Archief 2017 Commissie Tot Redactie Van Archief En Werken Prof

Archief 2017 Commissie tot redactie van Archief en Werken prof. dr. H. (Henk) Nellen, voorzitter dr. F. (Francien) Petiet, secretaris dr. J.P. (Jan Piet) Bekker drs. I.J. (Ivo) van Loo dr. F.F.X. (Frits) Smulders dr. W. (Willem) Peene M.J (Marianne) Vader, MA drs. G. (Gerrie) Wisse Redactieadres Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen Redactie Archief Kousteensedijk 7 4331 JE Middelburg [email protected] ISSN 0116-594X Archief Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 2017 Hugo Schorer Voorwoord 5 Stefan van Belzen Zeeland onder vuur Organisatie van maritime security door de Staten van Zeeland, 1467–1506 9 Huib J. Zuidervaart ‘Scientia’ in Middelburg rond 1600 De wisselwerking tussen academici, kooplieden en handwerkers in het vroeg- moderne Middelburg: essentieel voor de creatie van ’s werelds eerste verrekijker? 43 Elsbeth Blok-den Braber Vensterglazen, toneel en verzenboeken: het spel van de Veerse rederijkerskamer Missus Scholieren (1681–1796) 101 Jan-Willem de Winter Gehavende steden De krimp van middeleeuwse havensteden in Zeeland 123 Jan de Vetten ‘Bisamratten’. De Communistische Partij van Nederland (CPN) en de Watersnoodramp van 1953 147 Jaarverslag 2017 167 Voorwoord Hugo Schorer VOORWOORD 7 Voor u ligt de editie 2017 van Archief, het jaarboek van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, dat voor het eerst in 1856 verscheen. In Archief 2017 vindt u verschillende boeiende artikelen. Ook doen zoals gebruikelijk onze conservatoren verslag van de vermeldenswaardige gebeurtenissen met betrekking tot onze verzamelingen, zoals aanwinsten, schenkingen, onderzoeken, bruiklenen, etc. Voor de jaarverslagen van de secretaris en van onze commissies en werkgroe- pen mogen wij u in het vervolg verwijzen naar onze recent vernieuwde website, www.kzgw.nl. Een bijzondere mijlpaal voor het Genootschap het afgelopen jaar was de aanwijzing op grond van de Erfgoedwet 2016 door de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen van onze oudste collectie – verzameld tussen 1769 en ca 1804 – en enkele andere topstukken tot beschermd cultuurgoed. Het gaat daarbij om ca 100.000 objecten, die nu zijn opgenomen in het nationaal Register beschermde cultuurgoederen. Met deze erkenning van het nationaal belang van deze onderde- len uit onze collectie werd jarenlange inzet van Katie Heyning en Erik van der Doe en andere conservatoren beloond. Zeer verheugd waren we met een bijdrage van ruim € 71.000 van de Stichting Dioraphte voor het digitaliseren van deze onderde- len van onze collectie en het virtueel presenteren van oude dwarsverbanden. Voor het eerst in lange tijd werd er in de serie Werken weer een boek uitgegeven Het leven van Jezus in Veere en omstreken met tekeningen van Reimond Kimpe, ingeleid en toegelicht door Lo van Driel. De komende jaren kunt u nog meer uitgaven verwachten. Voor het academisch jaar 2017–2018 is de aanstelling van Huib Zuidervaart als Genootschapsfellow aan het University College Roosevelt in Middelburg met een jaar verlengd. Om de betrokkenheid van onze leden bij het Genootschap te vergroten werd in 2017 onder meer een bijeenkomst voor nieuwe leden georganiseerd. Tenslotte wil ik vermelden dat het afgelopen jaar de Genootschapspenning werd uitgereikt aan Hans Joziasse voor zijn grote verdiensten als thesaurier van het Ge- nootschap van 2009 tot 2017. Peter van Druenen, voorzitter van de Werkgroep Cultuurhistorie, is hem opgevolgd. Ik wens u veel leesplezier met het Archief 2017. Hugo Schorer, Voorzitter Zeeuws Genootschap Zeeland onder vuur Organisatie van maritime security door de Staten van Zeeland, 1467–1506 Stefan van Belzen ZEELAND ONDER VUUR 11 Inleiding De terroristische aanslagen van 11 september 2001 hebben de angst voor terrorisme in de Westerse samenleving aanzienlijk doen toenemen. Overheden voerden als reactie op verschillende wijzen beschermingsmechanismen door. Maritime security is hierin een belangrijk aspect. Als term heeft maritime security een grote aantrekkingskracht, die op dit moment een aanzienlijke rol speelt in internationale verdragen. Hoewel in onze nabije omgeving van maritiem terrorisme weinig sprake lijkt te zijn, werd het onderwerp tussen 2008 en 2011 erg actueel door de groei van piraterij voor de Somalische kust. Zelfs Hollywood profiteerde van deze situatie en bracht met de filmCaptain Philips (2013) deze problematiek dichter bij de westerse samenleving.1 Van een nieuw probleem is echter geenszins sprake. Maritieme veiligheid was ook in de late middeleeuwen al een veelbesproken onderwerp tijdens vergaderingen van gezaghebbende instanties in de kustgewesten van de Lage Lan- den, waaronder de Staten van Zeeland. De volksvertegenwoordiging in deze periode werd gevormd door een wisselende samenstelling van de geestelijkheid, het ridderschap en de steden onder de noemer Staten. Naar de Staten van Vlaanderen en Staten van Holland in de late middeleeuwen is al veel onderzoek verricht.2 Actueel onderzoek naar de Staten van Zeeland is echter vrijwel niet aanwezig. De laatste uitvoerige bestudering dateert uit 1951. Historicus Frits Lemmink publiceerde in dat jaar een proefschrift over het ontstaan van de Staten van Zeeland en de geschiedenis hiervan tot 1555.3 Zeeland nam zowel eco- nomisch als politiek een sleutelpositie in. Met Holland in het noorden, Brabant in het Oosten, Vlaanderen in het zuiden en de Noordzee in het westen functioneerde Zeeland als een belangrijk transitogebied voor maritieme handelsactiviteiten. De Scheldedelta was het centrum van het West-Europese handelssysteem zoals dit in de late middeleeuwen was ontstaan en stond in verbinding met het Vlaamse Brugge en de Brabantse steden Bergen op Zoom en Antwerpen.4 Onderzoek naar het func- tioneren van de Staten van Zeeland in de late middeleeuwen is nodig om vanuit de context van regionale geschiedenis nieuwe inzichten te leveren in het grotere debat omtrent grensoverschrijdende vraagstukken.5 De Staten van Zeeland kwamen bijeen in zogenaamde dagvaarten. Deze werden op convocatie van de vorst georganiseerd, die in zijn plaats vaak ambtenaren zond. De samenstelling en omvang van de afvaardigingen, als ook de plaats en tijd, wisselden enorm. Het ontbreekt dan ook aan enige vorm van regelmaat in de gehouden dagvaarten.6 De Staten van Zeeland kwamen ook niet altijd als één geheel bijeen. De Staten waren intern verdeeld in de Staten van Bewesterschelde en Staten van Be- oosterschelde. Vóór 1323 behoorde Zeeland Bewesterschelde toe aan de graaf van Vlaanderen en Zeeland Beoosterschelde aan de graaf van Holland. In 1323 kwam aan die tweedeling een eind en werd er één Zeeuws gewest gevormd onder de graaf van Holland. Hiermee verkreeg het gewest een duidelijke geografische omlijning zoals in figuur 1 zichtbaar is.7 Deze interne verdeling werkte nog verder door binnen de Staten van Bewesterschelde, waar de Staten van Walcheren, Zuid-Beveland en Noord-Beveland vorm kregen.8 12 ZEELAND ONDER VUUR Duidelijk is dat de maritieme bescherming van de kustgewesten en de kustverdediging binnen de Statenvergaderingen vaak werd bediscussieerd. Zo blijkt uit kwan- titatieve analyse van Dagvaarten Zeeland – een in 2011 uitgegeven samenstelling van niet eerder gepubliceerde dagvaarten van de Staten van Zeeland – dat in de periode 1467 tot 1492 in totaal 215 dagvaarten uit 417 dagvaarten (52%) betrekking hadden op de hiervoor genoemde en hieraan gerelateerde onderwerpen.9 Dit in tegenstelling tot de 52 dagvaarten op 567 dagvaarten (9%) die in de aanzienlijk langere periode 1400 tot 1467 deze onderwerpen op de agenda hadden staan. In de 271 dagvaarten die uit de periode 1318 tot 1400 zijn opgenomen werd er geen aandacht geschonken aan maritime security. In de periode 1492 tot 1506 werden de onderwerpen bescherming ter zee en kustverdediging niet meer besproken op dagvaarten. Wel zijn er 46 uit 121 dagvaarten (38%) die aan maritime security gerelateerd kunnen worden. Hierbij moet echter nog wel worden opgemerkt dat de auteurs van Dagvaarten Zeeland bewust gekozen hebben het overschot aan dagvaarten met betrekking tot dijkage buiten beschouwing te laten. De genoemde aantallen zijn dan ook relatief. Wel kan hieruit geconcludeerd worden dat maritieme problematiek en diplomatiek tot de voornaamste bezigheden van de Staten van Zeeland behoorden. Wat is de aanleiding voor de toegenomen aandacht aan deze onderwerpen in de periode 1467–1492? Door de onderzoeksperiode te verbreden tot 1506 wordt er een mogelijkheid geboden om te onderzoeken waarom er een plotse afname plaats- vond in het aantal dagvaarten gerelateerd aan maritime security. Het leidt mij ertoe de volgende vraag centraal te stellen in dit onderzoek: ‘Welke rol speelden de Sta- ten van Zeeland in de kustverdediging van de Zeeuwse eilanden en de maritieme ZEELAND ONDER VUUR 13 bescherming van handel en visserij in de periode 1467 tot 1506?’. Deze vraag- stelling zal in het kader van het begrip maritime security worden onderzocht. Drie onderwerpen die aan deze term gerelateerd kunnen worden komen in Dagvaarten Zee land veelvuldig voor. Ten eerste conflictpreventie: het voorkomen van een con- flict of het afsluiten van een bestand kon veiligheid op zee garanderen. Ten tweede bescherming ter zee: door het uitrusten van oorlogsschepen of verstrekken van vrij- geleiden konden activiteiten ter zee beschermd worden. Ten derde kustverdediging: invallen en plunderingen vonden in Zeeland namelijk veelal plaats vanuit zee. Ma- ritime security is dan ook drieledig en zal de rode draad vormen in dit onderzoek. De te onderzoeken periode staat

Load more