ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

Διαπανεπιστημιακό Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών

«Μουσειολογία – Διαχείριση Πολιτισμού»

Τμήμα Αρχιτεκτόνων – Πολυτεχνική Σχολή

Ακαδημαϊκός κύκλος σπουδών 2014-2016

Διπλωματική Εργασία

Μανόλης Αναγνωστάκης-Πρόταση για μια πολιτιστική διαδρομή στην πόλη της Θεσσαλονίκης για τη ζωή και το έργο του ποιητή.

Αθηνά Παυλίδου

Φιλόλογος

Θεσσαλονίκη

2016

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

Δ.Δ.Π.Μ.Σ. «Μουσειολογία – Διαχείριση Πολιτισμού»

Τμήμα Αρχιτεκτόνων – Πολυτεχνική Σχολή

Ακαδημαϊκός κύκλος σπουδών 2014-2016

Διπλωματική Εργασία

Μανόλης Αναγνωστάκης-Πρόταση για μια πολιτιστική διαδρομή στην πόλη της Θεσσαλονίκης για τη ζωή και το έργο του ποιητή.

Αθηνά Παυλίδου

Φιλόλογος

Θεσσαλονίκη

2016

Επιβλέπουσα:

Μ. Σκαλτσά, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και Μουσειολογίας Α.Π.Θ.

Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία συγγραφέων και επιβλεπόντων. Η έγγραφη συναίνεσή της είναι απαραίτητη για οποιαδήποτε χρήση της εργασίας από τρίτους. Συγγραφείς και επιβλέποντες μπορούν να δημοσιοποιήσουν την εργασία για επιστημονικούς λόγους, υπό την προϋπόθεση της αναφοράς όλων των συντελεστών της.

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές μου και μέλη της ομάδας Α΄ του μεταπτυχιακού κύκλου 2014-2016, Αλέξανδρο Τάμογλου-Ελευθεριάδη, Κλεοπάτρα Αλαγιαλόγλου, Μάγδα Ρούπα, Λουκία Αργυριάδου, Ελευθερία Θεοδωρούδη για τη διαρκή συνεργασία και γόνιμη ανταλλαγή απόψεων. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται σε άτομα- κλειδιά για την προσέγγιση και την κατανόηση του «φαινομένου Μανόλης Ανγνωστάκης», για την προθυμία τους να με συναντήσουν και μέσω των πολύωρων συζητήσεών μας, να μου εξακριβώσουν στοιχεία, να μου προσφέρουν απλόχερα σημαντικές πληροφορίες και μαρτυρίες και να αναλύσουμε μαζί εις βάθος τις πολύπτυχες εκφάνσεις της προσωπικότητας και του έργου του ποιητή. Ευχαριστώ πολύ τους: Γιώργο Ζεβελάκη, ερευνητή της λογοτεχνίας, φίλο και συνεργάτη του ποιητή, Μιλτιάδη Πολυβίου, στενό προσωπικό του φίλο και πολύτιμη πηγή για τη ζωή του, Χρίστο Ζαφείρη, δημοσιογράφο, μελετητή της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, επίσης στενό φίλο του Αναγνωστάκη και ακόμη τους φιλολόγους Μιχάλη Μπακογιάννη, Επίκουρο καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Α.Π.Θ. και Βενετία Αποστολίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ. Τέλος, δεν θα μπορούσα να παραλείψω την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, Ματούλα Σκαλτσά, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και Μουσειολογίας Α.Π.Θ., την οποία και ευχαριστώ ιδιαιτέρως για τη στήριξη, την καθοδήγηση, τη βοήθεια και την κατανόησή της.

«Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωτα

Κάτω απ’ τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώ

Νύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρή

Την ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σ’ ανταμώσω, κάποτε, φάσμα χαμένο του πόθου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώντας

Ακόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες.

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίς

Να γνωρίζω κανένανε κι ούτε

Κανένας με γνώριζε).»1

1«Πέντε Μικρά Θέματα-III»-Εποχές. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα 1941 – 1971, σ. 28.

Περίληψη

Η παρούσα μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Διαπανεπιστημιακού Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Μουσειολογία-Διαχείριση Πολιτισμού», του ακαδημαϊκού κύκλου 2014-2016. Αντικείμενό της αποτελεί ο Μουσειολογικός Σχεδιασμός, σε επίπεδο προμελέτης, μιας πολιτιστικής διαδρομής στον αστικό ιστό της πόλης της Θεσσαλονίκης για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη. Με πυρήνα και κεντρικό άξονα τη ζωή και το έργο του ποιητή σχεδιάζεται μια θεματική διαδρομή που επιχειρεί να προσεγγίσει όλες τις πτυχές της πολυδιάστατης προσωπικότητάς του, εστιάζοντας στην καθοριστική παρουσία και δραστηριότητά του στην πόλη, εντάσσοντάς τον στο ευρύτερο πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο και αναδεικνύοντας παράλληλα την ιδιαίτερη σχέση αλληλεπίδρασής του με τη συγκεκριμένη πόλη, τη συνεισφορά του στην πολιτιστική ιστορία και κληρονομιά της και προβάλλοντας τη διαχρονική αξία του ως μια από τις πιο διακεκριμένες και σημαντικές πνευματικές φυσιογνωμίες της Θεσσαλονίκης του 20ου αιώνα. Σκοπός της εργασίας είναι η αναλυτική παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης και υλοποιήσιμης, καθώς και θεωρητικά τεκμηριωμένης πρότασης, τόσο μέσα από τη διεξοδική σπουδή του θέματος, όσο και από την κατανόηση και εφαρμογή των σύγχρονων θεωριών και αρχών της Μουσειολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμού.

Η σχεδιαζόμενη διαδρομή απευθύνεται όχι μόνο σε γνώστες του έργου του ποιητή, αλλά και στο ευρύτερο κοινό της πόλης, σε όλους τους συμπολίτες του Μανόλη Αναγνωστάκη συμπληρώνοντας τις εκδηλώσεις του «έτους Μανόλη Αναγνωστάκη» και εμπλουτίζοντάς το. Απώτερος επίσης σκοπός της είναι να αποτελέσει την αφορμή-έναυσμα για το σχεδιασμό και την υλοποίηση και περισσότερων τέτοιων λογοτεχνικών διαδρομών είτε για έναν άλλον εξίσου διακεκριμένο ποιητή, πεζογράφο της πόλης, είτε ενός μεγάλου λογοτεχνικού περιπάτου για τη συνολική λογοτεχνική κληρονομιά της πόλης.

Η εργασία διαρθρώνεται σε δύο μέρη, στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό, επιχειρείται μια παρουσίαση της βιογραφίας, του συνολικού έργου και των θεωρητικών-φιλολογικών ζητημάτων γύρω από τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη. Η ανάλυση αυτή αποτελεί μια προσπάθεια συμπύκνωσης της ογκωδέστατης βιβλιογραφίας για την παρουσία του στη Νεοελληνική Λογοτεχνία. Το θεωρητικό μέρος είναι απαραίτητο για την ολοκληρωμένη τεκμηρίωση της εργασίας καθώς αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε ο Μουσειολογικός Προγραμματισμός και Σχεδιασμός της πολιτιστικής διαδρομής. Αυτό το μέρος καταλήγει σε μια σύντομη παρουσίαση διαφόρων πτυχών του Πολιτιστικού Τουρισμού, των Πολιτιστικών Διαδρομών-Λογοτεχνικών Διαδρομών και του θεωρητικού υποβάθρου και των μεθοδολογιών της Σύγχρονης Μουσειολογίας. Στο μέρος της εφαρμογής, στο επίκεντρο τίθεται πλέον η ίδια η πρόταση σχεδιασμού μιας πολιτιστικής διαδρομής για τη ζωή και το έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη στη Θεσσαλονίκη, σχεδιασμένης με βάση τις θεωρίες και τα μεθοδολογικά εργαλεία της Σύγχρονης Μουσειολογίας.

1

Abstract

This Master Thesis was conducted under the interdisciplinary Postgraduate Programme “Museology-Cultural Management”, of the academic years 2014-2016. The theme of the thesis is a Museological Design, at a preliminary level, of a cultural route through the city's urban fabric of Thessaloniki for the poet Manolis Anagnostakis. With emphasis on the life and work of the poet a thematic path has been created, which reflects all the aspects of his multidimensional personality, focusing on his decisive presence and his activity in city, placing him in the broad political, social and cultural context and highlighting simultaneously his special bond with the city, his contribution to the cultural history and heritage, and also his enduring value as one of the most prominent and important spiritual figures of Thessaloniki of the 20th century. The purpose of the study is the detailed presentation of a comprehensive and implementable, as well as theoretically substantiated, proposal, both through in-depth study of the issue, and the understanding and application of modern theories and principles of Museology and Cultural Management.

The planned route of the project is aimed not only at connoisseurs of the poet, but also at the general public of the city, at all co-citizens of Manolis Anagnostakis complementing the events of the "year Manolis Anagnostakis" end enriching it. The ultimate purpose is to provide an occasion-trigger for the design and implementation either of more such literary routes for other equally distinguished poets and novelists of the city, or of a large literary promenade for the city’s overall literary heritage.

The work is divided into two parts. The first part is the theoretical presentation of the biography, the entire work and the theoretical-literary issues about the poet Manolis Anagnostakis. This analysis is an attempt to condensate the voluminous literature and its presence in the Modern Greek Literature. The theoretical part is essential for the comprehensive documentation of the work and is the basis on which the Museological Planning and Design of the cultural route was based. This part concludes with a brief presentation of several aspects of Cultural Tourism, Cultural Routes-Literary Routes and Contemporary Museology’s theoretical background and methods. The second part puts focus on the design proposal itself, a cultural path for the life and poetic work of Manolis Anagnostakis in Thessaloniki based on all the theories and provided tools of Contemporary Museology.

2

Περιεχόμενα

1. Εισαγωγή

-1.1. Ιστορικό Εκπόνησης 5

-1.2. Αντικείμενο 6

-1.3. Σκοπιμότητα 6

-1.4. Μεθόδευση 7

-1.5 Διάρθρωση 8

2. Θεωρία

2.1. A΄ Η ζωή και το έργο του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη

-2.1.1. Βιογραφία 9

-2.1.2. Εργογραφία 15

-2.1.3. Ποίηση 17

Σύντομη ανάλυση ποιητικών συλλογών 17

Βιωματική-ρεαλιστική ποίηση 20

Πολιτική- Κοινωνική ποίηση 21

Ερωτική-Υπαρξιακή ποίηση 22

Ποιητική Σιωπή 23

- 2.1.4. Ο κριτικός Αναγνωστάκης 24

-2.1.5. Προσωπεία του ποιητή & Μανούσος Φάσσης 26

-2.1.6. Ο Αναγνωστάκης και η Πρώτη Ποιητική Μεταπολεμική Γενιά 28

2.2. Β΄ Μουσειολογία & Διαχείριση Πολιτισμού

-2.2.1. Πολιτιστικός Τουρισμός και Διαχείριση Πολιτιστικής Κληρονομιάς 29

-2.2.2. Πολιτιστικές διαδρομές 32

Λογοτεχνικές διαδρομές 34

-2.2.3. Σύγχρονες Θεωρίες Μουσειολογίας 37

3

3. Πράξη

Μια πολιτιστική διαδρομή στη Θεσσαλονίκη προς ανακάλυψη του Μανόλη Αναγνωστάκη

3.1. Μουσειολογικός Προγραμματισμός 41

-3.1.1. Μανόλης Αναγνωστάκης και Θεσσαλονίκη 41

Η έντονη παρουσία και δράση του ποιητή στην πόλη 41

Η πόλη στην ποίησή του 44

Κατηγοριοποίηση και Χαρτογράφηση τόπων της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τη ζωή ή το έργο του Αναγνωστάκη 45

-3.1.2. Λόγοι δημιουργίας μιας πολιτιστικής διαδρομής για το Μανόλη Αναγνωστάκη στη Θεσσαλονίκη 50

-3.1.3. Βασικές Παράμετροι 51

Συλλογή-Εκθέματα 51

Χώρος υλοποίησης & Χωρικές δυσκολίες 51

Κύριος του έργου 52

Κοινό 53

Αριθμός συμμετεχόντων & Χρονική διάρκεια 54

-3.1.4. Στόχοι Διαδρομής 55

-3.1.5.Προγραμματική Μουσειολογική Ιδέα 56

-3.1.6. Προδιαγραφές Απόδοσης 57

3.2.Μουσειολογικός Σχεδιασμός 58

-3.2.1. Κεντρική Μουσειολογική Ιδέα διαδρομής 58

-3.2.2. Μουσειολογικό Σκεπτικό και πορεία διαδρομής (στάσεις-ενότητες) 60

-3.3.3. Αναλυτική Περιγραφή Μουσειολογικού Σκεπτικού 62

Προτεινόμενος τίτλος διαδρομής 62

Προτεινόμενοι τίτλοι στάσεων-ενοτήτων 62

Διατύπωση τίτλων και περιεχομένων 63

Σύνοψη 78 Βιβλιογραφία 80

4

1.1.1. ΙστορικόΕισαγωγή Εκπόνησης

Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε για την απόκτηση του μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών του Διαπανεπιστημιακού Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Μουσειολογία- Διαχείριση Πολιτισμού», του κύκλου 2014-2016. Αντικείμενό της είναι ο Μουσειολογικός σχεδιασμός μιας πολιτιστικής, θεματικής διαδρομής στην πόλη της Θεσσαλονίκης με επίκεντρο και βασικό πυρήνα-άξονα τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη. Αφορμή για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος αποτέλεσε η ενασχόληση της γράφουσας με τη ζωή και το έργο του διακεκριμένου ποιητή στο πλαίσιο ποικίλων δραστηριοτήτων και εργασιών του μεταπτυχιακού. Η πρώτη επαφή, εξοικείωση και μελέτη της βιογραφίας και του έργου του Μανόλη Αναγνωστάκη, σε συνάρτηση μάλιστα με την πόλη της Θεσσαλονίκης, τη γενέθλια πόλη του, έγινε κατόπιν της ανάθεσης ανάδειξης της οικίας όπου ο ποιητής πέρασε τα παιδικά του χρόνια στην ομάδα Α΄ του μεταπτυχιακού κύκλου 2014-2016 για την διοργάνωση της δράσης του ΔΠΜΣ «Μνημεία και Μνήμες στη Θεσσαλονίκη…..εκεί που συναντιούνται οι άνθρωποι» με σκοπό τον εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων 20151. Η ομάδα Α΄ οργάνωσε και υλοποίησε μια ξενάγηση στη ζωή και το έργο του Μ. Αναγνωστάκη έξω από την οικία του στην Πλατεία Δικαστηρίων και γύρω από τη γειτονιά όπου μεγάλωσε, συστήνοντας τον ποιητή στο κοινό της Θεσσαλονίκης, της πόλης που γεννήθηκε και τον επηρέασε. Παράλληλα, συμπλήρωσε τη δράση της στήνοντας μια φωτογραφική έκθεση για τον ποιητή και ένα βιωματικό σκηνοθετημένο περιβάλλον στο χώρο του καφέ basta, που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από το σπίτι του ποιητή και αποτελεί χώρο φιλοξενίας πολιτιστικών εκδηλώσεων. Η παρούσα εργασία στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στην προετοιμασία που είχε προηγηθεί για την παραπάνω δράση και ουσιαστικά εξελίσσει το κεντρικό σκεπτικό της σε μια ευρύτερη πολιτιστική διαδρομή-ξενάγηση στην πόλη για τον ποιητή.

Ακολούθησαν δύο εργασίες για την ολοκλήρωση του δεύτερου εξαμήνου του μεταπτυχιακού με θέματα ορμώμενα και πάλι από την πολυδιάστατη, πνευματική αυτή προσωπικότητα. Η πρώτη με τίτλο «Μουσειολογικός σχεδιασμός έκθεσης με θέμα τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη» για τη διδακτική περιοχή της Εφαρμοσμένης Μουσειολογίας, είχε ως αντικείμενο το νοηματικό Μουσειολογικό σχεδιασμό έκθεσης για τον ποιητή στο χώρο περιοδικών εκθέσεων του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και υλοποιήθηκε με την καθοριστική συμβολή και συνεργασία του χωρικού μουσειολόγου Μιχάλη Δολιανίτη. Η δεύτερη εκπονήθηκε στο πλαίσιο της διδακτικής περιοχής της Μουσειοπαιδαγωγικής, τιτλοφορείται «Σχεδιασμός μουσειοπαιδαγωγικού προγράμματος για περιοδική έκθεση με θέμα τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη» και αφορά το σχεδιασμό ενός εκπαιδευτικού- μουσειοπαιδαγωγικού προγράμματος βασισμένου πάνω στην έκθεση, ο σχεδιασμός της

1Η συγκεκριμένη δράση πραγματοποιήθηκε στις 16 και 17 Μαΐου 2015 από τους μεταπτυχιακούς φοιτητές του προγράμματος, οι οποίοι επιχείρησαν να ερμηνεύσουν με το δικό τους τρόπο γνωστά μνημεία της Θεσσαλονίκης, ξετυλίγοντας ιστορίες και μνήμες της πόλης.

5

οποίας αναλύθηκε στην πρώτη εργασία. Η παρούσα λοιπόν διπλωματική λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο ως συνέχεια των παραπάνω εργασιών και ολοκληρώνει τον κύκλο αυτόν των προτάσεων και δράσεων της διαχείρισης της σπουδαίας πολιτιστικής κληρονομιάς, που άφησε ένας σημαντικός άνθρωπος των Νεοελληνικών Γραμμάτων και της πνευματικής ζωής της πόλης.

1.2. Αντικείμενο

Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτελεί ο Μουσειολογικός Σχεδιασμός, σε επίπεδο προμελέτης, μιας πολιτιστικής διαδρομής στον αστικό ιστό της πόλης της Θεσσαλονίκης για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη. Με πυρήνα και κεντρικό άξονα τη ζωή και το έργο του ποιητή σχεδιάζεται μια θεματική διαδρομή, που επιχειρεί να προσεγγίσει όλες τις πτυχές της πολυδιάστατης προσωπικότητάς του, εστιάζοντας στην καθοριστική παρουσία και ενεργητικότατη δραστηριότητά του στην πόλη, εντάσσοντάς τον πλήρως στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο (πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό) και αναδεικνύοντας παράλληλα την ιδιαίτερη σχέση αλληλεπίδρασής του με τη συγκεκριμένη πόλη, την αδιαμφισβήτητη συνεισφορά του στην πολιτιστική ιστορία και κληρονομιά της και προβάλλοντας τη διαχρονική αξία του ως μια από τις πιο διακεκριμένες και σημαντικές πνευματικές φυσιογνωμίες της Θεσσαλονίκης του 20ου αιώνα. Σκοπός της εργασίας είναι η αναλυτική παρουσίαση μιας βιώσιμης, υλοποιήσιμης, ολοκληρωμένης και θεωρητικά τεκμηριωμένης πρότασης, τόσο μέσα από τη διεξοδική σπουδή του θέματος, όσο και από την κατανόηση και εφαρμογή των σύγχρονων θεωριών και αρχών της Μουσειολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμού.

1.3. Σκοπιμότητα

Το έτος 2015 ανακηρύχτηκε από το Δήμο Θεσσαλονίκης σε «έτος Μανόλη Αναγνωστάκη» με αφορμή τη συμπλήρωση των 90 χρόνων από τη γέννησή του και των 10 από το θάνατό του. Προς τιμήν του ποιητή οργανώθηκαν ποικίλες εκδηλώσεις, από φιλολογικές ημερίδες μέχρι μουσικολογοτεχνικές βραδιές, με κύριο σκοπό να φέρουν το κοινό της Θεσσαλονίκης σε επαφή μ’ αυτήν τη μέγιστης σημασίας για τη συγκεκριμένη πόλη, πνευματική προσωπικότητα, ώστε να του δώσουν το έναυσμα για να επιχειρήσει να διαβάσει το ποιητικό του έργο και να γνωρίσει τον ίδιο και την ενδιαφέρουσα ζωή του. Βασική σκοπιμότητα της πολυποίκιλης αυτής δραστηριότητας ήταν να γνωστοποιήσει τη βιογραφία, την προσωπικότητα και την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη στους πολίτες της Θεσσαλονίκης.

Αυτήν τη σκοπιμότητα αναλαμβάνει να διευρύνει η παρούσα πρόταση μιας πολιτιστικής, θεματικής διαδρομής για τη ζωή και το έργο του ποιητή, εστιάζοντας στο συνολικό «φαινόμενο Μανόλης Αναγνωστάκης» και αναδεικνύοντας την ιδιαίτερη σχέση του με την πόλη της Θεσσαλονίκης. Η σχεδιαζόμενη διαδρομή απευθύνεται όχι μόνο σε φιλολόγους ή γνώστες του έργου του ποιητή, αλλά στο ευρύτερο κοινό της πόλης, σε όλους τους συμπολίτες του Μανόλη Αναγνωστάκη και θα μπορούσε να κλείσει με τον ιδανικότερο τρόπο, τον κύκλο αυτόν των εκδηλώσεων και δράσεων κατά το «έτος Μανόλη

6

Αναγνωστάκη» ή ενδεχομένως να τον συνεχίσει και να τον προεκτείνει εμπλουτίζοντάς τον. Απώτερος επίσης σκοπός της είναι να αποτελέσει την αφορμή-έναυσμα για το σχεδιασμό και την υλοποίηση περισσότερων τέτοιων λογοτεχνικών διαδρομών είτε για έναν άλλον εξίσου διακεκριμένο ποιητή, πεζογράφο της πόλης, είτε ενός μεγάλου λογοτεχνικού περιπάτου για τη συνολική λογοτεχνική κληρονομιά της πόλης. Τέλος, θα μπορούσε να λειτουργήσει κι ως μέρος μιας γενικότερης προβολής της αξίας του Μανόλη Αναγνωστάκη για τη Θεσσαλονίκη και να οδηγήσει στην κινητοποίηση χρηματοδότησης, σχεδιασμού και δημιουργίας ενός μουσείου στο κέντρο της πόλης για τον ποιητή ή ακόμη και για τη λογοτεχνική ιστορία της.

1.4. Μεθόδευση

Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί προϊόν ποικίλων διαφορετικών μεθόδων έρευνας που χρησιμοποιήθηκαν κατά την εκπόνησή της. Πρωταρχική και βασική παράμετρός της αποτέλεσε, όπως είναι φυσικό, η διεξοδική μελέτη της σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας. Πρώτο βήμα στην ιεράρχηση της βιβλιογραφίας, ήταν η ανάγνωση του ίδιου του έργου του Μανόλη Αναγνωστάκη, των ποιητικών δηλαδή συλλογών του, άλλων ιδιόμορφων έργων του που είναι μετέωρα στα όρια ποίησης και πεζογραφίας, καθώς και μέρος των κριτικών του άρθρων και τόμων. Μελετήθηκαν παράλληλα ενδελεχώς βιογραφίες του ποιητή, μονογραφίες για το συνολικό του έργο, φιλολογικά δοκίμια, άρθρα σε ποικίλα περιοδικά και εφημερίδες, αφιερώματα φιλολογικών περιοδικών που συμπεριλάμβαναν πλήθος πηγών και μαρτυριών, συνεντεύξεις του ίδιου, ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικό υλικό αφιερωμένο στον ποιητή που προέρχονται κυρίως από το αρχείο της ΕΡΤ. Απαραίτητη κρίθηκε και η μελέτη βιβλιογραφίας για το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο της Θεσσαλονίκης, των εποχών κατά τις οποίες ο ποιητής ζούσε και δραστηριοποιούνταν ενεργά στην πόλη.

Η χρησιμοποίηση επιπρόσθετα, βιβλιογραφίας που πραγματεύεται τις πολιτιστικές διαδρομές, ειδικότερα τον πολιτιστικό τουρισμό και τη διαχείριση πολιτισμού γενικότερα, στάθηκε ιδιαίτερα βοηθητική για την καλύτερη κατανόηση και αντιμετώπιση της πρακτικής των πολιτιστικών διαδρομών ως ιδιάζουσας πτυχής-μορφής του πολιτιστικού τουρισμού. Η έρευνα τέλος, και επεξεργασία επιλεκτικών παραδειγμάτων λογοτεχνικών διαδρομών που διοργανώνονται στην Ελλάδα και στο εξωτερικό αποτέλεσε πολύτιμη πηγή έμπνευσης σε συνδυασμό με την παλαιότερη παρακολούθηση πολιτιστικών, θεματικών ξεναγήσεων- διαδρομών από πολιτιστικές ομάδες της Θεσσαλονίκης.

Οι αρχές της ευστοχίας, της ακρίβειας και της πληρότητας τέθηκαν από την αρχή ως βασικές της μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε. Γι αυτό το σκοπό, η έρευνα δεν περιορίστηκε μόνο στη σχετική με το θέμα βιβλιογραφία, αλλά προχώρησε σε συναντήσεις, συνεντεύξεις και συζητήσεις τόσο με φίλους και συντρόφους του Μανόλη Αναγνωστάκη, με πρόσωπα κλειδιά για την εξακρίβωση συγκεκριμένων στοιχείων της ζωής του, όσο και με φιλολόγους και μελετητές του έργου του για την καλύτερη δυνατή κατανόησή του.

Όσον αφορά την επιτυχή ολοκλήρωση της σχεδιαζόμενης μουσειολογικής πρότασης, πρέπει οπωσδήποτε να επισημανθεί η καθοριστικότατη συμβολή των μουσειολογικών εφοδίων και

7

εργαλείων που είχαν αποκτηθεί κατά τη διάρκεια όλου του έτους του ΔΠΜΣ, μέσω των ποικίλων διαλέξεων, της συστηματικής μελέτης των σύγχρονων θεωριών της Μουσειολογίας και φυσικά της εφαρμογής τους στην πράξη στα πολλαπλά εργαστήρια Μουσειολογικού σχεδιασμού κατά το δεύτερο εξάμηνο.

1.5. Διάρθρωση

Η παρούσα διπλωματική εργασία διαρθρώνεται σε δύο μέρη, στη Θεωρία και στην Πράξη. Στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό, επιχειρείται μια παρουσίαση της βιογραφίας, του συνολικού έργου και των θεωρητικών-φιλολογικών ζητημάτων γύρω από τον ποιητή, ώστε να προσεγγιστεί όσο το δυνατό σε όλες τις πτυχές και εκφάνσεις του το συνολικό «φαινόμενο Μανόλης Αναγνωστάκης». Παρά την έκτασή της, η συγκεκριμένη ανάλυση αποτελεί μια προσπάθεια συμπύκνωσης της ογκωδέστατης βιβλιογραφίας κι όχι μια διεξοδική ενασχόληση με τα θέματα που έχουν προκύψει γύρω από τον ποιητή και την παρουσία του στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, η οποία θα αποτελούσε ίσως το θέμα μιας φιλολογικής διπλωματικής. Το θεωρητικό αυτό όμως μέρος κρίνεται απαραίτητο για την ολοκληρωμένη τεκμηρίωση της εργασίας καθώς αποτελεί το υπόβαθρο, τη βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε ο Μουσειολογικός Προγραμματισμός και Σχεδιασμός της πολιτιστικής διαδρομής. Προτείνεται λοιπόν, η προσεκτική ανάγνωσή του για την καλύτερη κατανόηση κατόπιν της μουσειολογικής πρότασης. Το πρώτο μέρος κλείνει με μια σύντομη επισκόπηση των εννοιών του πολιτιστικού τουρισμού και διαχείρισης της Πολιτιστικής κληρονομιάς, των πολιτιστικών διαδρομών και ειδικότερα των λογοτεχνικών διαδρομών. Παράλληλα, γίνεται και μια αναφορά στις σύγχρονες θεωρίες Μουσειολογίας, τα εργαλεία των οποίων μεταχειρίζεται ο σχεδιασμός της συγκεκριμένης πρότασης.

Στο μέρος της Πράξης, στο επίκεντρο τίθεται πλέον η ίδια η πρόταση σχεδιασμού μιας πολιτιστικής διαδρομής για τη ζωή και το έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη στη Θεσσαλονίκη. Ο σχεδιασμός της διαδρομής ακολουθεί ακριβώς τα διαδοχικά στάδια μιας μουσειολογικής μελέτης, όπως καθορίζονται στο βιβλίο του Πάνου Τζώνου, Μουσείο και Μουσειακή Έκθεση2. Η επεξεργαζόμενη πρόταση από το Μουσειολογικό λοιπόν Προγραμματισμό, οδηγείται στο Μουσειολογικό Σχεδιασμό, σε στάδιο προμελέτης.

2Πάνος Τζώνος, Μουσείο και μουσειακή έκθεση: Θεωρία και πρακτική, Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2014.

8

2. Θεωρία 2.1. A΄ Η ζωή και το έργο του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη

2.1.1. Βιογραφία του Μανόλη Αναγνωστάκη3

Τα παιδικά χρόνια – Κατοχή

Ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε το 1925 στη Θεσσαλονίκη, από γονείς κρητικούς, τον Ανέστη- από τους πρώτους ακτινολόγους της πόλης- και την Ευαγγελία. Είχε δύο αδερφές, τη Μαρία και τη Λούλα-τη θεατρική συγγραφέα4. Η οικογένειά του έζησε σε ένα σπίτι στη συμβολή των οδών Ιουστινιανού και Μητροπολίτου Γενναδίου, στην πλατεία Δικαστηρίων ως το 1941, όπου ο ίδιος μεγάλωσε όπως όλα τα παιδιά στις αστικές οικογένειες της εποχής. Ο πατέρας του ήθελε να μορφωθούν πολύ καλά τα παιδιά του και τους έφερνε πολλά παιδικά βιβλία, τα πρώτα ίσως αναγνώσματα, που τον παρακίνησαν να διαβάζει αργότερα ως μαθητής ό,τι έπεφτε στα χέρια του(περιοδικά όπως η Νέα Εστία, ποιήματα, διηγήματα, δοκίμια). Ο ποιητής περνάει τα παιδικά και τα εφηβικά του χρόνια στη γειτονιά γύρω από την πλατεία Δικαστηρίων, η σύνθεση της οποίας όπως άλλωστε και της ίδιας της πόλης ήταν πολύ διαφορετική εκείνη την εποχή. Η Θεσσαλονίκη τότε ήταν ένα συνονθύλευμα λαών και πολιτισμών-Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι, Βούλγαροι, Αρμένιοι- ,ενώ η συγκεκριμένη γειτονιά αποτελούσε την εβραϊκή συνοικία Ρογκός. Στην ίδια περιοχή, λίγο πιο πάνω από το σπίτι των παιδικών του χρόνων, στην οδό Αγίας Σοφίας, στη διασταύρωσή της με την οδό Ολύμπου, βρίσκονται και το Δημοτικό σχολείο και το Πειραματικό Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης, στα οποία φοίτησε με σπουδαίους δασκάλους, όπως τον Αλέξανδρο Δελμούζο, το Βασίλη Τατάκη και το Γιώργο Θέμελη.

3Για την αναλυτική αυτή παρουσίαση της βιογραφίας του ποιητή χρησιμοποιούνται τα εξής βοηθήματα: το αφιέρωμα στη ζωή του ποιητή του περιοδικού Εντευκτήριο, τχ. 71 (Δεκέμβριος 2005), η αφήγηση της ζωής του από τον ίδιο τον Αναγνωστάκη κατά τη διάρκεια της συνέντευξής του στο Μισέλ Φάις (Είμαι αριστερόχειρ, ουσιαστικά) και το χρονολόγιο της ζωής και του έργου του παράλληλα προς τα ιστορικά και λογοτεχνικά γεγονότα της εποχής από την ιστοσελίδα της Πύλης για την ελληνική γλώσσα. Για όλα τα παραπάνω βλ. Βιβλιογραφία. 4Συγκεκριμένα γεννήθηκε σε ένα νοικιασμένο σπίτι στην οδό Βενιζέλου, στις 9 Μαρτίου 1925. Στο σπίτι της οδού Μητροπολίτη Γενναδίου και Ιουστινιανού επί της πλατείας Δικαστηρίων η οικογένεια μετακόμισε λίγους μήνες μετά τη γέννησή του. Λανθασμένα η τιμητική πλάκα έξω από το συγκεκριμένο σπίτι αναφέρει ότι ο ποιητής γεννήθηκε εκεί. Η καταγωγή του είναι από το χωριό Ρούστικα Ρεθύμνης στην Κρήτη. Μάλιστα, ο ίδιος ο ποιητής παραχώρησε στην τοπική κοινότητα την πατρική του κατοικία, ώστε να γίνει «Κοινοτική Βιβλιοθήκη, Πνευματικό- Πολιτιστικό Κέντρο Ανέστης και Μανόλης Αναγνωστάκης».

9

Κατά την είσοδο της χώρας στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1940, ο Αναγνωστάκης είναι 15 χρόνων, μαθητής γυμνασίου και βιώνει έντονα, με την εφηβική του παρορμητικότητα τα πρώτα χρόνια του πολέμου. Μάλιστα δημοσιεύει και τα πρώτα του ποιήματα ως μαθητής ακόμη (το πρώτο του με τίτλο «Μολών Λαβέ» στην εφημερίδα Νέος Κόσμος, ενώ το πρώτο του σε λογοτεχνικό περιοδικό, στα Πειραϊκά Γράμματα με τίτλο «1870-1942»).

Τα φοιτητικά χρόνια- Κατοχή- Απελευθέρωση- Εμφύλιος

Το 1942 ολοκληρώνει τις γυμνασιακές του σπουδές κα εγγράφεται στη Φυσικομαθηματική Σχολή του ΑΠΘ και αρχίζει να ασχολείται με τις φοιτητικές οργανώσεις. Ένα χρόνο μετά, μεταγράφεται στη νεοσύστατη Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ και εντάσσεται στην ΕΠΟΝ. Δίνεται «ψυχή τε και σώματι» στην οργάνωση και στο νεοσύστατο ΕΑΜ, κάνει νέους φίλους και ζει απολαμβάνοντας μάλιστα έντονα την πολιτική του αυτή δράση. Φυλακίζεται από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο «Παύλος Mελάς». Τέλη του 1943 ετοιμάζεται να φύγει στο βουνό, όμως τελικά παραμένει για να αναλάβει την αρχισυνταξία του φοιτητικού περιοδικού που ετοιμαζόταν. Μόλις 19 χρονών, φοιτητής πλέον, γίνεται αρχισυντάκτης του φοιτητικού περιοδικού με τίτλο Ξεκίνημα και υπότιτλο «Δεκαπενθήμερο περιοδικό του Εκπολιτιστικού Ομίλου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης»,το οποίο εκδίδεται από μια παρέα στενών φίλων, φοιτητών του ΑΠΘ5. Το Ξεκίνημα, παρά το σύντομο διάστημα έκδοσής του, αποτέλεσε το βήμα για να εμφανιστούν στην πνευματική ζωή της πόλης επιστήμονες και άνθρωποι των τεχνών που διέπρεψαν μεταπολεμικά6. Ο νεαρός φοιτητής Αναγνωστάκης, πέρα από την ευθύνη της αρχισυνταξίας, γράφει και δημοσιεύει ποιήματα7, μεταφράζει ποίηση, σχολιάζει την πνευματική επικαιρότητα, ασκεί κριτική και αναλαμβάνει και τη στήλη αλληλογραφίας, μέσω της οποίας παροτρύνει τους νεαρούς ποιητές να διαβάζουν μοντέρνα ποίηση και να ασκούνται στον ελεύθερο στίχο. Μετά την Απελευθέρωση το ’44 το Ξεκίνημα το διαδέχτηκε το περίφημο, πιο συνδικαλιστικό, αλλά σύντομης διάρκειας περιοδικό Φοιτητής.

Σε ηλικία 20 ετών, το 1945 ο Αναγνωστάκης τυπώνει την πρώτη του ποιητική συλλογή, τις Εποχές, η οποία περιλαμβάνει τα ποιήματα που γράφτηκαν από το 1941 μέχρι τα 1944, κατά τη διάρκεια δηλαδή της γερμανικής κατοχής8. Την ίδια περίοδο ξεκινά και η συνεργασία του με διάφορα περιοδικά (Φιλολογικά Χρονικά, Ποιητική Τέχνη, Ελεύθερα Γράμματα, Ο Αιώνας

5Μανόλης Αναγνωστάκης, Θανάσης Παπαδόπουλος και Θανάσης Φωτιάδης. Στο περιοδικό γράφουν επίσης οι στενοί του φίλοι Γιώργος Καφταντζής, Ηλίας Γαργάλας, Σωτήρης Μάνιος, Γιώργος Φυντανό, Κλείτος Κύρου, Πάνος Θασίτης. 6Συγκεκριμένα στο Ξεκίνημα πρωτοδημοσιεύτηκαν πολλά ποιήματα ποιητών της αποκαλούμενης Πρώτης Ποιητικής Γενιάς, τόσο Θεσσαλονικιών-όπως ποιήματα των Μανόλη Αναγνωστάκη, Κλείτου Κύρου και Πάνου Θασίτη-, όσο και Αθηναίων- όπως των Ελένη Βακαλό, Σταύρου Βαβούρη και Τάκη Σινόπουλου. 7Στο Ξεκίνημα δημοσιεύει και το πρώτο ελευθερόστιχο ποίημα «Απροσδιόριστη χρονολογία» (Ξεκίνημα αρ.3, 20 Μαρτίου 1944), ενώ την ίδια χρονιά δημοσιεύει στη Νεανική Φωνή ένα ακόμα, το «Ιστορία», το οποίο δεν συμπεριέλαβε στις μετέπειτα συλλογές του. 8Ανάμεσά τους τα γνωστά και χαρακτηρισμένα ως αντιστασιακά ποιήματα «Ο Πόλεμος», «Χάρης 1944», «Το καινούργιο τραγούδι».

10

μας) και εφημερίδες της Θεσσαλονίκης (Νέα Λαϊκή Φωνή, Συμφιλιωτής), η οποία και θα συνεχιστεί κατά τη διάρκεια των πρώτων μετακατοχικών χρόνων9.

Την άνοιξη του 1946, διαγράφεται από το Κόμμα, γεγονός που τον τραυμάτισε πολύ και καθόρισε τη μετέπειτα πολιτική του διαδρομή. Οι σύντροφοι της γενέθλιας πόλης του τον καθαιρούν εν αγνοία του από το κόμμα, καθώς είχε αρχίσει να γίνεται ενοχλητικός θέτοντας επίμονα ερωτήματα που δεν τα σήκωνε η τότε ηγεσία 10.

Η περίοδος του Εμφυλίου (1946-49) ήταν φοβερή για όλους. Στην Κατοχή, παρά τους σκοτωμούς, υπήρχε μια αισιοδοξία, μια κοινή αγωνιστικότητα. Αντίθετα στα χρόνια του Εμφυλίου ήταν όλα ζοφερά. Εν τω μεταξύ, ο Αναγνωστάκης αγνοώντας την ατιμωτική διαγραφή του, συνεχίζει την έντονη πολιτική δραστηριοποίησή του στους κόλπους της ΕΠΟΝ, για την οποία συλλαμβάνεται το 1948 μαζί με άλλα 68 μέλη της ΕΠΟΝ και φυλακίζεται στο Επταπύργιο (Γεντί Κουλέ). Τον ίδιο χρόνο, ενώ ο ίδιος βρίσκεται στη φυλακή, τυπώνεται σε 100 αντίτυπα εκτός εμπορίου από φίλους του η 2η ποιητική συλλογή του, οι Εποχές 2 (με ποιήματα γραμμένα στα μέσα του Εμφυλίου)11.Τον Ιανουάριο του επόμενου έτους καταδικάζεται σε θάνατο με απόφαση κατά πλειοψηφία 3/2 σε μια παρωδία δίκης από το έκτακτο στρατοδικείο Θεσσαλονίκης12. Έγκλειστος για 3 χρόνια στο Επταπύργιο, προχωρά σε αποτίμηση της μέχρι τότε ζωής του και συγγράφει αρκετά ποιήματα, τα οποία αποπνέουν το κλίμα των φυλακών.

Μετά τον εμφύλιο μέχρι τη Δικτατορία του 1967

Αποφυλακίζεται τελικά το 1951 με αμνηστία της κυβέρνησης Πλαστήρα και τυπώνει στη Θεσσαλονίκη τις Εποχές 3 με ποιήματα των χρόνων 1949-1950. Την επόμενη χρονιά παίρνει το πτυχίο της Ιατρικής, πηγαίνει στην Αθήνα για ειδίκευση, όπου γνωρίζει και τη γυναίκα του Νόρα Βαρβέρη, ενώ το 1953 στρατεύεται και υπηρετεί ως γιατρός στα Γιάννενα. Μέσα στα χρόνια 1954-56 εκδίδει τρεις ακόμα ποιητικές συλλογές (Συνέχεια, Παρενθέσεις, Συνέχεια 2), παντρεύεται τη Νόρα, ειδικεύεται στην Ακτινολογία στη Βιέννη και αποκτά το μοναχογιό του Ανέστη. Από το 1957 και μέχρι το 1978 μένει στη Θεσσαλονίκη σε διάφορα σπίτια στο κέντρο της πόλης και εργάζεται ως ακτινολόγος στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ και στο ακτινολογικό εργαστήριο που διατηρεί στην Τσιμισκή με το Σπύρο Κρητικό.

9Στα έντυπα αυτά συναντάμε και τα πρώτα του ψευδώνυμα-«Μίνως Αμαριώτης» και «Δήμος Κρητικός»- με τα οποία υπογράφει τα άρθρα του. 10Η επίσημη ανακοίνωση διαγραφής του κόμματος τον κατηγορούσε για ελιτισμό και τροτσκισμό. βλ. Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης την εποχή του Επταπυργίου», στο Μουχάγιερ Μ. (επιμ.), Μνήμες Επταπυργίου, Θεσσαλονίκη, 2005, σσ.33-38. 11Η συλλογή Εποχές 2 τυπώνεται στις Σέρρες, το Νοέμβριο του 1948, με φροντίδα του φίλου του Γιώργου Καφταντζή. 12Η δίκη των 69 ΕΠΟΝιτών έγινε στο στρατοδικείο, σε μια αίθουσα του στρατιωτικού συγκροτήματος του στρατοπέδου «Τσιρογιάννη». Δεκατρία άτομα καταδικάστηκαν σε θάνατο, ανάμεσά τους και ο νεαρός Μανόλης Αναγνωστάκης, και οι υπόλοιποι σε διάφορες ποινές μέχρι ισόβια.Χαρακτηριστικό είναι ότι κατά τη διάρκεια της δίκης, αποσιώπησε τη διαγραφή του από το Κόμμα, την οποία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για να ελαφρύνει τη θέση του. Για τη δίκη και τη φυλάκισή του βλ. Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, Ο Μανόλης Αναγνωστάκης την εποχή του Επταπυργίου», στο Μουχάγιερ Μ. (επιμ.), Μνήμες Επταπυργίου, σσ.33-38.

11

Η ποιητική του παραγωγή αρχίζει σταδιακά να μειώνεται, ενώ πλέον αυξάνεται η δραστηριότητα του ως κριτικός της τέχνης και της λογοτεχνίας. Την περίοδο 1959-61 εκδίδει στη Θεσσαλονίκη την Κριτική, ένα περιοδικό στο οποίο επιχειρεί την ανανέωση του κριτικού λόγου και συνεργάζεται με πολλούς νέους ποιητές και κριτικούς της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς, υπερασπιζόμενος την ανεξαρτησία της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Για πολλούς το περιοδικό αυτό είχε ιδιαίτερη συμβολή στην ανιούσα πολιτιστική ζωή της πόλης με τον αριστερό, αλλά αιρετικό του χαρακτήρα13.

Μετά από την Κριτική, ο Αναγνωστάκης δεν έπαψε να δημοσιεύει βιβλιοκριτικές και τις απόψεις του για την πνευματική ζωή σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες τόσο της Θεσσαλονίκης, όσο και της Αθήνας (Αυγή, Μακεδονική Ώρα, Επιθεώρηση Τέχνης), ενώ το 1963 δημοσιεύει τα πρώτα πολιτικού χαρακτήρα κείμενά του, με αφορμή τη δολοφονία του Γ. Λαμπράκη. Από το 1965 ως το 1967 ήταν η καλή εποχή, υπήρχε μια άνοιξη στα πολιτισμικά, στα οποία η Αριστερά ήταν κυρίαρχη και ο Αναγνωστάκης μετέχει σε όλη αυτή τη δημιουργική περίοδο.

Τα χρόνια της δικτατορίας

Μετά όμως ήρθε το 1967 και η δικτατορία των συνταγματαρχών. Η Χούντα τον διώχνει από το ΑΧΕΠΑ. Με τη διάσπαση του ΚΚΕ, συντάσσεται με το ΚΚΕ εσωτερικού. Το 1970 ποιήματα από τη συλλογή του Ο Στόχος πρωτοδημοσιεύονται στον αντιστασιακό τόμο Δεκαοχτώ Κείμενα, με τον οποίο λόγιοι και λογοτέχνες της εποχής (Γ. Σεφέρης. Στρ. Τσίρκας, Αλ. Κοτζιάς, Αλ. Αργυρίου, Ν. Αναγνωστάκη κ.α.) συγκλίνουν στην απαίτηση της ελευθερίας14. Τα ποιήματα της τελευταίας λοιπόν συλλογής του Αναγνωστάκη, του Στόχου έρχονται μετά από πολύχρονη σιωπή ως οργισμένος λόγος. Είναι για πρώτη φορά εμφανώς στρατευμένα και πολιτικοποιημένα, χωρίς όμως να χάνουν το στοίχημα της ποίησης15. Την ίδια χρονιά, η σύζυγός του Νόρα αναλαμβάνει μαζί με τους Γ. Παλιαδέλη και Ι.Σαλακίδη, τη «Βιβλιοθήκη», το βιβλιοπωλείο της Θεσσαλονίκης, το οποίο αποτέλεσε φιλόξενο στέκι για όλους-φοιτητές, αναγνώστες, συγγραφείς- κατά τα δύσκολα χρόνια της δικτατορίας16.

Το 1971 εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη το σύνολο του ποιητικού του έργου, Τα Ποιήματα 1941- 1971 και σταματάει ουσιαστικά η ποιητική του παραγωγή, καθώς δεν αισθάνεται πια την ανάγκη να γράψει ποίηση17. Την επόμενη χρονιά, μαζί με τον Κλείτο Κύρου εκθέτουν έργα τους με κολλάζ στην γκαλερί της Θεσσαλονίκης «Ζ.Μ.».

13Το περιοδικό κυκλοφορεί με υπότιτλο «δίμηνη έκδοση μελέτης και κριτικής», με διευθυντή τον ίδιο τον Αναγνωστάκη και την καθοριστική συμβολή και συμμετοχή της γυναίκας του, Νόρας, και πολλών φίλων του. 14Τρία χρόνια αργότερα συμμετείχε και στην έκδοση του βραχύβιου περιοδικού Συνέχεια, το οποίο συνέχιζε κατά κάποιον τρόπο τα Δεκαοχτώ Κείμενα. 15Πολύ γνωστά είναι τα «Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969», «Οι Νέοι της Σιδώνος, 1970», «Επιτύμβιον», «Απολογία νομοταγούς», «Επίλογος». 16Αργότερα τους Παλιαδέλη και Σαλακίδη διαδέχτηκε ο Γιάννης Παναγιωτόπουλος (ο γνωστός συγγραφέας Γιάννης Πάνου). 17Η παρουσία του όμως στη δημόσια σφαίρα και στην πνευματική ζωή στα χρόνια της Μεταπολίτευσης συνεχίζεται με δοκίμια, άρθρα, μελέτες και με τη πολιτική του δράση. Άλλωστε ο ίδιος πίστευε ότι η ποίηση είναι μια έκφραση νεανική, μια πρώιμη περίοδος της ανθρωπότητας.

12

Τον Νοέμβριο του 1973, λίγες μέρες μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, η Ασφάλεια της Θεσσαλονίκης προχωρά σε κατάσχεση βιβλίων και εντύπων στο βιβλιοπωλείο «Βιβλιοθήκη» της Νόρας Αναγνωστάκη και του Γιάννη Πάνου. Μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974, ο Αναγνωστάκης επιστρατεύεται από τη Χούντα σε ηλικία 49 ετών.

Τα χρόνια της Μεταπολίτευσης ως το 2005

Στην περίοδο της Μεταπολίτευσης, δραστηριοποιείται πολιτικά στο χώρο της Ανανεωτικής Αριστεράς. Θέτει επανειλημμένως υποψηφιότητα για βουλευτής και ευρωβουλευτής, συμμετέχει σε προεκλογικές εκδηλώσεις και ομιλίες σε όλη την Ελλάδα και συμμετέχει σε κομματικές αντιπροσωπείες στο εξωτερικό18. Από το 1975 αρχίζει κι η εντατική συνεργασία του με την Αυγή για 15 χρόνια19. Αρθρογραφεί επίσης σε ποικίλα πολιτικά έντυπα όπως Αγώνας Θεσσαλονίκης, Κομμουνιστική Θεωρία και Πολιτική, Θούριος, Τα Νέα.

Το 1978 , μετά τους σεισμούς, αφήνει μόνιμα τη γενέθλια πόλη του, τη Θεσσαλονίκη, εγκαθίσταται στην Αθήνα, στην Πεύκη, και ανοίγει ακτινολογικό εργαστήριο στο Hράκλειο Aττικής. Εκδίδονται επίσης τα Αντιδογματικά. Άρθρα και Σημειώματα, με επίτιτλο «Προβλήματα πολιτικής και κουλτούρας», τόμος με τα περισσότερα πολιτικά άρθρα του.

Το 1980 εκδίδει το Μανούσος Φάσσης, Παιδική Μούσα, ποιήματα σατυρικού χαρακτήρα με το ποιητικό του προσωπείο να εμφανίζεται για πρώτη φορά. Ταξιδεύει επίσης στην Κίνα ως μέλος αντιπροσωπείας του ΚΚΕ Εσωτερικού. Μέσα στα επόμενα χρόνια εμφανίζονται και τα ποικίλα ψευδώνυμά του «Α. Φειλιάδης», «Σωκρ. Λαζαρίδης», «Ο θείος Λένον που σ’ όλα απαντά», «Θ.Λ.», «Φιλόμουσος», «Αλ. Καμής».

Την περίοδο 1981-1985 επιμελείται τις Φιλολογικές Σελίδες της Αυγής, μαζί με τον Tέλη Σαμαντά. Το 1983 κυκλοφορεί σε μικρή πλακέτα το YΓ., ιδιωτική έκδοση 100 αντιτύπων και προβάλλεται στην τηλεόραση το ντοκιμαντέρ του Λάκη Παπαστάθη με συνέντευξη και παρουσίαση-συνομιλία του ποιητή για την εκπομπή «Παρασκήνιο». Το 1986 συνταξιοδοτείται, παραλαμβάνει το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης , εκδίδει την μπαλάντα του Μανούσου Φάσση Ο Κατήφορος και αρχίζει, σε συνεργασία με το Γιώργο Ζεβελάκη, τις εβδομαδιαίες ραδιοφωνικές εκπομπές «Φιλολογικοί Περίπατοι στον μεσοπόλεμο», που θα συνεχιστούν περίπου για 6 χρόνια. Το αμέσως επόμενο έτος, κυκλοφορεί το «δοκιμιακό σχεδίασμα» Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η Ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης και αναλαμβάνει την επιμέλεια της σειράς «H Πεζογραφική μας Παράδοση» για τις εκδόσεις Νεφέλη. Τέλος, στα τέλη του 1990 τυπώνεται η προσωπική του ανθολογία, η Χαμηλή Φωνή. Τα λυρικά μιας άλλης εποχής στους παλιούς ρυθμούς, στην οποία ανθολογούνται 32 παραδοσιακοί ποιητές.

Μέσα στα χρόνια που ακολούθησαν, δέχεται πλήθος τιμών για το έργο και τη δράση του. Συγκεκριμένα, το 1994 ο Συνασπισμός οργανώνει τιμητική εκδήλωση για τον ποιητή στο

18Με αυτήν του την ιδιότητα ταξιδεύει σε Ισπανία, Ιταλία, Κίνα, Σοβιετική Ένωση, Σουηδία, ενώ με τη λογοτεχνική του ιδιότητα επισκέπτεται τις Ολλανδία, Κύπρο, Γιουγκοσλαβία και Γερμανία. Αργότερα αποτυπώνει τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις σε άρθρα , εφημερίδες και περιοδικά. 19Την ίδια χρονιά κυκλοφορούν και οι Μπαλάντες που συνέθεσε ο Θεοδωράκης το 1973-74 σε ποίηση Αναγνωστάκη (περιλαμβάνονται και τραγούδια που γράφτηκαν ειδικά, χωρίς να ενταχθούν σε ποιητική συλλογή, όπως το «Όταν μια άνοιξη χαμογελάσει»).

13

θέατρο «Τζένη Καρέζη», τον Ιούλιο του 1995 του απονέμεται το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κ. Στεφανόπουλο, ενώ το 1997 αναγορεύεται επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ και η Θεσσαλονίκη, ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, τον τιμά στη σειρά των εκδηλώσεων «Θεσσαλονικέων Εσπερίδες». Δύο χρόνια μετά, ο ποιητής τιμάται στην Πάτρα, στο πλαίσιο της 3ης Συνάντησης λογοτεχνικών Περιοδικών, για την ιδιαίτερη προσφορά του στο λογοτεχνικό περιοδικό Τύπο. Το 2001 το Σπίτι της Κύπρου και η Εταιρεία Συγγραφέων οργανώνουν τιμητική βραδιά για τον Αναγνωστάκη στο πλαίσιο της παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης και το Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών τον βραβεύει για το συνολικό του έργο. Την επόμενη χρονιά, παραλαμβάνει από το Υπουργείο Πολιτισμού το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Το 2005 το Μουσείο Μπενάκη διοργανώνει τιμητική εκδήλωση για τα 80 χρόνια του ποιητή.

Παράλληλα μέσα σ’ αυτά τα χρόνια, εκδίδεται πληθώρα μελετημάτων και δοκιμίων για όλες τις ποικίλες πλευρές του έργου του από επιφανείς και καταξιωμένους φιλολόγους, μελετητές, ποιητές και συγγραφείς. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα Ούτως ή άλλως: Αναγνωστάκης, Εγγονόπουλος, Καχτίτσης, Χατζής της Άντειας Φραντζή, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης, Δούκαρης, Κατσαρός, Κωσταβάρας, Πατρίκιος του Γιώργου Μακρόπουλου, Ποιητική και πολιτική ηθική· Πρώτη μεταπολεμική γενιά· Αλεξάνδρου - Αναγνωστάκης – Πατρίκιος του Δ. Μαρωνίτη,O «Στόχος» και η σιωπή του Vincenzo Orsina, Τρία κείμενα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη του Παναγιώτη Μουλλά, «Σε τι βοηθά λοιπόν…» η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Μελέτες και σημειώματα του Ξ. Κοκόλη, Μανόλης Αναγνωστάκης. Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του του Αλέξανδρου Αργυρίου και πολλά ακόμη. Η αναγνώριση και συμβολή πλέον του ποιητή στα Νεοελληνικά Γράμματα είναι αδιαμφισβήτητη.

Το 2005 πεθαίνει από ανακοπή στο Νοσοκομείο Αμαλία Φλέμινγκ στις 23 Ιουνίου και κηδεύεται δημοσία δαπάνη στις 27 Ιουνίου στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Αμέσως μετά το θάνατό του ακολούθησαν πολλά αφιερώματα φιλολογικών περιοδικών γα τη ζωή και το έργο του, ενώ μέχρι και σήμερα συνεχίζονται να δημοσιεύονται ποικίλες μελέτες και άρθρα20.

20Ειδικώς βλ. Εντευκτήριο 71 (2005), Αντί, περίοδος β΄, 846 (1 Ιουλίου 2005), Φιλόλογος 121 (Ιουλ.- Σεπτ. 2005), Αφιέρωμα Επτά Ημέρες της Καθημερινής (1 Δεκεμβρίου 2005) κ.α.

14

2.1.2. Εργογραφία του Μανόλη Αναγνωστάκη21

Πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις

Εποχές, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1945.

Εποχές 2, Σέρρες, ιδιωτ. έκδοση, 1948.

F.G. Lorca, Δύο Ωδές · Ωδή στον Salvador Dali · Ωδή στον Walt Whitman, απόδοση Κλ. Κύρου - Μ. Αναγνωστάκης. Θεσσαλονίκη, 1948.

Εποχές 3, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1954.

Τα Ποιήματα (1941-1956) (Εποχές, Εποχές 2, Παρενθέσεις, Εποχές 3, Η Συνέχεια 2), Αθήνα, ιδιωτ. έκδοση, 1956.

Η Συνέχεια 3, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1962.

Υπέρ και Κατά, Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1965.

Τα Ποιήματα (1941-1971), (Εποχές, Εποχές 2, Παρενθέσεις, Εποχές 3, Η Συνέχεια 2, Η Συνέχεια 3, Ο στόχος), Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1971· Αθήνα, Πλειάς, 1976· Αθήνα, Στιγμή, 1985· Αθήνα, Νεφέλη, 42000.

Αντιδογματικά: Άρθρα και σημειώματα (1946-1977), Αθήνα, Πλειάς, 1978· Αθήνα, Στιγμή, 1985. Ο τόμος περιέχει τα κείμενα: «Και πάλι για τον υπερρεαλισμό» (1946), «Η αντικειμενικότητα του έργου τέχνης» (1956), «Προβλήματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού» (1957), «Προλεγόμενα και επιλεγόμενα ενός περιοδικού» (1959, 1961), «Κάποιες διαπιστώσεις» (1959), «Η Υπόθεση Πάστερνακ» (1959), «Συνθήματα και πραγματικότητα» (1960), «Ανοιχτά χαρτιά» (1963-ανέκδοτο), «Προβληματισμοί και νέες σκοπιμότητες» (1965), «Θέμα ευθύνης» (1965-με αφορμή τα ιουλιανά), «Η σημασία ενός βιβλίου κι ένας κίνδυνος» (1966), «Το χρέος και ο λόγος» (1966), «Διοικητικές μέθοδοι και πνευματική ελευθερία» (1966-ανέκδοτο, με αφορμή την καταδίκη των σοβιετικών συγγραφέων Ντάνιελ και Σινιάφσκι), «Ανάγκη κριτικής και ελέγχου» (1966), «Λογοτεχνία και πολιτική» (1966), «Περί διαλόγου κτλ.» (1971), «Άγραφη ιστορία» (1973), «Για το πολιτιστικό πρόβλημα, διαπιστώσεις-και ποιες οι ευθύνες» (1976), «Πολιτιστική ζωή και πανεπιστήμιο» (1977), «Πνευματική δημιουργία και πολιτιστικό κίνημα» (1977)

Το περιθώριο '68-69, Αθήνα, Πλειάς, 1979· Αθήνα, Στιγμή, 1985· Αθήνα, Νεφέλη, 2000.

21Η εργογραφία του παρατίθεται ακριβώς όπως υπάρχει στο τμήμα Βιβλιογραφία-Εργογραφία για το Μανόλη Αναγνωστάκη στις Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα, Νεοελληνική Λογοτεχνία της ιστοσελίδας Πύλη για την ελληνική γλώσσα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (http://www.greek- language.gr/Resources/literature/tools/concordance/works.html?cnd_id=2#content),(πρόσβαση 15/12/2015).

15

ΥΓ., Αθήνα, ιδιωτ. έκδοση, 1983· Αθήνα, Νεφέλη, 1992.

Τα Συμπληρωματικά (σημειώσεις κριτικής), Αθήνα, Στιγμή, 1985. Ο τόμος περιέχει κριτικά σημειώματα για τα έργα: «Η Αμοργός» του Νίκου Γκάτσου, «Οι θαλασσινοί προσκυνητές» του Τάσου Αθανασιάδη, «Η νύχτα και η αντίστιξη» του Τάκη Σινόπουλου, «Βίος και αέτωμα» του Αντρέα Καραντώνη, «Πράγματα 2 - Αριθμοί» του Πάνου Θασίτη, «Σέργιος και Βάκχος» του Μ. Καραγάτση, «Γαλαρία νούμερο 7» του Κώστα Κοτζιά, «Η καγκελόπορτα» του Αντρέα Φραγκιά, «Η Αριάγνη» του Στρατή Τσίρκα, «Τα σύννεφα» του Άνθου Φιλητά, καθώς και τα κείμενα: «Η νεοελληνική ποίηση 'από τ' αριστερά'- ένα βιβλίο που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο», «Η Ποίηση - 'προσκλητήριο των καιρών'», «Καβάφης και καβαφολογία», «Μικρή εξομολόγηση για τον Καβάφη - τριάντα χρόνια από το θάνατό του», «Μάρκος Αυγέρης και το ανεξόφλητο χρέος μας», «Η 'φανταιζίστικη' ποίηση και ο Γιάννης Σκαρίμπας», «'Αυτή η πρώτη μου φωνή που γρήγορα χάθηκε' - το ποιητικό έργο του Στρατή Τσίρκα».

Μανούσος Φάσσης, Παιδική Μούσα (τραγούδια για την προσχολική και σχολική ηλικία), Αθήνα, Αμοργός, 1980.

Μανούσος Φάσσης, Ο κατήφορος, Αθήνα, AIDS, 1986.

Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης, Αθήνα, Στιγμή, 1987.

Η χαμηλή φωνή: Τα λυρικά μιας περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς - μία προσωπική ανθολογία του Μανόλη Αναγνωστάκη, Αθήνα, Νεφέλη, 1990.

Δίσκοι με στίχους του ποιητή

Μίκης Θεοδωράκης, Αρκαδία 8 («Μιλώ», «Χάρης»), 1974

Μίκης Θεοδωράκης, Μπαλάντες, 1975, επανέκδοση 2004

Μιχάλης Γρηγορίου, Η αγάπη είναι ο φόβος, 1980

Ο Μανώλης Αναγνωστάκης διαβάζει Αναγνωστάκη, σειρά Διόνυσος – Ελληνικά Ποιήματα, 1977

16

2.1.3. Η Ποίηση

Σύντομη ανάλυση ποιητικών συλλογών

Η πρώτη ποιητική συλλογή του Μανόλη Αναγνωστάκη είναι οι Εποχές που τα ποιήματά τους γράφτηκαν την περίοδο 1941-1944, τα μαύρα χρόνια της σκληρής γερμανικής κατοχής και εκδόθηκαν εκτός εμπορίου το 1945. Η συλλογή περιέχει 20 ποιήματα, ανάμεσα στα οποία και τα πιο γνωστά ποιήματα της κατοχής όπως «Χειμώνας 1942», «13.12.1943», «Τώρα», «Ο πόλεμος», «Ποιήματα που μας διάβασε ένα βράδυ ο λοχίας Otto V. I και ΙΙ» και «Χάρης 1944».Το κλίμα της εποχής είναι διάχυτο στα ποιήματά του-άλλωστε ο Αναγνωστάκης πήρε ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση-ο προβληματισμός του όμως είναι πολύ ευρύτερος. Διαφαίνεται ένα αδιέξοδο, μια τάση φυγής από τη συγκεκριμένη πραγματικότητα και η επίδραση του Καρυωτάκη είναι εμφανής, καθώς εκφράζεται η προσωπική υπαρξιακή αλλά και ερωτική αναζήτηση του ποιητή.

Οι Εποχές 2 περιέχουν οκτώ άτιτλα ποιήματα της περιόδου 1946-1948 και εκδόθηκαν πάλι εκτός εμπορίου, ενώ ο ποιητής βρισκόταν στη φυλακή. Άτιτλα γιατί όλα μαζί συνθέτουν ένα ενιαίο σύνολο. Όταν χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό νιώθει κανείς ότι γράφει σαν εκπρόσωπος του συνόλου των ανθρώπων. Ο Αναγνωστάκης δεν θέλει να κερδίσει τις εντυπώσεις. Δεν χρησιμοποιεί πομπώδες ύφος και μεγαλόστομες λέξεις. Γράφει για να συνομιλήσει με τους άλλους, ''να κουβεντιάσει'', να τους κάνει κοινωνούς των δικών του εσωτερικών προβληματισμών με λιτό, πυκνό και ουσιαστικό τρόπο.

Οι Παρενθέσεις γράφτηκαν το 1948-1949, περιέχουν πέντε ποιήματα, χαρακτηρίζονται από μια εσωστρέφεια και εκδόθηκαν το 1956 (συμπεριλήφθηκαν στον τόμο Τα Ποιήματα 1941- 1956). Πρόκειται για πέντε αποστασιοποιημένα ποιήματα, τα οποία λειτουργούν ως ένα διάλειμμα μεταξύ της συνέχειας των Εποχών.

Οι Εποχές 3 γράφτηκαν την περίοδο 1949-1950 και περιείχαν 12 ποιήματα, εκδόθηκαν το 1951 και συνδέονται άμεσα με την προσωπική του ζωή, χωρίς όμως τα ποιήματα να κραυγάζουν τις δικές του εμπειρίες όπως την παραμονή του στη φυλακή, τη βαριά καταδίκη του και τέλος την αμνήστευσή του. Όλα δρουν υπόγεια και υπαινικτικά.

Ο Vincenzo Orsina συμπυκνώνει το νόημα και τον απόηχο της σειράς των Εποχών με τα εξής λόγια «Οι Εποχές του πρώτου κύκλου είναι εκείνες της ναζιστικής και φασιστικής κατοχής, της απελευθέρωσης και του εμφυλίου πολέμου, αλλά πάνω από όλα είναι για τον ποιητή οι εποχές της ορμητικής και μεγαλόψυχης νιότης, με τις εξάρσεις και τις καταστροφές της.»22.

Ακολουθεί ο κύκλος των Συνεχειών που κυκλοφορεί κατά τη δεκαετία του 1950 και στον οποίο ο ποιητικός του λόγος φτάνει στην ωριμότητά του.Πρόκειται για τρεις αλλεπάλληλες, ομώνυμες, αριθμημένες ποιητικές συλλογές, αναλογικά και με τον κύκλο των τριών Εποχών.

22Vincenzo Orsina, Ο «Στόχος» και η σιωπή. Εισαγωγή στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, πρόλ.- επιμ. Αλέξης Ζήρας, μτφρ. Αυγή Καλογιάννη, Αθήνα, Νεφέλη, 1995, σ. 38.

17

Η πρώτη Συνέχεια γράφτηκε το 1953-1954 και εκδόθηκε ιδιωτικά το 1954. Κύριο χαρακτηριστικό της συλλογής είναι η διάψευση προσωπικών, κοινωνικών και πολιτικών οραμάτων μέσα από ένα βαθύ και πυκνό ποιητικό λόγο.

Η Συνέχεια 2 γράφτηκε το 1955 και εκδόθηκε το 1956 (συμπεριλήφθηκε στον τόμο ''Τα Ποιήματα 1941-1956'').Η συλλογή κλείνει με το γνωστό ποίημα «Μιλώ…», το οποίο συνοψίζει τη μέχρι τότε θεματική της ποιητικής του και επανέρχεται και στην αρχή της επόμενης και τελευταίας αυτού του κύκλου συλλογής(«Τώρα μιλώ πάλι..»).

Η Συνέχεια 3 περιλαμβάνει 19 ποιήματα που εκδόθηκαν το 1962 και έχουν στοιχεία ειρωνείας, αυτοσαρκασμού και σκεπτικισμού ταυτόχρονα. Ο ίδιος ο Αναγνωστάκης στο εισαγωγικό σημείωμα της πρώτης έκδοσης της συλλογής σημειώνει ότι δεν πρόκειται απλώς για το τρίτο μέρος του ομώνυμου κύκλου, αλλά και για το συνειδητό επίλογο του δράματος23. Ο κύκλος αυτός ολοκληρώνεται με το δημοφιλέστερο ίσως ποίημά του, την «Αφιέρωση».

Αν θελήσει κανείς να συγκρίνει συνοπτικά τις Εποχές και τις Συνέχειες θα πρέπει να καταφύγει στο Δ.Ν. Μαρωνίτη, ο οποίος αναφέρει ότι «Στον κύκλο των Εποχών η σύγκρουση του ποιητή είναι κυρίως σύγκρουση με τον αντίπαλο πολιτικό περίγυρο. Στις Συνέχειες η σύγκρουση αυτή μεταφέρεται στο εσωτερικό της καταρχήν σύμμαχης μεταπολεμικής αριστεράς»24. Οι δύο συλλογές έχουν κοινά σημεία αναφοράς, οι Συνέχειες δανείζονται μοτίβα, εικόνες και ολόκληρους στίχους από τις προηγούμενες Εποχές, ενώ πλέον ο ποιητικός λόγος χρησιμοποιεί μυθικά και παραβολικά στοιχεία για να πετύχει το σκοπό του25.

Έπειτα από ποιητική σιωπή οκτώ χρόνων, τα γεγονότα ωθούν και πάλι την ποιητική πένα του Αναγνωστάκη. Η ποιητική του συλλογή Ο Στόχος περιλαμβάνεται στα Δεκαοκτώ κείμενα ,που εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Κέδρος τον Ιούλιο του 1970 και αποτέλεσαν μια σημαντική πράξη αντίστασης των διανοούμενων απέναντι στη δικτατορία των συνταγματαρχών. Εδώ ο Αναγνωστάκης δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο περιεχόμενο και οι επιρροές κυρίως του Καβάφη αλλά και του Καρυωτάκη είναι εμφανείς. Πρόκειται για το πιο πολιτικοποιημένο του έργο, καθώς οι πολιτικές καταγγελίες και παρεμβάσεις του είναι στο επίκεντρο της συλλογής. Ο τόνος του είναι τόνος απογοήτευσης, αλλά συνάμα και έντονα προκλητικός, καταγγελτικός και ιδιαίτερα ειρωνικός.

Ο Vincenzo Orsina γράφει «Στο Στόχο ο ποιητής μας, μοχθώντας μέσα σε μια σειρά αμφιβολιών που απ' την αρχή έπνιξαν και εξουθένωσαν κάθε δημιουργική διάθεση, φαίνεται ακόμα πιο αποφασισμένος να πετάξει στη λάσπη ό,τι μένει από τα παλιά φωτοστέφανα, για να μετατρέψει την ποίηση σ’ ένα παλλόμενο τεκμήριο ζωής, ξένο προς

23Vincenzo Orsina, Ο Στόχος και η σιωπή... σ. 102. 24Μαρωνίτης, Δ. Ν., Ποιητική και πολιτική ηθική· Πρώτη μεταπολεμική γενιά· Αλεξάνδρου - Αναγνωστάκης – Πατρίκιος, Αθήνα, Κέδρος, 1976. σ.43. Εδώ θα πρέπει ίσως να επισημάνουμε και τη διαγραφή του Αναγνωστάκη από το κομμουνιστικό κόμμα το 1946 με τις κατηγορίες του τροτσκιστή, οπορτουνιστή και ηττοπαθή. 25Σε ορισμένα μάλιστα ποιήματα η αλληγορική αυτή τάση δημιουργείται με παραβολές της Καινής Διαθήκης. Χαρακτηριστικό τέτοιας παραβολικής έκφρασης αποτελεί το ποίημα «Το Δείπνο», όπου παραλληλίζεται με το Μυστικό Δείπνο η διαγραφή του Αναγνωστάκη από το κόμμα και η ανεπανόρθωτη επίπτωσή της πάνω του.

18

οποιαδήποτε μορφή υποκριτικής λογοτεχνικής πόζας»26. Και συνεχίζει «Παρουσιάζεται ως θέμα η ίδια η αξία της ποιητικής λειτουργίας, κοιταγμένη μέσα στην κοινωνική αποτελεσματικότητά της και στην παραστατική της δύναμη»27.

Ο Στόχος αποτελεί την τελευταία ποιητική συλλογή του Αναγνωστάκη. Μετά το 1971 ο ποιητής επιλέγει συνειδητά τη σιωπή. Το 1983 η σιωπή διακόπτεται θα λέγαμε με την ποιητική του εμφάνιση με το ΥΓ. [Υστερόγραφο], το οποίο αν και δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως αυτοτελής ποιητική συλλογή, θεωρείται από πολλούς μελετητές ως μια ιδιότυπη μορφή-συνέχεια του ποιητικού έργου του Αναγνωστάκη28. Το ΥΓ. είναι ουσιαστικά ένα φυλλάδιο χωρίς αρίθμηση σελίδων, όπου αναγράφονται σύντομες φράσεις που τις χωρίζουν συμμετρικά κενά29. Περιέχει, τυπογραφικώς διακεκριμένα 124 «σπαράγματα», όπως έχουν ονομαστεί. Το έργο είναι συμπληρωματικό ενός άλλου, του έργου Περιθώριο ’68 – ’6930 που είχε προηγηθεί, το οποίο έχει πεζογραφικό χαρακτήρα και μεταφέρει μνήμες και σκέψεις του Αναγνωστάκη, και δίνει την αίσθηση του τέλους. Το ΥΓ. αποτελεί το υστερόγραφο της ποίησής του.

Ο ίδιος ο ποιητής μιλάει για το ΥΓ. του σε συνέντευξη στον Μισέλ Φάις «Πριν από δέκα χρόνια, όμως, έγραψα το Υστερόγραφο. Θεωρήθηκαν ποιήματα, ενώ ουσιαστικά δεν είναι ποιήματα, είναι ποιητικά αποσπάσματα, δεν είναι τωρινά πράγματα αυτά, υπήρχαν από χρόνια. Δεν είναι φτιαχτά, δεν είναι κάτι φτιασιδωμένο. Είναι ένα πράγμα λιτό. Αυτό αποτελεί την ώριμη πνευματική μου συνεισφορά. Αυτό είναι όλο το απόσταγμα της ποιητικής μου εμπειρίας. Δεν είναι ποιήματα. Δεν είναι ούτε ρητορεία όμως. Δεν έκανα ποτέ ρητορεία. Δε μ' άρεσε.»31

26Vincenzo Orsina, Ο Στόχος και η σιωπή... , σ.118. 27Vincenzo Orsina, Ο Στόχος και η σιωπή... ,σ.123. 28Με το ΥΓ. έχουν ασχοληθεί πολλοί μελετητές και φιλόλογοι και συνεχίζουν να δίνουν ποικίλες ερμηνείες για τη φύση και το σκοπό του έργου. Ιδιαιτέρως αναφέρουμε το άρθρο της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου «Γύρω από το ΥΓ. Μια μαρτυρία και μια απόπειρα ανάγνωσης». Φιλόλογος 121, σσ. 355-368 και το άρθρο του Δ. Ν. Μαρωνίτη «Το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη», στο Νάσος Βαγενάς,Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, Λευκωσία, Εκδόσεις Αιγαίον, σσ. 193-197, καθώς και το κεφάλαιο του Γιάννη Πιπίνη «Σκέψεις και σχόλια για το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη», στο Γιάννης Πιπίνης, Μανόλης Αναγνωστάκης, Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίησης, Αθήνα, Εκδόσεις Σοκόλη, 1999. 29Η πρώτη του μάλιστα έκδοση είχε το μέγεθος ενός φυλλαδίου-τετραδίου τσέπης, ώστε να χωράει στην παλάμη του ενός χεριού. 30Στη σύντομη αυτή ανάλυση του ποιητικού έργου του Αναγνωστάκη, δεν προχωράμε σε επισκόπηση του συγκεκριμένου έργου καθώς περιλαμβάνει πεζά, αποσπασματικά, ελλειπτικά και υπαινικτικά κείμενα ή απλώς φράσεις. Όμως το Περιθώριο ’68 – ’69έχει ιδιαίτερη σημασία στο σύνολο του έργου του γιατί παρουσιάζει εμμέσως πολλά βιώματά του και εκφράζει ενδόμυχες σκέψεις του, συμπληρώνοντας ουσιαστικά την ποίησή του και προσφέροντας στους αναγνώστες κάποια μέσα βαθύτερης κατανόησής της. Πολλοί μάλιστα μελετητές σημειώνουν ότι το Περιθώριο βρίσκεται στα όρια μεταξύ πεζογραφίας και ποίησης. 31Φάις, Μ., Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά..., σ. 60-61.

19

Βιωματική-Ρεαλιστική ποίηση

Η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη είναι αδιαμφισβήτητα και πρωταρχικώς ποίηση βιωματική. Τα βιώματά του κατά τη διάρκεια των αλλεπάλληλων συνταρακτικών ιστορικών γεγονότων -μεταξική δικτατορία, πόλεμος, Κατοχή-αντίσταση, απελευθέρωση, Εμφύλιος, ήττα της αριστεράς, αντικομμουνισμός, Χούντα- τον ωθούν στην ποιητική έκφραση, εμπνέουν την πένα του και μετουσιώνονται σε κύριο στοιχείο της ποιητικής του ταυτότητας. «Ποίηση που έχει τον χαρακτήρα απολογισμού και καταγραφής των όσων βιωματικών πάντα γεγονότων και καταστάσεων έχει ζήσει, πάντα με μια προσωπική αντιμετώπιση και μιαν έντονα λεπταίσθητη παρατήρηση» όπως σχολιάζει ο Δημήτρης Ι. Καράμβαλης32 . Πρόκειται για ποίηση με έντονα εξομολογητικό χαρακτήρα, για «ποίηση εξομολόγηση», «ποίηση– ημερολόγιο», «ποίηση-συνομιλία», «ποίηση-στοχασμός και απολογισμός», «ποίηση- διάλογος με την ιστορία»33

Οι τραγικές του εμπειρίες από τον πόλεμο του ΄40 και τον εμφύλιο (οι ντουφεκισμοί, οι δρόμοι, τα περιστατικά της τραυματισμένης ηλικίας, η φυλακή), ριζωμένες βαθειά μέσα του, επανέρχονται συνεχώς στην ποίησή του προσδίδοντάς της μια οργανική ενότητα. Οι χρονολογικές ενδείξεις, ο χρόνος γενικότερα στο έργο του διαμεσολαβεί στο διάλογο του ποιητή με τις εποχές του, ενώ ο χώρος παραπέμπει σε πραγματικούς τοπογραφικούς αστικούς δείκτες, ενισχύοντας την αίσθηση του γενικότερου ρεαλισμού που αποπνέει η ποίησή του. Τα ονόματα ανθρώπων -ονόματα υπαρκτών προσώπων, συνήθως φίλων και συντρόφων του- εξατομικεύονται και συγκεκριμενοποιούνται, αποκτούν συμβολική διάσταση και μεταφέρουν το υποκείμενο από το εγώ στο εμείς, από το ατομικό στο συλλογικό. Ο μικρός ιδιωτικός, προσωπικός χώρος μετατρέπεται σε δημόσιο και η ποίηση περνάει έτσι από τη μικροϊστορία στη μακροϊστορία. Κατά τον Παν. Μουλλά «Η ποίηση του Αναγνωστάκη είναι ένα χρονικό. Θα λέγαμε ένα χρονικό δύο διαστάσεων ή, αν θέλετε, δύο παράλληλων περιπετειών : α)μιας συλλογικής-ιστορικής αντικειμενικής περιπέτειας και β)μιας ατομικής-προσωπικής-υποκειμενικής.» και «Ποίηση όπου το εγώ, το εσύ και το εμείς (φυσικά και το εσείς) εναλλάσσονται πιστοποιώντας μια σχέση ταύτισης και διαφοροποίησης συνάμα.»34 Σε ορισμένα ποιήματα επιπρόσθετα, παρατηρείται και η μετάβαση από την Ιστορία στην περιοχή του «μύθου», όπου τα βιώματά του αποκτούν πλέον ένα χαρακτήρα μυθικό και πανανθρώπινο35. Η ποίηση έτσι, αν και μεταφέρει πιστά το αίσθημα της εποχής της, υπερβαίνει την ιστορικότητά της και είναι και σήμερα τόσο ζωντανή και επίκαιρη.

32Δημήτρης Ι. Καράμβαλης, «Θέσεις για την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη», Ελί-τροχος, 7, Φθινόπωρο 1995, σσ. 82-86, το παράθεμα σ. 86. 33Οι συγκεκριμένοι χαρακτηρισμοί αποδίδονται στον Παν. Μουλλά. βλ. Παν. Μουλλάς, Τρία Κείμενα για τον Αναγνωστάκη, Αθήνα, εκδόσεις Στιγμή, 1998, σ.22. 34 Παν. Μουλλάς, Τρία Κείμενα για τον Αναγνωστάκη, σ. 12 και σ. 22. 35Τη μυθική αυτή διάσταση της ποίησής του έχουν επισημάνει κάποιοι μελετητές, όπως ο Στέφανος Μπεκατώρος, με βάση τη μυθική σκηνογραφία κάποιων ποιημάτων, όπως «Το Δείπνο», «Το Σκάκι», «Το Ναυάγιο», «Ο Νεκρός». βλ. Στέφανος Μπεκατώρος, Μανόλης Αναγνωστάκης: η εποχή και το πρόσωπο. Ένα πλησίασμα. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1974. σσ.34-35. και Κατερίνα Μπακλαβάκη, «Εσχατολογικά στοιχεία στην ποίηση Αναγνωστάκη: η «ιερή πόλη» και η μάχη των «ψευδοπροφητών», The Athens Review of books, 52, Ιουν. 2014, σσ. 40-43.

20

Πολιτική-Κοινωνική Ποίηση

Από τη στιγμή που η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη είναι άκρως βιωματική και συνδέεται αναπόσπαστα με τα κοινωνικά, ιστορικά και πολιτικά γεγονότα που έζησε, είναι αναμενόμενο και πλέον δόκιμο να χαρακτηρίζεται και ως ποίηση πολιτική, καθώς εκφράζει μια συγκεκριμένη και συνεπή πολιτική στάση και συνείδηση απέναντι στις εκάστοτε καταστάσεις και συνθήκες36. Σ’ αυτό το σημείο όμως είναι απαραίτητη μια βασική διευκρίνιση. Η ποίησή του είναι χωρίς αμφιβολία πολιτική, όχι όμως με την κομματική, στρατευμένη σε μια ιδεολογία, έννοια. Το λάθος στο οποίο κατέληξε η αρχική κριτική της ήταν ότι συνέδεσε άρρηκτα μ’ αυτήν την έντονη πολιτική του δράση και την κομματική του ένταξη και μάλιστα επιχείρησε να κατανοήσει και να αναλύσει το έργο του μέσα από αυτές τις πλευρές της ζωής του. Αργότερα όμως, πολλοί κριτικοί και μελετητές, όπως οι Ξ. Κοκόλης, Παν. Μουλλάς, Γιάννης Πλαχούρης, επιχείρησαν να εξηγήσουν την πραγματική διάσταση της πολιτικής ποίησής του. Μάλιστα, ο Νάσος Βαγενάς τονίζει «Δεν γνωρίζω άλλον Έλληνα ποιητή με τόσο στρατευμένο πολιτικό βίο, που να διοχετεύει τόσα λίγα από τα στοιχεία της ιδεολογικής του ταυτότητας στο ποιητικό του έργο (το φαινόμενο αυτό θα πρέπει να οφείλεται κατά κύριο λόγο στην υψηλή αισθητική συνείδηση του Αναγνωστάκη).»37.

Βαθειά πολιτικός ποιητής είναι λοιπόν ο Αναγνωστάκης, αλλά με την ευρύτερη και ουσιαστικότερη έννοια του Πολίτη, ο οποίος νοιάζεται για την κοινωνία, προβληματίζεται για την τύχη και την κατάληξή της, ανησυχεί για τις πιθανότητες αλλοτρίωσής της και συμμετέχει ενεργά μέσα στο κοινωνικό σώμα. Αποτελεί μια πολύπλευρη πνευματική προσωπικότητα, η οποία προσεγγίζει τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα μέσα από την τέχνη της και με μια γενικότερη στάση και οπτική για τη ζωή, όπου η κοινωνικοπολιτική συνείδηση είναι αλληλένδετη με τον πολιτισμό και τις τέχνες και κατ’ επέκταση θεωρεί υποχρέωση και ευθύνη του καθενός, και δη των πνευματικών ανθρώπων, την αυθόρμητη συμμετοχή στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Ο Παν. Μουλλάς επισημαίνει επίσης ότι «το έργο του δεν παύει να διερευνά ή/και να αμφισβητεί τα όρια και τις προδιαγραφές της λεγόμενης πολιτικής ποίησης», ενώ αντίστοιχα συνεχίζει ο Γιάννης Πλαχούρης σε άρθρο του, σε αφιέρωμα του περιοδικού Νέο Επίπεδο, για τον ποιητή «Η ωραιότητα του ποιητή Μ. Αναγνωστάκη είναι ότι μετατρέπει μια πράξη διανοητική, όπως είναι η κατανόηση του πολιτικού λόγου, ότι τη διερευνά, ότι υπερπηδά το φύσει λογικό πλαίσιο της και ότι τη μετουσιώνει σε ποίηση.»38.

36«Η ποίηση του Αναγνωστάκη είναι ποίηση πολιτική. Δηλαδή είναι μια ποίηση που τα συστατικά της, θεματικά και συγκινησιακά, προέρχονται κατά προτεραιότητα από το χώρο της πολιτικής συνείδησης του ποιητή (κατά προτεραιότητα, βέβαια αυτό σημαίνει : όχι κατά αποκλειστικότητα).» Ξ. Κοκόλης, «Μανόλης Αναγνωστάκης» στο Νάσος Βαγενάς, Για τον Αναγνωστάκη…, σσ. 149-154. το παράθεμα σ. 150. 37ΝάσοςΒαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», στο συλλογικό τόμο Νάσος Βαγενάς (επιμ.) Για τον Αναγνωστάκη…, σσ. 293-302, το παράθεμα σ. 296. 38Παν. Μουλλάς, Τρία κείμενα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, σ. 35. και Γιάννης Πλαχούρης, «Ο πολιτικός ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης», Νέο Επίπεδο, 33, Νοέμ. 2000, σσ. 56-59, το παράθεμα σ. 57.

21

Ερωτική-Υπαρξιακή Ποίηση

«Κατά καιρούς μ` έχουν χαρακτηρίσει καθαρά πολιτικό ποιητή. Προσωπικά δεν νομίζω ότι είμαι πολιτικός ποιητής. Είμαι ερωτικός και πολιτικός μαζί. Συνδυάζονται αυτά τα δύο. Είναι η εποχή που τα συνδύαζε αυτά τα δύο. Δηλαδή, δεν μπορούσε να είναι κανείς ερωτικός ποιητής ξεχνώντας το πολιτικό πλαίσιο εκείνης της εποχής, που ήταν φουντωμένα τα πολιτικά πάθη. Υπήρχε το πολιτικό στοιχείο μέσα, η έκφραση της πολιτικής, μέσα από μια ερωτική κατάσταση όμως. Δεν ξέρω αν το καταλαβαίνουμε αυτό το πράγμα εύκολα.»39

Ο ίδιος ο Μανόλης Αναγνωστάκης αποκαλύπτει με τα συγκεκριμένα λόγια και μιαν άλλη πτυχή της ποίησής του που φαινομενικά δεν εντοπίζεται εύκολα ή μάλλον δεν έχει τονιστεί ιδιαιτέρως από μελετητές και φιλολόγους. Τι το ερωτικό όμως παρουσιάζει η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη; Με μια πιο προσεκτική ανάγνωση του ποιητικού του έργου, θα διαπίστωνε κάποιος ότι ο έρωτας συχνά αναφέρεται ρητά ή έμμεσα ή θεματοποιείται σε πληθώρα ποιημάτων του. Η ερωτική επιθυμία, η αίσθηση της φθοράς του ερωτικού αισθήματος, η οδύνη της μοναξιάς συγκαταλέγονται στις επιμέρους διαθέσεις της ποίησής του. Ο ερωτικός του λόγος εμφανίζεται σχεδόν ισοδύναμα στον κύκλο των Εποχών και των Συνεχειών για να υποδηλώσει άλλοτε την επιθυμία και την προσδοκία πληρότητας του ερωτικού συναισθήματος, και άλλοτε την ανεκπλήρωτη επιθυμία, τον πόνο της στέρησης και την ενοχή της μνήμης. Ο Μιχ. Γ. Μπακογιάννης σε ένα πρόσφατο άρθρο του υποστηρίζει για τον ερωτικό λόγο του ποιητή «Είναι ο λόγος μιας φωνής που ψαύει συναισθήματα και διαθέσεις χωρίς κραυγές ή ρομαντικότροπες κορυφώσεις· που πάσχει και συμπάσχει, σαρκάζεται, διαμαρτύρεται και αγωνιά, βιώνοντας, μαζί με τους συνανθρώπους, μια δυσβάσταχτη εσωτερική εξορία- ίσως και ερημιά. Είναι όμως και ένας λόγος που διέρχεται από τα κύρια στάδια της ποιητικής του Αναγνωστάκη, συναντάται με άλλες συνιστώσες της ποίησής του, περισσότερο εμφατικές και προβεβλημένες από την κριτική, και εδραιώνεται ως ένας από τους συντελεστές μετάβασης από την ανέκκλητα τραυματική εμπειρία στην ατομική και συλλογική ανάνηψη του ανθρωπίνου προσώπου.»40

Επεκτείνοντας τη μελέτη της ερωτικής διάστασης της ποίησης του Αναγνωστάκη, πολλοί μελετητές σημειώνουν και την έντονη υπαρξιακή διάστασή της, η οποία έγκειται στην επιθυμία αναζήτησης του αληθινού προσώπου του ανθρώπου41. Ο Αναγνωστάκης ψάχνει το ανθρώπινο αυτό πρόσωπο, που αναπολώντας την χαμένη αθωότητά του προσπαθεί να επιβιώσει σε τόσο δύσκολες και συγκρουσιακές εποχές, αναζητά πίσω από τη σκληρότητα τη γνησιότητα των ανθρωπίνων σχέσεων, διερευνά τις δυνατότητες διαφυγής από ένα αλλοτριωτικό σύστημα αξιών και ιδεών, από τις απαλλοτριωμένες κοινωνίες της φθοράς του 20ου αιώνα. Μπορεί να χαρακτηριστεί επομένως και ως μια άκρως ανθρωπιστική ποίηση, με την έννοια ότι θέτει στο επίκεντρό της τον ίδιο τον άνθρωπο.

39Φάις, Μ. (επιμ.). Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά, σ.59. 40Μιχ. Γ. Μπακογιάννης, «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη». The Athens Review of books, 52, Ιουν. 2014, σσ. 38-39. βλ. και Γιάννης Πιπίνης, Μανόλης Αναγνωστάκης: Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίησης, σσ. 71-77. 41Ο Νάσος Βαγενάς επισήμανε ιδιαιτέρως την ανάγκη απομάκρυνσης της κριτικής από την πολιτική και κοινωνική διάσταση της ποίησης του Αναγνωστάκη και της ανακάλυψης και μελέτης της υπαρξιακής διάστασής της. βλ. Νάσος Βαγενάς «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», στο συλλογικό τόμο Νάσος Βαγενάς (επιμ.) Για τον Αναγνωστάκη…, σσ. 293-302. βλ. επίσης το άρθρο του Διονύση Στεργιούλα «Πρότυπο πνευματικού ανθρώπου», Οδός Πανός, 133, Ιουλ.-Σεπτ. 2006, σσ. 6-9.

22

Ποιητική Σιωπή

Ένα από τα περισσότερο συζητημένα θέματα -προβλήματα- στη μελέτη του ποιητικού έργου του Αναγνωστάκη αποτελεί και το αρκετά πρόωρο τέλος της. Από το 1970 και έπειτα η ποιητική του παραγωγή έχει σχεδόν εκλείψει εντελώς, καθώς δεν αισθάνεται πια την ανάγκη να γράψει ποίηση. Άλλωστε ο ίδιος πίστευε ότι η ποίηση είναι μια έκφραση νεανική, μια πρώιμη περίοδος της ανθρωπότητας, όπως πολλές φορές έχει επισημάνει σε συνεντεύξεις του, «…η ποίηση είναι για εποχές εφηβικές μάλλον, πρώιμες εποχές. Όσο ωριμάζει, όσο ενηλικιώνεται ο άνθρωπος ή ο κόσμος, η ποίηση έχει πτωτική τάση, Το ενδιαφέρον και η σημασία της μεταφέρεται στην κριτική, στο δοκίμιο, στο μυθιστόρημα. Γιατί κι εκεί υπάρχει ποίηση, μπορεί να υπάρξει....Δεν ξέρω, μου φαίνεται δύσκολο να γράψει ποίηση ένας άνθρωπος σε μεγάλη ηλικία, όταν περνάνε από το φίλτρο του μυαλού του η εμπειρία, όλες οι σκέψεις του, όλα αυτά όταν περνάνε, δεν μπορεί. Θέλει αυθορμητισμό, θέλει κάτι έξω από τον εαυτό σου η ποίηση, και το λέω εγώ που από νέος έγραφα ποιήματα αυτοστοχαζόμενα και ποιήματα εγκεφαλικά. Έτσι η ποίηση είναι πραγματική. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο σταμάτησα κι εγώ νωρίς, έκοψα με την ποίηση.»42.

Γι όσους μελετητές δεν αρκούνται στην παραπάνω αντίληψη και συνεχίζουν να προβληματίζονται για τους λόγους της ποιητικής αυτής σιωπής του, ο ίδιος πάλι ο Αναγνωστάκης τους απαντάει με σαφήνεια και ειλικρίνεια, υπενθυμίζοντας και επισημαίνοντας ότι η συνειδητή σιωπή αποτελεί κι η ίδια μια μορφή δηλωτικής και δραστικής έκφρασης και υποδηλώνει μια συγκεκριμένη στάση απέναντι στα πράγματα και τις καταστάσεις43.

Τόσο η ολιγογραφία του, όσο και η σιωπή του αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά της ποιητικής του ταυτότητας. Η σιωπή ενσωματώνεται και στον ποιητικό του λόγο μέσα από τη συμπύκνωση, την αφαίρεση του περιττού, την εκφραστική λιτότητα, τη διαρκή εμμονή του στην απομόνωση του ουσιώδους και τελικά ανάγεται σε οργανικό στοιχείο του. Η ποίηση του δε στοχεύει μόνο στην ανάδειξη του λόγου, αλλά και στη σμίκρυνσή του ή ακόμη και στην τελική καταστροφή του44.

42Φάις, Μ. (επιμ.), Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά, σσ. 84 και 87. Αυτήν τη θέση με περίπου μάλιστα τα ίδια λόγια υποστηρίζει και στην ιδιότυπη συνέντευξή του στο ντοκιμαντέρ του Λάκη Παπαστάθη. βλ. Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία. 43«Έγραφα από πολύ μικρός και πρέπει να ομολογήσω ότι για ένα διάστημα πίστευα πολύ στις δυνατότητες της ποίησης σα μέσου που μπορεί να εκφράσει τα πάντα με πληρότητα και να γίνει έρωτας και περιεχόμενο ζωής. Σύντομα όμως κατάλαβα ή με υποχρέωσαν τα πράγματα να καταλάβω πως πράξη και σιωπή είναι εξίσου δραστικές μορφές έκφρασης, ότι για έναν άνθρωπο που είναι έτοιμος να δεχτεί όλες τις τερατώδεις δυνατότητες της ζωής, αυτές αποτελούν μιαν αδιάσπαστη ενότητα που ζητάει για να εκφραστεί με διαφορετικούς τρόπους-ενίοτε άκρως αντιφατικούς- και που συχνά υπερβαίνουν τα όρια του λόγου ή δεν τα αγγίζουν καν.» Μανόλης Αναγνωστάκης, «Σε β' πρόσωπο. Μια συνομιλία του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο», Η Λέξη 11, Γενάρης 1982, σσ. 54-59. το παράθεμα σ. 54. 44Όπως επισημαίνουν οι περισσότεροι μελετητές (Παν. Μουλλάς, Α. Φραντζή, Φ. Αμπατζοπούλου κ.α.) σ’ αυτή τη σμίκρυνση του λόγου, στην απόλυτη απογύμνωσή του στα όρια της αφαίρεσης και της καταστροφής του, απαντάται στο έργο του ΥΓ., το οποίο έχει γραφτεί με αυτήν ακριβώς την πρόθεση.

23

2.1.4. Ο κριτικός Αναγνωστάκης

Εκτός από τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, υπάρχει και ο διανοούμενος δοκιμιογράφος και αρθρογράφος. Το κριτικό του έργο, αν και δεν προβάλλεται τόσο όσο το ποιητικό του, είναι εξίσου σημαντικό και έχει απασχολήσει μελετητές και φιλολόγους, οι οποίοι το αντιμετωπίζουν ως καινοτόμο, πρωτοποριακό και ανανεωτικό του κριτικού λόγου στην Ελλάδα. Η κριτική του δραστηριότητα ανιχνεύεται με την παρουσία του σε περιοδικά και εφημερίδες με πληθώρα κειμένων κριτικής και γενικότερου στοχασμού, και πιστοποιείται με τα βιβλία του Υπέρ και κατά , Αντιδογματικά: Άρθρα και σημειώματα (1946-1977) και Τα Συμπληρωματικά (σημειώσεις κριτικής).

Ψήγματα της κριτικής γραφής του απαντώνται ήδη από το φοιτητικό περιοδικό Ξεκίνημα, στο οποίο ο νεαρός τότε Αναγνωστάκης είχε αναλάβει τη στήλη της λογοτεχνικής κριτικής.Ο ποιητής ποτέ δεν κρύφτηκε πίσω από ταμπέλες και κομματικά προσωπεία. Το 1957 στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης δημοσιεύεται το τολμηρό άρθρο του «Προβλήματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού»45, όπου εκθέτει τις απόψεις του για τις στείρες και δογματικές προσεγγίσεις της τέχνης από τους διανοούμενους του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η κριτική του εκτείνεται σε θέματα λογοτεχνίας, τέχνης αλλά και της γενικότερης πνευματικής και πολιτιστικής ζωής της εποχής του, μετουσιώνεται σε έναν παρεμβατικό λόγο στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισμού. Όπως αναφέρει ο Γιάννης Χατζίνης «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης ανήκει στους πιο πιεστικούς και οξείς κριτικούς. Διαύγεια, διείσδυση, εντιμότητα, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της σκέψης του…»46. Ως κριτικός διατηρεί την προσωπική του ανεξαρτησία και δεν υποδουλώνεται σε κανένα δόγμα. Αντιθέτως, στρέφεται ενάντια σε κάθε είδους δογματισμό και ελέγχει οτιδήποτε έχει γίνει θεσμικό, θεωρεί απαραίτητη τη σύνδεση της τέχνης με τη ζωή και απορρίπτει την άποψη «η τέχνη για την τέχνη», καυτηριάζει συγκεκριμένες πνευματικές ή ιδεολογικές αρνητικές συμπεριφορές και αξίες.

Η κύρια όμως συνεισφορά του στον τομέα της κριτικής ήταν το ίδιο το περιοδικό Κριτική που κυκλοφόρησε από τον Ιανουάριο του 1959 ως το Δεκέμβριο του 1961 για 18 τεύχη. Η Κριτική θέλησε να είναι ελεύθερη από δεσμεύσεις που αφορούσαν τη θεωρητική προσέγγιση της λογοτεχνίας, αλλά και τις πολιτικές τοποθετήσεις γενικότερα. Ο σεβασμός στην άλλη άποψη εκφράστηκε μέσα από συνεργασίες διαφορετικού ιδεολογικού και όχι αναγκαστικά αριστερού προσανατολισμού. Ενδεικτικά αναφέρουμε ονόματα συνεργατών όπως η Νόρα Αναγνωστάκη, η Ελένη Βακαλό, ο Πάνος Θασίτης, ο Μανόλης Λαμπρίδης, ο Παν. Μουλλάς, ο Παύλος Παπασιώπης, ο Τάκης Σινόπουλος, ο Βασίλης Φράγκος, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θ. Φραγκόπουλος, ο Αλεξ. Αργυρίου, ο Γιάννης Δάλλας, ο Δ. Ν. Μαρωνίτης, ο Νίκος Μπακόλας κ.α.

Όπως αναφέρει ο Μιχ. Γ. Μπακογιάννης «η Κριτική επιχειρεί να καλύψει ένα πολλαπλό έλλειμμα: της απουσίας περιοδικού με αποκλειστικά κριτικό και δοκιμιακό χαρακτήρα, της φιλοξενίας κειμένων που να εκφράζουν την Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά, της έκφρασης του αντιρρητικού -ανανεωτικού- αλλά όχι ακόμα ανανεωμένου λόγου της αριστεράς και της συζήτησης γύρω από την τέχνη και τη λογοτεχνία πάνω σε βάση σύγχρονη για την εποχή. Τα

45Επιθεώρηση Τέχνης τ.Ε’, 29, Μάϊος 1957, σσ. 440-444. 46Γιάννης Χατζίνης, «Μανόλη Αναγνωστάκη : «Υπέρ και κατά», σημειώσεις κριτικής». στο Νάσος Βαγενάς, Για τον Αναγνωστάκη…,σσ. 85-86, το παράθεμα σ. 85.

24

εκτενή κείμενα του περιοδικού συγκροτούν ουσιαστικά τρεις θεματικούς άξονες: α) τον έλεγχο της μαρξιστικής αισθητικής, όπως αυτή είχε εκτραφεί από τις μεσοπολεμικές και μεταπολεμικές κομματικές επιλογές, β) την ανάγκη επανεξέτασης του μοντερνισμού της Γενιάς του 1930 και γ) την παρακολούθηση των ευρωπαϊκών, κατά προτεραιότητα, 47 εξελίξεων.» .

Η Κριτική απέδειξε ουσιαστικότατα την πρόθεση του Αναγνωστάκη να παρέμβει και να ελέγξει το πολιτισμικό περιβάλλον της εποχής. Εκπλήρωσε επίσης την αρχική δέσμευσή της να προσφέρει βήμα σε νέους ποιητές και κριτικούς και παρά το σύντομο εκδοτικό της βίο, συνέβαλε στην καλλιέργεια του διαλόγου, του ελέγχου και αυτοελέγχου ιδεών, ιδεολογιών και αντιλήψεων και στην αναθεώρηση του κριτικού νεοελληνικού λόγου.

Παραθέτοντας τα ίδια τα λόγια του εκδότη της, ποιητή και κριτικού Μ. Αναγνωστάκη επιβεβαιώνονται όλα τα παραπάνω, «μπροστά σ’ ένα ακροατήριο ακόμα δύσπιστο, απαρασκεύαστο ή (δικαιολογημένα) φιλύποπτο, αποσκοπούσε, στο μέτρο που της ήταν δυνατό, ν’ ανοίξει ένα παράθυρο στον εκσυγχρονισμό της σκέψης και της νοοτροπίας της Αριστεράς, να πει μερικά πράγματα με το όνομά τους, να προκαλέσει ένα διάλογο, να επανατοποθετήσει προβλήματα που θεωρούνταν λυμένα ενώ ήταν ζητούμενα, να γίνει τέλος ένα βήμα, ή το πρώτο σκαλί ενός μελλοντικού βήματος για τους ανθρώπους της γενιάς μας αλλά και για τους νεότερους που ένιωθαν να ασφυκτιούν μέσα στις συμβατικότητες της πνευματικής μας “ζωής”, τις τυποποιήσεις και τις απλουστεύσεις»48.

47Μιχ. Γ. Μπακογιάννης, «Το περιοδικό του Μανόλη Αναγνωστάκη Κριτική (1959-1961). Ρήγματα στην εσωστρέφεια» στο Πρακτικά Γ΄Συνεδρίου Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, Ιουν. 2006, Βουκουρέστι, σσ. 577-584, το παράθεμα σ. 580. Για μια πληρέστερη ανάλυση και μελέτη για το περιοδικό Κριτική βλ. Μιχ. Γ. Μπακογιάννης, Το περιοδικό «Κριτική» (1959-1961). Μια δοκιμή ανανέωσης του κριτικού λόγου, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2004. 48 Μανόλης Αναγνωστάκης, «Σε β' πρόσωπο. Μια συνομιλία του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο», Η Λέξη 11, Γενάρης 1982, σσ. 54-59. το παράθεμα σ. 57.

25

2.1.5. Τα προσωπεία του ποιητή & ο Μανούσος Φάσσης

Όπως έχει ήδη προαναφερθεί στο τμήμα της βιογραφίας του ποιητή, ο Μανόλης Αναγνωστάκης εμφανίζεται να αρθρογραφεί στον τύπο χρησιμοποιώντας ποικίλα ψευδώνυμα, κρυμμένος δηλαδή πίσω από πλαστά προσωπεία. του «Α. Φειλιάδης», «Σωκρ. Λαζαρίδης», «Θ.Λ.», «Φιλόμουσος», «Αλ. Καμής» είναι μερικά από αυτά. Τη δεκαετία του 1980 μάλιστα διατηρεί στο περιοδικό Θούριος τη σατιρική στήλη «Η αλληλογραφία μας [μας ρωτάτε…σας απαντούμε…]» με το χαρακτηριστικό ψευδώνυμο «Ο θείος Λένον που σ’ όλα απαντά» (με παραλλαγή στην τελευταία του συνεργασία «Ο θείος Λένον που σε τίποτα πια δεν απαντά»), που παρέπεμπε, όπως είναι φανερό, στο Λένιν49.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 με το ψευδώνυμο του Μανούσου Φάσση δημοσιεύει έναν «προκλητικό ποιητικό λίβελλο», την ποιητική συλλογή Παιδική Μούσα (Τραγούδια για την προσχολική και σχολική ηλικία)50. Πρόκειται για έντεκα έμμετρα, σατιρικά, με ομοιοκατάληκτους στίχους ποιήματα, υποτίθεται παιδικά. Πολλοί από τότε αρχίζουν να αντιμετωπίζουν το Μανούσο Φάσση ως το έμμετρο σατιρικό alter ego του Μανόλη Αναγνωστάκη. Το 1986 ο Μανούσος ξαναχτυπά με την ποιητική συλλογή Ο Κατήφορος. Μπαλάντα, ενώ το 1987 εκδίδεται το βιβλίο του Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Το έργο, μοναδικό στο είδος του αποτελεί ένα «πλαστό» φιλολογικό δοκίμιο, στο οποίο ο Αναγνωστάκης παρουσιάζει τη ζωή και το έργο του υποτιθέμενου παιδικού του φίλου και συμμαθητή, ασκώντας παράλληλα κριτική στην ποίησή του και επικρίνοντάς τον για ελαφρότητα, ερωτοπληξία, ακραία σατιρική διάθεση. Το βιβλίο αυτό προβλημάτισε πολλούς, κάποιοι το απορρίπτουν καθώς το θεωρούν αρνητικό και αντιθετικό με την προηγούμενη πορεία του ποιητή51, άλλοι το αντιμετωπίζουν αμήχανα μη μπορώντας να το εντάξουν στο συνολικό του έργο, ενώ τέλος λίγοι -κυρίως φίλοι του- το αποδέχονται με ενθουσιασμό.

Ο Ξ. Κοκόλης γράφει σχετικά για το Μανούσο «Αυτή την όψη του Μανόλη, αβάφτιστη ακόμη τότε, την ξέραμε οι φίλοι από το ’58-‘59, την χαιρόμασταν, αλλά δεν την εκτιμούσαμε σε εκείνη την ηλικία και σ’ εκείνους τους καιρούς. Σήμερα όμως οφείλω να υπογραμμίσω ότι- αντίθετα από τότε- εκτιμώ βαθύτατα το ΜανούσοΦάσση και ως μαρτυρία και ως χειρονομία στιγμιαία και ως διαρκέστερη στάση πνευματική. Η υπονόμευση που επιχειρεί και πετυχαίνει ο Φάσσης είναι υπονόμευση της ρίμας, της ρητορίας, της Ποίησης, της κοινωνίας

49Ο Θούριος ήταν το περιοδικό της οργάνωσης νεολαίας του ΚΚΕ Εσωτερικού. 50Vincenzo Orsina, Ο Στόχος και η σιωπή…, σ. 133. 51Σύμφωνα με τον Ε. Γαραντούδη «δημοσιοποιώντας τα ποιήματα του Φάσση ο Αναγνωστάκης γνώριζε ότι θα δημιουργήσει μια πολωτική σχέση ανάμεσα στις ισχύουσες απόψεις της κριτικής για το επίσημο έργο του και την αισθητική και ιδεολογία των ποιημάτων του Φάσση […]: ο διδακτικός Αναγνωστάκης και ο ανεπίδεκτος μαθήσεως και ηθικής διαπαιδαγωγήσεως Φάσσης· ο παραινετικός Αναγνωστάκης και ο αντιπαιδαγωγικός Φάσσης· ο υπέρμαχος της ποιητικής ηθικής Αναγνωστάκης και ο αμοραλιστής της ερωτικής ποίησης Φάσσης· ο σαρκαστικός και αυτοσαρκαστικός Αναγνωστάκης και ο αθώος χιουμορίστας Φάσσης· ο Αναγνωστάκης ποιητής της ιστορικής συνείδησης και του συλλογικού βιώματος και ο Φάσσης υποκειμενικός ποιητής της ερωτικής του έξαψης· και, τέλος, ο Αναγνωστάκης ποιητής του ισχύοντος ρηξικέλευθου ελεύθερου στίχου και ο Φάσσης ποιητής της παλινόρθωσης του πάλαι ποτέ έμμετρου στίχου». Ευριπίδης Γαραντούδης, «Τα ποιήματα του Μανούσου Φάσση και η παιδική ασθένεια της έμμετρης ποίησης», Πόρφυρας, 86,σσ. 615-631, το παράθεμα σ. 630.

26

μας, των φιλολόγων, των λογοτεχνών, των κριτικών, σοβαρών αναγνωστών της λογοτεχνίας…»52.

Τι λοιπόν είναι πραγματικά ο Μανούσος Φάσσης; Τι ακριβώς αποσκοπεί ο Αναγνωστάκης με αυτό το δοκιμιακό σχεδίασμα που αποτελεί μια περίτεχνη «σύνθεση λογοτεχνικών ειδών και εκφραστικών τρόπων»;53 Αυτό το φανταστικό πρόσωπο είναι σύμφωνα με πολλούς μελετητές ένα ευφυέστατο, σκηνοθετημένο εύρημα του Αναγνωστάκη για να αποκαλύψει μια άλλη δική του ποιητική πλευρά που στηρίζεται στη ριμοποιία και στο λογοπαίγνιο και για να ερμηνεύσει τον ίδιο του τον εαυτό, την προσωπικότητά του και το συνολικό του έργο μέσα από την παρωδία και τον αυτοσαρκασμό. Όπως σημειώνει ο Θεοτόκης Ζερβός «Ο Μανούσος Φάσσης είναι λοιπόν ένας χώρος ιδρυμένης ελευθερίας μέσα στον οποίο ισορροπούν αποτελεσματικά η θυμηδία, ο τρυφερός αυτός εμπαιγμός, ο συγκρατημένος σαρκασμός και η μακρόθυμη ειρωνεία….»54. Ο Παναγιώτης Μουλλάς επίσης υπογραμμίζει «το κείμενο μιλάει για τον εαυτό του. Αποπροσωποποιείται για να γενικευθεί. Σατιρίζει, κρίνει και βιογραφεί περιλαμβάνοντας συνάμα την αυτοσάτιρα, την αυτοκριτική και την αυτοβιογραφία. Είναι ένα σοβαρολόγημα που παίζει. Ένα παιχνίδι που σοβαρολογεί»55.

Πρόκειται λοιπόν για ένα βιβλίο αυτοσχόλιο, αλλά παράλληλα και για ένα εγχείρημα παρωδίας λογοτεχνικών ειδών και στερεοτυπικών τρόπων γραφής, μια ιδιάζουσα και περίτεχνα δουλεμένη σάτιρα του λογοτεχνικού συστήματος και των υψηλών ιδεών για την ποίηση, καθώς ίσως και του κομμουνιστικού δογματισμού. Το έργο πηγάζει συνεπώς από την αδιάλειπτη ελεγκτική διάθεση του Αναγνωστάκη και τη ροπή του προς την κριτική σε οτιδήποτε γίνεται θεσμικό, καθεστωτικό και εντάσσεται στο πολιτισμικό σύστημα, που στρέφονται τόσο στον ίδιο του τον εαυτό και τη δικιά του ποίηση, όσο και στην ποίηση ως τέχνη γενικότερα. Με το Μανούσο Φάσση ολοκληρώνεται ουσιαστικά το κριτικό του έργο, η παρέμβασή του δηλαδή στο πολιτικό-πολιτισμικό σύστημα.

Με τα λόγια του ίδιου ««Τα σημερινά πολιτικά ποιήματα, που συνήθως είναι δραματικά, νομίζω πως θα έπρεπε να κλίνουν προς τη σάτιρα. Να είναι πολιτικά και σατιρικά ταυτόχρονα. Ένα τέτοιο πράγμα μας λείπει. Κάτι τέτοιο κάνω στον Μανούσο Φάσση-αν το κατάλαβε κανείς»56.

52Ξ. Κοκόλης, Σε τι βοηθά λοιπόν… Η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Μελέτες και σημειώματα, Αθήνα,Νεφέλη,2001,σσ. 175-66. 53«…(του πεζού και του έμμετρου λόγου, της αφήγησης, της κριτικής, της βιογραφίας, και αυτοβιογραφίας, της φιλολογικής μελέτης και έκδοσης), όπου κυρίαρχο στοιχείο είναι η σάτιρα με όλες της τις εκδηλώσεις (παρωδία, ειρωνεία, χιούμορ, αυτοσάτιρα). Δεν ξέρω στα γράμματα μας άλλο ανάλογο εγχείρημα.» Παν. Μουλλάς, Τρία Κείμενα για τον Αναγνωστάκη, σ. 68. 54 Θεοτόκης Ζερβός, «Η θεραπευτική ελαφρότητα του φαίνεσθαι στον Μανούσο Φάσση». στο Νάσος Βαγενάς, (επιμ.) Για τον Αναγνωστάκη…, σσ. 231-237,το παράθεμα σ. 233. 55Παν. Μουλλάς, Τρία Κείμενα για τον Αναγνωστάκη, σ. 71. 56Φάις, Μ. (επιμ.), Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά, σ.57.

27

2.1.6. Ο Αναγνωστάκης και η Πρώτη Ποιητική Μεταπολεμική Γενιά

Η πρώτη μεταπολεμική ποιητική γενιά σύμφωνα με τον Αλεξ. Αργυρίου περιλαμβάνει ποιητές που γεννήθηκαν από το 1919 ως το 1926 περίπουκαι ενδεικτικά αναφέρουμε τους: Τάκη Βαρβιτσιώτη, Άρη Δικταίο, Νάνο Βαλαωρίτη, Δημήτρη Παπαδίτσα, Έκτωρα Κακναβάτο, Τάκη Σινόπουλο, Πάνο Θασίτη, Ελένη Βακαλό, Μανόλη Αναγνωστάκη, Μίλτο Σαχτούρη, Κλείτο Κύρου, Άρη Αλεξάνδρου, Μιχάλη Κατσαρό, Τάσο Λειβαδίτη, Γιάννη Δάλλα, Νίκο Καρούζο, Άθω Δημουλά, Δημήτρη Χριστοδούλου, Τίτο Πατρίκιο κ.α.

Οι ποιητές αυτοί επηρεασμένοι από την κατοχή και την αντίσταση διευρύνουν τα όριά τους και χρησιμοποιούν τον ελεύθερο στίχο, γιατί η δέσμευση σε συγκεκριμένες φόρμες δεν μπορούσε να εκφράσει το πνεύμα της εποχής και η αντίσταση απέναντι σε κάθε μορφής εξουσία ήταν καθολικό βίωμα. Γι’ αυτούς η ποίηση είναι ένα όχημα έκφρασης και εξωτερίκευσης, όπου το ιδιωτικό και το δημόσιο στοιχείο συμπλέκονται αλληλένδετα. Σε πολλές περιπτώσεις η ενδοσκόπηση έχει ως αφορμή στοιχεία του εξωτερικού περιβάλλοντος και του αντίστοιχου ιστορικού πλαισίου, τα δε ποιήματά τους είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής. Αυτό μαρτυρά και η ενεργή συμμετοχή πολλών στο πολιτικό γίγνεσθαι της εποχής τους (Κατοχή-Αντίσταση-Εμφύλιος).

Σε αυτή λοιπόν τη γενιά ηλικιακά και ποιητικά εντάσσεται ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Άλλωστε ο ίδιος γράφει στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού Κριτική το 1961: «Μέσα σ’ένα ασφυκτικό χώρο από όπου λείπει το οξυγόνο της ελευθερίας μέσα στις δύσοσμες συνθήκες που έχουν παγιωθεί από χρόνια τώρα στην πατρίδα μας, η δική μας η γενιά αποδεκατισμένη από τα καλύτερα παιδιά της, χτυπημένη από παντού, έμεινε ουσιαστικά στις στήλες του περιθωρίου ή παράδωσε την «εκπροσώπησή» της στα χέρια των πιο αδύναμων μελών της, που, στην καλύτερη περίπτωση, τουλάχιστον πλαστογραφούν το αληθινό νόημα του αγώνα της. Σ’ έναν τόπο που σε όλους τους τομείς αποθεώνεται η μετριότητα, η δουλοπρέπεια και ο ελιγμός, η απορφανισμένη γενιά μας μη μπορώντας να παίξει τον ηγετικό ρόλο που ιστορικά της ανήκε κινδυνεύει να ενταφιαστεί άφωνη, μονίμως υποσχόμενη, ενώ η κλεψύδρα του χρόνου αμείλικτα εξαντλείται.»57.

57Μανόλης Αναγνωστάκης, Αντιδογματικά: Άρθρα και σημειώματα (1946-1977), Αθήνα, Στιγμή, 1985, σ. 64.

28

2.2. Β΄ Μουσειολογία & Διαχείριση Πολιτισμού

2.2.1. Πολιτιστικός Τουρισμός και Διαχείριση Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Η έννοια του τουρισμού πηγαίνει βαθιά πίσω μέσα στο χρόνο. Στην αρχή συνδεόταν με την έννοια του εμπορίου η οποία εμπεριείχε και πολιτιστικά στοιχεία, γιατί η επαφή με άλλους λαούς είχε ως αποτέλεσμα τη γνωριμία με τον τρόπο ζωής, τις αντιλήψεις, τη θρησκεία, τις θεμελιακές δομές οργάνωσης μιας κοινωνίας.

Οι Σουμέριοι, που εμφανίστηκαν το 6000-4000 π.Χ. βόρεια του Περσικού κόλπου στην περιοχή της Μεσοποταμίας, θεωρούνται οι πρόδρομοι του τουρισμού. Ανέπτυξαν αξιόλογο πολιτισμό που αργότερα αφομοιώθηκε από το Βαβυλωνιακό πολιτισμό. Είχαν εφεύρει τον τροχό, την καλλιέργεια της γης, τη ναυτιλία και ανέπτυξαν το εμπόριο χρησιμοποιώντας μια μορφή νομισματικών ανταλλαγών58.

Πολλοί φιλόσοφοι στην αρχαία εποχή όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο γεωγράφος Στράβωνας, ο ιστορικός Ηρόδοτος, ο περιηγητής Παυσανίας, περιπλανήθηκαν και επισκέφτηκαν άλλες περιοχές για να καλύψουν την περιέργειά τους, συνώνυμη της ανθρώπινης φύσης, να πλουτίσουν τις γνώσεις, τις σκέψεις και να διευρύνουν τους ορίζοντές τους. Η αρχαία γραμματεία μας δίνει ανεκτίμητες πηγές γι’ αυτήν την περιπλάνηση.

Η αρχαίοι Έλληνες άλλωστε έδιναν ιδιαίτερη σημασία στη φιλοξενία των ξένων και επένδυαν αυτή την αντίληψη με θρησκευτικά στοιχεία που οδήγησαν στη δημιουργία ενός θεού, του Ξένιου Δία, για την προστασία τους.

Ο Παυσανίας που καταγόταν από τη Λυδία της Μικράς Ασίας και έζησε το 2ομ.Χ αιώνα ήταν από τους πρώτους περιηγητές που συνέδεσαν την περιγραφή των αρχαίων μνημείων με τις παραδόσεις, τους μύθους, τα ιστορικά δεδομένα, τον τρόπο ζωής, τις καθημερινές ασχολίες, τις θρησκευτικές τελετές, ακόμα και με τις δοξασίες. Οι περιπλανήσεις του στην Ελλάδα περιλαμβάνονται στο έργο Ελλάδος Περιήγησις, που αποτελείται από δέκα τόμους και θα λέγαμε πως είναι ένας πρόδρομος, αλλά αρκετά αξιόπιστος τουριστικός οδηγός που μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες.

Μια ουσιαστική έκφραση του τουρισμού με έντονα πολιτιστικά στοιχεία ήταν το «GrandTour», η Μεγάλη Περιήγηση στην Ευρώπη των πλούσιων και ευγενών νέων της εποχής, κυρίως Αγγλοσαξόνων, που συνδεόταν άμεσα με τη διαμόρφωση και ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους, ως επιστέγασμα της κλασικής τους παιδείας. Η αρχαιότητα ήτανε πάντα μια πηγή έμπνευσης -ο Διαφωτισμός και η Αναγέννηση έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο- ώστε η εσωτερική αναζήτηση αυτών που μετείχαν ουσιαστικής παιδείας τους

1J. R. McIntosh & C. R. Goeldner, Tourism: principles, practices, philosophies, John Willey & Sons, Insurance,1986, σσ. 21-22.

29

κινητοποίησε για να επισκεφτούν χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία, η Ισπανία, η Ελλάδα, η Τουρκία κ.α. Η διάρκεια της περιήγησης δεν ήταν μικρή. Αν αναλογιστεί κάποιος τις συνθήκες της εποχής περίπου από το 1550-1850 μ.Χ. θα αντιληφθεί ότι χρειάζονταν μήνες ή και χρόνια για αυτήν την εξαιρετική εμπειρία. Η γοητεία του αρχαίου κόσμου ήταν μεγάλη και οι μετέχοντες στη Μεγάλη Περιήγηση συνέβαλαν στη διαμόρφωση και ανάδειξη των νεοκλασικών ιδεωδών59.

Καθώς τα χρόνια περνούσαν η βελτίωση της τεχνολογίας των μέσων μεταφοράς, η διεύρυνση των μέσων επικοινωνίας σε στεριά και θάλασσα, η δημιουργία εξελιγμένων οργάνων πλοήγησης, οι μεγάλες ανακαλύψεις νέων χωρών και ηπείρων, η ασφάλεια στα πλαίσια ενός παγκοσμιοποιημένου χώρου, η άνοδος του βιοτικού επιπέδου ως απόρροια της οικονομικής προόδου, οδήγησαν στη μεγάλη ανάπτυξη των μετακινήσεων και στη διαμόρφωση μιας άλλης αντίληψης για τον τουρισμό.

Ο ρομαντισμός των πρώτων περιηγητών και η έξαψη της εξερεύνησης και της περιπέτειας έδωσαν τη θέση τους σε οικονομικές, ποσοτικές και ποιοτικές παραμέτρους που συνδέονται με οικονομικά οφέλη και συνοψίζονται στην κοινά αποδεκτή αντίληψη «τουρισμός για όλους».

Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι μορφή εναλλακτικού τουρισμού που τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη και έχει ιδιαίτερη σημασία για τη χώρα μας, η οποία προσφέρεται από κάθε άποψη και επενδύει κυρίως στον τουρισμό για την οικονομική της ανάπτυξη.

Δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός του πολιτιστικού τουρισμού. Ένας από τους υπάρχοντες δίνεται από τους Poria, Butler και Airey ως εξής: « Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι ένα φαινόμενο που βασίζεται περισσότερο στα κίνητρα και την αντίληψη των τουριστών παρά στα ειδικά χαρακτηριστικά του τοπίου. Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι μια υπο-ομάδα του τουρισμού στην οποία το κύριο κίνητρο για την επίσκεψη ενός τόπου βασίζεται στα πολιτιστικά χαρακτηριστικά του τόπου σύμφωνα όμως με την αντίληψη του πολιτιστικού υπόβαθρου που έχει ό ίδιος ο τουρίστας»60.

Σύμφωνα με τους Γ. Παυλογεωργάτο και Μ. Κωνστάντογλου οι βασικές μορφές του εναλλακτικού τουρισμού είναι ο Πολιτιστικός, ο Οικοτουρισμός, ο Αγροτοτουρισμός, ο Αθλητικός, ο Τουρισμός περιπέτειας, ο Εκπαιδευτικός, ο Συνεδριακός και ο Τουρισμός θεραπείας. Οι συνιστώσες του Πολιτιστικού τουρισμού είναι: τα Δρώμενα (π.χ. φεστιβάλ, συναυλίες, πανηγύρια κ.α.), Επισκέψεις σε μουσεία, γκαλερί, εκθέσεις κ.α., Περιήγηση σε

59G.Towner, “The Grand Tour: a key face in the history of tourism”, in Annals of Tourism Reasearch, 12/3/1985, σ.298-312. 59Sorabella Jean. “The Grand Tour”, in Heibrun Timeline of Art History, New York, The Metropolitan Museum of Art,2000. 60Μαρία Κωνστάντογλου & Γεράσιμος Παυλογεωργάτος, «Πολιτισμικός τουρισμός: η περίπτωση της Ελλάδας»στο Ν. Βερνίκος, Σ. Δασκαλοπούλου, Φ. Μπαντιμαρούδης, Ν. Μπουμπάρης, Δ. Παπαγεωργίου, Πολιτιστικές βιομηχανίες, Διαδικασίες, Υπηρεσίες, Αγαθά, Αθήνα, Κριτική, 2005, σσ. 59-83, το παράθεμα σ.65.

30

πολιτιστικές θέσεις και μνημεία, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική, Παραδοσιακές τέχνες και προϊόντα, Παραδοσιακός τρόπος ζωής και δράσης και Θρησκευτικός τουρισμός61.

Αποκτώντας λοιπόν, ποικίλες μορφές ο πολιτιστικός τουρισμός πρέπει να γίνει κτήμα όλων των ανθρώπων και να ανταποκρίνεται σε κάθε είδους εξειδικευμένου ενδιαφέροντος και ασχολίας. Η Στέλλα Χρυσουλάκη επισημαίνει «Σήμερα, οι τάσεις στο διεθνή χώρο και οι κυρίαρχοι μύθοι, απ’ όπου εκφύεται η πολιτιστική πολιτική της Ευρώπης αλλά και της χώρας μας, έχουν τις ρίζες τους στην ανθρωπιστική πολιτισμολογία, της οποίας κυρίαρχη επιδίωξη είναι η διάθεση των πολιτιστικών αγαθών ή επιτευγμάτων που αποτελούν το μορφωτικό ορίζοντα προνομιούχων μειονοτήτων του πληθυσμού -κυρίως της μορφωμένης μεσοαστικής τάξης. Πίσω από αυτό, υπάρχει η βούληση ώστε οι μη προνομιούχες κοινωνικές ομάδες να αποκτήσουν πολιτιστικές ανάγκες ή συνήθειες όμοιες με εκείνες των προνομιούχων. Έτσι, προβάλλεται πλέον το σύνθημα ότι τα πολιτιστικά αγαθά και οι υπηρεσίες αποτελούν κοινωνικό δικαίωμα και υποστηρίζεται ότι οι πολιτιστικές επενδύσεις είναι παραγωγικές. Παρ’ όλα αυτά, το αίτημα της πολιτιστικής δημοκρατίας δεν έχει καμιά πιθανότητα υλοποίησης, αν η πολιτιστική δράση δεν ενταχθεί στο πλαίσιο της γενικότερης αναπτυξιακής προσπάθειας της κάθε χώρας»62.

61Μαρία Κωνστάντογλου & Γεράσιμος Παυλογεωργάτος, «Πολιτισμικός τουρισμός: η περίπτωση της Ελλάδας», σ. 63. 62Στέλλα Χρυσουλάκη, «Μουσεία και Μουσειολογία στη σύγχρονη Ελλάδα» στο Σκαλτσά Μ. (επιμ.), Η Μουσειολογία στον 21ο αιώνα, Θεωρία και Πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Θεσσαλονίκη 21-24 Νοεμβρίου 1997, Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2001, σσ. 237-240, το παράθεμα σ. 237.

31

2.2.2. Πολιτιστικές διαδρομές

Οι Πολιτιστικές διαδρομές σήμερα είναι μια ουσιαστική συνιστώσα του πολιτιστικού τουρισμού και της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς και περιλαμβάνουν προσεγγίσεις των φυσικών και πολιτιστικών πόρων ενός τόπου, ακολουθώντας ένα συγκεκριμένο θεματικό άξονα. Στόχος τους είναι πάντα η αξιοποίηση των πολιτιστικών στοιχείων μιας περιοχής για μια βαθύτερη επικοινωνία των επισκεπτών με την τοπική κοινωνία μέσα από διαδικασίες ξενάγησης, που θα εκφράζουν μια ολιστική αντίληψη. Ο σχεδιασμός της πολιτιστικής διαδρομής καθώς και το υποστηρικτικό υλικό θα είναι σύμφωνα με τις σύγχρονες μουσειολογικές θεωρίες και θα δίνουν περιθώρια ελεύθερης κατανόησης και αυτενέργειας στο συμμετέχοντα. Για παράδειγμα, σε μια λογοτεχνική διαδρομή θα μπορούσαν να ζητηθούν ποιοτικά χαρακτηριστικά των μυθιστορηματικών ηρώων του συγγραφέα ή ερμηνεία κάποιων στίχων ενός ποιητή. Γι’ αυτό θα πρέπει να γνωρίζουμε σε ποιους επισκέπτες απευθυνόμαστε (ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, επαγγελματική ενασχόληση, επιδιώξεις). Επίσης θα πρέπει να εξασφαλίσουμε τη συμμετοχή των τοπικών φορέων γιατί η πολιτιστική διαδρομή στηρίζεται στη διαδραστική επικοινωνία του επισκέπτη με τους ντόπιους κατοίκους. Όπως παρατηρεί ο D. Lowenthal «το παρελθόν είναι μια άγνωστη χώρα, μια χώρα που δεν μπορούμε να επισκεφτούμε, αλλά μόνο να ανασυγκροτήσουμε στο εδώ και τώρα που επιδιώκει -ή υποκρίνεται- να είναι το εκεί και το τότε. Τα υλικά όμως αυτού του εδώ και τώρα είναι υλικά του παρόντος αναπόφευκτα διαμορφωμένα μέσα από τη δική μας πρόσληψη του κόσμου που μας περιβάλλει.» 63.

Η σημασία των πολιτιστικών διαδρομών αποτυπώνεται και στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Πολιτιστικών Διαδρομών, European Institute of Cultural Routes-EICR, που έχει ως έδρα το Λουξεμβούργο, ιδρύθηκε το 1997, είναι ο τεχνικός φορέας του προγράμματος για τις πολιτιστικές διαδρομές του Συμβουλίου της Ευρώπης και είναι υπεύθυνο για την περιοδική αξιολόγηση των ήδη πιστοποιημένων διαδρομών, σύμφωνα με τα κριτήρια που έχουν τεθεί από το Συμβούλιο της Ευρώπης.

Στο «Forum των Δελφών» το Μάιο του 2006 για τις Ευρωπαϊκές Πολιτιστικές Διαδρομές οι συμμετέχοντες κάλεσαν το Συμβούλιο της Ευρώπης να συμβάλει στη δημιουργία μιας πλατφόρμας που θα αποσκοπεί σε συνέργειες μεταξύ των δρώντων για τις πολιτιστικές διαδρομές με σκοπό: «1) Να διευκολύνουν το διάλογο και τη σύμπραξη μεταξύ όλων των δρώντων φορέων στις πολιτιστικές διαδρομές. 2) Να αναπτύξουν τις Πολιτιστικές Διαδρομές ιδίως στην περιοχή της Μεσογείου και Νοτιοανατολικής Ευρώπης. 3) Να εξετάσουν όλα τα

63Κώστας Κωτσάκης, «Υλικός πολιτισμός και ερμηνεία στη σύγχρονη αρχαιολογική θεωρία», στο Κασβίκης Κ. & Ν. Νικολάου (επιμ.), εκπαιδευτικά ταξίδια στο χρόνο : ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, σσ. 32-57, το παράθεμα σ. 33.

32

κατάλληλα μέσα που θα ενώσουν και θα συντονίσουν τους δρώντες στον τομέα του ποιοτικού πολιτιστικού τουρισμού. 4) Να ευνοήσουν την ισόρροπη και αειφόρο ανάπτυξη, με ευαισθησία στην πολιτιστική κληρονομιά και τις αξίες που αντιπροσωπεύει για την κοινωνία. 5) Να βιώσουν τις Πολιτιστικές Διαδρομές ως ένα μέσο στην υπηρεσία του διαπολιτισμικού διαλόγου, της καλής γειτονίας και της αμοιβαίας κατανόησης»64.

Στο δεύτερο «Forum των Δελφών» τον Απρίλιο του 2010 οι συμμετέχοντες εξέτασαν νέες προτάσεις διαχείρισης και χρηματοδότησης των Πολιτιστικών Διαδρομών, αλλά και οικονομικά πρότυπα για την καλύτερη προώθηση του τουριστικού προορισμού «Ευρώπη». Συζήτησαν για τα «σύγχρονα εργαλεία και τουριστικά προϊόντα των Πολιτιστικών Διαδρομών αλλά και για τον ηθικό και υπεύθυνο τουρισμό που σέβεται τις τοπικές κοινωνίες και την πολιτιστική τους ταυτότητα, λαμβάνει υπόψη τον πολιτισμό και τις αξίες της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της κάθε περιοχής της Ευρώπης με την πολυμορφία που την χαρακτηρίζει»65.

Σήμερα, στη χώρα μας λειτουργούν αρκετά προγράμματα Πολιτιστικών Διαδρομών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις «Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές» υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, με στόχο την προαγωγή της βιώσιμης ανάπτυξης, του πολιτιστικού πλούτου και του φυσικού περιβάλλοντος της χώρας. Σχεδιάστηκαν από τη Διεύθυνση Μουσείων στο πλαίσιο της συμμετοχής στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Εκπαίδευση στην Αειφόρο Ανάπτυξη. Πραγματοποιήθηκαν το 2012, 2013, 2014, 2015. Στην τελευταία διοργάνωση συμμετείχαν 34 Εφορείες Αρχαιοτήτων και Μουσεία, 21 Δήμοι, 17 Διευθύνσεις Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, 5 Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, 4 Πανεπιστημιακές Σχολές, Σχολεία, Πολιτιστικοί Σύλλογοι, Περιβαλλοντικές Οργανώσεις, Σωματεία αλλά και πολλοί εθελοντές66.

Οι πολιτιστικές διαδρομές παρουσιάζουν ιδιαίτερη ποικιλομορφία και μπορούν να επικεντρώνονται σε ένα συγκεκριμένο, διακριτό θέμα, μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο της ιστορίας, ή να έχουν μικτές θεματικές και να επεκτείνονται σε αστικό, τοπικό ή υπερτοπικό επίπεδο.

Πάγια τακτική στο πλαίσιο των πολιτιστικών διαδρομών, είναι η διοργάνωσή τους σε πόλεις ιστορικές ή περιοχές που παρουσιάζουν ιδιαίτερο πολιτιστικό και ιστορικό ενδιαφέρον και η σύνδεσή τους με αυτού του είδους την κληρονομιά, την οποία και επιδιώκουν να αναδείξουν. Όπως υπογραμμίζει βέβαια η Τέση Σαλή, «Η συλλογική όμως μνήμη και η ιδιαίτερη πολιτιστική κληρονομιά κάθε περιοχής ή κοινωνίας, αποτελεί αναντικατάστατο και σημαντικό υπόβαθρο για μελλοντική τους ανάπτυξη, πολιτιστική, οικονομική, και κοινωνική, κι αυτό οφείλουν να το σέβονται οι συντελεστές του Πολιτιστικού Τουρισμού. Η πόλη, ως συντεταγμένο δημιούργημα και ως συνολική έκφραση του ανθρώπινου πολιτισμού μιας χώρας, περικλείει κάθε είδους μαρτυρίες και κάθε είδους κατάλοιπα της κληρονομιάς ενός

64Για το δελτίο τύπου και το πρόγραμμα βλ. http://www.voreini.gr/wp-content/uploads/2.PDF 65βλ. Δελτίο τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=36821 (Πρόσβαση 30/12/2015) και http://www.voreini.gr/wp- content/uploads/2.PDF (Πρόσβαση 31/12/2015). 66Για περισσότερες πληροφορίες για τις «Πράσινες πολιτιστικές διαδρομές» βλ. το αντίστοιχο τμήμα στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, http://www.yppo.gr/3/g32.jsp?obj_id=53032 (Πρόσβαση 30/12/2015).

33

λαού. Εφόσον λοιπόν η πόλη συγκροτείται και οργανώνεται στο πλαίσιο μιας ιστορικής αλληλουχίας, τα στοιχεία που τη συγκροτούν (πολεοδομικός ιστός, μνημεία, ιστορικά κέντρα, συνοικίες) αποκτούν ιδιαίτερα και διακεκριμένα χαρακτηριστικά.»67.

Λογοτεχνικές διαδρομές

Οι τόποι όπου γεννήθηκαν, έγραψαν το έργο τους και πέθαναν οι μεγάλοι συγγραφείς πάντα συγκινούσαν το ευρύ κοινό. Ακόμα και οι τοποθεσίες που αναφέρονται στα λογοτεχνικά έργα και συνδέονται άμεσα με την πλοκή τους, πολλές φορές αποκτούν μυθικές διαστάσεις.

Η αίσθηση πως ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει τη ζωή, με τις γνωστές και άγνωστες πτυχές της, ενός συγγραφέα μέσα από την «κλειδαρότρυπα» σε συνδυασμό με τη βαθύτερη γνωριμία με το έργο του προσφέρει βαθιά ικανοποίηση και αποτελεί σημαντικό κίνητρο για περαιτέρω ενασχόληση με το αντικείμενο. Επομένως δεν αποτελεί έκπληξη η μεγάλη επισκεψιμότητα αυτών των χώρων και τα οικονομικά οφέλη που απορρέουν από αυτή. Η αντίστοιχη πρακτική έχει εμφανιστεί εδώ και καιρό στην Ευρώπη και ενδεικτικά θα αναφέρουμε λογοτεχνικούς περιπάτους που συνδέονται με τον Shakespeare, τον Dickens, τον Joyce.

Το ενδιαφέρον για τον William Shakespeare, το σημαντικότερο Άγγλο ποιητή και θεατρικό συγγραφέα ήταν πάντα μεγάλο. Τα κλασικά διαχρονικά του έργα που παίζονται αδιάλειπτα μέχρι σήμερα, και επιδέχονται πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις, είναι παγκοσμίως γνωστά στο ευρύτερο κοινό που διψά πάντα για μια γνωριμία με το έργο του, το περιβάλλον που έζησε, τα θέατρα που ανέβηκαν οι παραστάσεις του. Έτσι υπάρχουν πολλές λογοτεχνικές ξεναγήσεις στους χώρους του Ελισαβετιανού Λονδίνου και στο περίφημο θέατρο Globe, που είναι πιστή ανακατασκευή του υπαίθριου κυκλικού θεάτρου που είχε πρωτοχτιστεί το 1599. Σε κάποιες από αυτές συμμετέχουν και ηθοποιοί ερμηνεύοντας αποσπάσματα των έργων του για να μυήσουν το κοινό σε μια αξέχαστη θεατρική εμπειρία.

Στο Λονδίνο επίσης, ένας άλλος μεγάλος Άγγλος συγγραφέας, ο Charles Dickens, με τα ανεπανάληπτα έργα του είναι το κεντρικό θέμα ενός ευρέος φάσματος εντυπωσιακών λογοτεχνικών ξεναγήσεων. Οι τόποι όπου έζησε, αλλά και οι τόποι των μυθιστορηματικών του ηρώων συγκινούν αλλά και εξάπτουν τη φαντασία. Η τόσο καλά διατηρημένη αρχιτεκτονική πολιτιστική κληρονομιά του Βικτωριανού Λονδίνου προσφέρει ένα αληθινό και αξιόπιστο σκηνικό εποχής που συμβάλλει αποφασιστικά στην επιτυχία αυτών των λογοτεχνικών διαδρομών68.

67Τέση Σαλή, κεφ. VII. Ο Πολιτιστικός Τουρισμός και η Επίδραση του στη σύγχρονη κοινωνία στο Βασικές Αρχές Έκθεσης Μουσειακών Συλλογών, μουσειολογία 2, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2004, σσ. 185- 196, το παράθεμα σ. 185. 68Για κάποιες τέτοιες διαδρομές-περιηγήσεις βλ. The Shakespeare City Walk (http://www.shakespeareguide.com ), The Sonnet Walks-Shakespeare’s Globe (http://www.shakespearesglobe.com/theatre/whats-on/special-events/sonnet-walks ).

34

Η θεματολογία είναι μεγάλη γιατί και το έργο του Dickens είναι πολυδιάστατο. Η πολλαπλότητα αυτών των ξεναγήσεων αποδεικνύει το έντονο ενδιαφέρον του κοινού κάθε ηλικίας. Ακόμα και ταξιδιώτες νεαρής ηλικίας εντυπωσιάζονται, γιατί οι ξεναγήσεις είναι κατάλληλα προσαρμοσμένες, ώστε να προσφέρουν μια περιήγηση στη ζωή και το λογοτεχνικό έργο του συγγραφέα με τον πιο παραστατικό τρόπο. Κουστούμια εποχής, δραματοποιημένες σκηνές των μυθιστορημάτων του, αυθεντικοί χώροι, ακόμα και οι αποβάθρες του Τάμεση αξιοποιούνται, ενημερωμένοι σε βάθος ξεναγοί, κάποιοι έχουν γράψει και δικά τους βιβλία για τον Dickens, είναι μερικές παράμετροι που συντελούν στην έλξη ντόπιων και ξένων ταξιδιωτών και συνεισφέρουν στη γνώση, την ψυχαγωγία και τη μαγεία που απορρέουν από αυτές τις ξεναγήσεις69.

Η Ιρλανδία ως γενέθλια χώρα του γνωστού συγγραφέα Jaymes Joyce έχει εκμεταλλευτεί με τον πιο παραγωγικό τρόπο τη λογοτεχνική κληρονομιά του, παρόλο που ο ίδιος πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στην Τεργέστη, στη Ρώμη, στο Παρίσι, στη Ζυρίχη. Στο Δουβλίνο διενεργούνται θεματικοί περίπατοι από διάφορους φορείς, που παρουσιάζουν ποικιλομορφία και εξειδίκευση ως προς τη θεματολογία τους. Ο καθένας από αυτούς εστιάζει σε διαφορετική πτυχή της ζωής και του έργου του Joyce70.

Στις μέρες μας οι λογοτεχνικές διαδρομές έχουν αρχίσει να σχεδιάζονται και να διεξάγονται όλο και συχνότερα στη χώρα μας από ποικίλους φορείς, κυρίως ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Στην Αθήνα, τα βιβλιοπωλεία Public οργανώνουν λογοτεχνικούς περιπάτους σε συνεργασία με την εταιρεία πολιτιστικού τουρισμού, Discover Greek Culture, και καλούν αναγνώστες να περιηγηθούν στη πόλη και να ανακαλύψουν την ιστορία, την ποίηση, τη λογοτεχνία, με τη βοήθεια ειδικών που θα ξεδιπλώσουν την προσωπικότητα και το έργο καταξιωμένων συγγραφέων και ποιητών.

Ο λογοτεχνικός περίπατος αφιερωμένος στον ποιητή Γιώργο Σεφέρη ξεκίνησε από τη μόνιμη κατοικία του στην οδό Άγρας 20, έκανε στάση στην οδό Κυδαθηναίων 9 στην Πλάκα, στο πατρικό του σπίτι, συνέχισε στην οδό Βουλής 4, έδρα του εκδοτικού οίκου Ίκαρου που κατά αποκλειστικότητα εκδίδει τα ποιήματα του Σεφέρη και κατέληξε στο Public Συντάγματος, όπου ο βιβλιογράφος του Σεφέρη, Δημήτρης Δασκαλόπουλος συνομίλησε με το κοινό για το έργο του ποιητή71.

Άλλος περίπατος ήταν αφιερωμένος στον ποιητή Κωστή Παλαμά που από την οδό Ασκληπιού 3, που στεγάζει σήμερα το ίδρυμα Κωστής Παλαμάς, ως την οδό Περιάνδρου 5 στην Πλάκα, κατοικία των τελευταίων χρόνων της ζωής του, οι αναγνώστες είχαν τη δυνατότητα να γνωρίσουν γωνιές της πόλης που αγάπησε και επηρέασαν την ποίησή του. Ο περίπατος ολοκληρώθηκε πάλι στο Public Συντάγματος και εκεί η ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών Ελένη Πολίτου Μαρμαρινού μίλησε για τη ζωή και το έργο του.

69Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής περίπατοι για το συγγραφέα: Charles Dickens London guided Walks and Tours (http://www.dickenslondontours.co.uk ), Charles Dickens Literary Tour (https://www.britishtours.com/charles-dickens-tours . 70Για κάποια παραδείγματα αυτών των διαδρομών βλ. Joyce Circular, Dubiners, Footsteps of Leopold Bloom, Joyce & The Irish Literary Revival, Joycean Pub Crawl-The James Joyce Centre(http://jamesjoyce.ie/events/tours). 71Για τους λογοτεχνικούς περιπάτους που διοργάνωσε το Public, PublicBlog (http://blog.public.gr/event/logotechniki-peripati-sta-chnaria-tou-seferi)

35

Άλλοι περίπατοι ήταν αφιερωμένοι στους Θανάση Βαλτινό, Κώστα Ταχτσή, Μίκη Θεοδωράκη, Μάριο Πλωρίτη και Πηνελόπη Δέλτα.

Στη Θεσσαλονίκη δεν έχει ανιχνευθεί μια αντίστοιχη συστηματική προσπάθεια, παρά τη δράση ποικίλων ομάδων που σχεδιάζουν και υλοποιούν πολιτιστικές διαδρομές ποικίλης θεματικής72. Άρα θα ήταν σημαντική η διαμόρφωση μιας λογοτεχνικής διαδρομής στο αστικό τοπίο, για να καλυφθεί η υπάρχουσα ανάγκη και να αποβεί, όσο το δυνατό, πιο ελκυστική και αποτελεσματική εφόσον βασιστεί στις σύγχρονες μουσειολογικές θεωρίες.

72Ενδεικτικά αναφέρονται οι ομάδες Thessaloniki Walking Tours (http://thessalonikiwalkingtours.com) και οι dot2dot (http://www.dot2dot.gr) που δραστηριοποιούνται στο χώρο του πολιτιστικού τουρισμού και της πολιτιστικής διαχείρισης και διοργανώνουν θεματικές πολιτιστικές διαδρομές στον αστικό ιστό της πόλης.

36

2.2.3. Σύγχρονες Θεωρίες Μουσειολογίας

«τα μουσεία ως θεσμοί και οι συλλογές που φυλάσσουν είναι χαρακτηριστικά νεοτερικά μετα-αφηγήματα, μέσω των οποίων έχει συγκροτηθεί η κοινωνία, ως προς τις αντιλήψεις της για τη γνώση και την πραγματικότητα, από τα μέσα περίπου του δέκατου πέμπτου αιώνα. Η έννοια της έκθεσης είναι σημαντικό μέρος του μετα-αφηγήματος αυτού, εφόσον η διάταξη των εκθεμάτων είναι ένας σημαντικός τρόπος παραγωγής γνώσης και κατανόησης.»73.

Με τo συγκεκριμένο παράθεμα του βιβλίου της, εγχειριδίου Μουσειολογίας, Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές η Susan Pearce υποστηρίζει ότι η λειτουργία των μουσείων, ήδη από την εποχή της εμφάνισής τους, ως φορείς νοημάτων, είναι να επινοούν και να διαδίδουν συγκεκριμένα αφηγήματα και ουσιαστικά να κατασκευάζουν το παρελθόν.Σε άλλο σημείο του ίδιου έργου της αναφέρει «οι εκθέσεις συνδέονται με πραγματικότητες του παρελθόντος μέσω του υλικού που παρουσιάζουν, έχουν όμως ως ερμηνευτικές διαδικασίες, μια σχέση μεταφορική με την πραγματικότητα»74.

Η Μουσειολογία, κατ’ επέκταση, ασχολείται με την ερμηνεία αυτών των νοημάτων και τη διαδικασία παραγωγής και διαμόρφωσής τους. Συνδέθηκε λοιπόν αναπόφευκτα με τις ποικίλες επιστημολογικές θεωρίες και τα φιλοσοφικά ρεύματα ερμηνευτικής και υιοθέτησε εργαλεία, μεθόδους και εν μέρει θεωρητικό υπόβαθρο από τις επιστήμες της Αρχαιολογίας, Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστοριογραφίας. Στο επίκεντρο αυτών των επιστημών και των αντίστοιχων θεωριών τους βρίσκεται συνεχώς η μελέτη του υλικού πολιτισμού75.

Το ρεύμα του στρουκτουραλισμού στη θεωρία και έρευνα του υλικού πολιτισμού, επηρεασμένο από την επιστήμη της γλωσσολογίας και συγκεκριμένα τις αρχές των Saussure και Chomsky, αντιμετώπιζε τις πλεγματικές σχέσεις των αντικειμένων ως συστήματα επικοινωνίας μέσω των οποίων συγκροτείται η κοινωνία, σε έναν παραλληλισμό με τη συστημική λειτουργία της γλώσσας76.

73Susan Pearce, Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές,(επιμ. Λία Γυιόκα),Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Βάνιας, σ. 174. 74Susan Pearce, Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές, σ. 180. 75Όπως επισημαίνει ο Κώστας Κωτσάκης «Η θεωρία είναι το σημείο τομής της Μουσειολογίας και της Αρχαιολογίας και στρέφεται γύρω από το θέμα της ερμηνείας, της αποσπασματικότητας και της κατανόησης του νοήματος του υλικού πολιτισμού, όπως φτάνει μέχρι εμάς από το παρελθόν, αλλά και όπως συγκροτείται από εμάς στο παρόν.» Κώστας Κωτσάκης, «Από το έκθεμα στο νόημα: Η ερμηνεία στη σύγχρονη θεωρία της αρχαιολογίας» στο Σκαλτσά Μ. (επιμ.), Η Μουσειολογία στον 21ο αιώνα, Θεωρία και Πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Θεσσαλονίκη 21-24 Νοεμβρίου 1997, Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2001, σσ. 196-200, το παράθεμα σ. 196. 76Η Susan Pearce διευκρινίζει ως προς αυτόν τον παραλληλισμό «Στην πραγματικότητα η έννοια της αντανάκλασης υποδηλώνει ένα σημαντικό τρόπο με τον οποίο ο υλικός πολιτισμός ως σύστημα δεν αντιστοιχεί απόλυτα στη γλώσσα ως σύστημα. Γλώσσα και υλικός πολιτισμός δεν βρίσκονται, δηλαδή, σε απόλυτη αναλογία μεταξύ τους. Ο υλικός πολιτισμός διαθέτει μια δική του, ανεξάρτητη κοινωνική οντότητα που συνεισφέρει στην κοινωνική αναπαραγωγή.» SusanPearce,Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές,σ. 43.

37

Στη συνέχεια των ερμηνευτικών θεωριών ήρθε στο προσκήνιο η «θεωρία της πρόσληψης», που συμβάδιζε με τη γενικότερη επικράτηση της Φαινομενολογίας στην επιστημονική σκέψη και μετέφερε τις αρχές και τα μεθοδολογικά της εργαλεία στην κριτική και τη θεωρία της λογοτεχνίας. Ο αναγνώστης ενός λογοτεχνικού κειμένου αντιμετωπίζεται πλέον ως ενεργός διαμορφωτής των ποικίλων νοημάτων του77. Τα λογοτεχνικά έργα, καθώς περνάνε από το ένα κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο στο άλλο, αποκτάνε νέα νοήματα, τα οποία ο συγγραφέας ή οι σύγχρονοι αναγνώστες τους μπορεί να μην είχαν ποτέ φανταστεί. Επομένως, η ερμηνευτική προσέγγιση των έργων γίνεται μέσω ενός διαλόγου του παρελθόντος και του παρόντος, ενώ η κατανόησή τους εξαρτάται από τι είδους ερωτήματα θέτουν οι αναγνώστες σ’ αυτό. Η Μουσειολογία επηρεάστηκε από τις συγκεκριμένες θεωρίες και το ρεύμα της Φαινομενολογίας και άρχισε να ερευνά τη ρευστότητα και τη σχετικοποίηση των διαφόρων ερμηνειών, αλλά και τον ενεργό ρόλο του επισκέπτη στη διαδικασία νοηματοδότησης των αντικειμένων-εκθεμάτων ενός μουσείου. Ανακαλώντας και πάλι την Pearce «άνθρωποι και αντικείμενα λειτουργούν σε μια δυναμική σχέση μεταξύ τους, που δημιουργεί νόημα και παράγει αλλαγή»78, «το αντικείμενο υπάρχει μόνον όταν αποκτά νόημα από κάποιον που αντιδρά σ’ αυτό. Την ίδια στιγμή αυτός ο κάποιος, ο νοηματοδότης δηλαδή, υπάρχει μόνον ως κοινωνικό όν, καθώς βρίσκεται τον περισσότερο καιρό σε μια διαδικασία αλληλεπίδρασης. Η ισορροπία διατηρείται από το ίδιο το αντικείμενο, με το απτό και το πραγματικό του περιεχόμενο.»79.

Αντιμετωπίζοντας τον υλικό πολιτισμό ως έναν «ιστό νοημάτων», ως δηλαδή συγκρότηση νοημάτων, η αποκρυπτογράφηση και κατανόηση των οποίων συγκρίνεται με αυτή των πολύπλευρων νοημάτων ενός κειμένου, η μεταδιαδικαστική αρχαιολογία επαναθέτει στο επίκεντρο το ζήτημα της ερμηνείας, μιας ερμηνείας πολυδιάστατης που μας επιτρέπει να προσεγγίσουμε ή και να κατασκευάσουμε το άγνωστο παρελθόν μέσω του παρόντος80. Οι ερμηνείες και οι αναγνώσεις είναι πολλαπλές , εξαρτώνται από τον εκάστοτε ερμηνευτή και θέτουν απαραίτητο τον «αναστοχασμό» (reflexivity), την αυτοκριτική δηλαδή θέαση της στάσης του. Κύριοι όροι στην προσέγγιση των υλικών τεκμηρίων του απώτερου παρελθόντος είναι οι όροι «ενέργεια» και «δράση» (agency) υπογραμμίζοντας τον ενεργό χαρακτήρα του

77Κύριοι εκφραστές της θεωρίας της Φαινομενολογίας αποτέλεσαν οι Hans-Georg Gadamer, Hirsch, Heidegger. Βασικό εκπρόσωπος της «θεωρίας της πρόσληψης» είναι ο είναι ο Hans Robert Jauss , ο οποίος στο έργο του Ιστορία της λογοτεχνίας ως πρόκληση της γραμματολογίας (1967), προσπαθεί να εντάξει το λογοτεχνικό έργο στο πλαίσιο των ιστορικών, πολιτισμικών δεδομένων –νοημάτων μέσα στα οποία δημιουργήθηκε και να μελετήσει στη συνέχεια τις συνεχείς μετατροπές τους. 78SusanPearce,Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές, σ. 288. 79SusanPearce,Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές,σ. 303. 80Για μια διεξοδική ανάλυση των αρχών και των θεωριών της μεταδιαδικαστικής αρχαιολογίας βλ. Κώστας Κωτσάκης, «Υλικός πολιτισμός και ερμηνεία στη σύγχρονη αρχαιολογία θεωρία» στο Κασβίκης Κ. & Ν. Νικολάου (επιμ.), εκπαιδευτικά ταξίδια στο χρόνο : ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, 2008, σσ. 32-57. Συνοπτικά μάλιστα, ο Κωτσάκης αναφέρει στην αρχή του άρθρου του «ο υλικός πολιτισμός, η παραγωγή δηλαδή πραγμάτων και η σημασία που αποκτούν, συνδέεται στενά με τη βιολογική διαδικασία ανθρωποποίησης των πρωτευόντων, αντιπροσωπεύει δηλαδή μια πρωταρχική διάσταση της ανθρώπινης κατάστασης. Για το λόγο αυτό αποτελεί κεντρικό αντικείμενο κάθε ανθρωπολογίας…Ο μετασχηματισμός της αδρανούς φυσικής ύλης σε δρων αντικείμενο παράγει ένα πλήθος νοημάτων που σχετίζονται με την κατασκευή, τη χρήση αλλά και το κοινωνικό ρόλο του αντικειμένου και των ανθρώπων που σχετίζονται μ’ αυτό, τα συστήματα αξιών στα οποία συμμετέχει, καθώς επίσης και την ιστορία του-αυτό που ονομάζεται συνήθως «βιογραφία του αντικειμένου»…», το παράθεμα σ. 31.

38

υλικού πολιτισμού, την ερμηνεία του μέσα από την ένταξή του στις πρακτικές δραστηριότητες. Αυτό δηλαδή που αποτυπώνεται στο υλικό κατάλοιπο είναι ανθρώπινες πράξεις και διαμεσολαβήσεις, πράξεις των μελών διαφόρων κοινωνιών, αλλά και οι ιδέες που διαμόρφωσαν και οδήγησαν σ’ αυτές τις ενέργειες. Τα αντικείμενα επίσης τοποθετούνται στα συγκείμενά τους, δηλαδή στο δίκτυο συσχετίσεων τους, στο οποίο συμμετέχουν καθώς χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους, αποκτώντας έτσι διαφορετικά νοήματα.

Οι αρχές της μεταδιαδικαστικής αρχαιολογίας σε συνδυασμό με πολλές από τις σύγχρονες κοινωνιολογικές θεωρίες, όπως η θεωρία της «κοινωνικής ζωής των αντικειμένων» και η μεθοδολογία της «πολιτισμικής βιογραφίας των πραγμάτων» διαμορφώνουν τις θεωρητικές βάσεις και τα εργαλεία της σύγχρονης Μουσειολογίας81. Στόχος του μουσείου είναι η μετάδοση πληροφοριών στο κοινό σε μια ειδικά διαμορφωμένη γλώσσα, έτσι ώστε το αντικείμενο-έκθεμα να βρίσκει στο μουσείο την πλήρη νοηματοδότησή του σε σχέση με τα συγκείμενά του82. Η Pearce τέλος προβαίνει στην εξής διευκρίνιση περί των ποικίλων ερμηνευτικών προσεγγίσεων που μπορεί να παρουσιάζει ένα μουσείο, «Όλες οι ερμηνείες, εντούτοις είναι «αναγνώσεις»: μεταφορικές κατασκευές που, παρότι προκύπτουν από την παρατήρηση του φυσικού κόσμου, κινούνται σε μια πραγματικότητα που είναι παράλληλη προς αυτόν και δεν συμβαδίζουν μ’αυτόν. Όλες δε οι μεταφορικές κατασκευές είναι «αληθείς» με τον τρόπο τους, μολονότι οι τρόποι τους μπορούν να διαφέρουν.»83. Απαραίτητη λοιπόν παράμετρος στο μουσείο, είναι και η επισήμανση της πολλαπλότητας των ερμηνειών μέσω αναστοχαστικών αναφορών, ώστε να αντιληφθεί ο επισκέπτης ότι αυτές που προσφέρονται από το μουσείο μέσω του συνολικού αφηγήματος δεν είναι οι μοναδικές.

Οι πρακτικές τέλος, της σύγχρονης Μουσειολογίας περιστρέφονται και γύρω από τον ίδιο τον επισκέπτη, ο οποίος όπως προαναφέρθηκε συμμετέχει στη διαδικασία νοηματοδότησης. Διεξάγονται συχνά έρευνες για τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών και των αναγκών του προσδοκώμενου κοινού, ώστε να είναι εφικτή η μέγιστη συμμετοχική του δραστηριοποίηση. «Η συμμετοχική διαδικασία του ανθρώπου-θεατή είναι ο κυρίαρχος στόχος του σημερινού μουσειολόγου, που στοχεύει συχνά στο θυμικό, για να φτάσει στο γνωστικό επίπεδο.», όπως υπογραμμίζει η Τέση Σαλή84.

Μια πολιτιστική διαδρομή δε διαφέρει ουσιαστικά από μια μουσειακή έκθεση, καθώς καλείται κι αυτή να ερμηνεύσει τα κατάλοιπα της υλικής, αλλά και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, να επιλέξει δηλαδή και να τους προσδώσει νοήματα, εντάσσοντάς τα στα

81Για τη θεωρία «κοινωνικής ζωής των αντικειμένων» και τη μεθοδολογία της «πολιτισμικής βιογραφίας των πραγμάτων» βλ. A. Appadurai, The social life of things. Commodities in cultural perspective, Cambridge, Cambridge University Press, 1986.Για την εφαρμογή αυτών των θεωριών- μεθόδων στη Μουσειολογία βλ. Susan Pearce,Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές,σ. 42-46. 82Να εκτεθεί δηλαδή μέσα από το συσχετισμό του με σχέσεις, χρόνους, γεγονότα, δομές, τάσεις, νοήματα και άλλα αντικείμενα. 83Susan Pearce, Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές,σ. 54. 84Τέλη Σαλή, Βασικές Αρχές Έκθεσης Μουσειακών Συλλογών, μουσειολογία 2, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2004, σ. 21.

39

πολυποίκιλα συγκείμενά τους, να προσεγγίσει-παρουσιάσει το παρελθόν με όρους του παρόντος, να κατασκευάσει αφηγήματα-αφηγηματικές πορείες, να επισημάνει την ύπαρξη κι άλλων, πολλαπλών ερμηνειών μέσω της αναστοχαστικότητας, να προωθήσει τη συμμετοχική δράση του κοινού της, να προσελκύσει το ενδιαφέρον του μέσω της βιωματικής προσέγγισης. Είναι απαραίτητο συνεπώς, ο σχεδιασμός της να στηριχτεί στις προαναφερθείσες θεωρίες της σύγχρονης Μουσειολογίας και να τις εφαρμόσει στην πράξη χρησιμοποιώντας τις αντίστοιχες μεθοδολογίες της.

Η Ματούλα Σκαλτσά τελειώνοντας την εισήγησή της στο διεθνές συμπόσιο Η Μουσειολογία στον 21ο αιώνα , θεωρία και πράξη σημειώνει «Η ισορροπία μεταξύ της σε βάθος γνώσης του επιστημονικού αντικειμένου της συλλογής και της επίσης σε βάθος γνώσης των μηνυμάτων της σύγχρονης Μουσειολογίας θα ορίσει το ένα πλαίσιο αφετηρίας για την καλή λειτουργία των μουσείων μας και την πρέπουσα αξιοποίηση της βαριάς βιομηχανίας μας ή του μοναδικού εξαγώγιμου προϊόντος μας: Tου πολιτισμού. To άλλο πλαίσιο θα το συγκροτήσει η ισορροπία μεταξύ θεωρητικού προβληματισμού και απόκτησης πρακτικών δεξιοτήτων στο επίπεδο της εκπαίδευσης.»85.

Η πρόταση σχεδιασμού μιας πολιτιστικής διαδρομής στη Θεσσαλονίκη για τη ζωή και το έργο του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, που περιγράφεται διεξοδικώς στο δεύτερο μέρος της παρούσας εργασίας, θα επιχειρήσει ακριβώς να συνδυάσει τα παραπάνω, την καλή μεν γνώση του υλικού μέσα από την ενδελεχή έρευνα και μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας, την εις βάθος δε κατανόηση και εφαρμογή των μηνυμάτων και μεθοδολογιών της σύγχρονης Μουσειολογίας.

85Ματούλα Σκαλτσά, «Η Παρανόηση» στο Σκαλτσά Μ. (επιμ.), Η Μουσειλογία στον 21ο αιώνα, Θεωρία και Πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Θεσσαλονίκη 21-24 Νοεμβρίου 1997, Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2001, σσ. 221-223, το παράθεμα σ. 223.

40

3.

Πράξη Μια πολιτιστική διαδρομή στη Θεσσαλονίκη προς ανακάλυψη του Μανόλη Αναγνωστάκη

3.1. Μουσειολογικός Προγραμματισμός

3.1.1. Μανόλης Αναγνωστάκης και Θεσσαλονίκη

Η έντονη παρουσία και δράση του ποιητή στην πόλη

«Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, αν και καθολικός ποιητής και πανελλήνιας εμβέλειας, έχει ταυτιστεί με τη γενέθλια πόλη του. Στη Θεσσαλονίκη ανδρώθηκε ποιητικά, επαγγελματικά και ιδεολογικά. Οι τόποι των φυσικών δραστηριοτήτων του είναι εδώ και οι άσωτοι λογοτεχνικοί τόποι των ποιημάτων του τονίζουν τους στενούς βιωματικούς δεσμούς του με την πόλη» αναφέρει ο δημοσιογράφος, συγγραφέας και φίλος του ποιητή, Χρίστος Ζαφείρης86.

Μέσα από μια προσεκτική μελέτη της βιογραφίας του Μανόλη Αναγνωστάκη, όπως παρατίθεται και στο θεωρητικό μέρος της παρούσας εργασίας, επιβεβαιώνονται αδιαμφισβήτητα τα παραπάνω λόγια του Χρίστου Ζαφείρη87. Η Θεσσαλονίκη είναι η γενέθλια πόλη του ποιητή, όπου μεγάλωσε και βίωσε κάποια από τα πιο έντονα γεγονότα της ζωής του, τα οποία συνδέθηκαν άρρηκτα με τις κοινωνικοϊστορικές εξελίξεις και αλλαγές στην Ελλάδα γενικότερα και στη Θεσσαλονίκη ειδικότερα. Στην πόλη αυτή διαμορφώθηκε η προσωπικότητα, η πολιτική του συνείδηση και κατ’ επέκταση και οι αρχές της ποίησής του.

86Χρίστος Ζαφείρης, «Τόποι ζωής και μνήμης του Μαν. Αναγνωστάκη», Θεσσαλονίκης Τοπιογραφία- Ιστότοπος του Χρίστου Ζαφείρη, 23 Δεκεμβρίου 2015, https://thessmemory.wordpress.com/2015/12/23/ (πρόσβαση 15/12/2015). Στο συγκεκριμένο άρθρο ο Χρίστος Ζαφείρης παραθέτει τους τόπους στη Θεσσαλονίκη που σχετίζονται με τη ζωή και τη δράση του Αναγνωστάκη στην πόλη. Στους περισσότερους από αυτούς τους τόπους, πολλοί από τους οποίους αποτελούν και τις στάσεις της σχεδιαζόμενης διαδρομής, είχε καταλήξει και η ενδελεχή έρευνα για τον ποιητή και η μελέτη της βιβλιογραφίας, που είχε προηγηθεί της συγγραφής της παρούσας εργασίας. Το άρθρο του Χ. Ζαφείρη ήταν καθοριστικό για την εξακρίβωση κάποιων βασικών στοιχείων αναφορικά με αυτούς τους τόπους, καθώς και η προγενέστερη συνομιλία με τον ίδιο αποτέλεσε μεγάλη βοήθεια και πηγή έμπνευσης. 87βλ. 2.1. A΄ Η ζωή και το έργο του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, 2.1.1. Βιογραφία στο θεωρητικό μέρος της εργασίας.

41

Γεννιέται και μεγαλώνει στη πολυπολιτισμική τότε Θεσσαλονίκη, ως παιδί αστικής οικογένειας, φοιτά στα σχολεία της γειτονιάς του με εξέχοντες δασκάλους της πόλης και ουσιαστικά διαπλάθεται στους δρόμους γύρω από την πλατεία Δικαστηρίων, στην εβραϊκή συνοικία Ρογκός, όπου βρισκόταν και το σπίτι των παιδικών του χρόνων. Κατά την είσοδο της χώρας στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1940, 15 χρόνων, μαθητής γυμνασίου βιώνει έντονα, με την εφηβική του παρορμητικότητα τα πρώτα χρόνια του πολέμου στην πόλη. Συγκλονισμένος, γράφει και δημοσιεύει και τα πρώτα του ποιήματα. Τα γεγονότα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, και ιδιαίτερα η συγκέντρωση των Εβραίων της πόλης στην πλατεία Ελευθερίας και η μετέπειτα αποστολή τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τον στιγματίζουν, όπως άλλωστε και ολόκληρη την πόλη. Μέσα σ ’αυτό το κλίμα αρχίζει να διαμορφώνει ουσιαστικά την ποιητική του. Εγγράφεται στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, αρχίζει να ασχολείται με τις φοιτητικές οργανώσεις και εντάσσεται στην ΕΠΟΝ. Δίνεται ψυχή τε και σώματι στην οργάνωση και στο νεοσύστατο ΕΑΜ, κάνει νέους φίλους και απολαμβάνει μάλιστα έντονα την πολιτική του αυτή δράση και τη συμμετοχή του στην αντίσταση. Συχνάζει στα φοιτητικά στέκια της εποχής, συνδέεται με άλλους φοιτητές που αποτέλεσαν φίλους του καρδιακούς (Κλείτος Κύρου, Θανάσης Παπαδόπουλος, Γιώργος Μέρτζος, Νίκος Μπαλής και πολλοί άλλοι), συμβάλλει στην πνευματική φοιτητική ζωή της πόλης με την ενεργητικότατη ενασχόλησή του με το περιοδικό Ξεκίνημα. Χαρακτηριστικό μέρος συνάντησης με τη στενή παρέα του αποτελεί ένα καφενεδάκι πίσω από το Βασιλικό θέατρο στην παραλία και ένα πάρκο στην τριγύρω περιοχή, όπως αναφέρει σε μαρτυρίες του ο ποιητής και καλός του φίλος, Κλείτος Κύρου88. Συλλαμβάνεται μαζί με άλλα μέλη της ΕΠΟΝ και φυλακίζεται σε μια από τις πιο εφιαλτικές φυλακές της Θεσσαλονίκης, το Επταπύργιο, χαρακτηριστική για τη φυλάκιση πολιτικών κρατουμένων. Τα τρία χρόνια που μένει έγκλειστος εκεί τον στιγματίζουν και αποτυπώνονται στην ποίησή του.

Μετά από την αποφυλάκισή του, εγκαταλείπει για λίγα χρόνια την πόλη αρχικά για τη στράτευσή του και έπειτα για την ιατρική εξειδίκευσή του στη Βιέννη. Από το 1957 και μέχρι το 1978 μένει στη Θεσσαλονίκη με την οικογένεια του σε διάφορα ενοικιαζόμενα σπίτια στο κέντρο της πόλης και εργάζεται ως ακτινολόγος στο Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ και στο ακτινολογικό του εργαστήριο στην οδό Τσιμισκή 33. Τις δεκαετίες του 1960 και 1970 ο Αναγνωστάκης κερδίζει την αναγνώριση της πόλης, κινείται μέσα στους κύκλους των πνευματικών ανθρώπων της Θεσσαλονίκης (ποιητών, συγγραφέων, πανεπιστημιακών) και συχνάζει στους χώρους της πολιτιστικής ζωής της πόλης, μέρη ατελείωτων συζητήσεων και πνευματικών ζυμώσεων γενικότερα. Παρακολουθεί πολλές εκδηλώσεις στη Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη», το πιο μαζικό και δημιουργικό πολιτιστικό σωματείο της πόλης, συμμετέχει στην ίδρυση της Εταιρείας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης ως ένα από τα 24 αρχικά μέλη, ορίζεται μέλος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, εκθέτει έργα του (κολλάζ) μαζί με τον Κλείτο Κύρου στην πρωτοποριακή γκαλερί της πόλης ΖΜ. Το βραχύβιο περιοδικό του Κριτική, είχε ιδιαίτερη συμβολή στην ανιούσα πολιτιστική ζωή της πόλης με τον προοδευτικό του χαρακτήρα, ενώ γενικότερα η αρθρογραφία του σε

88Για τις συγκεκριμένες μαρτυρίες βλ. Γιάννης Πιπίνης, Μανόλης Αναγνωστάκης. Ένας φανατικός..., σσ. 16-18 και Κλείτος Κύρου, «Ψηλός, με κιθάρα, έξαλλος, ύφος τέλειο Κόντογλου», Μακεδονία, 8/3/2015, σσ. 40-41. Μάλιστα αυτοί οι τόποι αναφέρονται εμμέσως και στο έργο του Αναγνωστάκη και μετουσιώνονται σε ποίηση με ένα ιδιάζοντα τρόπο και μια πρωτότυπη προσωπική-εξομολογητική γραφή.

42

εφημερίδες της πόλης ήταν τακτική και ποικίλης θεματολογίας. Η παρουσία του στη «Βιβλιοθήκη», το βιβλιοπωλείο στη Χρυσοστόμου Σμύρνης 21, στο οποίο είχε συνεταιριστεί η γυναίκα του με τους Γ. Παλιαδέλη και Γ. Σαλακίδη, είναι καθοριστική για τους συχνούς θαμώνες της (Νίκο Καρανικόλα, Κώστα Λαχά, Πρόδρομο Μάρκογλου, Μίλτο Πολυβίου, Ελένη Πολυβίου, Πάνο Ερμείδη, Χρυσάφη Ιορδάνογλου, Μίμη Σουλιώτη, Δημήτρη Σκουλίδη, Χάρη Καμπουρίδη, Λίνα Ελεγμίτου, Μαρώ Καρδάκου, Χρήστο Καββαδά, Άγγελο Καλογερόπουλο, Λαλάκο Παπαδήμα, Δημήτρη Καλοκύρη κ.α.). Ο ποιητής περνάει πολλές ώρες στο βιβλιοπωλείο και συζητάει περί παντός επιστητού με όλους τους ενδιαφερομένους, ανάμεσα τους πολλοί φοιτητές και νέοι που πήγαιναν αποκλειστικά για να τον ακούσουν. Η «Βιβλιοθήκη» και ο χώρος συζητήσεων που λειτούργησε για κάποια χρόνια στο πατάρι της, μετατράπηκε χάρη στον Αναγνωστάκη σε έναν από τους πιο ενεργούς χώρους πολιτιστικής αντίστασης και ελεύθερης διακίνησης ιδεών κατά τη διάρκεια της Χούντας.

Κοντά στο βιβλιοπωλείο, στη συμβολή Χρυσοστόμου Σμύρνης και Τσιμισκή βρισκόταν ο «Γκιγκιλίνης», το διάσημο στα χρόνια της δημοκρατικής άνοιξης και μετέπειτα της Χούντας καφέ-στέκι αριστερών, προοδευτικών ανθρώπων, στο οποίο σύχναζε και ο ποιητής. Λίγο πιο πέρα, στη Διαγώνιο ήταν ο πάγκος του Μητσάρα με τις εφημερίδες, όπου πάντα στο πέρασμά του ο Αναγνωστάκης σταματούσε για να ξεφυλλίσει τις εφημερίδες και τα περιοδικά και να συνομιλήσει με τον εφημεριδοπώλη Μήτσο Καραμίχο. Άλλα στέκια του ποιητή στην πόλη ήταν τα ταβερνάκια «Θεόφιλος» στη Ζεύξιδος με Ικτίνου και «Θωμάς» πίσω από το παλιό Μαιευτήριο στην περιοχή Ευκλείδη, μέρη συνάντησης και αδιάκοπων συζητήσεων με τους στενούς του φίλους, και το υπόγειο βιβλιοπωλείο του Ζαχαρόπουλου στην Τσιμισκή, όπου έψαχνε για ώρες παλιά βιβλία, καθώς και το γήπεδο του ΠΑΟΚ, της ομάδας της πόλης που υποστήριζε φανατικά.

Τέλος, ιδιαίτερη μνεία για την παρουσία και την επιρροή του ποιητή στην πόλη πρέπει να γίνει στα σπίτια του (κυρίως σ’ αυτό στη Μητροπόλεως 129 και στο μετέπειτα στην Παλαιών Πατρών Γερμανού 13), που είχαν αποκτήσει το χαρακτήρα φιλολογικών-λογοτεχνικών σαλονιών. Στα σπίτια αυτά σύχναζαν και συζητούσαν φιλικά μαζί με τους Αναγνωστάκηδες για θέματα πολιτικά, ιδεολογικά, λογοτεχνικά μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, γνωστοί πνευματικοί άνθρωποι της πόλης, αλλά και πολλοί νέοι με ανήσυχο πνεύμα που έβλεπαν στο πρόσωπο του Αναγνωστάκη ένα μέντορα, έναν άνθρωπο αστείρευτη πηγή προοδευτικής σκέψης και διαλόγου89.

89Ανάμεσα στους πιο συχνούς θαμώνες ήταν οι Παν. Μουλλάς, Π. Πίστας, Γ. Σεφερτζής, Τ. Καλαντζής, Τ. Ναούμ, Α. Ευαγγέλου, Γ. Πάνου, Κ. Λαχάς, Ξ. Κοκόλης, Ν. Καρανικόλας, Μ. Πολυβίου, Ε. Πολυβίου, Π. Μάρκογλου, Λ. Ελεγμίτου κ.α.

43

Η πόλη στην ποίησή του

Η σχέση επομένως του Αναγνωστάκη με την πόλη του είναι καθοριστική. Μάλιστα, η πόλη της Θεσσαλονίκης είναι πανταχού παρούσα στο έργο του ακόμα κι όταν δεν αναφέρεται ρητά. Τα βιώματα, οι μνήμες -καλές και κακές- ενσωματώνονται στην ποίησή του και μετατρέπουν το εφήμερο σε κλασικό, το ατομικό σε πανανθρώπινο. Όπως υπογραμμίζει και η Μαίρη Μικέ, καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του ΑΠΘ, «Έχει πολλές φορές τονιστεί ότι εξέχων χώρος στην ποίηση του Αναγνωστάκη είναι η πόλη της Θεσσαλονίκης, φορτωμένη πληγωμένα βιώματα και ανάπηρες μνήμες…..ονομαστικά τεχνάσματα της πρωταγωνιστικής τοπογραφίας της Θεσσαλονίκης, υπηρετώντας την αρχή της αληθοφάνειας, αποτελούν εφαλτήρια μιας μνήμης τόσο πικρής και ενοχλητικής, παρακολουθούν τις ιδεολογικές αλλαγές στον ιστό της πόλης και τελικά, λειτουργώντας πολύ πιο απελευθερωτικά από την πρόσδεσή τους σε έναν αναγνωρίσιμο χώρο, απλώνουν τις ιδεολογικές και αισθητικές τους σημάνσεις σε όλη την ελλαδική περιφέρεια σε συγκεκριμένο χρόνο.»90.

Η πόλη, η πολιτεία της Θεσσαλονίκης εμφανίζεται είτε με άμεσες ρητές αναφορές σε δρόμους και τοπόσημά της, είτε εμμέσως με την περιγραφή του αστικού περιβάλλοντός της. Η αστική τοπογραφία άλλωστε κυριαρχεί στην ποίησή του: δρόμοι, πάρκα, καφενεία, ταβέρνες, γήπεδα, λιμάνια, πλατείες, τουριστικά γραφεία, φυλακές, βιβλιοθήκες, μουσεία, γραφεία εφημερίδων, χρηματιστήρια, ινστιτούτα, κινηματογράφοι, μαγαζιά κ.α. Τόποι και χώροι κυρίως μνήμης, όχι ειδυλλιακής και νοσταλγικής αλλά τραυματικής, ανασύρονται από το παρελθόν, όχι για να το ανασυνθέσουν ή να το αποκαταστήσουν, αλλά για να το επαναπροσδιορίσουν με οδηγό το εξίσου ερειπωμένο και απογοητευτικό παρόν. Οι παλιοί δρόμοι που «αγαπήθηκαν και μισήθηκαν» και μεταφέρουν πλήθος βιωμάτων και μνημών, επανα-νοηματοδοτούνται στα όψιμα ποιήματά του και μετατρέπονται σε σύμβολα διάψευσης των κάποτε ελπίδων και ονείρων91.

Το ίδιο το όνομα της πόλης αναφέρεται μια και μοναδική φορά στο συνολικό ποιητικό του έργο, στο ποίημα με τίτλο «Θεσσαλονίκη μέρες του 1969 μ.Χ.» της συλλογής Ο Στόχος. Το συγκεκριμένο ποίημα θεωρείται κορυφαίο του έργου του, παρουσιάζει ιδιαίτερες προεκτάσεις και δυνατότητες αναλύσεων, και είναι ενδεικτικότατο για τη λειτουργία της πόλης της Θεσσαλονίκης στην ποίησή του92. Στο ίδιο μάλιστα ποίημα συναντάται και η οδός Αιγύπτου στα Λαδάδικα, δρόμος που αναφέρεται ονομαστικά τρεις φορές στην ποίησή του και προσλαμβάνει ποικίλες ποιητικές σημάνσεις93.

90Μαίρη Μικέ, «Ανοχύρωτη πόλη», Εντευκτήριο, 71, Δεκέμβριος 2005, σσ. 135-144, το παράθεμα σ. 135. 91Συγκεκριμένα οι δρόμοι που συναντώνται και ονομαστικά στην ποίηση του (Αρριανού, γωνία Αρριανού και Ολύμπου, Κατούνη, Κωνσταντίνου Μελενίκου) είναι «τόποι παράνομων συνωμοτικών συναντήσεων, συλλήψεων και άγριου κυνηγητού» όπως σημειώνει η Μαίρη Μικέ στο άρθρο που προαναφέρθηκε, σ. 139. 92Έχει συμπεριληφθεί μάλιστα και σε σχολικά εγχειρίδια. βλ. Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνία Γ’ Τεύχος, Γ΄ Γενικού Λυκείου, σσ. 54-57. 93«Στην οδό Αιγύπτου —πρώτη πάροδος δεξιά— Τώρα υψώνεται το μέγαρο της Τράπεζας Συναλλαγών Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως» Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα 1941 – 1971, Αθήνα, Νεφέλη, σσ. 162-163.

44

Κατηγοριοποίηση και Χαρτογράφηση τόπων της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τη ζωή ή το έργο του Αναγνωστάκη94

Βιογραφικοί τόποι

Τα σπίτια των παιδικών-φοιτητικών του χρόνων

Οδός Βενιζέλου95

Ιουστινιανού & Μητροπολίτου Γενναδίου (πλατεία Δικαστηρίων)96

Αγίας Σοφίας (απέναντι από τον κινηματογράφο «Διονύσια»)

Σχολεία και Εκπαίδευση

Δημοτικό στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας και Ολύμπου97

Πειραματικό Γυμνάσιο ΑΠΘ στην Αγίας Σοφίας

Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ98

94Η καταγραφή και κατηγοριοποίηση των συγκεκριμένων τόπων στηρίχτηκε στην αναλυτικότατη μελέτη βιογραφιών σημειωμάτων του ποιητή και σε μαρτυρίες-πηγές του ίδιου του Αναγνωστάκη, αλλά κυρίως φίλων και γνωστών του καταγεγραμμένες και δημοσιευμένες σε πλήθος αφιερωμάτων περιοδικών για τον ποιητή. Η εξακρίβωση και η συμπλήρωσή τους οφείλεται στο άρθρο του Χρίστου Ζαφείρη «Τόποι ζωής και μνήμης του Μαν. Αναγνωστάκη» που δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο του στις 23/12/2015 και έχει ήδη αναφερθεί στην παρούσα εργασία. 95Σ’ ένα νοικιασμένο σπίτι εκεί γεννήθηκε ο Αναγνωστάκης, κι όχι στο μετέπειτα σπίτι των παιδικών του χρόνων στη πλατεία Δικαστηρίων, όπως αναφέρει η τιμητική πλακέτα έξω από το συγκεκριμένο σπίτι. 96Το πιο γνωστό και προβεβλημένο κάπως σπίτι του στην πόλη, στο οποίο ο ποιητής πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια μέχρι την ηλικία των 17 ετών, οπότε η οικογένεια μετακόμισε στο σπίτι της οδού Αγίας Σοφίας. 97Αυτό το σχολείο αναφέρεται στις περισσότερες Βιογραφίες του και συνάδει και με μαρτυρίες του ίδιου του ποιητή. Σε ένα μαθητολόγιο όμως των εκπαιδευτηρίων Βαλαγιάννη που ανακάλυψε ο Χρήστος Καββαδάς, το όνομα του μαθητή Μανόλη Αναγνωστάκη εμφανίζεται σε όλες τις τάξεις του δημοτικού. βλ. Χρίστος Ζαφείρης, «Τόποι ζωής και μνήμης του Μαν. Αναγνωστάκη». 98Αρχικά στεγαζόταν στην Εκπαιδευτική Σχολή της οδού Σόλωνος, έπειτα στο Δημοτικό Νοσοκομείο και από το 1945 στο Κεντρικό κτίριο Πανεπιστημίου(Παλαιό κτίριο Φιλοσοφικής). Η κλινική άσκηση των φοιτητών της γινόταν στα νοσοκομεία Γεώργιος Γεννηματάς, Χίρς (Ιπποκράτειο) και από το 1951 και έπειτα στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ. βλ. Χρίστος Ζαφείρης, «Τόποι ζωής και μνήμης του Μαν. Αναγνωστάκη».

45

Κρατητήρια και Φυλακές

Στρατόπεδο «Παύλος Μελάς»99

Στρατοδικείο στο Στρατόπεδο «Τσιρογιάννη»100

Φυλακή Επταπυργίου (Γεντί Κουλέ)

Τα σπίτια των όψιμων χρόνων

Δημητρίου Γούναρη 5

Μητροπόλεως (πρώην Ρούζβελτ) 129

Παλαιών Πατρών Γερμανού 13 (πάνω από το Elysee)

Επαγγελματικοί τόποι

Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ

Ακτινολογικό Ιατρείο στην οδό Τσιμισκή 33

«Βιβλιοθήκη» βιβλιοπωλείο

Χρυσοστόμου Σμύρνης 21

Στέκια του ποιητή

Ταβέρνα «Κούτσουρα» του Δαλαμάγκα στη Νικηφόρου Φωκά 18, στη διασταύρωση με Τσιμισκή101

Καφέ «Γκιγκιλίνης» στη Διαγώνιο, επί της Τσιμισκή

Πάγκος εφημερίδων και περιοδικών του Μητσάρα στη συμβολή των Χρυσ. Σμύρνης και Τσιμισκή

Ταβέρνα «Θεόφιλος» στη Ζεύξιδος, μεταξύ Ικτίνου και Π. Πατρών Γερμανού

99Στο στρατόπεδο φυλακίζεται για λίγες μέρες από τους Γερμανούς το 1943. 100Στο συγκεκριμένο στρατοδικείο έγινε η δίκη των 69 ΕΠΟΝιτών. Το στρατόπεδο βρισκόταν στην τοποθεσία που είναι σήμερα το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και το Δημαρχείο. βλ. Χρίστος Ζαφείρης, «Τόποι ζωής και μνήμης του Μαν. Αναγνωστάκη». 101Στη πασίγνωστη αυτή ταβέρνα-παράγκα της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο της κατοχής, ο έφηβος τότε Αναγνωστάκης καθόταν έξω από το φράχτη της και άκουγε το συγκρότημα του Τσιτσάνη. βλ. Μίλτος Δ. Πολυβίου, «Μανόλης Αναγνωστάκης: Στιγμιότυπα και αφηγήσεις», Εντευκτήριο, 71, Δεκεμ. 2005, σσ. 74-79, το παράθεμα σ. 75.

46

Ταβέρνα «Θωμάς» στην περιοχή Ευκλείδη (πίσω από το παλιό Μαιευτήριο)

Βιβλιοπωλείο του Ζαχαρόπουλου σ’ ένα υπόγειο στη συμβολή των Τσιμισκή και Καρόλου Ντηλ

Καφέ πίσω από το Βασιλικό θέατρο και κοντινό πάρκο

Γήπεδο ΠΑΟΚ αρχικά στην περιοχή που σήμερα είναι η Θεολογική Σχολή ΑΠΘ, έπειτα στην Τούμπα

Τόποι πνευματικής ζωής της πόλης, όπου σύχναζε

Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη» αρχικά στην Κομνηνών 4, έπειτα στη Στρατηγού Καλλάρη 5 (σημερινό κτίριο ΕΣΗΕΜΘ)

Γκαλερί «ΖΜ» στην Αριστοτέλους 3

Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος

Τόποι & χώροι προς τιμήν του Μ. Αναγνωστάκη

Οδοί Μανόλη Αναγνωστάκη (στην Ανατολική Θεσσαλονίκη και στο δήμο Αμπελοκήπων)

Πλατεία Μανόλη Αναγνωστάκη στη συμβολή των οδών Φιλίππου, Αμύντα και Πλάτωνος (δίπλα στο σπίτι και τα σχολεία των παιδικών-εφηβικών του χρόνων)

Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων «Μανόλης Αναγνωστάκης» στο δημαρχιακό μέγαρο

Τοπογραφικοί δείκτες της πόλης που αναφέρονται ονομαστικά στο έργο του

Οδός Αιγύπτου στα ποιήματα «Ο Πόλεμος»- Εποχές, «Όταν αποχαιρέτησα…»- Συνέχεια 2, «Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ.Χ.»- Ο Στόχος102

Θερμαϊκός και Καμάρα στο ποίημα [Όχι αποδώ..] - Εποχές 3103

102«Στην οδό Αιγύπτου (πρώτη πάροδος δεξιά) τα κορίτσια κοκαλιασμένα περιμένανε απ’ ώρα τον Ισπανό με τα τσιγαρόχαρτα» «Πώς να εξηγήσω πιο απλά τί ήταν ο Ηλίας Η Κλαίρη, ο Ραούλ, η οδός Αιγύπτου Η 3η Μαΐου, το τραμ 8, η «Αλκινόη»» «Στην οδό Αιγύπτου —πρώτη πάροδος δεξιά— Τώρα υψώνεται το μέγαρο της Τράπεζας Συναλλαγών Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως» Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα 1941 – 1971, σς. 35-36,128-129 και 162-163 αντίστοιχα. 103«Δε σε γνωρίζω. Ίσως να ταξιδέψαμε μαζί, όπως το λες, με το «Αλκινόη» Πήγαμε τρεις φορές στο «Θερμαϊκόν» μού πλήρωσες το τραμ για την Καμάρα» Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα 1941 – 1971, σσ. 85-86.

47

Οδός Αρριανού στο ποίημα «Αισθηματικό διήγημα» -Ο Στόχος και σε απόσπασμα του έργου του Το Περιθώριο ’68-΄69104

Οδός Κωνσταντίνου Μελενίκου σε απόσπασμα του έργου του Το Περιθώριο ’68-΄69105

Οδός Κατούνη σε απόσπασμα του έργου του Το Περιθώριο ’68-΄69106

Στρατόπεδο «Παύλος Μελάς» και φυλακή Επταπύργιο σε απόσπασμα του έργου του Το Περιθώριο ’68-΄69107

Αρετσού και Διοικητήριο στο ποίημα «LA FIN DU VOYAGE» από το έργο του Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης108

Όλοι αυτοί οι τόποι της πόλης της Θεσσαλονίκης που παρουσιάζουν κάποια συσχέτιση με τον ποιητή, είτε αυτή αφορά το βίο και τις ποικίλες δραστηριότητές του στην πόλη, είτε το ίδιο το έργο του, είναι «εν δυνάμει» στάσεις της σχεδιαζόμενης πολιτιστικής διαδρομής για τον ποιητή. Αυτοί οι τόποι μπορούν λοιπόν να μετουσιωθούν σε στάσεις-ενότητες της διαδρομής και να λειτουργήσουν ως αφορμή για το νήμα της αφήγησης. Η επιλογή των τόπων-στάσεων θα εξαρτηθεί από τους στόχους και τις προδιαγραφές απόδοσης και φυσικά από τη Κεντρική Μουσειολογική Ιδέα, σε συνάρτηση βέβαια με τις δυσκολίες του χώρου.

104«Αλλά, βρε αδελφέ, πώς να το κάνουμε, κάποτε ήπιαμε μαζί κρασί, Χωθήκαμε στην οδό Αρριανού κυνηγημένοι από τους πεταλάδες, Φιλήσαμε τα ίδια κορίτσια, αλλάξαμε σύνθημα και παρασύνθημα» Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα 1941 – 1971, σσ. 170-172. «Φυλάγαμε τσίλιες οι τρείς μας, γωνία Αρριανού-Ολύμπου…» Μανόλης Αναγνωστάκης, Το Περιθώριο ΄68-΄69, Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέλη, 2000, σ. 33. 105«Είχαμε ραντεβού με τον Βαμβακά, στις εννιά παρά είκοσι, στην οδό Κωνσταντίνου Μελενίκου- αυτός θ’ ανηφόριζε…» Μανόλης Αναγνωστάκης, Το Περιθώριο ΄68-΄69, σ. 37. 106«Μπήκανε στα γραφεία του Κόμματος…Όπως οι ρόδες τραντάζονταν από τις λακκούβες, στην οδό Κατούνη, γλιστρούσανε εδώ κι εκεί από το ξεχειλισμένο φορτίο, στο δρόμο το λασπωμένο, λογιστικά τετράδια και κομματικές ταυτότητες…» Μανόλης Αναγνωστάκης, Το Περιθώριο ΄68-΄69, σ. 39. 107«1937 Ακροναυπλία. ΄43 Παύλου Μελά…΄53 Επταπύργιο.΄67 Λέρος. Πάντα ψηλά, σύντροφε Γιάννη, τη σημαία του Κόμματος!» Μανόλης Αναγνωστάκης, Το Περιθώριο ΄68-΄69, σ. 41. 108«Ξαπλώναμε στην αμμουδιά της Αρετσούς ή στα παγκάκια του Διοικητηρίου Σφυρίζαμε τη νύχτα στους έρημους δρόμους και γράφαμε συνθήματα ερωτικά» Μανόλης Αναγνωστάκης, Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης, Αθήνα, Στιγμή, 1996, σ. 94.

48

Χαρτογράφηση των προαναφερθέντων τόπων-χώρων

49

3.1.2. Λόγοι δημιουργίας μιας πολιτιστικής διαδρομής για το Μανόλη Αναγνωστάκη στη Θεσσαλονίκη

Η ιδιαίτερη αυτή σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τη γενέθλια πόλη του, τη Θεσσαλονίκη, όπως αναπτύχθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, αναδεικνύεται ίσως στον ισχυρότερο λόγο σχεδιασμού και υλοποίησης μιας πολιτιστικής διαδρομής στην πόλη για τον ποιητή. Προσθέτοντας σ’ αυτόν και την πρόθεση της Θεσσαλονίκης να οικειοποιηθεί σε αποκλειστικότητα αυτόν τον άνθρωπο του πνεύματος, πανελλήνιας εμβέλειας, και να τον προβάλει όχι μόνο ως μια από τις πιο διακεκριμένες πνευματικές προσωπικότητες της πόλης, αλλά ίσως ως τον «Ποιητή της Θεσσαλονίκης», δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για την προσπάθεια διοργάνωσής της.

Επιπρόσθετα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, το έτος 2015 είχε ανακηρυχτεί από το Δήμο Θεσσαλονίκης ως «έτος Μανόλη Αναγνωστάκη» με αφορμή τη συμπλήρωση ενενήντα χρόνων από τη γέννησή του και δέκα από το θάνατό του. Στα πλαίσια του «έτους Μανόλη Αναγνωστάκη» και της διπλής αυτής επετείου πραγματοποιήθηκε πληθώρα πολιτιστικών εκδηλώσεων με μεγάλη ποικιλομορφία είτε από δημόσιους φορείς όπως ο Δήμος και το Πανεπιστήμιο, είτε από ιδιωτικές ομάδες όπως λογοτεχνικές λέσχες και σωματεία, ινστιτούτα και μικρές ιδιωτικές πολιτιστικές ομάδες. Το κοινό της πόλης μπορούσε να επιλέξει να παρακολουθήσει από φιλολογικές ημερίδες, ομιλίες, συνέδρια, συζητήσεις και λογοτεχνικά αφιερώματα μέχρι μουσικοθεατρικές εκδηλώσεις και φυσικά την περιοδική έκθεση «μιλώ…Τεκμήρια και μαρτυρίες», που διοργάνωσε ο Δήμος σε συνεργασία με το Μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού για τη ζωή και το συνολικό έργο του ποιητή. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η πόλη για ένα χρόνο ζούσε στους ρυθμούς του Μανόλη Αναγνωστάκη. Οι ποικίλες αυτές εκδηλώσεις είχαν ως αποτέλεσμα να γνωρίσει το ευρύτερο κοινό της πόλης τον ποιητή, να έρθει σε επαφή με το ποιητικό του έργο, και πιθανώς να του καλλιεργηθεί κάποιο ενδιαφέρον ή και περιέργεια για να τον ανακαλύψει περισσότερο. Συναντώντας λοιπόν, ήδη ένα πρόσφορο περιβάλλον η σχεδιαζόμενη διαδρομή έρχεται να συμπληρώσει όλες τις προηγούμενες σχετικές δράσεις και να προσφέρει μια ιδιαίτερη διεισδυτικότατη ματιά στο «φαινόμενο Μανόλης Αναγνωστάκης». Θα μπορούσε να λειτουργήσει ως η ιδανικότερη κατακλείδα του «έτους Μανόλη Αναγνωστάκη» και επιπλέον να μείνει ως παρακαταθήκη και για τα επόμενα χρόνια, για τις επόμενες ίσως αντίστοιχες επετείους.

Τέλος, ένας ακόμη λόγος ύπαρξης μιας τέτοιας πολιτιστικής διαδρομής στην πόλη είναι η διαπίστωση ενός κενού σε αυτού του είδους τις πολιτιστικές διαδρομές, δηλαδή τις λογοτεχνικές. Ενώ δραστηριοποιούνται στη Θεσσαλονίκη πολλές ομάδες που διοργανώνουν ενδιαφέρουσες θεματικές πολιτιστικές διαδρομές για ποικίλες πτυχές της ιστορίας, της μνήμης και της κληρονομιάς της, καμιά δεν περιλαμβάνει στη δράση της ένα λογοτεχνικό περίπατο ή έστω μια μικτή διαδρομή που το ένα μέρος της να στηρίζεται στη λογοτεχνία. Αυτό το κενό προτίθεται να καλύψει η σχεδιαζόμενη πολιτιστική-λογοτεχνική διαδρομή και ίσως να αποτελέσει και την αφορμή για τη διοργάνωση και αντίστοιχων για άλλους σημαντικούς λογοτέχνες της πόλης ή ακόμη και για ένα μεγάλο συνδυαστικό περίπατο αφιερωμένο σε όλους τους λογοτέχνες της Θεσσαλονίκης.

50

3.1.3. Βασικές Παράμετροι

Συλλογή-Εκθέματα

Στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν υπάρχει μια καθορισμένη και τεκμηριωμένη συλλογή πάνω στην οποία θα βασιστεί ο Μουσειολογικός Προγραμματισμός. Άλλωστε στη σχεδιαζόμενη πολιτιστική διαδρομή, ως εκθέματα, που τους προσδίδεται ένα ορισμένο νόημα, λειτουργούν οι ίδιοι οι χώροι-τόποι της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τη ζωή και το έργο του ποιητή, και με βάση τους οποίους θα διαρθρωθεί και το Μουσειολογικό Σκεπτικό.

Οι στάσεις λοιπόν της πορείας της διαδρομής επιλέγονται και σχεδιάζονται με αφετηρία τη ζωή και το συνολικό έργο του ποιητή. Αποσπάσματα ποιημάτων από το σύνολο των ποιητικών του συλλογών και από τα έργα του Περιθώριο ΄68-΄69 και ΥΓ. πλαισιώνουν τη διαδρομή, τίθενται στο επίκεντρο και αναδεικνύονται παράλληλα σαν εκθέματα μιας έκθεσης, αποτελώντας οργανικό στοιχείο της και όχι απλώς συμπληρωματικό υλικό. Αντίστοιχα, ως συμπληρωματικό εποπτικό υλικό χρησιμοποιούνται φωτογραφίες από τη ζωή του ποιητή, πλάνα από ντοκιμαντέρ που απεικονίζουν προσωπικές στιγμές ή από τηλεοπτικές του συνεντεύξεις, μαρτυρίες του ίδιου ή φίλων του και ανθρώπων που τον γνώριζαν ή τον είχαν συναντήσει και επιπλέον φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης των παλαιότερων εποχών, που σχετίζονται με τους συγκεκριμένους τόπους και τις χρονικές περιόδους της αφηγηματικής πορείας.

Χώρος υλοποίησης & Χωρικές δυσκολίες

Ο χώρος υλοποίησης της σχεδιαζόμενης διαδρομής επιλέγεται και διαρθρώνεται με βάση τους τόπους και χώρους της πόλης, οι οποίοι, όπως προέκυψε από τη συστηματική μελέτη και έχει ήδη αναλυθεί, σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το βίο του ποιητή στην πόλη της Θεσσαλονίκης ή αναφέρονται στο έργο του και ανάγονται σε τοπόσημα-σύμβολα της ποίησής του. Ευρύτερο περιβάλλον αποτελεί το κέντρο της πόλης, ενώ σε γενικές γραμμές το χωρικό πλαίσιο της διαδρομής εκτείνεται από την πλατεία Δικαστηρίων έως το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, από το ΑΠΘ έως το Λευκό Πύργο, από εκεί έως την πλατεία Αριστοτέλους και τέλος από την πλατεία έως τα Λαδάδικα. Όπως είναι φυσικό, οι δυσκολίες διαχείρισης αυτού του εκτεταμένου χώρου επηρεάζουν ουσιαστικά τη διάρθρωση του Μουσειολογικού Σκεπτικού. Οι στάσεις-δηλαδή ενότητες της διαδρομής θα πρέπει εκτός από το να ανταποκρίνονται στην Κεντρική Μουσειολογική Ιδέα, να προσαρμοστούν στις χωρικές δυσκολίες και να εξυπηρετούν μια υλοποιήσιμη και επιπλέον ομαλή πορεία μέσα στον αστικό ιστό.

Συνεπώς, οι χώροι κράτησής του-Στρατόπεδο Τσιρογιάννη, Στρατόπεδο Παύλος Μελάς- και κυρίως φυλάκισής του -Επταπύργιο-, τόποι δηλαδή που διαδραμάτισαν ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή και στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και κατ’επέκταση και της ποιητικής του ταυτότητας, δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στην πορεία της διαδρομής λόγω της μακρινής απόστασής τους από το αστικό κέντρο. Ωστόσο, τόσο τόποι-σταθμοί τέτοιας ιδιαίτερης σημασίας για το φαινόμενο Αναγνωστάκης, όσο και άλλοι γενικότεροι που

51

σχετίζονται μ’ αυτό εγκιβωτίζονται μέσα στις τελικές στάσεις-ενότητες του Μουσειολογικού Σκεπτικού με τη μορφή μικρότερης ή διεξοδικότερης αναφοράς.

Κύριος του έργου

Συγκεκριμένος κύριος της παρούσας πρότασης μιας πολιτισμικής διαδρομής στην πόλη της Θεσσαλονίκης για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη δεν υπάρχει. Ωστόσο, ποικίλοι θεσμικοί φορείς της πόλης θα μπορούσαν να αναλάβουν την υλοποίηση και την επικοινωνία της διαδρομής, με επικρατέστερο το Δήμο Θεσσαλονίκης, ο οποίος θα μπορούσε να την εντάξει στα πλαίσια των διαφόρων λογοτεχνικών και μουσικοθεατρικών εκδηλώσεων προς τιμήν του ποιητή κατά το έτος 2015 -ανακηρυγμένο ως έτος Μανόλη Αναγνωστάκη- ή και να την επιλέξει ως μια πρωτότυπη πρόταση που θα μπορούσε να ολοκληρώσει αυτόν τον κύκλο των εκδηλώσεων, να σημάνει τη λήξη του έτους Αναγνωστάκη και ίσως να συνεχίσει τον απόηχό του και τα επόμενα χρόνια με την αλλεπάλληλη διεξαγωγή της. Ένας άλλος καταλληλότατος φορέας διοργάνωσης της πολιτιστικής διαδρομής για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, αποτελεί το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και ειδικότερα το τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής, το οποίο θα μπορούσε να εκπαιδεύσει και να διαθέσει τους φοιτητές του -κυρίως της ειδίκευσης της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας- για να τρέξουν τη διαδρομή και παράλληλα να συζητούν με το κοινό για οποιαδήποτε απορία προκύψει και να αναλύουν το έργο του ποιητή, όντας ίσως τα πιο καταρτισμένα άτομα προς υλοποίηση ενός τέτοιου εγχειρήματος.

Πέρα από τους δημόσιους φορείς της πόλης, η διαδρομή θα μπορούσε να διοργανωθεί και με ιδιωτική πρωτοβουλία. Στην πόλη δραστηριοποιούνται τα τελευταία χρόνια ομάδες πολιτιστικού τουρισμού και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, οι οποίες ασχολούνται πέρα από τις στερεότυπες ξεναγήσεις και περιηγήσεις σε αξιοθέατα της πόλης, και με θεματικές-πολιτισμικές διαδρομές/περιπάτους προς ανάδειξη της μνήμης της πόλης και άγνωστων πτυχών της109. Επιπρόσθετα, η συγκεκριμένη διαδρομή ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντα και στις δράσεις ποικίλων πολιτιστικών ομάδων της Θεσσαλονίκης (λογοτεχνικές ομάδες και λέσχες, λέσχες ανάγνωσης, ιστορικοί σύλλογοι και αρχεία της πόλης κ.α.). Μάλιστα, ήδη βρίσκεται υπό συζήτηση μια συνεργασία με την ομάδα ΜΝΗΜΕΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ-σύνδεση με το παρόν/ Όμιλος φίλων του ιστορικού, συλλεκτικού αρχείου του Μάνου Μαλαμίδη για μια πρώτη-πειραματική υλοποίηση της συγκεκριμένης διαδρομής χρησιμοποιώντας και προβάλλοντας παράλληλα και υλικό του συγκεκριμένου αρχείου110.

109Δύο κυρίως ομάδες πραγματοποιούν τέτοιες θεματικές-πολιτιστικές διαδρομές/περιπάτους στη Θεσσαλονίκη με μεγάλη επιτυχία στο ευρύτερο κοινό της πόλης, οι ThessalonikiWalkingTours (http://thessalonikiwalkingtours.com) και οι dot2dot (http://www.dot2dot.gr). 110Η συγκεκριμένη ομάδα διαχειρίζεται από τον ιστορικό και συλλέκτη Νίκο Μαλαμίδη, στεγάζεται στον πεζόδρομο Γκαρπολά 7,Μπίτ Παζάρ στο κέντρο της πόλης και δραστηριοποιείται κυρίως μέσω facebook και με τη συμμετοχή της σε διάφορες εκθέσεις (π.χ. ΔΕΘ) για την κινητοποίηση της αστικής συνείδησης των πολιτών της Θεσσαλονίκης, την ανάδειξη της τοπικής ιστορίας της πόλης και τη συλλογή τεκμηρίων μνήμης οποιουδήποτε είδους. Ειδικότερα, από το συγκεκριμένο αρχείο θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν φωτογραφίες τόπων και χώρων της Θεσσαλονίκης παλαιότερων εποχών (δικτατορία Μεταξά, Κατοχή, Εμφύλιος, Χούντα, Μεταπολίτευση) που σχετίζονται με τη διαδρομή και φυσικά ανταποκρίνονται στην Κεντρική Μουσειολογική Ιδέα και το Μουσειολογικό Σκεπτικό.

52

Τέλος, η διαδρομή θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί και υπό την αιγίδα του Πανελληνίου Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, ο οποίος δραστηριοποιείται κυρίως στις πόλεις που σχετίστηκαν με τον ποιητή (Κρήτη-Ρούστικα, Θεσσαλονίκη, Γιάννενα, Αθήνα) αλλά και στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο οργανώνοντας ή στηρίζοντας εκθέσεις και εκδηλώσεις προς τιμήν του.

Από τη στιγμή λοιπόν που δεν ορίζεται σαφώς κάποιος συγκεκριμένος κύριος του έργου, δεν γίνεται να συμπεριληφθεί στην παρούσα πρόταση και η συγκεκριμένη στοχοθεσία του. Συνεπώς, η πρόταση οφείλει μεν να διατυπώνει με σαφήνεια τους στόχους της ώστε να είναι υλοποιήσιμη, να παρουσιάζει δε ευρεία ελαστικότητα, ώστε να μπορεί να προσαρμοστεί στις αντίστοιχες ανάγκες και στόχους του εκάστοτε φορέα διοργάνωσής της.

Κοινό

Η παρούσα πρόταση πολιτιστικής διαδρομής έχει διαμορφωθεί έτσι ώστε να απευθύνεται όχι μόνο σε όσους έχουν κάποιο ειδικό ενδιαφέρον για τη ζωή και το έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη, αλλά και στο ευρύτερο κοινό της πόλης, σε οποιονδήποτε κάτοικό της έχει έστω κι ένα μικρό ενδιαφέρον για την πόλη του, την ιστορία της, τις κρυφές πτυχές της και τις πνευματικές προσωπικότητες που έχει αναδείξει ή ακόμη και σε όσους απολαμβάνουν να κοιτάνε πίσω από την «κλειδαρότρυπα» τις ζωές γνωστών, διακεκριμένων προσωπικοτήτων, όπως είναι ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της πόλης τους. Ο μοναδικός περιορισμός όσον αφορά το απευθυνόμενο κοινό είναι η ηλικία, καθώς θεωρείται ότι οι μικρότερες ηλικίες δε διαθέτουν την απαραίτητη ωριμότητα και τις βασικές ίσως γνώσεις για να ακολουθήσουν την αφηγηματική πορεία της διαδρομής. Δεν απαιτούνται φυσικά εξειδικευμένες γνώσεις για τον ποιητή ή για την ποίηση γενικότερα για να παρακολουθήσει κάποιος τη διαδρομή, απλώς μόνο οι βασικές γνώσεις κύριων ιστορικών γεγονότων και περιόδων (Κατοχή, Απελευθέρωση, Εμφύλιος, Χούντα, Πολυτεχνείο, Μεταπολίτευση), οι οποίες και αποτελούν μέρος της βασικής σχολικής εκπαίδευσης. Ιδανικό κοινό, όπως είναι αναμενόμενο, αποτελούν οι άνθρωποι μεγαλύτερων ηλικιών οι οποίοι έχουν ζήσει τα γεγονότα αυτών των περιόδων, έχουν βιώσει το μετασχηματισμό της πόλης κατά τη διάρκεια των εποχών και ίσως γνώριζαν ακόμη τον Αναγνωστάκη και τον κύκλο του ή απλώς είχαν πληροφορηθεί τον απόηχο της δράσης και του έργου του, καθώς θα μπορούσαν να συμμετάσχουν ενεργά στην πορεία του περιπάτου μοιραζόμενοι τις μνήμες και τα βιώματά τους με τους υπολοίπους111. Ωστόσο, βασικός σκοπός είναι ο πολιτιστικός περίπατος να προσελκύσει ποικιλομορφία κοινού, ανθρώπους δηλαδή διαφορετικών ηλικιών και διαφορετικού μορφωτικού και κοινωνικού επιπέδου. Μάλιστα, προτείνεται οι ομάδες συμμετεχόντων να είναι, όσο το δυνατόν, μικτές για να δημιουργηθεί ενδιαφέρουσα αλληλεπίδραση μεταξύ τους.

Προτείνεται επιπρόσθετα, σε ένα μεταγενέστερο στάδιο, η τροποποίηση και ίσως απλούστευση της διαδρομής και κατ’ επέκταση ο επανασχεδιασμός της με κύρια βάση τις

111Κάτι τέτοιο ανταποκρίνεται στους επιμέρους στόχους της συγκεκριμένης διαδρομής στα πλαίσια της βιωματικής προσέγγισης που επιχειρείται. Υπάρχει βέβαια ο κίνδυνος να διακόπτεται η ροή της αφήγησης και να επιμηκύνεται η καθορισμένη και προσδοκώμενη συνολική χρονική διάρκεια. Ωστόσο τίθεται στην προσωπική αντίληψη και εμπειρία του ή των εκάστοτε ξεναγών να διαχειριστεί τέτοιες παρεκβάσεις και φυσικά να τις ενθαρρύνει ή να προσπαθήσει να τις αποτρέψει ανάλογα με το ενδιαφέρον που επιδεικνύει κάθε κοινό συμμετεχόντων.

53

αρχές της σύγχρονης Μουσειοπαιδαγωγικής και γενικότερα θεωρίες της Παιδαγωγικής ,ώστε να εξειδικευτεί και να ανταποκρίνεται αποκλειστικά σε μαθητικό κοινό. Παράλληλα δηλαδή με τη σχεδιαζόμενη διαδρομή που αναλύεται στην παρούσα εργασία, θα μπορούσε να υλοποιείται και μια άλλη, παραλλαγή ουσιαστικά της πρωταρχικής, η οποία θα απευθύνεται σε μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου και θα συνδέεται με το αναλυτικό πρόγραμμα (κυρίως των μαθημάτων της Ιστορίας και της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας). Η παραλλαγή αυτή της διαδρομής θα έχει περισσότερο το χαρακτήρα ενός εκπαιδευτικού-μουσειοπαιδαγωγικού προγράμματος με αφορμή τη ζωή κα το έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη και θα μπορούσε να περιλαμβάνει και ποικίλες εκπαιδευτικές δραστηριότητες.

Αριθμός συμμετεχόντων & Χρονική διάρκεια

Ως μέγιστος αριθμός συμμετεχόντων στη διαδρομή ορίζονται τα δεκαπέντε άτομα, καθώς μεγαλύτερος αριθμός ατόμων θα προκαλούσε δυσκολίες τόσο στη μετακίνηση στον αστικό ιστό του κέντρου, όσο και στη μεταξύ τους αλληλεπίδραση και τις τυχόν συζητήσεις ή απορίες που μπορεί να προκύψουν κατά τη διάρκεια.

Ως συνολική χρονική διάρκεια επιλέγονται οι δυόμιση ώρες με δυνατότητα μέγιστης επέκτασής τους τις τρεις. Είναι κατανοητό ότι η συγκεκριμένη διάρκεια ίσως καταλήξει να κουράσει αρκετά το κοινό και να προκαλέσει την απώλεια ενδιαφέροντός του, ωστόσο κρίνεται απαραίτητη για να καλυφτούν βασικές πτυχές της Κεντρικής Μουσειολογικής Ιδέας και να συμπεριληφθούν σημαντικές στάσεις στο Μουσειολογικό Σκεπτικό, οι οποίες όμως απλώνονται στην έκταση του κέντρου της πόλης και άρα διευρύνουν την πορεία της διαδρομής. Υπογραμμίζεται βέβαια ότι η διάρκεια αυτή μπορεί να μεταβληθεί αναλόγως το εκάστοτε κοινό και το ενδιαφέρον του, τις επιθυμίες ή τις ανάγκες του, χωρίς όμως να επηρεαστεί αισθητά η ΚΜΙ.

54

3.1.4. Στόχοι Διαδρομής

Να έρθουν σε επαφή οι συμμετέχοντες με το «φαινόμενο Μανόλης Αναγνωστάκης», να τον γνωρίσουν και να τον εντάξουν στο ευρύτερο πνευματικό-πολιτιστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης.

Να ακολουθήσουν το νήμα της ζωής και της δράσης του Μανόλη Αναγνωστάκη στη Θεσσαλονίκη και να τον συνδέσουν με συγκεκριμένους τόπους της πόλης.

Να ανακαλύψουν ποικίλες πτυχές και προεκτάσεις της πολύπλευρης προσωπικότητας του ποιητή, κάποιες λιγότερο γνωστές και προβεβλημένες.

Να εξερευνήσουν στιγμές της προσωπικής του ζωής, σαν να κοιτάνε μέσα από μια κλειδαρότρυπα.

Να κατανοήσουν την επίδραση των κοινωνικοϊστορικών γεγονότων που βίωσε ο ποιητής στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και κατ’ επέκταση του ποιητικού του έργου.

Να αντιληφθούν την άμεση αλληλεξάρτηση ποίησης και βιώματος.

Με αφορμή τους τόπους που σχετίζονται με τον ποιητή, να ανακαλύψουν και κομμάτια της ιστορίας και της κληρονομιάς της Θεσσαλονίκης (τοπόσημα, ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την πόλη, πολιτιστική ζωή, κύκλους και στέκια πνευματικών ανθρώπων).

Με αφορμή αποσπάσματα του έργου του να αναδειχθούν και προσωπικότητες άλλων ανθρώπων, άγνωστων στο ευρύτερο κοινό, τα ονόματα των οποίων όμως εμφανίζονται συχνά στην ποίησή του, αποτελούν βασικό στοιχείο της και ανάγονται σε σύμβολα.

Να πληροφορηθούν για το συνολικό έργο και τη πνευματική δραστηριότητα του Μανόλη Αναγνωστάκη.

Να βρίσκονται σε συνεχή επαφή με την ποίηση κατά την πορεία της διαδρομής επιχειρώντας την ερμηνεία της με βάση τα δεδομένα και τις πληροφορίες που τους παρέχονται.

Να προσεγγίσουν την εποχή, τα γεγονότα, τη ζωή καθώς και το ίδιο το έργο και την προσωπικότητα του ποιητή μέσα από τις μαρτυρίες και τα λόγια του ίδιου, καθώς και μαρτυρίες φίλων, γνωστών ή αναλύσεις μελετητών του.

Να εξοικειωθούν σε μεγάλο βαθμό με την ποίηση, ώστε να τους προκληθεί το ενδιαφέρον να διαβάσουν το συνολικό του έργο και να φτάσουν ίσως σε μια δική τους προσωπική αξιολόγηση της ποίησης του Μανόλη Αναγνωστάκη.

Να συνειδητοποιήσουν την ύψιστη συμβολή του Αναγνωστάκη στα Νεοελληνικά Γράμματα γενικότερα και στην πνευματική ζωή και διαμόρφωση της πολιτιστικής ταυτότητας της Θεσσαλονίκης ειδικότερα.

55

Να αντιληφθούν την ιδιαίτερη επίδραση και της ίδιας της πόλης στη διάπλαση της προσωπικότητας του ποιητή, στη δημιουργία των πολλαπλών ταυτοτήτων του, καθώς και στην ποίηση και το συνολικό του έργο γενικότερα.

Να αναγνωρίσουν τον ποιητή ως μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της πόλης, που πρέπει όλοι οι πολίτες της να γνωρίσουν και να κινητοποιηθούν για την προβολή και την ανάδειξή της.

Να συμμετάσχουν και οι ίδιοι με την παράθεση εμπειριών, μνημών-βιωμάτων και απόψεων τους, να αλληλεπιδράσουν τόσο με τον ξεναγό, όσο και μεταξύ τους.

3.1.5.Προγραμματική Μουσειολογική Ιδέα

Από τον παραπάνω λοιπόν Μουσειολογικό Προγραμματισμό προκύπτει η εξής Προγραμματική Κεντρική Ιδέα της πολιτιστικής διαδρομής για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, τη ζωή, το έργο, την προσωπικότητα, τη δράση και την παρουσία του στην πόλη της Θεσσαλονίκης ως μια από τις πιο διακεκριμένες πνευματικές προσωπικότητές της.

Ακολουθώντας τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη στη γενέθλια πόλη του, τη Θεσσαλονίκη. Περιήγηση σε συγκεκριμένους τόπους της πόλης που σχετίζονται με τη ζωή, τη δράση και την ποίησή του. Ανάδειξη της ζωής, της προσωπικότητας, της δραστηριότητας και του συνολικού έργου του ποιητή μέσα από την ένταξή του στο ιστορικό (κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό) πλαίσιο της πόλης. Επαφή και εξοικείωση με την ποίησή του.

56

3.1.6. Προδιαγραφές Απόδοσης

Η διαδρομή να αρθρώνεται σε διαδοχικές θεματικές στάσεις-ενότητες, ακολουθώντας τη ζωή και την παρουσία του Αναγνωστάκη στη Θεσσαλονίκη.

Η χρονική διάρκεια και η χωρική έκτασή της να καθοριστούν έτσι, ώστε να μην είναι κουραστικές για τους συμμετέχοντες.

Η αφηγηματική πορεία της να είναι κατά βάση χρονολογική, αλλά οι στάσεις-ενότητες να διατηρούν το θεματικό τους χαρακτήρα.

Στη χρονολογική αυτή αφηγηματική πορεία να παρεισδύουν παρεκβάσεις (flashbacks και flashforwards).

Σε κάθε στάση-ενότητα η εστίαση να γίνεται σε μια ή περισσότερες διαφορετικές πτυχές της προσωπικότητας και της δραστηριότητας του Αναγνωστάκη.

Να γίνουν στάσεις σε τόπους που σχετίζονται άμεσα με το έργο του (αναφέρονται δηλαδή ρητά σε αποσπάσματά του), εφόσον δεν εμποδίζουν την ομαλή κίνηση στον εκτεταμένο χώρο.

Η ποίηση-το έργο του να έχει κεντρικό-οργανικό ρόλο στην πορεία της διαδρομής και να αναδειχθεί ιδιαιτέρως.

Η διαδρομή να πλαισιώνεται από πλούσιο εποπτικό-υποστηρικτικό υλικό(φωτογραφίες, τηλεοπτικά-κινηματογραφικά πλάνα, αποσπάσματα μαρτυριών).

Από το υποστηρικτικό υλικό ιδιαίτερη βαρύτητα να δοθεί στις μαρτυρίες-λόγια του ίδιου του Αναγνωστάκη κυρίως, και στις μαρτυρίες φίλων, συντρόφων, γνωστών του ή στα αποσπάσματα μελετητών του έργου του δευτερευόντως.

Η προσέγγιση κατά την αφήγηση να είναι όσο το δυνατόν πιο βιωματική. Να μεταφερθεί μάλιστα στους συμμετέχοντες -σε ορισμένες περιπτώσεις- το αίσθημα της θέασης «μέσα από την κλειδαρότρυπα».

Να ενθαρρύνεται η συμμετοχή του κοινού κατά τη διάρκεια της διαδρομής.

57

3.2. Μουσειολογικός Σχεδιασμός

3.2.1. Κεντρική Μουσειολογική Ιδέα διαδρομής

Έπειτα από αναλυτικότερη επεξεργασία των δεδομένων του Μουσειολογικού Προγραμματισμού και λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους και ιδιαιτέρως τους στόχους και τις προδιαγραφές απόδοσης, η Προγραμματική Μουσειολογική Ιδέα επαναπροσδιορίζεται και αναδιαμορφώνεται ως εξής:

Ακολουθώντας τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη στη γενέθλια πόλη του, τη Θεσσαλονίκη. Εξερευνώντας τα ίχνη του ποιητή στην πόλη, ξετυλίγουμε το νήμα της ζωής του, αναδεικνύουμε το συνολικό «φαινόμενο Μανόλης Αναγνωστάκης» σ’ όλες τις πολύπτυχες εκφάνσεις του, εστιάζοντας στη σχέση αλληλεπίδρασης και συνομιλίας του ποιητή με την πόλη. Η ποίηση τίθεται στο επίκεντρο, με το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο (κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό) της πόλης να αναδύεται με αφορμή τη ζωή και το έργο του ποιητή.

Αναλυτικότερα, στη σχεδιαζόμενη διαδρομή επιχειρούμε να προσεγγίσουμε τις ποικίλες πτυχές της προσωπικότητας του ανθρώπου Μανόλη Αναγνωστάκη, τις πολλαπλές ταυτότητές του, πέρα από την πιο γνωστή, αυτή ως σπουδαίου ποιητή. Η αφηγηματική πορεία είναι κατά βάση χρονολογική, ακολουθεί δηλαδή τη βιογραφία και τη δράση του Αναγνωστάκη ανά τις εποχές (Κατοχή, Εμφύλιος, Χούντα, Μεταπολίτευση) προβαίνοντας όμως σε πολλές παρεκβάσεις (flashbacks και flashforwards) ώστε να καλυφθεί η συνολική δραστηριότητά του (συμπεριλαμβανομένης δηλαδή και εκείνης μετά το 1978 που εγκαταλείπει μόνιμα τη Θεσσαλονίκη), αλλά και για να παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και κάποια πρωτοτυπία η αφηγηματική ροή, για να μην εγκλωβιστεί στη στείρα χρονολογική παράθεση γεγονότων. Παρά το γεγονός της επιλογής μιας χρονολογικής κατά πλείστον αφηγηματικής πορείας, οι στάσεις της διαδρομής έχουν κυρίως το χαρακτήρα θεματικών στάσεων-ενοτήτων, σε καθεμία από τις οποίες αναλύεται και μία ή περισσότερες πτυχές- ταυτότητες του Μανόλη Αναγνωστάκη.

Πρόθεση πέρα από την παρουσίαση της ζωής, του έργου και των πολλαπλών πτυχών- ταυτοτήτων του ποιητή, είναι και η παράλληλη ένταξή του στο ευρύτερο πλαίσιο (ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό) της Θεσσαλονίκης. Μικροϊστορία και μακροϊστορία συνδέονται και παρουσιάζονται παράλληλα και στη μεταξύ τους αλληλουχία. Φωτίζονται με αφορμή και επίκεντρο πάντα τον Αναγνωστάκη, τόποι της πόλης, αναδεικνύονται ιδιαίτερες πλευρές και κομμάτια της ιστορίας και της κληρονομιάς της, αναφέρονται κοινωνικοϊστορικά γεγονότα που τη σημάδεψαν. Η διαδρομή προσπαθεί από τη μία πλευρά

58

να καλύψει - όσο το δυνατό γίνεται περισσότερο- το συνολικό «φαινόμενο Μανόλης Αναγνωστάκης» σε όλες του τις εκφάνσεις, εστιάζει από την άλλη στην ανάδειξη της σχέσης αλληλεπίδρασης του ποιητή με την πόλη της Θεσσαλονίκης. Η πόλη ζωντανεύει και συνθέτει το σκηνικό μέσα στο οποίο ο ποιητής ζει και δημιουργεί. Εμείς ακολουθούμε τα βήματά του και οδηγούμαστε σε έναν περίπατο στο χώρο και στο χρόνο.

Η ποίηση του Αναγνωστάκη αποτελεί οργανικό στοιχείο της διαδρομής και έχει βασικό ρόλο κατά τη διάρκειά της. Συγκεκριμένοι χώροι επιλέγονται ως στάσεις με αφορμή την εμφάνισή τους στο έργο του, ενώ αποσπάσματα από όλες τις ποιητικές συλλογές του και από τα έργα του Περιθώριο ΄68-΄69 και ΥΓ. πλαισιώνουν κάθε στάση-ενότητα ανάλογα με την εκάστοτε θεματική της.

Μαρτυρίες-λόγια του ίδιου του ποιητή, καθώς και μαρτυρίες, ανεκδοτολογικές διηγήσεις φίλων, συντρόφων και ατόμων που τον γνώριζαν συμπληρώνουν την αφήγηση και ενθαρρύνουν ίσως τους συμμετέχοντες να μοιραστούν και δικές του εμπειρίες ή διαβάσματα για τις εποχές, για τον ποιητή, για τη Θεσσαλονίκη. Στο υποστηρικτικό υλικό συμπεριλαμβάνεται πλούσιο φωτογραφικό και βιντεοσκοπημένο υλικό από τη ζωή του Αναγνωστάκη και από το κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο της Θεσσαλονίκης (κυρίως παλαιότερες φωτογραφίες των σημείων όπου γίνονται οι στάσεις και των γύρω χώρων τους), το οποίο προβάλλεται με τη χρήση tablet.

59

3.2.2. Μουσειολογικό Σκεπτικό και πορεία διαδρομής

1η Στάση-Ενότητα

«Στην εβραϊκή γειτονιά τα παιδιά δεν τον παίζανε γιατί δεν ήταν εβραίος»

2η Στάση-Ενότητα

«Ζήσαμε παιδικά χρόνια, νιότη-διαφορετικά»

3η Στάση-Ενότητα

«Μελαγχολία όταν θυμάσαι τα παλιά επονίτικα πάρτυ»

4η Στάση-Ενότητα

«Το μάτς της ζωής του είχε τελειώσει-τώρα έπαιζε την παράταση»

5η Στάση-Ενότητα

«Βηματισμοί χωρίς σκοπό στα χειμωνιάτικα προαύλια. Χιλιάδες βήματα, χιλιάδες μέρες»

6η Στάση-Ενότητα

«Μου είπες: οι αναμνήσεις είναι η ζωή»

7η Στάση-Ενότητα

«Τώρα πια στην Τέχνη όχι μεγέθη-απλώς αποχρώσεις»

8η Στάση-Ενότητα

«Το ιδανικό κάθε επανάστασης: το μέτριο, ήσυχο, ειρηνικό παρόν, το ανέφελο μέλλον»

9η Στάση-Ενότητα

«Γιατί υποχρεωτικά να μιλήσω;»

10η Στάση-Ενότητα

«Δύο κατηγορίες πάντα: οι δρώντες και οι θεατές»

11η Στάση-Ενότητα

«Γηράσκω αεί αναθεωρών»

60

61

3.3.3. Αναλυτική Περιγραφή Μουσειολογικού Σκεπτικού

Προτεινόμενος τίτλος διαδρομής

Στα βήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη…

Αναζητώντας τα ίχνη του ποιητή στην πόλη της Θεσσαλονίκης

Ο συγκεκριμένος τίτλος προϊδεάζει το κοινό για το βασικό πυρήνα-άξονα της διαδρομής, τους αποκαλύπτει το θεματικό της χαρακτήρα και υπαινίσσεται σε κάποιο βαθμό την Κεντρική Μουσειολογική Ιδέα και την κύρια πρόθεσή της. Τους προσκαλεί σε έναν περίπατο στο χώρο και στο χρόνο στην πόλη της Θεσσαλονίκης με αφορμή και επίκεντρο τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη και τους κινεί την περιέργεια για το ποια μπορεί να είναι αυτά τα ίχνη του που θα μπορούσε να εντοπίσει κάποιος στην πόλη τους, και ποια ακριβώς η σχέση του μ’ αυτή.

Προτεινόμενοι τίτλοι στάσεων-ενοτήτων

Αρχική σκέψη ήταν οι τίτλοι των στάσεων-ενοτήτων να προέρχονται από το ίδιο το συνολικό ποιητικό έργο του ποιητή, να είναι δηλαδή κάποιοι αποσπασματικοί στίχοι ποιημάτων του που ανήκουν στην ποιητική παραγωγή της περιόδου, στην οποία αναφέρεται κάθε στάση- ενότητα ή σχετίζονται και προδίδουν μια ή περισσότερες θεματικές της -κυρίως την κεντρική στην οποία δίνεται και μεγαλύτερη σημασία- ή αποδίδουν τη γενικότερη αίσθηση-κλίμα που επιχειρεί να αναδείξει. Επιλέχτηκε όμως τελικά, η χρησιμοποίηση ενός και μόνο έργου του Αναγνωστάκη ως πηγή για την ονοματοδοσία των στάσεων-ενοτήτων, το ιδιάζον, κρυπτικότατο έργο του ΥΓ., το οποίο έχει προβληματίσει και διχάσει πολλούς μελετητές και έχει δεχτεί πλήθος διαφορετικών αναγνώσεων και αναλύσεων. Όπως έχει ήδη αναλυθεί και στο θεωρητικό μέρος για τον ποιητή και το έργο του, το ΥΓ. αποτελείται από 124 σπαράγματα, όπως έχουν χαρακτηριστεί, με έντονα εξομολογητικό χαρακτήρα, σύντομη μορφή, που παρουσιάζουν αποσπασματικότητα και κάποια ασυνέχεια, φθάνοντας στα όρια της πλήρης απογύμνωσης και αφαίρεσης του ποιητικού λόγου.112 Πρόκειται ουσιαστικά για σύντομες φράσεις που συνοψίζουν και υποκρύπτουν όλο το έργο του Αναγνωστάκη, τη στάση ζωής του, την προσωπικότητά του και πιθανώς θυμίζουν έντονα αποφθέγματα και αποστάγματα της «σοφίας» και της ποιητικής εμπειρίας ενός πνευματικού ανθρώπου, αποτελεί την ώριμη πνευματική του συνεισφορά. Μέσα στο συγκεκριμένο έργο βρίσκεται καλά κρυμμένο όλο το «φαινόμενο Μανόλης Αναγνωστάκης». Γι’ αυτό και επιλέγεται για να προσδώσει τα ονόματα στις στάσεις-ενότητες της διαδρομής, καθώς ανταποκρίνεται πλήρως στην Κεντρική Μουσειολογική Ιδέα. Επίσης, η επιλογή αυτή παρέχει την ευκαιρία να γίνει

112Για περισσότερες πληροφορίες για το ΥΓ. βλ. 2.1.3. Ποίηση-Σύντομη ανάλυση ποιητικών συλλογών στο θεωρητικό μέρος της παρούσας εργασίας.

62

γνωστό και οικείο και στο ευρύτερο κοινό και να του κινήσει το ενδιαφέρον για τη διαδρομή χάρη στην υπαινικτικότητα και μοναδικότητά του.

Διατύπωση τίτλων και περιεχομένων

Εισαγωγή-Σημείο συνάντησης

Ως σημείο συνάντησης για την εκκίνηση της πολιτιστικής διαδρομής, ορίζεται το άγαλμα του Βενιζέλου στη συμβολή της πλατείας Αριστοτέλους με την πλατεία Δικαστηρίων, κοντά στον αρχαιολογικό χώρο της Ρωμαϊκής αγοράς και σε άλλα μνημεία της Θεσσαλονίκης (Παναγία Χαλκέων, Μπέη Χαμάμ/Λουτρά «Παράδεισος»), επί της Εγνατίας Οδού. Πρόκειται για ένα γνωστό σε όλους, πολυσύχναστο σημείο στο κέντρο της πόλης, το οποίο λειτουργεί και ως μέρος συναντήσεων και συγκεντρώσεων. Εκεί γίνεται το καλωσόρισμα και η πρώτη γνωριμία με τους συμμετέχοντες στον περίπατο και η ομαλή εισαγωγή τους στο κεντρικό του θέμα- πυρήνα.

Η εισαγωγή αυτή γίνεται μέσω ενός intro-video, που προβάλλεται με τη χρήση tablet. Πρόκειται για ένα ολιγόλεπτο video του σκηνοθέτη Παύλου Πραντσίδη που παρουσιάζει μια σεκάνς πλάνων από χώρους και τοπόσημα της Θεσσαλονίκης που αφορούν τον ίδιο τον ποιητή ή που αναφέρονται σε ποιήματα μαζί με στίχους σχετικούς ή αφιερωμένους σ’αυτούς τους συγκεκριμένους χώρους. Οι συμμετέχοντες εισάγονται έτσι στο κεντρικό θέμα της διαδρομής, τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη και την ποίησή του και αντιλαμβάνονται από την αρχή την ιδιαίτερη σημασία της πόλης τους για τον ίδιο τον ποιητή και το έργο του και κατ’ επέκταση την αξία που έχει αυτή η προσωπικότητα για τη Θεσσαλονίκη113.

Τέλος, μοιράζεται στο κοινό ένα φυλλάδιο (leaflet) με ελκυστική γραφιστική επεξεργασία, το οποίο τους ενημερώνει εν συντομία για την πορεία της διαδρομής στο χώρο, μέσω ενός χάρτη και περιέχει τα ονόματα των στάσεων-ενοτήτων και ίσως και τις πιο βασικές έννοιες- όρους κλειδιά της κάθε στάσης, για την καλύτερη δυνατή παρακολούθηση της αφηγηματικής πορείας.

113Το συγκεκριμένο video δημιουργήθηκε για τη δράση του ΔΠΜΣ για τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2015 και συγκεκριμένα για την ομάδα Α΄, που ανέλαβε να αναδείξει το σπίτι του Μανόλη Αναγνωστάκη στην πλατεία Δικαστηρίων. Επιπλέον, το ίδιο βίντεο θα μπορούσε ενδεχομένως να χρησιμοποιηθεί και ως διαφημιστικό σποτ της διαδρομής σε τηλεοπτικά μέσα καθώς έχει τη χρονική διάρκεια και την ελκυστικότητα μιας διαφήμισης, καθώς εξάπτει την περιέργεια του κοινού. βλ. Παράρτημα οπτικοακουστικού υλικού στην ηλεκτρονική μορφή της εργασίας.

63

1η Στάση-Ενότητα

«Στην εβραϊκή γειτονιά τα παιδιά δεν τον παίζανε γιατί δεν ήταν εβραίος»114

Χωρικό σημείο: Ιουστινιανού & Μητροπολίτου Γενναδίου 18

Πτυχές του Αναγνωστάκη: παιδί, μέλος αστικής οικογένειας της πόλης

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου, πολυπολιτισμική σύνθεση πόλης, εβραϊκή συνοικία Ρογκός, Μεταξική δικτατορία, Μάης του 1936 στη Θεσσαλονίκη

Σύντομη περιγραφή: Έξω ακριβώς από το σπίτι των παιδικών χρόνων του ποιητή, αρχίζει να ξετυλίγεται το νήμα της ζωής του από τη γέννησή του στη Θεσσαλονίκη. Η αφήγηση εδώ επικεντρώνεται στα παιδικά του χρόνια, στην οικογένειά του και τις μεταξύ τους σχέσεις, στον τρόπο με τον οποίο μεγαλώνει ως παιδί μιας αστικής οικογένειας στην πολυπολιτισμική τότε Θεσσαλονίκη, στην αλληλεπίδρασή του με τους κατοίκους της ιδιαίτερης αυτής συνοικίας στην πλατεία Δικαστηρίων, στη γενικότερη σταδιακή διαμόρφωση της προσωπικότητάς του μέσα στο κλίμα των ασταθών πολιτικών χρόνων του Μεσοπολέμου στην πόλη και στο ευρύτερο περιβάλλον της. Την αφήγηση συχνά διακόπτουν και ενισχύουν μαρτυρίες-λόγια του ίδιου του ποιητή από τις παιδικές του μνήμες.

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες του ποιητή από την παιδική του ηλικία, των μελών της οικογένειάς του, της ταυτότητάς του στην ΕΟΝ, του συγκεκριμένου σπιτιού του ανά τη διάρκεια των χρόνων (από εκείνη την εποχή μέχρι και σήμερα), απεικονίσεις της πλατείας Δικαστηρίων και της ευρύτερης περιοχής και γειτονιάς (εβραϊκή συνοικία Ρογκός) εκείνης της εποχής (δεκαετίες 1930-1940)

2η Στάση-Ενότητα

«Ζήσαμε παιδικά χρόνια, νιότη-διαφορετικά»115

Χωρικό σημείο: Πλατεία Μανόλη Αναγνωστάκη στη συμβολή των οδών Φιλίππου, Αμύντα και Πλάτωνος

Πτυχές του Αναγνωστάκη: έφηβος, μαθητής, «εν δυνάμει» ποιητής

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: Ελληνοϊταλικός πόλεμος, Θεσσαλονίκη κατά τη γερμανική κατοχή, ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα εκείνης της περιόδου, λογοτεχνικά ρεύματα και περιοδικά της εποχής

Σύντομη περιγραφή: Το κοινό συγκεντρώνεται στο συγκεκριμένο πλάτωμα, που από το 2015 πήρε τιμητικά το όνομά του και το οποίο βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση με το σπίτι των παιδικών του χρόνων και τα σχολεία στα οποία φοίτησε. Πληροφορείται για την

114Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., Αθήνα, Νεφέλη, 1992, σ. 9. 115Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., σ. 7.

64

εκπαίδευση που έλαβε ο Αναγνωστάκης, τους σπουδαίους δασκάλους του στο τότε Πειραματικό Γυμνάσιο, τις εμπειρίες του στα θρανία, τα πρώτα του διαβάσματα και την πρωταρχική επαφή του με τον κόσμο της λογοτεχνίας116, καθώς και με το εμβληματικό, περιοδικό Νέα Εστία, την ικανότητά του να σκαρώνει από τότε στίχους, τις πρώτες του ποιητικές απόπειρες και τα πρώτα του δημοσιευμένα σε εφημερίδες και περιοδικά «πατριωτικά ποιήματα», τα βιώματά του από τα πρώτα χρόνια της κατοχής. Αντιλαμβάνεται λοιπόν το κοινό τη σταδιακή διάπλαση της προσωπικότητάς του Αναγνωστάκη και των πρώτων ψηγμάτων της ποίησής του στην περιοχή ακριβώς που συντελέστηκε. Πάλι την αφήγηση στηρίζουν μαρτυρίες του ποιητή με μνήμες των μαθητικών του χρόνων και των πρώτων κατοχικών χρόνων, ενώ επίσης διαβάζονται τα δύο πρώτα ολιγόστιχα δημοσιευμένα ποιήματά του, που σηματοδοτούν την επίσημη εμφάνιση του στο λογοτεχνικό χώρο, αποσπάσματα της επιστολής του Ξενόπουλου προς το νεαρό ποιητή, όπου σχολιάζει τα ποιήματά του και του προσφέρει πολύτιμες συμβουλές, καθώς τέλος και αποσπάσματα των σατιρικών, φαινομενικά «παιδικών» ποιημάτων του Μανούσου Φάσση117.

Εποπτικό υλικό:φωτογραφίες του ποιητή από τη μαθητική του ζωή, των σχολείων του, της ευρύτερης περιοχής κατά τα πρώτα κατοχικά χρόνια, των φιλολογικών περιοδικών εκείνης της περιόδου και φωτογραφία εξωφύλλου του έργου Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης στην οποία απεικονίζεται ο ίδιος ο ποιητής σε παιδική-εφηβική ηλικία.

3η Στάση-Ενότητα

«Μελαγχολία όταν θυμάσαι τα παλιά επονίτικα πάρτυ»118

Χωρικό σημείο: Οδός Κωνσταντίνου Μελενίκου, έναντι παλαιού κτιρίου Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ

Πτυχές του Αναγνωστάκη: φοιτητής, ΕΠΟΝίτης, μέλος της Αντίστασης, νέος ποιητής

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: τα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής, ίδρυση του ΕΛΑΣ, συγκέντρωση των Εβραίων της πόλης στην πλατεία Ελευθερίας και μετέπειτα αποστολή τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, δράση νεοσύστατου ΕΑΜ, Εκπολιτιστικού Ομίλου Πανεπιστημίου, ΕΠΟΝ στην πόλη, γενικότερη πολιτιστική αντίσταση στην πόλη (εφημερίδες, περιοδικά, λογοτεχνικά κείμενα κ.α.)

Σύντομη περιγραφή: Η επιλογή του χωρικού σημείου της συγκεκριμένης στάσης-ενότητας έγινε με αφορμή τη ρητή αναφορά της συγκεκριμένης οδού στο έργο του ποιητή, της γειτνίασής της με την επίσης αναφερόμενη στην ποίησή του οδό Αρριανού και επιπρόσθετα με το κεντρικό τότε κτίριο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τη σημερινή παλιά Φιλοσοφική

116Το καλοκαίρι του ΄40 ανακαλύπτει τους μοντέρνους ποιητές, το Σεφέρη, το Ρίτσο, τον Εγγονόπουλο. 117Η συντομότατη αυτή αναφορά στο Μανούσο Φάσση, το alter ego, όπως θεωρείται, του ποιητή αποτελεί προοϊκονομία της αφηγηματικής πορείας για τη πρόκληση της περιέργειας του κοινού και τη διατήρηση του ενδιαφέροντός του, καθώς όσα αφορούν αυτήν την πτυχή του ποιητή θα αναλυθούν σε επόμενη στάση-ενότητα. 118Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., Αθήνα, Νεφέλη, 1992, σ. 15.

65

Σχολή. Ορμώμενη λοιπόν από συγκεκριμένα αποσπάσματα του ίδιου του έργου του Αναγνωστάκη, στα οποία μεταφέρονται μνήμες της Κατοχής και της Αντίστασης, η αφηγηματική ροή περνάει στην ενεργητικότατη φοιτητική δράση του στους κόλπους της ΕΠΟΝ, μεταφέροντας παράλληλα το γενικότερο κλίμα που επικρατούσε εκείνη την περίοδο στο πανεπιστήμιο και στην πόλη. Παράλληλα, φωτίζονται και άλλες προσωπικότητες φίλων και συντρόφων του που είχαν αναπτύξει παρόμοια δράση (Θανάσης Παπαδόπουλος, Νίκος Μπαλής, Θανάσης Φωτιάδης, Κλείτος Κύρου, Πάνος Θασίτης). Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στο φοιτητικό περιοδικό Ξεκίνημα, στο οποίο ο ποιητής δραστηριοποιείται ως αρχισυντάκτης, κριτικός, μελετητής και σχολιαστής. Στο επίκεντρο τίθεται επίσης η συγγραφή και έκδοση της πρώτης του ποιητικής συλλογής, Εποχές, με ποιήματα γραμμένα κατά τη διάρκεια της κατοχής, καθώς μέσα σε αυτή τη ζοφερή περίοδο διαμορφώνεται ουσιαστικά και η ποιητική του ταυτότητα. Διαβάζονται αποσπασματικά στίχοι από τα ποιήματα αυτής της συλλογής και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο συγκινητικό και κομβικό στην ποίησή του ποίημα «Χάρης 1944», το οποίο είναι γραμμένο και αφιερωμένο σε ένα πραγματικό πρόσωπο, στον αγαπημένο φίλο και σύντροφο του ποιητή Χάρη Τάλλαρο, που σκοτώθηκε στη Θεσσαλονίκη πολεμώντας για την απελευθέρωση. Αναφέρεται η ιστορία που ενέπνευσε το ποίημα, προβάλλεται φωτογραφία του συγκεκριμένου προσώπου, ενώ αντί για την ανάγνωση του ποιήματος, προτείνεται η ακρόασή του μέσω της μελοποίησης του από το Μίκη Θεοδωράκη και την εκτέλεσή του από τη Μαρία Φαραντούρη119. Τέλος, η αφήγηση προχωράει σε μια μικρή παρέκβαση στα τελευταία χρόνια του ποιητή-σχετική με το χώρο του πανεπιστημίου- και γίνεται μια σύντομη αναφορά στην ανακήρυξή του ως διδάκτορα του ΑΠΘ, του πανεπιστημίου δηλαδή στο οποίο ο ίδιος φοίτησε και δραστηριοποιήθηκε, μέσω της προβολής της αντίστοιχης φωτογραφίας από την τελετή προς τιμήν του το 1997.

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες του φοιτητή Αναγνωστάκη, των φίλων και συντρόφων του στο πανεπιστήμιο, των εξωφύλλων του περιοδικού Ξεκίνημα και της πρώτης ποιητικής συλλογής του, Εποχές, των κατοχικών οδών Μελενίκου και Αρριανού, του ΑΠΘ εκείνη την εποχή και γενικότερα της πόλης κατά τα τελευταία χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης

4η Στάση-Ενότητα

«Το μάτς της ζωής του είχε τελειώσει-τώρα έπαιζε την παράταση»120

Χωρικό σημείο: Πλατεία Συντριβανίου

Πτυχές του Αναγνωστάκη: ποδοσφαιρόφιλος, φίλαθλος

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: αθλητική ιστορία της Θεσσαλονίκης, γήπεδα ΠΑΟΚ και Ηρακλή στο χώρο της πανεπιστημιούπολης

Σύντομη περιγραφή: Η ενότητα αυτή αποτελεί μια μικρή παρεμβολή στη βασική χρονολογική αφηγηματική πορεία της διαδρομής, ελαφρύνοντας κάπως τη μέχρι τώρα

119Μανόλης Αναγνωστάκης & Μίκης Θεοδωράκης, Χάρης 1944, (τραγούδι: Μαρία Φαραντούρη / δίσκος: Αρκαδία I – VII – VIII (1975)). 120Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., Αθήνα, Νεφέλη, 1992, σ. 14.

66

γενικότερη αίσθηση και αποκαλύπτοντας στο κοινό μια λιγότερο γνωστή πλευρά του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, αυτή ως ποδοσφαιρόφιλου και φανατικού φιλάθλου συγκεκριμένων ποδοσφαιρικών ομάδων. Το χωρικό σημείο εξυπηρετεί αυτήν την παρέκβαση και προσφέρει την ευκαιρία για την αναφορά στο πάθος αυτό του ποιητή, καθώς αποτελεί το χώρο στον οποίο βρισκόταν το πρώτο γήπεδο του ΠΑΟΚ, της ιστορικής αυτής ομάδας της πόλης και αγαπημένης του Αναγνωστάκη121. Υπάρχουν πολλές πηγές και εξιστορήσεις τόσο του ίδιου, όσο και φίλων του, που αναφέρονται στη μεγάλη αυτή αγάπη του για το ποδόσφαιρο, που ξεκίνησε ήδη από τα παιδικά του χρόνια (από τα δωρεάν εισιτήρια για αγώνες που παρείχε η νεολαία Μεταξά), και στις ομάδες που υποστήριζε (ΠΑΟΚ, Μακεδονικός, Απόλλων Ριζούπολης, Άγιαξ)122. Διαβάζονται αποσπάσματα απ’ αυτές τις πηγές, κυρίως από τα άρθρα του ίδιου του ποιητή «σελίδες από την ποδοσφαιρική αυτοβιογραφία μου» και «Άγιαξ για πάντα», ενώ παράλληλα γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί και το ιδιαίτερο ποδοσφαιρικό- αθλητικό κλίμα που επικρατούσε στην πόλη123. Σχολιάζεται τέλος, και η σημερινή εγκατάσταση φιλάθλων του Ηρακλή στο σπίτι των παιδικών του χρόνων.

Εποπτικό υλικό: φωτογραφία του Αναγνωστάκη σε γήπεδα, της περιοχής Συντριβανίου- πανεπιστημιούπολης με τα γήπεδα του ΠΑΟΚ και Ηρακλή

5η Στάση-Ενότητα

«Βηματισμοί χωρίς σκοπό στα χειμωνιάτικα προαύλια. Χιλιάδες βήματα, χιλιάδες μέρες»124

Χωρικό σημείο: περιοχή γύρω από το Λευκό Πύργο

Πτυχές του Αναγνωστάκη: φοιτητής, συναγωνιστής και φίλος, μέλος ΚΚΕ, πολιτικός κρατούμενος

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: Απελευθέρωση, πολιτική αστάθεια πρώτων μετακατοχικών χρόνων, Εμφύλιος

121Συγκεκριμένα, το πρώτο γήπεδο του ΠΑΟΚ (γήπεδο Συντριβανίου) βρισκόταν στην περιοχή Συντριβανίου, εκεί που υψώνεται σήμερα η Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ, πίσω από τη Φιλοσοφική. Λίγο παραπέρα, αριστερά του κτιρίου της Φιλοσοφικής, ήταν και το γήπεδο του Ηρακλή. βλ. Χρίστος Ζαφείρης, «Το πρώτο γήπεδο του ΠΑΟΚ στην περιοχή της πανεπιστημιούπολης», Θεσσαλονίκης Τοπιογραφία-Ιστότοπος του Χρίστου Ζαφείρη, 8/1/2016, https://thessmemory.wordpress.com/2016/01/08 (Πρόσβαση 8/1/2016) 122Για κάποιες από αυτές τις πηγές βλ. Παναγιώτης Γούτας, «ΜΠΙΤΖΙΜ ΠΑΟΚ, Η ομάδα του ΠΑΟΚ στη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης-μικρή μελέτη», Οδός Πανός, 133, Σεπτ. 2006, σσ. 44-57. Γιώργος Ζεβελάκης και Κώστας Γιούργος, «Για τη Βραζιλία βέβαια. Γιατί δε θυσιάζει το θέαμα…», Η Καθημερινή-Επτά Ημέρες, 4/12/2005, σσ. 2-5. 123Τα άρθρα του ποιητή δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Τέταρτο, τεύχος 15, Ιούλ. 1986 και στην εφημερίδα Αυγή, 28/10/1984 αντιστοίχως. Το πρώτο κείμενο έχει συμπεριληφθεί στο βιβλίο Γιώργος Αναστασιάδης, Στα γήπεδα η πόλη αναστενάζει: 16 κείμενα για τη παλιά Θεσσαλονίκη του ποδοσφαίρου και του μπάσκετ, Αθήνα, Ιανός, 1999, ενώ το δεύτερο έχει αναδημοσιευτεί στο αφιέρωμα της Καθημερινής-Επτά Ημέρες, 4/10/1998. Τα βιβλίο του Αναστασιάδη μπορεί μάλιστα να χρησιμοποιηθεί για τη σύντομη αναφορά στο γενικότερο αθλητικό κλίμα της παλιάς Θεσσαλονίκης. 124Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., Αθήνα, Νεφέλη, 1992, σ. 23.

67

Σύντομη περιγραφή: Η ανοιχτή περιοχή γύρω από το Λευκό Πύργο επιλέγεται καθώς προσφέρει τη δυνατότητα ορατότητας πολλαπλών ταυτόχρονα τόπων, σχετικών με τη ζωή και το έργο του Αναγνωστάκη και επιπρόσθετα την ευκαιρία ξεκούρασης στο κοινό, το οποίο μπορεί να καθίσει στα πεζούλια, παγκάκια που βρίσκονται στο χώρο και να ακούσει τη συνέχεια της διαδρομής, στρέφοντας παράλληλα το βλέμμα του προς τους τόπους που του υποδεικνύονται. Πιάνοντας το νήμα της αφήγησης από το χρονικό σημείο στο οποίο σταμάτησε στη 3η στάση, ο αφηγητής-ξεναγός περνά στα πρώτα μετακατοχικά χρόνια και καλεί τους συμμετέχοντες να κοιτάξουν προς το Βασιλικό θέατρο, πίσω από το οποίο την εποχή εκείνη βρισκόταν ένα καφενεδάκι, ακριβώς δίπλα στο κύμα, όπου ο νεαρός φοιτητής σύχναζε με τη στενή παρέα των φοιτητικών του χρόνων τα ανοιξιάτικα και καλοκαιρινά βράδια του 1945, αγναντεύοντας τη θάλασσα με τις βάρκες και μάλιστα συχνά διασκέδαζε τους φίλους με την κιθάρα του. Λίγο πιο πέρα, βρισκόταν και ένα άλλο σημείο συχνών συναντήσεων τους, ένα ορισμένο σημείο σε ένα έρημο πάρκο-«τους τροπικούς», όπως τους αποκαλούσαν μεταξύ τους. Προς επικύρωση και βιωματική προσέγγιση αυτών των διηγήσεων-πληροφοριών διαβάζονται μαρτυρίες του φίλου του ποιητή και μέλους αυτής της φοιτητικής παρέας, Κλείτου Κύρου, καθώς και στίχοι ποιημάτων του Αναγνωστάκη και απόσπασμα από το έργο του Περιθώριο ΄68-΄69, στα οποία αναφέρεται εμμέσως σε αυτούς τους τόπους και μεταφέρει στιγμιότυπα και την ιδιαίτερη αίσθηση εκείνων των βραδινών συναντήσεων125.

Στη συνέχεια, αναφέροντας τις αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν στην Ελλάδα της μεταπελευθερωτικής εποχής, επισημαίνεται η διαγραφή του ποιητή από το ΚΚΕ το 1946 από τους πολιτικούς-κομματικούς του συντρόφους, γεγονός το οποίο συνοδεύεται από την παράθεση στίχων από το ποίημα του «Το Δείπνο» -Η Συνέχεια, όπου αποκρυσταλλώνεται ποιητικά και αλληγορικά η σκληρή και οδυνηρή για τον ίδιο αυτή εμπειρία. Περνώντας στα χρόνια του Εμφυλίου, η αφήγηση επικεντρώνεται στη σύλληψη του Αναγνωστάκη το 1948 μαζί με άλλους 68 ΕΠΟΝίτες, τη δίκη τους, την καταδίκη του ποιητή σε θάνατο και τον εγκλεισμό του στο Επταπύργιο. Το κοινό, προχωρώντας σε ένα συνειρμό μεταξύ του σημείου όπου βρίσκεται, το Λευκό Πύργο και τη λειτουργία του ως φυλακή, και μιας άλλης εφιαλτικής φυλακής της πόλης, του Επταπυργίου, ταξιδεύει νοητικά και με τη ματιά του προς την Άνω Πόλη και το Γεντί Κουλέ και ακούει τις εξιστορήσεις του Αναγνωστάκη για τα βιώματά του στη φυλακή, τις ιστορίες και τις σχέσεις του με τους άλλους συγκρατούμενους και φυσικά στίχους από τα ποιήματά του, όπου μετουσιώνονται όλα τα παραπάνω, κυρίως από τις συλλογές Εποχές 2 και Εποχές 3 γραμμένες κατά τη περίοδο φυλάκισής του, και σχετικά αποσπάσματα από το Περιθώριο ΄68-΄69126. Το υλικό για το κομμάτι αυτό της ζωής

125Βλ. 3.1.1. Μανόλης Αναγνωστάκης και Θεσσαλονίκη-Η έντονη παρουσία και δράση του ποιητή στην πόλη. 126Παράλληλα με αφορμή τις διηγήσεις της φυλακής πληροφορείται και για άλλες προσωπικότητες όπως ο Γιώργος Αποστολίδης, συγκρατούμενος και μετέπειτα φίλος του ποιητή, το όνομα του οποίου εμφανίζεται συχνά στα ποιήματα του Αναγνωστάκη, και ο Γιάννης Σάλας, ήρωας της Μέσης Ανατολής, ιδρυτής της ΑΣΟ, και έμπνευση για τον ήρωα του Τσίρκα Φάνη στις Ακυβέρνητες Πολιτείες, η ιστορία του οποίου είχε εμπνεύσει τον ποιητή. Πρέπει επίσης να διευκρινιστεί ότι αρχική σκέψη ήταν η θεματική ενότητα που θα διαπραγματευόταν τα χρόνια της φυλακής, να λάμβανε χώρα έξω από το Επταπύργιο με στόχο τη βιωματική προσέγγιση που επιδιώκεται σε όλη την πορεία της σχεδιαζόμενης διαδρομής. Η απόμακρη τοποθεσία του όμως οδήγησε στη απόρριψη της ένταξής του στη διαδρομή, καθώς τόσο χωρικά όσο και χρονικά θα προκαλούσε δυσχέρειες στην ομαλή πορεία του περιπάτου.

68

και της ποίησής του είναι πλουσιότατο, γι αυτό προτείνεται η πολύ προσεκτική και στοχευμένη επιλογή αποσπασμάτων ώστε να μην υπερφορτωθεί η αφήγηση.

Τέλος, με θέα το Θερμαϊκό, γίνεται μικρή και συντομότατη μνεία για την παρουσίαση και λειτουργία της «θάλασσας» και των «λιμανιών» στην ποιητική του, με παράλληλη παράθεση λίγων αντιπροσωπευτικών στίχων.

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες του ποιητή από την εποχή της μεταπελευθερωτικής περιόδου και του Εμφυλίου, φίλων και συντρόφων του, από την φυλακή μαζί με τους συγκρατούμενους του, από την πόλη των αντίστοιχων περιόδων-κυρίως από το παραλιακό σημείο όπου γίνεται η στάση και από τη χρήση του Επταπυργίου ως φυλακή, των εξωφύλλων των ποιητικών συλλογών του Εποχές 2 και Εποχές 3

6η Στάση-Ενότητα

«Μου είπες: οι αναμνήσεις είναι η ζωή»127

Χωρικό σημείο: Μητροπόλεως (πρώην Ρούζβελτ) 129

Πτυχές του Αναγνωστάκη: σύζυγος, πατέρας, επαγγελματίας ακτινολόγος της πόλης

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: μετεμφυλιακή περίοδος, Θεσσαλονίκη των δεκαετιών 1950- 1960

Σύντομη περιγραφή: Στο σημείο που βρισκόταν ένα από τα ενοικιαζόμενα σπίτια των ώριμων χρόνων του, στο οποίο διέμενε με τη δική του οικογένεια, η ενότητα πραγματεύεται ακριβώς την προσωπική και επαγγελματική του ολοκλήρωση κατά τις δεκαετίες 1950-1960. Αναφέρονται πολύ σύντομα τα χρόνια αμέσως μετά την αποφυλάκισή του κατά τα οποία αφήνει προσωρινά τη Θεσσαλονίκη (1952-1956: απόκτηση πτυχίου Ιατρικής, διαμονή στην Αθήνα, στρατιωτική θητεία στα Ιωάννινα, ειδίκευση ακτινολογίας στη Βιέννη) και οι τρεις επόμενες ποιητικές συλλογές του που εκδίδονται μέσα σ’ αυτά τα χρόνια (Συνέχεια, Παρενθέσεις, Συνέχεια 2). Η κύρια όμως θεματική της ενότητας είναι η ανάδειξη των πτυχών-ταυτοτήτων της προσωπικότητας του Αναγνωστάκη ως συζύγου και ως πατέρα, που στηρίζεται μέσα από μαρτυρίες στενών του φίλων και από τις συνεντεύξεις-συνομιλίες που πραγματοποιήθηκαν με πρόσωπα-κλειδιά στη ζωή του ποιητή κατά τη διάρκεια της έρευνας για την παρούσα εργασία. Προσφέρεται δηλαδή στο κοινό η δυνατότητα μιας φευγαλέας ματιάς μέσα από την «κλειδαρότρυπα» του συγκεκριμένου σπιτιού του ποιητή, στην προσωπική ζωή του, στη σχέση με τη γυναίκα του Νόρα και το γιο του Ανέστη και στην κοινή ζωή τους στη Θεσσαλονίκη. Παρέχονται επίσης πληροφορίες και για την επαγγελματική του δράση ως ακτινολόγου στην πόλη, στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ και στο ιδιωτικό του ιατρείο (Τσιμισκή 33) με επίκεντρο τη συμπεριφορά του και τη σχέση που είχε αναπτύξει με τους

127Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., σ. 30.

69

ασθενείς του και με την παράλληλη χρησιμοποίηση μαρτυριών τους και ανεκδοτολογικών στιγμιότυπων γι αυτήν την ταυτότητα του ποιητή.

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες του ποιητή με τη σύζυγό του και το γιο του, από τη ζωή τους στο σπίτι της Μητροπόλεως, βιντεοσκοπημένα πλάνα από τη ζωή τους στην πόλη, φωτογραφίες από την επαγγελματική του κάρτα, από το ακτινολογικό του ιατρείο στην Τσιμισκή και από τη δουλειά του στο ΑΧΕΠΑ, από τα εξώφυλλα των ποιητικών του συλλογών

7η Στάση-Ενότητα

«Τώρα πια στην Τέχνη όχι μεγέθη-απλώς αποχρώσεις»128

Χωρικό σημείο: Στρατηγού Καλλάρη 5-κτίριο ΕΣΗΕΜΘ (πρώην Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη»)

Πτυχές του Αναγνωστάκη: αναγνωρισμένος, ολοκληρωμένος ποιητής, διακεκριμένη πνευματική προσωπικότητα της πόλης

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: ασταθής νοσηρή πολιτική κατάσταση, δολοφονία Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη (1963), πνευματική ζωή της πόλης των χρόνων 1959-1967, πολιτιστική άνοιξη της Αριστεράς

Σύντομη περιγραφή: Σε αυτήν την ενότητα η αφήγηση επικεντρώνεται στην ενεργητικότατη παρουσία και δραστηριοποίηση του Αναγνωστάκη στην πνευματική, πολιτιστική ζωή της Θεσσαλονίκης, τα χρόνια 1959-1967. Επισημαίνονται: η τρίχρονη έκδοση (1959-1961) του ανανεωτικού περιοδικού του Κριτική, το οποίο αποτέλεσε ρηξικέλευθη τομή στην πνευματική κληρονομιά της πόλης και τομή στην ιστορία των λογοτεχνικών περιοδικών και του κριτικού λόγου, η συνεργασία του με εφημερίδες της πόλης (ιδιαιτέρως με τη Μακεδονική Ώρα δημοσιεύοντας κριτικές, ψευδώνυμες επιστολές, ανυπόγραφους και ενυπόγραφους σχολιασμούς πολιτικής και πολιτιστικής επικαιρότητας), η έκδοση της ποιητικής συλλογής Συνέχεια 3 στη Θεσσαλονίκη με αφιέρωση στη σύζυγό του, τα πρώτα του πολιτικού χαρακτήρα άρθρα με αφορμή τη δολοφονία του Λαμπράκη, ο διορισμός του ως μέλος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του ΚΘΒΕ. Η αφήγηση εστιάζει ακόμη στην πλήρη αναγνώριση και αποδοχή του από τους πνευματικούς κύκλους της πόλης, στις σχέσεις και στην αλληλεπίδραση που ανέπτυξε με τους άλλους μυημένους μέσα σε αυτούς, καταλήγοντας στην αποδεδειγμένα τεράστια συνεισφορά του ποιητή στην πολιτιστική ζωή της πόλης.

Αφορμή για την ανάλυση αυτής της συμβολής και δράσης του στην πολιτιστική Θεσσαλονίκη, αποτελεί το χωρικό σημείο της στάσης, το σημερινό κτίριο της ΕΣΗΕΜΘ, όπου παλαιότερα στεγαζόταν η Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη», το πιο μαζικό και πρωτοποριακό πολιτιστικό σωματείο της πόλης129. Μέλος της και ο Αναγνωστάκης, ο οποίος

128Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., σ. 28. 129Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνει μια σημαντική διευκρίνιση. Η «Τέχνη», ιδρυμένη το 1952 από την αφρόκρεμα της πνευματικής κοινωνίας της Θεσσαλονίκης, με στελέχη και μέλη πανεπιστημιακούς και μόνιμο σχεδόν πρόεδρό της το Λίνο Πολίτη, το διακεκριμένο καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας του

70

παρακολουθεί πολλές από τις εκδηλώσεις, μαθήματα και ομιλίες που διοργανώνει το σωματείο, προβαίνοντας σε αισθητές παρεμβάσεις, ενώ το 1961 παραδίδει και ο ίδιος τρεις διαλέξεις-μαθήματα με θέμα «Nεότερη ποίηση στην Eλλάδα μέσα από τους κυριότερους εκπροσώπους της».

Μέσω λοιπόν της προσπάθειας απόδοσης του γενικότερου κλίματος της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής της Θεσσαλονίκης εκείνης της εποχής («Τέχνη», ΚΘΒΕ, Συμφωνική Ορχήστρα Βορείου Ελλάδος, Εταιρεία Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης, γκαλερί «ΖΜ» και «Κοχλίας», φεστιβάλ κινηματογράφου και τραγουδιού, λογοτεχνικά περιοδικά (Διαγώνιος, Νέα Πορεία, Κριτική), πολιτιστικά έντυπα, δράσεις ΑΠΘ, πρωτοεμφανιζόμενοι λογοτέχνες στην πόλη, βιβλιοπωλεία, πνευματικά στέκια κ.α.) επιχειρείται να εντοπιστεί και να υπογραμμιστεί η συμμετοχή και ιδιαίτερη συνεισφορά του Αναγνωστάκη σ’ αυτή.

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες του ποιητή από διάφορες εκδηλώσεις της «Τέχνης» μαζί με άλλους επιφανείς πνευματικούς ανθρώπους, πλάνα από αντίστοιχες εκδηλώσεις της, φωτογραφίες των εξωφύλλων του περιοδικού Κριτική και της συλλογής Συνέχεια 3

8η Στάση-Ενότητα

«Το ιδανικό κάθε επανάστασης: το μέτριο, ήσυχο, ειρηνικό παρόν, το ανέφελο μέλλον»130

Χωρικό σημείο: Χρυσοστόμου Σμύρνης 21 (βιβλιοπωλείο «Βιβλιοθήκη»)

Πτυχές του Αναγνωστάκη: αναγνωρισμένος ποιητής, «πολιτικός-αντιδικτατορικός» ποιητής, πνευματικός αγωνιστής, συνομιλητής, πνευματικός μέντορας

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: Χούντα, διάσπαση του ΚΚΕ, πολιτιστική αντίσταση στην πόλη, γεγονότα του Πολυτεχνείου

Σύντομη περιγραφή: Θέμα της συγκεκριμένης ενότητας αποτελεί η δραστηριότητα της «Βιβλιοθήκης», του βιβλιοπωλείου της Θεσσαλονίκης το οποίο ανέλαβε η σύζυγος του Αναγνωστάκη μαζί με τους Γ. Παλιαδέλη και Ι.Σαλακίδη και αργότερα με το Γιάννη Πάνου, και η εμβληματική συμβολή του στην πολιτιστική αντίσταση κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, ως χώρου ελεύθερης διάδοσης ιδεών και συζητήσεων, στέκι πολλών πνευματικών ανθρώπων της πόλης, καθώς και φοιτητών και νέων. Περιγράφεται μέσα από μαρτυρίες των συχνών θαμώνων της Βιβλιοθήκης, η μόνιμη, ενεργητική παρουσία του ποιητή στο βιβλιοπωλείο, η πάντοτε φιλόξενη συμπεριφορά του,οι

ΑΠΘ, στεγαζόταν αρχικά σε ένα κτίριο στην οδό Κομνηνών 4 και μετά τους σεισμούς του 1978 μεταφέρθηκε στο συγκεκριμένο της οδού Καλλάρη. Επιλέγεται όμως, η 7η στάση-ενότητα να γίνει σε αυτό το χωρικό σημείο καθώς εξυπηρετεί τόσο την αφηγηματική ροή, όσο και την κίνηση στο χώρο. Άλλωστε, πρόθεση της ενότητας είναι να αναδείξει το γενικότερο πολιτιστικό κλίμα της εποχής, σημαντικό μέρος του οποίου ήταν η «Τέχνη», ο Αναγνωστάκης, καθώς και η δραστηριότητά του μέσα στο σωματείο. Περισσότερες πληροφορίες για την «Τέχνη» και το σημαντικό ρόλο της στα πολιτιστικά, αλλά και τη γενικότερη πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της πόλης τη δεκαετία του 1960 βλ. Χρίστος Ζαφείρης, Εμείς του ΄60 οι εκδρομείς, Αθήνα, Εξάντας, 2000, σσ. 127-158. 130Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., σ. 22.

71

πολύωρες συζητήσεις του με όλους τους παρευρισκομένους περί παντός επιστητού -από την πολιτική κατάσταση και τα θέματα, προβλήματα της Αριστεράς μέχρι τα τότε σύγχρονα λογοτεχνικά ρεύματα-, ο χαρακτηριστικός τρόπος ομιλίας του (με ενδιάμεσες παύσεις, χιούμορ και ένα φιλικό, υπαινικτικό πολλές φορές τόνο), η προσπάθειά του να κατευνάσει την ανησυχία του κόσμου, ο παραινετικός -σε κάποιο βαθμό και διδακτικός- λόγος του προς τους νέους, μαθητές και φοιτητές που πήγαιναν για να τον ακούσουν.

Αναφέρονται επίσης, τα γειτονικά μέρη που σύχναζε ο ποιητής, το θρυλικό εκείνη την περίοδο καφέ-εστιατόριο Γκιγκιλίνης, στέκι αριστερών, πνευματικών ανθρώπων και φοιτητών και ο πάγκος εφημερίδων και περιοδικών του Μητσάρα. Παράλληλα, λίγες αναφορές γίνονται και σε άλλα γνωστά πνευματικά στέκια παρόμοιου χαρακτήρα (κυλικείο Φιλοσοφικής, Αχιλλέας, Τερκενλής, Φλόκας κ.α.), καθώς και στην έκδοση ποικίλων αντιδικτατορικών περιοδικών (Νέοι Στόχοι, Ηριδανός, Αντί, Συνέχεια), ώστε να δοθεί εν συντομία το ευρύτερο πλαίσιο.

Η αφήγηση κορυφώνεται με την περιγραφή της πνευματικής συνεισφοράς του Αναγνωστάκη στην πολιτιστική αντίσταση στη Χούντα με τη συμμετοχή του στον αντιδικτατορικό τόμο Δεκαοχτώ Κείμενα, με την ποιητική συλλογή Ο Στόχος. Την αφηγηματική ροή πλαισιώνουν αποσπάσματα από ποικίλα ποιήματα της συλλογής, που αποτελούν ίσως και τα πιο διαδεδομένα και γνωστά στο ευρύτερο κοινό. Γίνεται επίσης λόγος για το χαρακτηρισμό «πολιτικός ποιητής» που πολλοί προσάπτουν στον Αναγνωστάκη, με βάση την έντονη πολιτική-αντικαθεστωτική απόχρωσή της, και διαβάζεται η ίδια η απάντηση του ποιητή γι αυτό το ζήτημα της ποιητικής του. Σύντομη μνεία τέλος γίνεται και στη Συνέχεια, το βραχύβιο αντιδικτατορικό περιοδικό στο οποίο συνεργάζεται.

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες από τη Βιβλιοθήκη και των θαμώνων της στο χώρο, του καταλόγου με τα βιβλία που κατασχέθηκαν από τη Βιβλιοθήκη από την Ασφάλεια Θεσσαλονίκης το 1973, των εξωφύλλων των Δεκαοχτώ Κείμενα, Ο Στόχος και Συνέχεια.

9η Στάση-Ενότητα

«Γιατί υποχρεωτικά να μιλήσω;»131

Χωρικό σημείο: Παλαιών Πατρών Γερμανού 13

Πτυχές του Αναγνωστάκη: συνομιλητής, σιωπηλός ποιητής, κριτικός, δοκιμιογράφος, αρθρογράφος

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: Μεταπολίτευση, σεισμοί του 1978 στη Θεσσαλονίκη

Σύντομη περιγραφή: Στο σημείο όπου βρισκόταν το τελευταίο και πιο γνωστό του σπίτι στην πόλη της Θεσσαλονίκης, γίνεται λόγος για τη γενικότερη λειτουργία όλων των κατοικιών των ώριμων χρόνων του και ιδιαιτέρως της συγκεκριμένης, ως λογοτεχνικά σαλόνια, ως στέκια και μέρη συνάντησης και διαλόγου δηλαδή των πνευματικών ανθρώπων της πόλης αλλά και νέων παιδιών και φοιτητών που είτε έγραφαν ποίηση, είτε πεζογραφία ή γενικά

131Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., σ. 29.

72

διακρίνονταν για το ήθος και το πάθος τους για συζητήσεις λογοτεχνικού κι όχι μόνο περιεχομένου. Ήδη από την περίοδο της Χούντας, αλλά κυρίως στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, σύχναζαν στο σπίτι της Π. Πατρών Γερμανού όλοι οι στενοί φίλοι του Μανόλη και της Νόρας, η πλειοψηφία των προσωπικοτήτων που ανήκαν και κινούνταν στους πνευματικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους της πόλης, και συζητούσαν μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες για πολιτικά, ιδεολογικά και λογοτεχνικά ζητήματα. Η αφήγηση προσπαθεί να μεταφέρει τη ζεστή, φιλική, φιλόξενη ατμόσφαιρα του φιλολογικού-λογοτεχνικού σαλονιού των Αναγνωστάκηδων μέσα από τις ανεκδοτολογικές διηγήσεις-μαρτυρίες των πιο συχνών θαμώνων του. Περιγράφονται στιγμιότυπα από αυτές τις βραδιές: ο Αναγνωστάκης στη δική του πάντα πολυθρόνα φορώντας συνήθως τις πιτζάμες και τις παντόφλες του, έπινε, γελούσε, καλαμπούριζε, σχολίαζε τα πάντα με το χαρακτηριστικό ειρωνικό, υπαινικτικό, αυτοσαρκαστικό ύφος του. Η σύζυγός του, Νόρα ως οικοδέσποινα φρόντιζε τους φιλοξενούμενούς της και συμμετείχε πάντοτε ενεργά στις συζητήσεις, εντυπωσιάζοντας τους παρευρισκομένους με την ευρύτητα της σκέψης της, τις καίριες παρατηρήσεις της και τον ψύχραιμο λόγο της. Γίνεται επιπρόσθετα και μια συντομότατη μνεία σε ένα άλλο κοντινό σημείο συνάντησης και συζητήσεων και αναφοράς της ίδιας περίπου παρέας του ποιητή, στην ταβέρνα «Θεόφιλος» που βρισκόταν στη γειτονιά, σ’ ένα μικρό δρομάκι μεταξύ των οδών Π. Πατρών Γερμανού, Ζεύξιδος και Ικτίνου.

Με αφορμή φωτογραφίες που απεικονίζουν τη μεγάλη συλλογή περιοδικών του Αναγνωστάκη στο σπίτι του, η αφήγηση μεταφέρεται στη δεύτερη θεματική της ενότητας, την παρουσίαση της δραστηριότητας του ποιητή ως κριτικού και σχολιαστή της τέχνης, της λογοτεχνίας και του πολιτισμού, συνεπούς αρθρογράφου και δοκιμιογράφου, η οποία ενώ τίθεται στο επίκεντρο της δράσης του κατά τα χρόνια της Μεταπολίτευσης, δεν είναι ευρύτατα γνωστή στο κοινό που εμμένει στην ιδιότητά του ως επιφανούς ποιητή. Γίνεται λοιπόν μια προσπάθεια να αποδοθούν οι βασικές αρχές αυτής της δραστηριότητάς του, καθώς και εν συντομία τα χαρακτηριστικά του πρωτοποριακού και ανανεωτικού κριτικού του λόγου. Υπενθυμίζονται τα περιοδικά στα οποία είχε πρωταρχικό λόγο, Ξεκίνημα και κυρίως Κριτική, αναφέρονται η εντατική του από το 1975 αρθρογραφία στη Αυγή, οι συχνές δημοσιεύσεις του ποικίλης θεματικής σε πληθώρα εφημερίδων και περιοδικών, οι εκδόσεις- τόμοι που περιλαμβάνουν πλήθος κριτικών του άρθρων και δοκιμίων και φυσικά η εμφάνιση του Μανούσου Φάσση, του «προσωπείου-alter ego» του ποιητή, που συνεχίζει ουσιαστικά και ολοκληρώνει την κριτική του δραστηριότητα και την αυτοσαρκαστική του διάθεση.

Τελευταία θεματική που αναπτύσσεται στη συγκεκριμένη ενότητα, είναι η ποιητική σιωπή του ποιητή αυτών των χρόνων, η συνειδητή δηλαδή επιλογή του να σταματήσει τη συγγραφή ποίησης -με κάποιες εξαιρέσεις- και να επικεντρωθεί στην κριτική του γραφή. Γι αυτό το πολυσυζητημένο θέμα, δίνεται ο λόγος στον ίδιο τον ποιητή,ο οποίος έχει δώσει την απάντησή του κι έχει αναλύσει τους λόγους της σιωπής του σε πολλές συνεντεύξεις του. Διαβάζονται λοιπόν σχετικά αποσπάσματα τέτοιων συνεντεύξεών του ή προτείνεται η προβολή ολιγόλεπτων πλάνων από το ντοκιμαντέρ, συνομιλία-ιδιότυπη συνέντευξη με τον ποιητή όπου ο ίδιος μιλάει για το ζήτημα132.

132«Ο Μανόλης Αναγνωστάκης μιλάει για τις επιδράσεις που δέχτηκε από τους εκφραστές της μοντέρνας ποίησης, καταθέτει την άποψή του για τη χρήση της ομοιοκαταληξίας στην ελληνική ποίηση, θυμάται την πρώτη του απόπειρα να γράψει σε μοντέρνο ύφος και την πρώτη του

73

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες από το σπίτι της Π. Πατρών Γερμανού, από τους συμμετέχοντες στις βραδινές συναντήσεις εκεί, της ταβέρνας-στέκι «Θωμάς», των εξωφύλλων των έργων του Αναγνωστάκη Αντιδογματικά. Άρθρα και Σημειώματα, Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η Ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης, Τα Συμπληρωματικά (σημειώσεις κριτικής), δημοσιευμένων άρθρων του σε εφημερίδες και περιοδικά, πλάνα από το ντοκιμαντέρ, με θέμα τον ποιητή, του Λάκη Παπαστάθη για την εκπομπή «Παρασκήνιο»

10η Στάση-Ενότητα

«Δύο κατηγορίες πάντα: οι δρώντες και οι θεατές»133

Χωρικό σημείο: Πλατεία Αριστοτέλους, στο ύψος της Τσιμισκή

Πτυχές του Αναγνωστάκη: πολιτικός, υποψήφιος βουλευτής-ευρωβουλευτής, κομματικός αντιπρόσωπος στο εξωτερικό, επιμελητής εκδόσεων, ραδιοφωνικός παραγωγός, καλλιτέχνης

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: Μεταπολίτευση, σεισμοί του 1978 στη Θεσσαλονίκη, δεκαετίες 1980-1990

Σύντομη περιγραφή: Η ενότητα πραγματεύεται την πολιτική-κομματική δραστηριοποίηση του Αναγνωστάκη κατά τα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Υπενθυμίζεται ότι μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968 εντάχθηκε στο ΚΚΕ Εσωτερικού και αναφέρονται οι αλλεπάλληλες υποψηφιότητές του από το 1974 και έπειτα ως βουλευτής στην περιφέρεια Α΄ Θεσσαλονίκης με το ΚΚΕ Εσωτερικού ή με συνδυασμούς της συνασπισμένης Αριστεράς («Ενωμένη Αριστερά», «συμμαχία Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων»), καθώς και ως ευρωβουλευτής. Το χωρικό σημείο της πλατείας Αριστοτέλους επιλέχτηκε με αφορμή τη διαχρονική χρήση της ως χώρου προεκλογικών συγκεντρώσεων και ομιλιών γενικότερα, αλλά και ειδικότερα κάποιες φωτογραφίες απεικονίζουν τον ποιητή να λαμβάνει μέρος σε τέτοιες εκδηλώσεις και να εκφωνεί προεκλογικό λόγο προς τους πολίτες της γενέθλιας πόλης του, στη συγκεκριμένη πλατεία. Τίθεται λοιπόν στο επίκεντρο της ενότητας, αυτό το έντονο πάντοτε ενδιαφέρον του για την κοινωνία και την πολιτεία, το οποίο εκφραζόταν είτε γραπτώς στο συνολικό του έργο, είτε με την πολιτική του δράση και την ενασχόλησή του με τα κοινά, και αποτυπωνόταν στη βαθειά πεποίθησή του για το χρέος όλων των ανθρώπων και δη των πνευματικών προς το κοινωνικό σώμα και τα προβλήματά του. Επισημαίνονται επίσης, τα ταξίδια που πραγματοποίησε ως αντιπρόσωπος του κόμματος στο εξωτερικό και οι δημοσιευμένες εντυπώσεις και εμπειρίες του από αυτά.

Η αφηγηματική βασική χρονολογική ροή, ακολουθεί τον ποιητή κατά τα χρόνια που έχει εγκαταλείψει πλέον τη Θεσσαλονίκη και έχει εγκατασταθεί μόνιμα στην πρωτεύουσα, παραθέτοντας συντόμως τις πιο σημαντικές στιγμές της δραστηριότητάς του των χρόνων

δημοσίευση και κάνει λόγο για την πρώτη του ποιητική συλλογή. Αναφέρεται, επίσης, στις εμπειρίες του από την Κατοχή και τη συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση». Λάκης Παπαστάθης, «Μανόλης Αναγωνστάκης», Παρασκήνιο, 1983, Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ. http://www.ert-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=26638(Πρόσβαση 23/12/2015). 133Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., σ. 23.

74

μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1990 που δεν έχουν προαναφερθεί (εγκατάσταση και ακτινολογικό εργαστήριο στην Αθήνα, έκδοση των έργων του Περιθώριο ΄68-69 και ΥΓ., επιμέλεια του μέρους «Φιλολογικές Σελίδες» της Αυγής μαζί με τον Τέλη Σαμαντά, ανάληψη της στήλης «H αλληλογραφία μας. Mας ρωτάτε... σας απαντούμε», με υπογραφή «O θείος Λένον που σ' όλα απαντά» στο περιοδικό Θούριος, σχεδιασμός και υλοποίηση των ημίωρων ραδιοφωνικών εκπομπών «Φιλολογικοί Περίπατοι στον Mεσοπόλεμο» με τον Γ. Ζεβελάκη- 300 περίπου μέσα σε μια εξαετία-, Επιμέλεια της σειράς «H Πεζογραφική μας Παράδοση»: 50 πεζογραφήματα του 19ου αιώνα σε χρηστική μορφή για τις εκδόσεις Νεφέλη, έκδοση μιας προσωπικής ποιητικής ανθολογίας με ποιήματα ελασσόνων ποιητών με τίτλο Η χαμηλή φωνή. Τα λυρικά μιας άλλης εποχής στους παλιούς ρυθμούς.

Τέλος, το συγκεκριμένο χωρικό σημείο δίνει τη δυνατότητα ανακάλυψης και μιας άλλης πλευράς του ποιητή, αυτής του καλλιτέχνη που ασχολείται με τη δημιουργία καλλιτεχνικών συνθέσεων με τη μορφή κολλάζ, καθώς σε ένα χώρο στην πλατεία Αριστοτέλους (Αριστοτέλους 3) λειτουργούσε μια από της παλαιότερες αίθουσες τέχνης στην πόλη και χώρος πρωτοποριακής πολιτιστικής και αντιδικτατορικής δράσης, η γκαλερί «ΖΜ», όπου ο ποιητής το 1972 μαζί με το φίλο του Κλείτο Κύρου είχαν εκθέσει έργα τους-κολλάζ σε μια πρώτη ενασχόλησή τους με αυτήν την καλλιτεχνική δημιουργία134. Η χρονολογική αφήγηση, πραγματοποιώντας μια παρέκβαση πίσω στα χρόνια της Χούντας, περιγράφει την έκθεση αυτή, τα εγκαίνια, τα εκτιθέμενα έργα και την αποδοχή τους από το κοινό με σκοπό την ενσωμάτωση και ανάδειξη και αυτής της πτυχής-ταυτότητας του Αναγνωστάκη που τον ακολούθησε και στα μετέπειτα χρόνια του.

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες από την πολιτική σταδιοδρομία του ποιητή (ψηφοδέλτια, σχετικά άρθρα του σε εφημερίδες, προεκλογικές εκστρατείες), βιντεοσκοπημένα πλάνα από πολιτικές-κομματικές ή προεκλογικές εκδηλώσεις, στιγμιότυπα από τα ταξίδια του στο εξωτερικό, από την γκαλερί «ΖΜ» και τη συγκεκριμένη έκθεση κολλάζ των Αναγνωστάκη και Κύρου, τα εξώφυλλα των έργων του που εκδόθηκαν την πραγματευόμενη περίοδο της ενότητας και γενικότερα ίχνη από σημαντικές στιγμές της ζωής και των δραστηριοτήτων του στην Αθήνα εκείνων των χρόνων

11η Στάση-Ενότητα

«Γηράσκω αεί αναθεωρών»135

Χωρικό σημείο: Οδός Αιγύπτου στα Λαδάδικα

Πτυχές του Αναγνωστάκη: πανελλαδικώς αναγνωρισμένος και διακεκριμένος ποιητής, ο «Ποιητής» της Θεσσαλονίκης

134Για μια σύντομη αλλά περιεκτική ανάλυση αυτών των καλλιτεχνικών συνθέσεων του ποιητή βλ. Μάνος Στεφανίδης, «Ο ποιητής ζωγραφίζει», Αντί, περίοδος β΄, 846 , Ιουλ. 2005, σ. 43. 135Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., σ. 18.

75

Ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: Μεταπολίτευση, δεκαετίες 1990-2000, συνοικία Λαδάδικα ανά τις εποχές

Σύντομη περιγραφή: Η 11η και τελευταία στάση της σχεδιαζόμενης διαδρομής λαμβάνει χώρα στην οδό Αιγύπτου στα Λαδάδικα, μια περιοχή με σπουδαία πολιτιστική αξία γενικότερα και ιδιάζουσα σημασία στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη ειδικότερα. Η συγκεκριμένη οδός εμφανίζεται ονομαστικά πολλάκις στο έργο του και μαζί με την ευρύτερη συνοικία ανάγεται σε ποιητικό σύμβολο που μεταφέρει τις τραυματικές κατοχικές μνήμες στο εκάστοτε ποιητικό παρόν του ποιητή και τις μετατρέπει σε αλληγορικό όχημα διάψευσης των διαχρονικών ελπίδων και ονείρων του ανθρώπου για καλύτερες εποχές, που τελικά δεν ήρθαν και ίσως δεν έρθουν ποτέ136.

Στην τελική αυτή στάση-ενότητα πραγματοποιείται μια συνολική επισκόπηση και αποτίμηση της πολύπλευρης προσωπικότητας και του έργου του Μανόλη Αναγνωστάκη. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην τελική, αδιαμφισβήτητη αναγνώριση και αποδοχή του, τόσο από τους ομότεχνούς του, όσο και από το ευρύτερο κοινό μέσω της αναφοράς στοιχείων- πληροφοριών που το αποδεικνύουν (βραβεύσεις και τιμητικές διακρίσεις, εκδηλώσεις προς τιμήν του, μελοποιήσεις ποιημάτων του από Μίκη Θεοδωράκη και Θάνο Μικρούστικο, ντοκιμαντέρ Λάκη Παπαστάθη και Γιάννη Σμαραγδή, μελέτες και μεταφράσεις έργων του κ.α.), ενώ παράλληλα περιγράφονται επιγραμματικά τα τελευταία χρόνια του ποιητή μέχρι το θάνατό του το 2005.

Επισημαίνεται ως συμπερασματική κατάληξη πλέον της διαδρομής, η πολύμορφη, αμφίδρομη σχέση του ποιητή με τη Θεσσαλονίκη και η αξιοσημείωτη λειτουργία της πόλης στην ποιητική του. Προς τελευταία επίρρωσή τους, επιχειρείται μια σύντομη ανάγνωση και ανάλυση του εμβληματικού ποιήματος «Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 π.Χ.» της ποιητικής συλλογής Ο Στόχος, στο οποίο αναφέρεται ονομαστικά η πόλη της Θεσσαλονίκης-και μάλιστα στον τίτλο του-, καθώς και η οδός Αιγύπτου, περιγράφονται τα Λαδάδικα της εποχής και αποκτούν τη μετωνυμική, συμβολική ποιητική λειτουργία που προαναφέρθηκε και επιπρόσθετα συμπυκνώνονται πολλά από τα νοήματα και τα χαρακτηριστικά της ποίησης του Αναγνωστάκη.

Έχοντας συνεπώς προσεγγίσει στο σύνολό του το πολύπτυχο «φαινόμενο Μανόλης Αναγωστάκης», η αφήγηση της διαδρομής κλείνει με την αυτολεξεί παράθεση αποσπασμάτων-λόγων φίλων και μελετητών του ποιητή, τα οποία συνοψίζουν και συμπυκνώνουν τις κύριες εκφάνσεις της προσωπικότητας και του έργου του137.

Η τελευταία λέξη όμως ανήκει στον ίδιο το Μανόλη Αναγνωστάκη. Ο αποχαιρετισμός των συμμετεχόντων της διαδρομής, ολοκληρώνεται με την ανάγνωση ενός διαχρονικού και

136Αναλυτικότερα βλ. 3.1. Μουσειολογικός Προγραμματισμός, 3.1.1. Μανόλης Αναγνωστάκης και Θεσσαλονίκη-Η πόλη στην ποίησή του. 137Αναφέρονται ενδεικτικά τα αντιπροσωπευτικά λόγια του επιστήθιου φίλου του ποιητή, Μιλτιάδη Δ. Πολυβίου. «Νομίζω πως το κύριο χαρακτηριστικό του Αναγνωστάκη είναι το ότι σ’ αυτόν ζωή και έργο ήταν ένα, γι’ αυτό και τα βασικά γνωρίσματα της προσωπικότητας του, ήταν ακριβώς τα ίδια με εκείνα που χαρακτηρίζουν και την ποίηση του: Διακριτικότητα, αισθαντικότητα, αντιρρητορική έκφραση, συντροφικότητα, ένταξη στα κοινά γενικά πλαίσια…» Μιλτιάδης Δ. Πολυβίου, «Μανόλης Αναγνωστάκης: Στιγμιότυπα και αφηγήσεις», το παράθεμα σ. 74.

76

τρομακτικά επίκαιρου αποσπάσματος από το έργο του ποιητή Το Περιθώριο ’68-΄69, ιδανικό για τον αναστοχασμό όσων άκουσαν, πληροφορήθηκαν και βίωσαν κατά τη διάρκεια της και πιθανώς και για το γενικότερο προβληματισμό τους.

«Τώρα, μπορεί πια ο καθένας να μιλά και κυρίως να γράφει, για την αγωνία της εποχής, το αδιέξοδο, την απανθρωπιά του αιώνα, τη χρεωκοπία των ιδεολογιών, τη βαρβαρότητα της μηχανής, για δίκες, για ρήγματα, για φράγματα, για ενοχές, για γρανάζια.

Όλα έχουν κωδικοποιηθεί, ταξινομηθεί, αποδελτιωθεί, έχουν περάσει στα λεξικά και στις εγκυκλοπαίδειες, προσφέρονται έτοιμα σε πακετάκια αυτοσερβιρίσματος, σε κάθε βαλάντιο προσιτά.

Θα ‘ρθει ένας καιρός, που σε ζωολογικούς κήπους, σε τσίρκα και σε κέντρα παιδικής χαράς, θα συντηρούνται σε ειδικούς στεγανούς κλωβούς, άνθρωποι δείγματα μιας περασμένης εποχής, προς ικανοποίησιν της περιέργειας του κοινού και προς χρήσιν των σχολείων και των επίδοξων συγγραφέων.»138

Με θεατρικό ύφος η διαδρομή τελειώνει με την καθαρή και δυνατή ακρόαση της φράσης του ποιητή, τελικού αποσπάσματος του ίδιου έργου.

«Έκτοτε γράφτηκαν πολλά ποιήματα…»139

Εποπτικό υλικό: φωτογραφίες από τα τελευταία χρόνια του ποιητή, από ποικίλες βραβεύσεις, διακρίσεις του και τιμητικές εκδηλώσεις όπου παρευρέθηκε, φωτογραφίες και πλάνα από την κηδεία του ποιητή στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, απεικονίσεις από την οδό Αιγύπτου και τα Λαδάδικα των εποχών που διατρέχουν τη ζωή και το έργο του ποιητή (κυρίως από τις περιόδους της Κατοχής, της Χούντας, της Μεταπολίτευσης συγκριτικά ίσως και με τη σημερινή τους όψη)

138Μανόλης Αναγνωστάκης, Το Περιθώριο ΄68-΄69, σ. 13. 139Μανόλης Αναγνωστάκης, Το Περιθώριο ΄68-΄69, σ. 43.

77

Σύνοψη

Με την ολοκλήρωση της διατύπωσης των τίτλων και της αναλυτικής περιγραφής των επιμέρους θεματικών στάσεων-ενοτήτων της πολιτιστικής διαδρομής για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, αποδεικνύεται το εγχείρημα σχεδιασμού της, αξιοποιώντας τα εφόδια και τα εργαλεία της σύγχρονης Μουσειολογίας και προσπαθώντας να προσεγγιστούν και να αναδειχθούν όσο το δυνατόν περισσότερες πτυχές και εκφάνσεις της ζωής, του έργου και της πνευματικής παρουσίας του ποιητή, του συνολικού «φαινομένου Μανόλης Αναγνωστάκης» γενικότερα, ιδωμένου μέσα από την ιδιαίτερη σχέση του ποιητή με την πόλη του, τη Θεσσαλονίκη.

Με το πέρας της πορείας της διαδρομής, προτείνεται η επιλεκτική συνέχεια της σε ένα ίσως καφέ στην περιοχή των Λαδάδικων, στο χωρικό δηλαδή σημείο της τελευταίας στάσης, όπου θα μπορούσε να διεξαχθεί μια περαιτέρω συζήτηση ή ανάλυση των ποικίλων ζητημάτων που αφορούν τον ποιητή και το έργο του ως ανασύσταση ενός «φιλολογικού καφενείου». Οι ενδιαφερόμενοι συμμετέχοντες προσκαλούνται να μοιραστούν τις δικές του απόψεις επί του θέματος, να προβούν στις προσωπικές τους αναλύσεις της ποίησης του Αναγνωστάκη, να συνομιλήσουν μεταξύ τους, ξεφυλλίζοντας παράλληλα τις εκδόσεις των ποιητικών συλλογών και έργων του, της σχετικής βιβλιογραφίας και ενός γραφιστικά αποδιδόμενου χρονολογίου των βιογραφικών του στοιχείων.

Επιπρόσθετη πρόθεση της γράφουσας, είναι η υλοποίηση της σχεδιαζόμενης διαδρομής μέσα στους επόμενους μήνες από την ολοκλήρωση συγγραφής της παρούσας διπλωματικής, με σκοπό να μελετηθούν και τα αποτελέσματά της, η ανταπόκριση και το ενδιαφέρον του κοινού και να διαπιστωθεί τελικά σε ποιο βαθμό είναι βιώσιμη, ελκυστική και λειτουργική.

«Ξέρω: κηρύγματα και ρητορείες πάλι, θα πεις.

Ε ναι λοιπόν! Κηρύγματα και ρητορείες.

Σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις

Να μην τις παίρνει ο άνεμος.»140

140«Ποιητική»-Ο Στόχος. Μανόλης Αναγνώστακης, Τα Ποιήματα 1941 – 1971, σ. 159.

78

«Είστε υπέρ ή κατά;

Έστω απαντήστε μ’ ένα ναι ή μ’ ένα όχι.

Το έχετε το πρόβλημα σκεφτεί

Πιστεύω ασφαλώς πως σας βασάνισε

Τα πάντα βασανίζουν στη ζωή

Παιδιά γυναίκες έντομα

Βλαβερά φυτά χαμένες ώρες

Δύσκολα πάθη χαλασμένα δόντια

Μέτρια φιλμ. Κι αυτό σας βασάνισε ασφαλώς.

Μιλάτε υπεύθυνα λοιπόν. Έστω με ναι ή όχι.

Σ’ εσάς ανήκει η απόφαση.

Δε σας ζητούμε φυσικά να πάψετε

Τις ασχολίες σας να διακόψτε τη ζωή σας

Τις προσφιλείς εφημερίδες σας τις συζητήσεις

Στο κουρείο τις Κυριακές σας στα γήπεδα.

Μια λέξη μόνο. Εμπρός λοιπόν:

Είστε υπέρ ή κατά;

141 Σκεφθείτε το καλά. Θα περιμένω.»

141«Η Απόφαση»- Η Συνέχεια 3. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα 1941 – 1971, σ. 143.

79

Βιβλιογραφία

Αμπατζοπούλου, Φ. 2005. «Γύρω από το ΥΓ. Μια μαρτυρία και μια απόπειρα ανάγνωσης». Φιλόλογος 121: 355-368. Αναγνωστάκης, Μ. 1985. Αντιδογματικά: Άρθρα και σημειώματα (1946-1977). Αθήνα: Στιγμή. ---. 1996. Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης. Αθήνα: Στιγμή. ---. 1992. ΥΓ. Αθήνα: Νεφέλη. ---. 2000. Τα Ποιήματα 1941 – 1971. Αθήνα: Νεφέλη. ---. 2000. Το Περιθώριο ’68 – ’69. Αθήνα: Νεφέλη. ---. 1985. Τα Συμπληρωματικά (σημειώσεις κριτικής). Αθήνα: Στιγμή. ---. 1982. «Σε β' πρόσωπο. Μια συνομιλία του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο». Η Λέξη 11: 54-59. Αναστασιάδης, Γ. 1999. Στα γήπεδα η πόλη αναστενάζει: 16 κείμενα για τη παλιάΘεσσαλονίκη του ποδοσφαίρου και του μπάσκετ. Αθήνα: Ιανός. Αργυρίου, Α. 2004. Μανόλης Αναγνωστάκης. Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του. Αθήνα: Γαβριηλίδης. ---. 1974. «Η πρώτη ποιητική μεταπολεμική μας γενιά.». Νεοελληνικός Λόγος, σ. 125 ---. 1982. «Στοχασμοί επάνω στις αφετηρίες του ποιητικού έργου του Αναγνωστάκη». Η Λέξη11.1: 4-11. Appadurai, Α. 1986. The social life of things. Commodities in cultural perspective, Cambridge: Cambridge University Press. Βαγενάς, Ν. (επιμ.) 1996. Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα. Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον. ---. 1996. «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη». Στο Βαγενάς Ν. Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα. Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον.σσ. 293-302. ---. 2005. «Για το κριτικό έργο του Αναγνωστάκη». Στο Μικέ Μ., Πεχλιβάνος Μ. & Τσιριμώκου Λ. (επιμ.) Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, Αθήνα: Σοκόλης, σσ. 58-60. Calotychos, V. (επιμ.) 2012. Manolis Anagnostakis: Poetry and Politics, Silence and Agency in Post-War Greece. New Jersey: Fairleigh Dickinson University Press. Γαραντούδης, Ε. 1998. «Τα ποιήματα του Μανούσου Φάσση και η παιδική ασθένεια της έμμετρης ποίησης». Πόρφυρας 86: 615-631. Γιούργος, Κ. και Ζεβελάκης, Γ. 2005. «Για τη Βραζιλία βέβαια. Γιατί δε θυσιάζει το θέαμα…». Η Καθημερινή-Επτά Ημέρες: 2-5. Γούτας, Π. «ΜΠΙΤΖΙΜ ΠΑΟΚ, Η ομάδα του ΠΑΟΚ στη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης-μικρή μελέτη».Οδός Πανός, 133: 44-57. Δαββέτας, Ν. 2002. «Όψεις του Εμφυλίου στην ποίηση των Γ. Παυλόπουλου, Μ. Αναγνωστάκη, Τ. Σινόπουλου». Νέα Εστία 151: 436-443. Δάλλας, Γ. 2007. Μανόλης Αναγνωστάκης. Ποίηση και ιδεολογία. Αθήνα: Κέδρος. Δασκαλόπουλος, Δ. 1993. «Σχεδίασμα βιβλιογραφίας Μανόλη Αναγνωστάκη». Αντί περ. B΄ 527-528 (Αφιέρωμα στον Αναγνωστάκη): 85-96. Επιθεώρηση Τέχνης τ.Ε’, 29: 440-444. Ζαφείρης, Χ. 2000. Εμείς του ΄60 οι εκδρομείς. Αθήνα: Εξάντας.

80

---. 2011. “αντιεθνικώς δρώντες..”, 1971-1974: Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια της Χούντας και η εξέγερση του Πολυτεχνείου της. Αθήνα: Επίκεντρο. ---. 2015. «Τόποι ζωής και μνήμης του Μαν. Αναγνωστάκη», Θεσσαλονίκης Τοπιογραφία- Ιστότοπος του Χρίστου Ζαφείρη, 23/12/2015, https://thessmemory.wordpress.com/2015/12/23/ ---. 2016. «Το πρώτο γήπεδο του ΠΑΟΚ στην περιοχή της πανεπιστημιούπολης», Θεσσαλονίκης Τοπιογραφία-Ιστότοπος του Χρίστου Ζαφείρη, 8/1/2016, https://thessmemory.wordpress.com/2016/01/08 Ζήρας, Α. 2007. «Αναγνωστάκης, Μανόλης». Στο Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρόσωπα - Έργα - Ρεύματα - Όροι. Αθήνα: Πατάκης. σσ. 90-91. ---. 1993. «Το Υ.Γ. ως άρνηση της ερμηνείας». Αντί 527-528: 36-39. Ζεβελάκης, Γ. 2015. «Μανόλης Αναγνωστάκης,ο ποιητής της συνέχειας». Dimartblog, 25/10/2015, http://dimartblog.com/2015/10/25/continuity/ Ζερβός, Θ. 1996. «Η θεραπευτική ελαφρότητα του φαίνεσθαι στον Μανούσο Φάσση». Στο Βαγενάς Ν. (επιμ.) Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα. Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον. σσ. 231-237. Hodder, I. 2004. Διαβάζοντας το παρελθόν. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. Θέμελης, Γ. 1978. Η Νεότερη Ποίησή μας Ι. Θεσσαλονίκη: Κάλβος. Ιλίνσκαγια, Σ. 1976. Η μοίρα μιας γενιάς, Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής ποίησης στην Ελλάδα. μτφρ.-επιμ. Μ. Αλεξανδρόπουλος. Αθήνα: Κέδρος. Καραβίδας, Κ. 2013. « «το θέμα είναι τώρα τι λες; : Ο «πολιτικός» Αναγνωστάκης και η αριστερή μελαγχολία του Μπένγιαμιν». Χρόνος 8, http://www.chronosmag.eu/index.php/es- th-l-pl-gs-s-lgl-pg.html Καράμβαλης, Δ. Ι. 1995. «Θέσεις για την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη». Ελί-τροχος 7: 2- 86. Κασβίκης Κ. & Ν. Νικολάου (επιμ.) εκπαιδευτικά ταξίδια στο χρόνο : ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Κεχαγιόγλου, Ε. 2014. «Μανόλης Αναγνωστάκης: Επισκευαστής αναμνήσεων». Dimartblog, 9/03/2014, http://dimartblog.com/2014/03/09/manolis-anagnostakis/ Κοκόλης, Ξ. Α. 1983. Δώδεκα ποιητές. Θεσσαλονίκη 1930-1960, Θεσσαλονίκη: Εγνατία. ---. 1993. «Η ποίηση του Αναγνωστάκη και η ''Αριστερή'' κριτική. Τέσσερα παλαιότερα παραδείγματα». Αντί: 40-48. ---. 1996. «Μανόλης Αναγνωστάκης». Στο Βαγενάς Ν. Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα. Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον. ---. 2001. Σε τι βοηθά λοιπόν… Η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Μελέτες και σημειώματα. Αθήνα: Νεφέλη. Κύρου, Κ. 2015 «Ψηλός, με κιθάρα, έξαλλος, ύφος τέλειο Κόντογλου». Μακεδονία 8/03/2015: 40-41. Κωνστάντογλου, Μ. & Παυλογεωργάτος, Γ. 2005. «Πολιτισμικός τουρισμός: Η περίπτωση της Ελλάδας». Στο Σ. Δασκαλοπούλου, Ν. Βερνίκος, Φ. Μπαντιμαρούδης, Δ. Παπαγεωργίου &Ν. Μπουμπάρης (επιμ.) 2005. Πολιτισμικές Βιομηχανίες. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. σσ. 59-83. Κωτσάκης, Κ. 2001. «Από το έκθεμα στο νόημα: Η ερμηνεία στη σύγχρονη θεωρία της αρχαιολογίας». Στο Σκαλτσά, Μ. (επιμ.) Η Μουσειολογία στον 21ο αιώνα. Θεωρία και πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Θεσσαλονίκη 21-24 Νοεμβρίου 1997. Θεσσαλονίκη: Εντευκτήριον. σσ. 196-199.

81

---.2008. «Υλικός πολιτισμός και ερμηνεία στη σύγχρονη αρχαιολογική θεωρία». Στο Κασβίκης Κ. & Ν. Νικολάου (επιμ.) εκπαιδευτικά ταξίδια στο χρόνο : ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. σσ. 32-57. Λεοντάρης, Β. 1963. «Η ποίηση της ήττας» Επιθεώρηση τέχνης, τχ. 106-7. McIntoshJ. R. & GoeldnerC. R. 1986. Tourism: principles, practices, philosophies. NewYork: JohnWilley & Sons. σσ. 21-22. Μάρκογλου, Π. Χ. 2005. «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης την εποχή του Επταπυργίου». Στο Μουχάγιερ Μ. (επιμ.) Μνήμες Επταπυργίου. Θεσσαλονίκη. σσ.33-38. Μαρκόπουλος, Γ. 1991. Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης, Δούκαρης, Κατσαρός, Κωσταβάρας, Πατρίκιος. Αθήνα: Ύψιλον. Μαρωνίτης, Δ. Ν. 1989. «Ποίηση και ιστορία· Μ. Αναγνωστάκης: Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ.Χ.». Εντευκτήριο 6. 4: 5-14. ---. 1976. Ποιητική και πολιτική ηθική· Πρώτη μεταπολεμική γενιά· Αλεξάνδρου - Αναγνωστάκης - Πατρίκιος. Αθήνα: Κέδρος. ---. 1996. «Το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη». Στο Βαγενάς Ν. (επιμ.), Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα. Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον. σσ. 193-197. ---. 2005. «Πολιτική και ποίηση.» Το Βήμα, 3 Ιουλίου 2005. Mazawer, M. 2006. Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων. μτφρ. Κ. Κουρεμένος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Μέντη, Δ. 1995. Μεταπολεμική πολιτική ποίηση. Ιδεολογία και ποιητική. Αθήνα: Κέδρος. Μικέ, Μ. 2005 «Ανοχύρωτη πόλη». Εντευκτήριο 71: 135-144. Μπακογιάννης, Μ. Γ. 2014. «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη». The Athens Review of books 52: 71-77. ---. 2006. «Το περιοδικό του Μανόλη Αναγνωστάκη Κριτική (1959-1961). Ρήγματα στην εσωστρέφεια». Στο Πρακτικά Γ΄Συνεδρίου Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών. Ιουν. 2006. Βουκουρέστι. σσ. 577-584. ---. 2004. Το περιοδικό «Κριτική» (1959-1961). Μια δοκιμή ανανέωσης του κριτικού λόγου, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Μπακλαβάκη, Κ. «Εσχατολογικά στοιχεία στην ποίηση Αναγνωστάκη: η «ιερή πόλη» και η μάχη των «ψευδοπροφητών». The Athens Review of books 52: 40-43. Μπεκατώρος, Σ. 1974. Μανόλης Αναγνωστάκης: η εποχή και το πρόσωπο. Ένα πλησίασμα. Αθήνα: Μπουκουμάνης . Μπούνια, Α. 2005. «Τα μουσεία ως πολιτισμικές βιομηχανίες: θέματα και προβληματισμοί: μία προκαταρκτική συζήτηση». Στο Σ. Δασκαλοπούλου, Ν. Βερνίκος, Φ. Μπαντιμαρούδης, Δ. Παπαγεωργίου και Ν. Μπουμπάρης (επιμ.). 2005. Πολιτισμικές Βιομηχανίες. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. Παπαϊωάννου, Η. 2015. Μανόλης Αναγνωστάκης: 12 Ποιήματα-12 Φωτογραφίες. Αθήνα: Fairead. Μουλλάς, Π. 2003. «Το βάρος της ιστορίας: Αναγνωστάκης, Κύρου, Θασίτης». Στο Σφυρίδης Π. (επιμ.) Η ποίηση της Θεσσαλονίκης στον 20ο αιώνα. Συνέδριο Αφιερωμένο στον Γ. Θ. Βαφόπουλο. Θεσσαλονίκη. σσ. 65-67. ---. 1998. Τρία κείμενα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη. Αθήνα: Στιγμή. Μουχάγιερ, Χ. (επιμ.) 2005. Μνήμες Επταυργίου: Η περίπτωση του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη. Θεσσαλονίκη: Δήμος Συκεών. Orsina, V. 1995. Ο «Στόχος» και η σιωπή. πρόλ.-επιμ. Α. Ζήρας, μτφρ. Α. Καλογιάννη. Αθήνα: Νεφέλη.

82

Παπαστάθης, Λ. 2014. «Οι εικόνες καρφώθηκαν στο έτος 1983 (για τα 80 χρόνια του Μ. Αναγνωστάκη)». Lakis Papastathis, 26/12/2014, http://lakispapastathis.gr/archives/454 Πλαρούχης, Γ. 2000. «Ο πολιτικός ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης». Νέο Επίπεδο 33: 56-57. Πιπίνης, Γ. 1999. Μανόλης Αναγνωστάκης: Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίησης, Αθήνα: Σοκόλης. Πολίτης, Α. 2011. «Διαβάζοντας ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη». Νέα Εστία 170: 516- 522. ---. 1989. Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τραπέζης. Πολυβίου, M. Δ. 2005. «Μανόλης Αναγνωστάκης: Στιγμιότυπα και αφηγήσεις». Εντευκτήριο 71: 74-79. Pearce, S. M. 2002. Μουσεία, αντικείμενα και συλλογές. επιμ. Λ. Γυιόκα. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας. Σαλή, Τ. 2004. Βασικές Αρχές Έκθεσης Μουσειακών Συλλογών, μουσειολογία 2. Αθήνα: Μεταίχμιο. Σκαλτσά, Μ. 1999. Για τη Μουσειολογία και τον Πολιτισμό. Θεσσαλονίκη: Εντευκτήριο. ---. (επιμ.) 2001. Η Μουσειλογία στον 21ο αιώνα, Θεωρία και Πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Θεσσαλονίκη 21-24 Νοεμβρίου 1997. Θεσσαλονίκη: Εντευκτήριο. ---. 2001. «Η Παρανόηση». Στο Σκαλτσά Μ. (επιμ.), Η Μουσειλογία στον 21ο αιώνα, Θεωρία και Πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Θεσσαλονίκη 21-24 Νοεμβρίου 1997, Θεσσαλονίκη: Εντευκτήριο. σσ. 221-223. Sorabella J. 2000. “The Grand Tour”. Heibrun Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. Στεφανίδης, Μ. 2005. «Ο ποιητής ζωγραφίζει». Αντί. περίοδος β΄. 846: 43. Στεργιούλας Δ. 2006. «Πρότυπο πνευματικού ανθρώπου». Οδός Πανός 133: 6-9. Τζούμα, Α. 1982. Ο χρόνος Ο λόγος. Η ποιητική δοκιμασία του Μανόλη Αναγνωστάκη: μια οπτική. Αθήνα. Towner, G. 1985.“TheGrand Tour: a key face in the history of tourism”. Annals of Tourism Reasearch: 298-312. Τζώνος, Π. 2014. Μουσείο και μουσειακή έκθεση: Θεωρία και πρακτική. Θεσσαλονίκη: Εντευκτήριο. Τσάρτας, Π.1996. Τουρίστες, Ταξίδια, Τόποι: Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις στον Τουρισμό. Αθήνα: Εξάντας Φάις, Μ. (επιμ.) 2011. Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά. Μονόλογος του Μανόλη Αναγνωστάκη. Αθήνα: Πατάκης. Φραντζή, Α. 1988. Ούτως ή άλλως: Αναγνωστάκης, Εγγονόπουλος, Καχτίτσης, Χατζής Αθήνα: Πολύτυπο. ---. 2000. «Τα "ανένταχτα" του Μανόλη Αναγνωστάκη. Προϋποθέσεις, ιστορικά συμφραζόμενα και ένταξή τους στο σύνολο του έργου». Νέο Επίπεδο 32:10-20. Walsh, K. 1992. The Representation of the past, Museums and heritage in the post-modern word. London and NewYork: Routledge. Χατζίνης, Γ. 1996. «Μανόλη Αναγνωστάκη : «Υπέρ και κατά», σημειώσεις κριτικής». Στο Βαγενάς Ν. Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα. Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον.σσ. 85-86. Χρυσουλάκη, Σ. 2001. «Μουσεία και Μουσειολογία στη σύγχρονη Ελλάδα». Στο Μ. Σκάλτσα (επιμ.) Η Μουσειλογία στον 21ο αιώνα, Θεωρία και Πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Θεσσαλονίκη 21-24 Νοεμβρίου 1997. Θεσσαλονίκη: Εντευκτήριο. σσ. 237-240.

83

Αφιερώματα περιοδικών για το Μανόλη Αναγνωστάκη Η Λέξη 11 (1/1982) Αντί 37: 527-528 (30 Ιουλ. 1993). Ελί-τροχός 7 (Φθινόπωρο 1995). Νέο επίπεδο, τχ. 32 (Νοεμ. 2000). Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας (30 Νοεμ. 2001). Θέματα Λογοτεχνίας 30 (2005). Η Λέξη 186 (Οκτ.-Δεκ. 2005). Εντευκτήριο 71 (Δεκ. 2005) Εντευκτήριο 72 (2005) Αντί, περίοδος β΄, 846 (1 Ιουλ. 2005). Φιλόλογος 121 (Ιουλ.-Σεπτ. 2005). Επτά Ημέρες της Καθημερινής (1 Δεκ. 2005). Κονδυλοφόρος 12 (2013) The Athens Review of Books 52 (Ιουν. 2014) The book’s journal 59 (Οκτώβριος 2015)

Ντοκιμαντέρ για τον Αναγνωστάκη

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ, Η δε πόλις ελάλησεν: Θεσσαλονίκη (Μ. Αναγνωστάκης) Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ, Παρασκήνιο (1983, σκηνοθεσία: Λάκης Παπαστάθης) Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ, Μανόλης Αναγνωστάκης :Δεκαπέντε και μία κινούμενες εικόνες (2007) Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ, Περιπέτεια ενός ποιήματος (1990)

84

Δικτυογραφία

Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, http://www.greek-language.gr/ Πολιτιστικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας, http://www.potheg.gr/ Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, http://www.snhell.gr/ Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, http://www.ekebi.gr/ Εφημερίδα Voreini, http://www.voreini.gr/wp-content/uploads/2.PDF Πανδέκτης, http://pandektis.ekt.gr/ Δικτυακή Εκπαιδευτική Πύλη, http://www.e-yliko.gr/ Θεσσαλονίκης Τοπιογραφία-Ιστότοπος του Χρίστου Ζαφείρη, https://thessmemory.wordpress.com/ YOUTUBE, «Ο Αναγνωστάκης διαβάζει Αναγνωστάκη(1977)», https://www.youtube.com/watch?v=15ONhZOy5Hw YOUTUBE,«Μίκης Θεοδωράκης – Μπαλλάντες (σε ποίηση Αναγνωστάκη) (1975)», https://www.youtube.com/watch?v=sSNAJSVBAtA&list=RD15ONhZOy5Hw&index=3 bibliomat, http://bibliomat.fairead.net/anagnostakis-poiimata Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού-ForumΔελφών, http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=36821 Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού-Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές, http://www.yppo.gr/3/g32.jsp?obj_id=53032 Public Blog, http://blog.public.gr/event/logotechniki-peripati-sta-chnaria-tou-seferi Thessaloniki Walking Tours, http://thessalonikiwalkingtours.com dot2dot, http://www.dot2dot.gr The Shakspeare City Walk, http://www.shakespeareguide.com The Sonnet Walks-Shakspeare’s Globe, http://www.shakespearesglobe.com/theatre/whats- on/special-events/sonnet-walks Charles Dickens London guided Walks and Tours, http://www.dickenslondontours.co.uk Charles Dickens Literary Tour, https://www.britishtours.com/charles-dickens-tours The James Joyce Centre, http://jamesjoyce.ie/events/tours

85

Παράρτημα1

1η Στάση-Ενότητα

«Στην εβραϊκή γειτονιά τα παιδιά δεν τον παίζανε γιατί δεν ήταν εβραίος»

Φωτογραφίες του Αναγνωστάκη από την παιδική του ηλικία και της οικογένειάς του

1Στο Παράρτημα παρατίθεται ενδεικτικά εποπτικό υλικό, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε κάθε ενότητα-στάση της σχεδιαζόμενης διαδρομής.

Φωτογραφίες από το σπίτι των οδών Ιουστινιανού και Μητροπολίτου Γενναδίου

2η Στάση-Ενότητα

«Ζήσαμε παιδικά χρόνια, νιότη-διαφορετικά»

Φωτογραφίες του Αναγνωστάκη από τα μαθητικά του χρόνια

3η Στάση-Ενότητα

«Μελαγχολία όταν θυμάσαι τα παλιά επονίτικα πάρτυ»

Φωτογραφίες του Αναγνωστάκη από τα φοιτητικά του χρόνια

4η Στάση-Ενότητα

«Το μάτς της ζωής του είχε τελειώσει-τώρα έπαιζε την παράταση»

Φωτογραφίες του ποδοσφαιρόφιλου Αναγνωστάκη και σχετικών άρθρων του

ΦΩ Το πρώτο γήπεδο του ΠΑΟΚ στην περιοχή Συντριβανίου, στο χώρο της σημερινής Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ

5η Στάση-Ενότητα

«Βηματισμοί χωρίς σκοπό στα χειμωνιάτικα προαύλια. Χιλιάδες βήματα, χιλιάδες μέρες»

Φωτογραφίες του ποιητή από την εποχή της μεταπελευθερωτικής περιόδου, του Εμφυλίου και της φυλάκισής του στο Επταπύργιο

Φωτογραφίες από το χωρικό σημείο της στάσης και της τριγύρω περιοχής

6η Στάση-Ενότητα

«Μου είπες: οι αναμνήσεις είναι η ζωή»

Φωτογραφίες του Αναγνωστάκη από την προσωπική και επαγγελματική του ολοκλήρωση

7η Στάση-Ενότητα

«Τώρα πια στην Τέχνη όχι μεγέθη-απλώς αποχρώσεις»

Φωτογραφίες του ποιητή από διάφορες εκδηλώσεις της «Τέχνης»

8η Στάση-Ενότητα

«Το ιδανικό κάθε επανάστασης: το μέτριο, ήσυχο, ειρηνικό παρόν, το ανέφελο μέλλον»

Φωτογραφίες από τη Βιβλιοθήκη και των θαμώνων της στο χώρο

9η Στάση-Ενότητα

«Γιατί υποχρεωτικά να μιλήσω;»

Φωτογραφίες από το λογοτεχνικό σαλόνι των Αναγνωστάκηδων και της κριτικής δραστηριότητας του ποιητή

10η Στάση-Ενότητα

«Δύο κατηγορίες πάντα: οι δρώντες και οι θεατές»

Φωτογραφίες από την πολιτική σταδιοδρομία του ποιητή

Φωτογραφίες από την καλλιτεχνική δραστηριότητα του ποιητή

11η Στάση-Ενότητα

«Γηράσκω αει αναθεωρών»

Φωτογραφίες από τα τελευταία χρόνια του ποιητή, από ποικίλες βραβεύσεις, διακρίσεις και εκδηλώσεις προς τιμήν του

Φωτογραφίες εξωφύλλων περιοδικών και μελετημάτων αφιερωμένων στη ζωή και το έργο του Αναγνωστάκη

Επισημαίνεται ότι όλο το παραπάνω εποπτικό υλικό προέρχεται από τα αφιερώματα για τον Αναγνωστάκη των περιοδικών Εντευκτήριο 71, Επτά Ημέρες 1.12.2005, Αντί 846, Βιβλιοθήκη 30.11.2001, Η Λέξη 11, The book’s journal 59, Athens Review of books 52. Επίσης, από τις ιστοσελίδες https://thessmemory.wordpress.com/, http://www.greek- language.gr/, http://dimartblog.com/2015/10/25/continuity/. Ένα μέρος του τέλος αποτελεί αναπαραγωγή του εκτιθέμενου υλικού της έκθεσης «μιλώ…τεκμήρια και μαρτυρίες» που υλοποιήθηκε στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, κατά την περίοδο 15 Οκτωβρίου-15 Δεκεμβρίου 2015.

Ενδεικτική αφίσα της διαδρομής και leaflet για τους συμμετέχοντες

Σχέδιο και γραφιστική επεξεργασία της γραφίστριας Ευγενίας Σαρίδη