algemene netheid en orde, ook een ‘verheffende’ component maar de gezellig- en spaarzaamheid aanleerden. Activiteiten gericht op heid en het vermaak ontbraken evenmin. onderwijs aan wat ‘oudere’ kinderen of aan volwasse- Het in 1857 opgerichte Van Crombrugghe’s Ge- nen bleken onderhevig te zijn aan dezelfde beperkin- nootschap bijvoorbeeld stelde zich ten doel ‘de be- gen als de hervormingen in het algemeen. De volks- schaving en verlichting der leden, en het onderhou- bibliotheken waren bijvoorbeeld meer in trek bij de den der vriendschap en verbroedering’. Tegen 1882 middenklasse dan bij de arbeiders. telde het 905 ‘werkende leden’ en 137 ‘beschermle- De conclusie bij Van Praet is helder: er waren den’. Er werd geldelijke bijstand verleend aan leden talloze activiteiten ondernomen door sociaal-liberaal ‘die door eenen grooten ramp of ongeluk’ werden gezinde hommes-orchestres ter verbetering van het lot getroffen, alsmede beurzen aan begaafde maar onbe- van de arbeiders, Maar het was (in mijn woorden) middelde stadgenoten die een opleiding aan een in- gepeuter aan de bovenmarge. De initiatieven waren stelling voor hoger onderwijs wilden volgen. Het ge- paternalistisch van aard, maar – zo meent de auteur nootschap bezat een eigen bibliotheek met leeszaal, – de arbeiders die eraan deelnamen waren wel de- het verzorgde taalonderwijs, het liet voordrachten gelijk beter af. Van Praet heeft een mooie en vlot houden en het belegde conferenties. Op den duur leesbare dissertatie geschreven. Voor veel Nederlan- ontstonden ook een zangafdeling, een kaartafde- ders is het alleen jammer dat het boek vol Fransta- ling, een ‘teerlingenafdeling’, een schuttersafdeling lige citaten staat, waarvan de auteur geen vertaling en een toneelafdeling. Vanaf maart 1870 bereidde naar het Nederlands levert. Gelukkig, zo heb ik be- de afdeling ‘Met Moed en Volharding’ bovendien grepen, zal dit euvel in de aanstaande commerciële standpunten voor over de sociale kwestie, in brede uitgave worden verholpen. zin. Zo kwamen ook de kieswet – de afdeling sprak Wat eveneens achterwege blijft, en misschien zich algauw uit voor algemeen stemrecht – en de ook lastig is na te gaan, is waarom een en ander niet loting van soldaten daarin aan de orde. breder bij de arbeiders aansloeg. Hadden er meer Aldus passeert een onafzienbare reeks aan so- initiatieven genomen moeten worden? Waren grote ciaal-culturele verenigingen, denktanks, liefdadig- groepen arbeiders onverbeterlijk? Of ontbrak het de heidsinstellingen, coöperatieven en mutualiteiten arbeiders aan middelen? Van Praet haalt een socialis- met een sociaal-liberale inslag de revue. Het boek tisch gezinde auteur aan die beweert dat de meeste van Schrans biedt daarvan een mooi naslagwerk. arbeiders geen geld overhielden om te sparen of aan Meer heeft de auteur blijkbaar niet willen doen, een mutualiteit deel te nemen. De hommes-orchestres want een analyse van de hoogst interessante vraag zouden dat hebben betwijfeld van die arbeiders die waarom de (sociaal-)liberalen als zij toch zoveel ini- een deel van hun loon naar de kroeg brachten. En tiatieven en verenigingen (mede) gericht op arbei- zelf vraag ik mij altijd af: indien de arbeiders wer- ders opzetten, er dan niet beter in zijn geslaagd de kelijk niets opzij kónden leggen, hoe kan het dan ‘blauwe kielen’ in groten getale aan zich te binden dat zij wel in staat waren deel te nemen aan de ver- blijft achterwege. Misschien een aardige klus voor plichte verzekeringen die in Duitsland in de jaren een aanstaand promovendus? tachtig van de negentiende eeuw door Bismarck en Hoewel Schrans kennis heeft genomen van de in landen als Nederland en België begin twintigste werkelijke betekenis van het sociaal-liberalisme

oktober 2016 (3) Boekbespreking 177 – zoals door Fleur de Beaufort en mij geschetst in ondergeschikt aan algemeen kiesrecht en sociale wet- ons boek Sociaal-liberalisme – hanteert hij zelf een geving, om in die laatste twee kwesties samen met wel erg eenvoudige begripsomschrijving. Een soci- linkse confessionelen te kunnen optrekken. aal-liberaal is voor hem ‘een volbloed liberaal wiens Typisch Vlaams is de eis van de Gentse ‘progres- politieke belangstelling vooral gaat naar de sociale sisten’ uit 1874 dat het Nederlands naast het Frans problemen van minbedeelden’. Om daar meteen de officiële taal in Vlaanderen zou worden voor het aan toe te voegen dat dit eigenlijk een pleonasme bestuur en in het onderwijs. De stedelijke – libe- is. Had de auteur deze nogal lege begripsaanduiding rale – elites in Vlaanderen en in Brussel waren in nodig om ruimte te bieden aan alle door hem opge- die tijd zeer verfranst, en zij voelden daar veelal somde activiteiten en verenigingen in Gent? Daarin helemaal niet voor. De Franstaligen keken neer op is hij dan geslaagd. In hoeverre ‘zijn’ sociaal-liberalen het ‘volkse’ Nederlands. Misschien schemert daar al zich ideologisch van de klassiek-liberalen – in België één verklaring door waarom veel van die (sociaal-) ‘doctrinaire’ liberalen genoemd – onderscheidden liberale initiatieven in het Nederlandstalige deel van wordt in het boek niet duidelijk gemaakt. Het blijft België de gewone man en vrouw uiteindelijk toch allemaal erg praktisch gericht. maar moeilijk wisten te bereiken? Organisatorisch vond er tussen november 1874 De boeken van Guy Schrans en Carmen van en maart 1876 in Gent heel even een splitsing plaats Praet zijn leerzaam waar het de praktisch gerichte tussen de (door ‘doctrinairen’ beheerste) Association activiteiten van sociaal-liberalen in België betreft. In Libérale en een ‘Progressisten-Kring’. Gelijkheid hoeverre deze activiteiten werden ondernomen van- van kansen was het voornaamste doel van de pro- uit een samenhangende mensen maatschappijvisie gressisten, zo bleek uit hun zestienpunts-program. komt minder uit de verf. Kan de ‘progressistische’ Stemrecht voor iedere meerderjarige die kon lezen substroming van het liberalisme in België, die daar en schrijven – in België was dat dus lang niet ie- naast de oudere zogenoemde ‘doctrinair-liberalen’ dereen –, evenredige vertegenwoordiging, gratis was gaan ontstaan, als een Belgische variant van basisonderwijs voor iedereen, meer directe in plaats een op eigen theoretisch gedachtengoed stoelend van indirecte belastingen, en afschaffing van dienst- sociaal-liberalisme worden gezien? En wat was dan vervanging voor een leger dat naar Zwitsers model de samenhang tussen de ideologie, de praktijk in de diende te worden ingericht waren verlangens die in politiek en de praktijken in het land? Voor antwoor- Nederlands-liberale kringen eveneens leefden. den op die vragen zullen we op een volgend boek De Gentse ‘progressisten’ uit 1874 wensten voorts over sociaal-liberalisme in België moeten wachten. meer dan de ‘doctrinairen’ een volledige scheiding Wat overigens aan de waarde van de nu verschenen tussen kerk en staat door te voeren. Rond die tijd boeken niets afdoet. wilde Kappeyne van de Coppello dat in Nederland ook, maar de sociaal-liberalen in Nederland van een Dr. P.G.C. (Patrick) van Schie is historicus en direc- generatie later – en zeker de vrijzinnig-democraten – teur van de TeldersStichting. maakten bijvoorbeeld de schoolstrijd nadrukkelijk

178 Boekbespreking Liberaal Reveil BOEKBESPREKING LR ‘10 VUISTREGELS VOOR EEN REALISTISCH BUITENLANDS BELEID’

– Bram Boxhoorn –

Naar aanleiding van: daarbij niet helemaal worden uitgesloten, daarbij Han ten Broeke, 10 vuistregels voor een realistisch verwijzend naar artikel 97 van de Grondwet over de buitenlands beleid, Den Haag, 2016, 75pp, bevordering van de internationale rechtsorde. ISBN: 9789073896741 Een zeer belangrijke vraag voor een liberale politicus is natuurlijk of een realistisch beleid (Realpo- Publicaties van zittende politici over hun beleidster- litik), gebaseerd op machtspositie en pragmatisme, rein of vakgebied zijn redelijk dun gezaaid. De reden wel kan samengaan met liberalisme. Immers, de ligt voor de hand: de mondelinge politieke cultuur communis opinio is dat Realpolitik nauw verweven in deze tijd staat in hoger aanzien dan het geschre- is met het conservatieve gedachtegoed. Ten Broeke ven woord. Bovendien kleeft er een groot gevaar aan meent om drie redenen dat realistische politiek en het toevertrouwen van hun gedachtevorming aan liberalisme elkaar niet uitsluiten. In zijn voorgestel- het papier: soms vraagt een politieke kwestie of een de beleid staan de belangen van de burger centraal: situatie om enige politieke lenigheid of een compro- ’Het nationaal belang is in wezen niets meer of min- misbereidheid, waarbij beginselen of consistentie in der dan het belang van al die burgers die gezamen- het gedrang kunnen raken. Het gezegde ‘wie schrijft lijk het volk vormen’ (p.8). Liberaal aan zijn beleid is die blijft’ is voor politici dus niet altijd even handig. ook het wantrouwen tegen ‘maakbaarheidsdenken’. Hun publicatieschuwheid, opinieartikelen daargela- Geen ‘wensdenken’ voor hem, maar pure belangen- ten, is dus alleszins begrijpelijk. behartiging van de burger (p.9). Tot slot worden Des te verheugender is het dat nu een van hen, in zijn voorstellen liberale waarden niet over boord Han ten Broeke, woordvoerder buitenland van de gegooid: het wenselijke moet alleen niet met het VVD-fractie in de Tweede Kamer, zijn gedachten haalbare worden verward, zegt hij. Mensenrechten over het Nederlands buitenlands beleid in klare taal blijven een belangrijk onderdeel van beleid, maar aan het papier heeft toevertrouwd. In zijn 10 vuist- binnen het kader van het haalbare. regels voor een realistisch buitenlands beleid schetst hij Interessant is zijn invalshoek in het tweede in tien hoofdstukken – één voor elke vuistregel – de hoofdstuk over de geografische begrenzing van bui- uitgangspunten van wat hij aanduidt als een ‘realis- tenlands beleid. De inzet van militairen bij conflic- tisch gedreven buitenlands beleid’. ten is soms noodzakelijk, schrijft hij in hoofdstuk Zijn uitgangspunten zijn helder: machtspolitiek VII, maar in hoofdstuk II lezen we dat deze inzet de en pragmatisme leveren meer op dan morele be- eigen belangen moet verdedigen en ‘dus op gebieden schouwingen. Het gaat dus, kortom, om ‘belangen’ rondom Europa’ (p. 15): een geografische beperking versus ‘waarden’, een begrippenpaar dat onvermij- dus, vooral ook als in EU-verband wordt opgetre- delijk doet denken aan de Nederlandse archetypen den. Het EU-grondgebied en de daarbij behorende van ‘de koopman en de dominee’ als karakteristiek ‘achtertuin’ vormen het natuurlijke domein van het van het Nederlands buitenlands beleid. Ten Broeke Europees intergouvernementele buitenlandse be- verwijst herhaaldelijk naar en onderbouwt zijn tien leid. Meer zit er op dit gebied voorlopig ook niet in stellingen met relevante wetenschappelijke discus- voor de EU, concludeert hij nuchter. sies op het terrein van de internationale betrekkin- Hij stelt daar de VS als ‘indispensible nation’ gen. Hij is – niet geheel verbazingwekkend – een tegenover: een land dat zowel over politieke als mili- aanhanger van de school van de Realpolitik. En dus taire middelen beschikt om de eigen belangen veilig is hij minder ontvankelijk voor primair moreel ge- te stellen. De samenhang tussen enerzijds diploma- dreven beleid: het maken van ‘vuile handen’ is vol- tieke effectiviteit en militaire geloofwaardigheid en gens hem onvermijdelijk en nodig om het nationale ‘afschrikkingscapaciteit’ anderzijds wordt verder in belang te verdedigen. Moraliteit, zo stelt hij in het hoofdstuk VI uitgewerkt. Als voorbeelden van min- eerste hoofdstuk over ‘Nationaal belang is de pri- der en meer succesvolle interventies voert Ten Broe- maire drijfveer van buitenlands beleid’, hoeft en kan ke respectievelijk Obama’s ‘rode lijn’ in Syrië op en

oktober 2016 (3) Boekbespreking 179 de Russische bombardementen op hetzelfde land. ook voor een nadere uitwerking van de definitie van Dat de NAVO voor Nederland de beste veiligheids- het begrip ‘nationaal belang’ (Ten Broeke: vrijheid, garantie biedt, verwondert niet (hoofdstuk IV). In veiligheid en welvaart, p. 11). Hoe verhoudt zich dit hoofdstuk wordt meer dan in andere hoofdstuk- dat tot de noodzaak soms vuile handen te moeten ken de standpunten van andere politieke partijen maken? Dat een dergelijke benadering ook spannin- bestreden, waarbij vooral D66 het moet ontgelden. gen kan opleveren behoeft geen nadere toelichting. Deze partij geeft de voorkeur aan een Europees leger. De ‘Turkije-deal’ over het opvangen van vluchtelin- Ten Broeke schetst de bekende hobbels en bezwaren gen door Turkije in ruil voor een flinke som geld die een dergelijke organisatie van Europese kant met en het afschaffen van de visumplicht voor Turken is zich meebrengt. Het zou overigens interessant zijn zo’n voorbeeld. Een akkoord sluiten met politieke te weten of zijn standpunt gewijzigd is na de Brexit. leiders van een ander democratische soortelijke ge- Een opmerkelijk hoofdstuk gaat over het ‘leren wicht (Erdogan) is één zaak; maar hoe zit het met spreken van dezelfde taal’ als de rest van de wereld de pogingen van dezelfde Turkse leider om greep te (hoofdstuk V). Kort gezegd: kan Europa zijn ‘sys- houden op de Turkse diaspora in Nederland? Oog- teem van het recht’ opdringen aan de ‘wereld van de luikend toestaan? Is elke binnenlandse politiek im- macht’? Daar bestaan niet alleen bij Ten Broeke ern- mers ook geen buitenlandse politiek en vice versa? stige twijfels over. De ruwe buitenwereld zit immers Ten Broeke is als een echte Realpolitiker zich niet te wachten op de liberale normen en waarden bewust van de grenzen van het menselijke kunnen die de wereld wordt voorgehouden. De taal van de op buitenlands gebied. Daarom introduceert hij ‘soft power’ die Europa spreekt dient daarom aan- de vuistregel dat een realistisch buitenlands beleid gevuld te worden met het instrument en taal van de inherent ‘inconsequent’ is (hoofdstuk VIII). Een ‘hard power’ om bijvoorbeeld schurkachtige regimes van de nuttigste opmerkingen in dit hoofdstuk gaat af te schrikken.A over de benadering van mensenrechten. Veelal zijn Uiteraard zijn bij zijn stellingen vragen te stel- deze nu een criterium of breekpunt in het aangaan len. Allereerst verdient het vraagstuk van de span- of bestendigen van buitenlandse betrekkingen. Ten ning tussen het algemene uitgangspunt van ‘macht’ Broeke pleit er daarentegen voor mensenrechten als versus ‘het (internationaal) recht’ meer aandacht. inherent onderdeel van de relatie met andere landen Het is wel duidelijk dat Ten Broeke in sommige ge- aan de orde te stellen. vallen de legitimatie van interventie boven de lega- Ten Broekes publicatie is een fraaie vingeroe- liteit ervan tolereert. Hij wijst in dit verband ook fening geworden in het voeren van een realistische terecht naar de kanttekeningen van oud-diplomaat buitenlandse politiek. Nederland kan en moet niet Van Walsum in het rapport van de commissie-Da- alles (alleen) doen. Het moet prioriteiten stellen, vids uit 2010. Met resoluties van de Veiligheidsraad minder drammerig zijn (bijvoorbeeld op het gebied is de internationale stabiliteit misschien wel gediend van mensenrechten) en af en toe ook het instrument maar allesbehalve gegarandeerd. van de stille diplomatie hanteren. Deze en Ten Broe- Vervolgens vraagt de interessante opmerking dat kes andere aanbevelingen voor een ‘realistisch bui- er van de ‘eigen kracht’ (p.7) moet worden uitgegaan tenlands beleid’ kunnen een ieder, aanhanger van de om nadere toelichting. De vraag wat deze kracht dan Realpolitik of niet, een goede dienst bewijzen bij het wel is, wordt niet expliciet beantwoord. Dit geldt begrijpen en beoefenen van het voor velen gecom- pliceerde vakgebied van de buitenlandse politiek, en de Nederlandse variant ervan in het bijzonder. A Het is in het algemeen een groot misverstand te stellen dat die normen en waarden exclusief Europees zijn; zij maken deel uit van het Verlichtingserfgoed dat ook buiten Europa Dr. A. (Bram) Boxhoorn is directeur van de Atlanti- wordt aangetroffen. sche Commissie.

180 Boekbespreking Liberaal Reveil