rijksmuseum van oudheden 1 jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

Leiden, mei 2015 jaarverslag 2014

2 3 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 © 2015 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Het Rijksmuseum van Oudheden (1818):

Afbeelding voorzijde:

Op de BRAFA kunstbeurs verwierf het RMO een fragment, afkomstig van de buitenzijde van een zwartgranieten schrijn Missie en ambitie: of naos, zoals die in het allerheiligste van de belangrijkste Egyptische tempels stonden. Het fragment toont een zeldzame afbeelding van de scheppergod Chnoem, afgebeeld met een ramskop. Voor hem staat een draaischijf, Het Rijksmuseum van Oudheden wil het centrale waarop een hoge kleicilinder is geplaatst. De god drijft de schijf aan met zijn voeten en gebruikt beide handen podium in Nederland zijn waar de oudheid en de voor het vormen van de klei, waaruit hij de wereld en alle schepselen gaat maken. Het idee van de schepping uit klei is archeologie voor een divers publiek tot leven wordt in vele culturen bekend. In Egypte lag deze symboliek extra voor de hand vanwege de jaarlijkse Nijloverstroming, die gebracht. Door middel van tentoonstellingen, een laag vruchtbaar slib achterlaat waaruit het nieuwe leven ontstaat. Het naosfragment past stilistisch in de tijd van het educatie, publieke activiteiten, wetenschappelijke laatste inheemse koningsgeslacht van Egypte, de dertigste dynastie (380-343 v.Chr.). bestudering en (inter)nationale uitwisseling Het fragment is verworven met steun van het Mondriaan Fonds en de BankGiro Loterij. verhalen wij over de relevantie van de oudheid in heden en verleden.

4 5 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

Het Rijksmuseum van Oudheden wordt gesteund door de BankGiro Loterij. Inhoud

9 Vooraf

10 Voorwoord

12 Resultaatafspraken met het ministerie van OCW

16 Hoofdstuk 1: Publieksfunctie

1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering 1.2 Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet 1.3 Bereik, gemeten in diverse vormen van contact 1.4 Impact, uitgedrukt in betrokkenheid

72 Hoofdstuk 2: Collectiefunctie

2.1 Kwaliteit van het interne beheer 2.2 Collectiewaarde en objectkennis 2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie

94 Hoofdstuk 3: Kennis- en wetenschapsfunctie

3.1 Kwaliteit en waarde: de collectie als bron 6 3.2 Bereik: Overdracht van kennis 7 3.3 Impact en invloed

110 Hoofdstuk 4: Algemeen beheer

4.1 Personeelsbeheer 4.2 Ondersteunende afdelingen 4.3 Raad van toezicht 4.4 Jaarrekening

120 Bijlagen

I Inkomende bruiklenen II Kortlopende bruiklenen

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 III Langdurige bruiklenen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 IV Externe nevenfuncties V Publicaties VI Lezingen VII Organogram VIII Governance Code Cultuur IX Risicomanagement Vooraf

Dit jaarverslag volgt de structuur van het model Publieke Waarde dat in 2012 is vastgesteld door de toenmalige Vereniging Rijksmusea (VRM), thans gefuseerd met de Museumvereniging. Dit model komt overeen met de prestatie-eisen die het ministerie van OCW minimaal stelt. Het komt er kort gezegd op neer dat de belangrijkste museale functies (collectiefunctie, publieksfunctie en kennis- en wetenschapsfunctie) worden gecombineerd met graadmeters als kwaliteit, bereik, impact en waarde. Dat ziet er in een model als volgt uit:

Publieksfunctie Collectiefunctie Kennis en wetenschap

Kwaliteit Waardering Beheer Bronfunctie

Economische waarde Inkomsten Objectkennis Bronfunctie

Bereik Contacten Zichtbaarheid Overdracht

Invloed (impact) Betrokkenheid Reputatie Reputatie

Door het begrip ‘bereik’ te kruisen met de kennis- en wetenschapsfunctie is het evident dat er sprake is van overdracht van kennis door de conservatoren in publicaties, lezingen, colleges en optredens in de media. Dat is meet- 8 baar te formuleren. De combinatie van economische waarde 9 en publieksfunctie is te formuleren als indicator voor de inkomstenstromen, zoals inkomsten aan de kassa, winkelin- komsten en zaalverhuur. In de eerste drie hoofdstukken van dit jaarverslag wordt dit model voorzien van behaalde resul- taten. Voorafgaand hieraan is een samenvatting opgenomen van de prestatie-eisen die het museum met het ministerie van OCW heeft gemaakt. Het verslag sluit af met een hoofd- stuk over het algemene beheer en een aantal bijlagen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Voorwoord

Klinkende, nog nooit vertoonde resultaten. Het klinkt wat Het verbeteren van de zichtbaarheid van de collectie en de triomfantelijk, maar het Rijksmuseum van Oudheden heeft mobiliteit daarvan is aantoonbaar geslaagd. Niet alleen in een jaar achter de rug dat niet snel herhaald zal worden. Een huis door dertien tentoonstellingen, maar ook door acht jaar om trots op te zijn. venues van vijf verschillende tentoonstellingen in binnen- en buitenlandse musea. Het bruikleenverkeer leverde Zo haalde het RMO 207.667 bezoekers, bijna 48% boven imposante resultaten op. Er werden 1.400 objecten van de norm van 139.600 die het ministerie van OCW als 80 musea in bruikleen gevraagd, bijna 1.300 voorwerpen resultaatafspraak mee gaf voor de periode 2013/2016. Het gingen naar 37 binnen- en buitenlandse musea. Bijna 1.600 hoogste aantal in de bijna 200-jarige geschiedenis van voorwerpen heeft het RMO aan meer dan zestig instellingen het museum, terwijl het RMO in de voorafgaande jaren al in langdurig bruikleen gegeven. Het zou ons verbazen als bovengemiddeld scoorde. De verklaring voor dit cijfer is in het RMO hiermee niet in de top vijf van Nederlandse musea eerste instantie het fabuleuze succes van de tentoonstelling met het meest intensieve bruikleenverkeer staat. Petra. Wonder in de Woestijn, die in de eerste drie maanden van het jaar ruim 85.000 bezoekers trok. Daarna trok het De zichtbaarheid van de collectie krijgt ook gestalte door de RMO veel bezoekers met Gouden Middeleeuwen (de beste groeiende databases en door de meer dan 170 lezingen die april-, mei- en augustusmaand van de afgelopen vijftien in het museum, maar ook door de conservatoren buiten het jaar), was er onverwacht succes met de kindertentoonstelling museum, werden gegeven. Voor het RMO is zichtbaarheid IJstijd (in twee weken herfstvakantie 17.000 bezoekers van de collectie inherent aan overdracht van kennis over de waarvan meer dan 5.000 kinderen) en scoorde Carthago verzameling. In dit jaarverslag is voor het eerst inzichtelijk met 25.000 bezoekers in de laatste vijf weken van het jaar gemaakt hoe groot de fotocollectie van het museum is en in conform verwachting. hoeverre deze al dan niet gedigitaliseerd is.

Het museum is het Blockbusterfonds zeer erkentelijk voor Het museum werkt, dankzij een eenmalige subsidie van Op het gebied van nationale samenwerking coördineerde oude linoleum achthonderd vierkante meter asbesthoudend de katalyserende rol die zij heeft gespeeld bij deze stijgende het ministerie van OCW, aan de integratie van de collectie het RMO landelijk de MuseumJeugdUniversiteit voor zestig materiaal. Een tweede, meer schadelijker soort asbest, bezoekcijfers. Zowel bij Petra als bij Carthago ondersteunde gesneden stenen van het voormalige Geldmuseum in de musea en betrok het (voor het laatste jaar) zevenveertig is als brandwering aangebracht achter de natuurstenen zij met een garantstelling de promotionele uitingen. Het database. Eind 2014 werd de registratie van ruim 3500 gem- musea bij de BankGiro Loterij MuseumMaandag. Daarnaast gevels in de Tempelzaal. Om het asbest te verwijderen is 10 RMO is tot op heden het enige museum dat twee keer met men en cameeën in MS Excel afgesloten. Vanaf mei werd bracht het museum tentoonstellingen naar Lunteren, een ingreep nodig waarbij de entreezaal een half jaar sluit, 11 succes aan aanvraag bij dit nog jonge fonds indiende. begonnen met het fotograferen van de stenen en afdrukken. Heerlen en Sittard. omdat de binnengevel ontmanteld zal worden. Dat betekent Er zijn ruim zesduizend foto’s gemaakt. Volledige import in dat kassa, toiletten, winkel en café niet bereikbaar zijn. Het aantal kinderen onder de 18 jaar dat het RMO bezocht de database TMS is in 2015 aan de orde. Vijf Memoranda of Understanding (MoU) schragen de inter- Het Rijksvastgoedbedrijf adviseert sluiting van museum, steeg voor het eerst tot boven de 50.000 (2013: 42.000). nationale wetenschappelijke ambities en samenwerkingen. vanwege mogelijke asbestbesmetting, trillingen en Daarvan waren er 22.661 scholier en daarmee behaalde Op het terrein van digitalisering is het RMO voorts ver- Naast de bestaande overeenkomsten met het archeologisch geluidsoverlast. Dit zal gebeuren na Carthago (11/05). het museum de resultaatafspraak met het ministerie ruim heugd over de samenwerking met Google, als enige niet- museum in Bologna, de oudheidkundige dienst en de (18.500 leerlingen). Het bezoek van 6.500 HBO- en univer- specifiek beeldende kunstmuseum in Nederland. Er zijn Yarmouk University in Jordanië en de overeenkomst over Na de asbestverwijdering is herstel van het casco nodig, sitaire studenten wordt hierbij niet meegewogen. Voor een zeven verschillende Google applicaties. Het meest recent de restauratie van mummiekisten met de Vaticaanse Musea waarbij de ambitie is terug te gaan naar de oorspronkelijke museum met een wetenschappelijke functie zoals het RMO is de toevoeging van een app met een aantal museumrou- werden er twee nieuwe samenwerkingsverbanden gesloten. architectuur, dus zonder verlaagde systeemplafonds en zijn bezoeken van deze studenten evenzeer relevant, zeker tes door de vaste opstelling. Het aantal Facebookvrienden Een MoU leidde tot een meerjarige overeenkomst met het MDF-wanden voor de stenen muren én voor de ramen die omdat onderwijs via de collectie een kerntaak is en voor tal groeide spectaculair en bedraagt inmiddels 22.000 likes. Tunesische Institut National du Patrimoine. Hierin werd weer uitzicht op het Rapenburg zullen bieden. Het mu- van studies, van archeologie tot museumstudies, van egyp- de samenwerking geregeld voor de Carthagotentoonstel- seum gebruikt de periode van sluiting om functies in het tologie tot oude geschiedenis, van Assyrisch tot Grieks en Binnen de programmaregeling Digitale innovatie in musea ling, een tentoonstelling over de verzamelaar Jean-Émile gebouw te wijzigen, de logistiek te verbeteren, nieuwe vaste Latijn, een meerwaarde. was het Fonds 21 (voorheen SNS Reaalfonds) op zoek naar Humbert in Musée de Carthage (2015) en een structurele opstellingen te creëren, te werken aan ledverlichting en projecten waarbij narrativiteit voorop stond. Dit verhaal samenwerking op het terrein van collectieonderzoek. Met aan het verbeteren van de brandveiligheid en het klimaat. Het museum geeft steeds meer betekenis aan zijn educatie- moest ondersteund worden door de innovatieve inzet van het Museo Egizio in Turijn, één van de meest toonaange- Het is helaas een onvermijdelijke sluiting, maar wel met rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 ve kerntaak door naast museumlessen producten buiten de bestaande technologieën en het gebruik van crossmedia. De vende musea ter wereld op het gebied van de Egyptische constructieve gevolgen. Het Rijksmuseum van Oudheden rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 museummuren aan te bieden. Via de website worden digi- kindertentoonstelling IJstijd paste perfect binnen de kaders. archeologie, werd eveneens een MoU afgesloten. Hierin is heeft in 2014 zeventig dagen gekend met meer dan duizend tale lessen en digibordlessen aangeboden, museumdocen- Daarmee is het RMO het enige museum in Nederland dat vastgelegd dat Turijn gaat meewerken aan de opgraving in bezoekers per dag. Dat is een nieuwe norm in plaats van ten bezoeken scholieren in de klas en projectweekpakketten twee keer financiering binnen deze programmaregeling Sakkara en vier jaar mee zal financieren. Tevens zijn afspra- een uitzondering. De huidige faciliteiten zijn hier niet op worden aangeboden. Voor docenten, en dat is uitzonderlijk heeft gekregen, na het project Het negende wereldwonder in ken gemaakt over bruikleenverkeer, het ontwikkelen van een berekend. De verbouwing zorgt voor een tijdelijke stilstand in museaal Nederland, worden tal van (na)scholingspro- 2013. reizende tentoonstelling samengesteld uit beider collecties van het jaarlijks groeiende bezoekersaantal. Vanaf 2016 is ducten aangeboden, voor PABO- en ICLON-studenten tot en tot slot het opzetten van een internationale tentoon- het museum echter beter toegerust om de groeiende groep docenten geschiedenis, Grieks en Latijn. Dit varieert van Voor het eerst in vele jaren is de Egyptecollectie substantieel stelling over Horemheb, opvolger van Toetanchamon. De bezoekers te ontvangen. En dan duurt het nog maar twee tijdvakkenrondleidingen, lezingen, een Griekenlandreis-dag, verrijkt. Er werden twee faraobeelden en een fragment van benoeming in april van Christian Greco, voormalig RMO- jaar voordat in 2018 het 200-jarig bestaan van het museum studiedagen en het aanbod tijdens de jaarlijkse Week van de een schrijn, met daarop een afbeelding van de scheppergod conservator van de Egyptische afdeling, tot directeur van het gevierd zal worden. Klassieken. Het is een diepte-investering: tevreden docenten/ Chnoem, aangekocht voor € 270.000. Bijna de helft daarvan museum in Turijn, speelde hier uiteraard een rol bij. studenten komen uiteindelijk graag met hun leerlingen werd gefinancierd uit de jaarlijkse bijdrage van de BankGiro Wim Weijland, directeur bestuurder terug. Loterij. Ook het Mondriaan Fonds en de Vriendenvereniging Tot slot een vooruitblik. Het RMO zal in de tweede helft van Jan Hoekema, voorzitter van de Raad van Toezicht RoMeO droegen genereus bij. Wij zijn deze organisaties 2015 gesloten zijn. Op de eerste verdieping (‘de omloop daarvoor zeer erkentelijk. Grieken en de Papengrachtzaal’) ligt onder het veertig jaar Prestatieafspraken 2013-2016 met het ministerie van OCW uit het subsidiebesluit 2013/2016

Prestatieeisen OCW Kwantitatief Resultaat 2014 Prestatieeisen OCW Kwantitatief Resultaat 2014 Bezoekers totaal Minimaal 139.600 per jaar 207.667 Ingekomen bruiklenen 125 1.108 van 59 musea uit binnenland Waarvan betalend 127.000 195.064 Ingekomen bruiklenen 125 299 van 21 musea Waarvan niet betalend 12.600 12.603 (waarvan 2.535 kinderen onder de vijf jaar) uit buitenland Primair Onderwijs 8.500 7.260 Uitgaande bruiklenen binnenland 1700 673 (+ 1.867 langdurige bruiklenen) = 2.540 Voortgezet Onderwijs 10.000 15.401 Uitgaande bruiklenen buitenland 300 612 Doelstelling Onderwijs 18.500 22.661, exclusief 6.538 academisch onderwijs Collectie-omvang 175.000 177.967 Tentoonstellingen in museum 6 9 tentoonstellingen: Verfijningen/verwervingen 300 incl. verfijning database 59 aanwinsten plus 1.224 maal verfijning Petra. Wonder in de woestijn is 1.284 nieuwe databaserecords Petra revisited Middeleeuws chic Registratiegraad 100% 100% Voortreffelijk en waardig. 400 jaar Arabisch Gouden Middeleeuwen Gedigitaliseerd met foto Naar 48% in 4 jaar 48% Bij nader inzien Objecten te zien 4% 4% 75 jaar Nederlands Instituut Nabije Oosten Carthago Restauraties/conserveringen 12 40 IJstijd Publicaties (pop. wetenschappelijk) 27 32 4 fototentoonstellingen: Petra: Bedoeïenen van Bdul Wetenschappelijke publicaties 15 16 inclusief 5 boeken en 4 recensies Luxor: 1960-2010 Aphrodisias (Turkije) Wetenschappelijke onderzoeken 8 9 200 jaar archeologie in Carthago 12 Workshops (volwassenonderwijs) 120 met 2500 deelnemers 225 cursusdagen met circa 5.000 deelnemers 13 Gemiddelde lengte 150 dagen Aantal dagen: Inleidingen & museumwandelingen 24 met 600 deelnemers 20 museumwandelingen en 22 introlezingen tentoonstelling Petra. Wonder in de woestijn: 165 Circa 1500 deelnemers Petra revisited: 165 Middeleeuws chic: 478 Lezingen 40 x 60 bezoekers 147 in RMO door conservatoren en gastsprekers Voortreffelijk en waardig: 177 29 buiten RMO door conservatoren Gouden Middeleeuwen: 185 Circa 7.500 bezoekers Bij nader inzien: 179 Lessen op scholen 10 met 250 kinderen 29 met 914 kinderen 75 jaar NINO: 215 Carthago: 165 MuseumJeugdUniversiteit 9 x met 1350 kinderen 1.500 kinderen IJstijd: 211 Gemiddeld: 215 dagen inclusief start in 2013 Workshops kinderen 90 x 80 per dag = 15.691 kinderen en doorloop in 2015 7.200 kinderen Aantal tentoonstellingen 2 5 Televisie/Radio 40 55 buitenland Palma de Mallorca, Gerona, Zaragoza (Spanje): DVD 2 0 Momias Egipcias Live streaming/webcam 1 x 5000 deelnemers 23.764 hits op YouTube kanaal

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Tampere (Finland): Aphrodites Beautycase rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Amman (Jordanië): Petra in periode 2013/2016 Gemiddelde lengte buitenlandse 100 dagen Aantal dagen: Vrije publiciteit 750 vermeldingen 900 tentoonstelling Palma de Mallorca: 88 Facebook 1.500 likes/vrienden 13.422 Gerona: 164 Zaragoza: 160 Twitter 1.500 volgers 4.730 Tampere: 215 Amman: 177 Eigen inkomsten Gemiddeld 19,5% 46,6% Gemiddeld: 161 dagen, inclusief start in 2013 in 2013 t/m 2015 en doorloop in 2015 Openingstijden 44 uur per week 45 uur per week Aantal bezoekers buitenlandse 120.000 Palma de Mallorca: 78.600 Webbezoekers www.rmo.nl 725.000 (Urchin) = circa Google Analytics: 636.642 tentoonstellingen Gerona: 76.701 Jaarlijks gemiddeld 304.000 met Google Analytics Zaragoza: 100.120 Tampere: 55.000 Amman: Niet bekend Totaal: 310.421 plus Amman Verplichtingen met het ministerie van OCW uit het subsidiebesluit 2013-2016

Meldingsplicht voor feiten/omstandigheden met Aandacht informatiebeleid subsidiegevolgen Het informatiebeleidsplan, opgesteld conform richtlijn A.01 Geen meldingen. van het DEN-register, is vastgesteld.

Integraal veiligheidsplan één keer in een periode van 4 jaar Jaarrekening en bestuursverslag actualiseren Deze is voor 01/04, conform paragraaf 2.5 van de regeling Het bedrijfsnoodplan, dat geldt als veiligheidsplan, is voor het specifiek cultuurbeleid, bij het ministerie van OCW geactualiseerd. ingediend.

Strategievisie veiligheidszorg op beleidsniveau ontwikkelen Melden internationale activiteiten aan het Dutch Centre 1 International Cultural Cooperation Dit zal in 2015 gerealiseerd worden. Dit is gerealiseerd. Collectieplan Verplichte aanbesteding voor opdrachten boven € 200.000 Het nieuwe plan is opgesteld conform de ICN Handreiking en vastgesteld. Een onderzoeksagenda en het selectiebeleid In 2014 is de aanbesteding van de automatisering in gang worden in 2015 vastgesteld. gezet. Dat leidt in 2015 tot besluitvorming.

Toepassen Governance Code Cultuur

De code wordt door het RMO toegepast. In de jaarrekening, op de website en in dit jaarverslag (bijlage IX) is deze verantwoording opgenomen. Publieksfunctie 14 15

De publieksfunctie wordt gelegitimeerd in vier geformuleerde hoofddoelen: • Kwaliteit, gemeten in waardering • Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • Bereik, gemeten in diverse vormen van contact rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • Impact, uitgedrukt in betrokkenheid congressen en netwerkbijeenkomsten. De museumlessen 1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering worden besproken met toekomstige docenten geschiedenis en klassieke talen, tijdens door het RMO opgezette colleges vakdidactiek in samenwerking met het ICLON (Interfacultair centrum voor lerarenopleiding, onderwijsontwikkeling en Musea zijn intermediair tussen de aan hen toevertrouwde Waardering publiek online nascholing). collecties en de samenleving. Het toegankelijk maken van de verzameling is een van de hoofdtaken. Het In 2013 is een online enquête over de website gehouden Waardering overig publieksonderzoek is een belangrijke graadmeter voor die door 2250 abonnees op de e-nieuwsbrief is ingevuld. de mate waarin het museum deze taak volbrengt. De De conclusie was dat de website in veel opzichten voldoet. Via diverse kanalen ontvangt het museum reacties, waardering voor het aanbod speelt immers een belangrijke Omwille van de werkdruk is besloten dit onderzoek klachten en complimenten over zijn activiteiten en het rol in de uitvoering van het beleid. tweejaarlijks te houden, dus in 2015 te herhalen. gebouw. Of het nu het opmerkingenboek bij de kassa is, mails naar medewerkers of opmerkingen via social media; Sinds 2013 kent het museum een andere Evaluatie door docenten museummedewerkers beantwoorden de opmerkingen en onderzoeksmethode. Op verzoek van het Blockbusterfonds vragen nauwgezet en zo klantvriendelijk mogelijk. Musea is toen een publieksonderzoek door NBTC-NIPO gedaan Het doel van evaluaties van museumlessen is het leren zijn een bron van activiteiten, een plek midden in de onder de bezoekers van Petra. Deze methodiek is eveneens kennen van de verwachtingen van docenten, om daar samenleving met ook economische betekenis. toegepast bij Carthago. Onderstaande cijfers zijn voor wat profijt van te trekken bij vernieuwing van de lessen. Denk aan de werkgelegenheid die een museum direct betreft het jaar 2014 gebaseerd op de tussentijdse resultaten Het evaluatieformulier bevat beknopte vragen over en indirect biedt, het kapitaal dat de vrijwilligers uit december. de reserveringsprocedure, het verloop van de les, de vertegenwoordigen, de aantrekkingskracht voor bedrijven aansluiting op het niveau van de leerlingen en de inhoud en hoogopgeleide huishoudens en het gezicht dat een De verklaring voor de afwijkende cijfers ten opzichte van gebruikte methodes op school. De beoordelingen museum(gebouw) een stad of streek geeft. Toch is dit in van 2011/2012 komt deels door de methodiek (thuis zijn over het algemeen goed met extra complimenten deze paragraaf geen uitgangspunt voor het RMO. Het zou invullen in plaats van in het museum), deels door de voor de begeleiding. De museumlessen binnen het teveel tijd en middelen vergen om dit te onderzoeken. drukte bij de tentoonstellingen (overzichtelijkheid en Leidse project Museum & School worden online door de Daarom is hier uitsluitend gekeken naar de zelf gegeneerde kwaliteit museumcafé). Het museum is verheugd dat de Cultuureducatiegroep (voorheen Museumgroep Leiden) omzet en inkomsten, afkomstig van de producten en klantvriendelijkheid op een hoog niveau blijft. Medewerkers geëvalueerd en tweejaarlijks geanalyseerd. processen die het museum rijk is. bij de publieksdienst zijn multi-inzetbaar (kassa, winkel, servicedesk, museumdocent, rondleider). Dit komt de Daarnaast is er direct contact met docenten via flexibiliteit en klantvriendelijkheid ten goede. klankbordgroepen, deelname aan nascholingsdagen,

16 Waardering 17

2011 2012 2013 2014

Geschiktheid voor kinderen 7,5 8,0 7,1 7,3

Overzichtelijkheid van het gebouw 7,8 7,8 7,1 7,4

Klantvriendelijkheid 8,2 8,4 8,0 8,1

Gang van zaken bij kassa 8,0 8,2 7,7 7,9

Kwaliteit museumcafé 7,5 7,7 7,1 7,1

Winkel 7,7 7,8 7,4 7,5

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Tentoonstelling Petra/Carthago n.v.t. n.v.t. n.v.t. 7,9 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

t t/m 05/01 • Knutselactiviteiten in de Tempelzaal s t Iedere donderdag vanaf 09/01 • Vanwege het succes van de tentoonstelling Petra was het museum tot en met 20 maart op donderdagavond tot 21.00 uur open, inclusief twee gratis lezingen. Nabijgelegen restaurants boden arrangementen, bestaande uit diner of souper en museumbezoek s uitgelicht: 1.2 Economische waarde, Onderzoeksresultaten bij Petratentoonstelling gemeten in omzet en inkomsten Musea staan midden in de maatschappij en hebben De resultaatafspraak met het ministerie van OCW is mini- economische betekenis. Denk aan de werkgelegenheid maal gemiddeld 19,5% eigen inkomsten ten opzichte van de die een museum direct en indirect biedt, het kapitaal dat structurele subsidie over de periode 2013-2015. Dat is met de vrijwilligers vertegenwoordigen en het gezicht dat een 46,6% ruimschoots gehaald. Tijdens de looptijd van Petra museum(gebouw) een stad of streek geeft. Toch is dit in is bijna een miljoen euro aan entreegelden ontvangen. Dit deze paragraaf geen uitgangspunt. Het vergt teveel tijd en vertegenwoordigt 16% aan inkomsten, een percentage dat middelen dit te onderzoeken. Onderstaand is uitsluitend onmogelijk met sponsoring van een tentoonstelling bereikt gekeken naar de gegenereerde omzet en inkomsten van het wordt. De omzet van de winkel en het museumcafé is aan- museum. merkelijk hoger uitgevallen dan in eerdere jaren.

De focus op het verder verhogen van de publieksinkomsten Eigen inkomsten is uit kostenefficiëntie, bestuurbaarheid en een beperkte bezetting goed te verdedigen. Deze focus sluit ten nauwste Doel 2011 2012 2013 2014 aan bij de maatschappelijke taken van het museum en biedt 19,5% 27,5% 28,1% 40,7% 46,6% bovendien grotere structurele groeikansen ten opzichte van sponsoring, zeker in dit tijdsgewricht. Natuurlijk zet het RMO op alle bronnen van inkomsten in, zoals onderstaand overzicht aantoont.

18 19 • 170.700 bezoekers, waarvan 86.915 in 2014. • Eten en drinken zorgen voor € 2.160.000 omzet in de Lokaal 7% binnenstad van Leiden. Regionaal 29% • Overnachtingen in Leiden € 288.000. Landelijk 63% • Winkelen in de binnenstad levert Leiden € 906.000 Internationaal 1% omzet op. • Voor 72% van de bezoekers was Petra. Wonder in de • Overig besteed in Leiden € 228.000. woestijn dé reden om Leiden te bezoeken. • Totale economische waarde voor de stad Leiden, • Voor 97% van de bezoekers was de tentoonstelling de exclusief toegang RMO en reiskosten € 3.738.000. hoofreden het RMO te bezoeken. • 4% van de bezoekers heeft in Leiden overnacht en 5% De eerste conclusies van het onderzoek tijdens Carthago elders in Nederland. wijzen erop dat de expositie hoger wordt gewaardeerd dan • Voor 50% van de bezoekers was aandacht in krant, dag- Petra (8,1 versus 7,9), dat de bezoekers (nog) hoger opgeleid en weekbladen de aanleiding Petra te bezoeken. zijn en dat er minder 65-plussers zijn dan bij Petra. • Een kwart hoorde ervan via vrienden en familie (mond- tot-mond reclame en social media).

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • De gemiddelde waardering was met een 7,9 gelijk aan rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 eerdere exposities. • 77% van de bezoekers was ouder dan 55 jaar, 13% tussen de 45-54 jaar en 10% jonger dan 45 jaar. • De gemiddelde bezoekduur bedroeg 2,6 uur. Gebruikelijk is circa 2 uur. • Excursies en toegangskaarten andere attracties en bezienswaardigheden in Leiden € 144.000.

t 12/01 Concert in Arabische sfeer • Violist Jeroen de Groot en pianist Bernd Brackmann speelden op 12 januari en op 9 t 12/01 Kinderlezing over Petra • Conservator Lucas Petit gaf onder de titel Waarom bouw je een stad in de woestijn? februari muziek van Fauré, Bartók, Saint-Saens, Ravel en Enescu s een proefcollege voor de MuseumJeugdUniversiteit s In 2014 zijn de middelen besteed aan de afronding van het restauratieproject van Egyptische houten mummiekisten, aan drie aanwinsten en aan de start van een restauratieproject van Griekse vazen. Een deel van de bijdrage is gereserveerd voor de vernieuwing van de vaste opstelling Klassieke wereld (eind 2015).

Gemiddelde inkomsten per bezoeker

Doel 2011 2012 2013 2014 € 5,50 € 5,36 € 5,33 € 5,67 € 5,64

Door een toeslag van € 2,50 bij de tentoonstellingen Petra. Wonder in de Woestijn en Carthago zijn de gemiddelde inkomsten per bezoeker ongeveer gelijk gebleven aan 2013.

Zaalverhuur

Doel 2011 2012 2013 2014 € 30.000 € 14.689 € 35.773 € 44.379 € 42.517

Het doel is een jaarlijkse omzet van € 30.000 met een De zalen zijn gebruikt door: groei met € 10.000 in vier jaar tijd. Met de verhuur van zalen vergroot het museum zijn naamsbekendheid en Amstelclub de inkomsten. De zalen worden volop gebruikt door AVRO cursuspartners als de Vrije Academie, Pragt Egyptologie en BV Leiden Huis van Horus voor het geven van volwassenenonderwijs. De Partij Dat levert herhaalbezoekers op, die op termijn ambassadeurs Diverse concertorganisaties van het RMO worden. Met de zalen biedt het RMO Diverse cursusorganisaties aantrekkelijk geprijsde, culturele vergaderfaciliteiten. Diverse reisorganisaties 20 Diverse uitgeverijen 21 Het RMO is de navolgende organisaties erkentelijk voor Interbest Snelwegreclame, AON Verzekeringen Erfgoedhuis Zuid-Holland hun bijdragen • Restauratie Griekse vazen t BankGiro Loterij, Van der Gemeente Leiden Mandele Fonds Gemeente Teylingen • MuseumJeugdUniversiteit t Shell, Kidsweek • Nacht van de Viool t Cultuurfonds Leiden, Rabobank Gemeentelijk stemlokaal • Petra. Wonder in de Woestijn t Blockbusterfonds (VSB- Leiden-Katwijk Griekse ambassade fonds, Prins Bernhard Cultuurfonds, Van den Ende Foun- • Week van de Klassieken t Labrys Reizen, ISTA ICLON dation, BankGiro Loterij), Vriendenvereniging RoMeO, • 400 jaar Arabisch t HERA (EU-project), Saudi Aramco International Leiden Filmfestival Jordan Tourism Board, BankGiro Loterij, Royal Jordanian • Aanwinsten t BankGiro Loterij, Mondriaan Fonds, Vrien- Jordan Tourism Board Airlines, Isropa, ZARQA Dode Zeezoutproducten, AON denvereniging RoMeO Koninklijke Shell B.V. Verzekeringen, Interbest Snelwegreclame en de Rijks- Labrys Reizen dienst voor het Cultureel Erfgoed (indemniteit) Leids Universitair Fonds • Gouden Middeleeuwen t Cultuurfonds BNG, Mondriaan De BankGiro Loterij LUMC Fonds, Fonds 1818, AON, Stichting Zabawas, Rijksdienst Nederlands Klassiek Verbond voor het Cultureel Erfgoed (indemniteit) In de periode 2014-2018 kan het RMO wederom een jaar- NINO • Bij nader inzien t NWO (De Nederlandse Organisatie voor lijkse bijdrage van € 200.000, gedoneerd door de BankGiro Open Monumentendagen

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Wetenschappelijk Onderzoek) Loterij, tegemoet zien. Het museum is ongelooflijk blij met Podium Pitch rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • IJstijd t SNS REAAL Fonds, Stichting Zabawas, Prins de steun en het vertrouwen van de BankGiro Loterij. Hier- Provincie Zuid-Holland Bernhard Cultuurfonds Zuid-Holland, Van den Ban door kunnen de aankomende jaren substantiële aankopen Rabobank Group, Van Beest, Knol en Vermeulen deurwaarders worden gedaan, restauratieprojecten worden voltooid en Robeco • 75 jaar NINO t Shell, NINO nieuwe vaste opstellingen worden gerealiseerd. De basis Universiteit Leiden • Carthago t Blockbusterfonds (zie boven), Tunesisch Ver- van het museale werk wordt hierdoor extra geschraagd. Dit Vereniging Oud Leiden keersbureau Nederland, Stichting Zakenvrienden RMO, mecenaat is voor tal van musea van onschatbare waarde. Vriendenvereniging RoMeO Nederlandse Ambassade in Tunis, Tunis Air, Labrys Reizen, White Crow Festival

t 14/01 Lezing: Petra vóór de Nabateeërs • Conservator Lucas Petit vertelde dat onderzoek heeft uitgewezen dat meer dan t 16/01 NINO-lezing: Het oudste schrift in Mesopotamië • Lezing door dr. Theo Krispijn (Universiteit Leiden). Kleitabletten elfduizend jaar geleden jagers en verzamelaars aanwezig waren in het gebied rond Petra. In het achtste millennium v.Chr. met het oudste Mesopotamisch schrift (3350 v.Chr.) kenden als oorsprong het zogenaamde token-systeem, vanaf 8000 verschenen de eerste boeren. Door de droge omstandigheden leerden ze efficiënt met regenwater om te gaan. Zo bleef het v.Chr. in delen van het Nabije Oosten in gebruik. De vondst van een archief, met merkwaardige voorbeelden van een soort gebied bewoond, ondanks abrupte schommelingen in de neerslaghoeveelheden s tussenvorm tussen tokens en spijkerschrift, werpt nieuw licht op het ontstaan van het Mesopotamisch schrift. Deze lezing behoorde tot de reeks die het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten (NINO) met het RMO organiseert s Museumwinkel

Het target is een omzet van minimaal € 300.000 met een marge van 40%. Doel is om de omzet per bezoeker in de periode 2013/16 te laten stijgen naar € 2,35.

Jaaromzet

Doel 2011 2012 2013 2014 € 300.000 € 373.466 € 348.203 € 404.628 € 576.685 De jaaromzet van de winkel is inclusief de verkoop van Muse- umkaarten.

Bruto marge

Doel 2011 2012 2013 2014 40% 40% 32% 33% 33%

Gemiddelde omzet over alle museumbezoekers, inclusief kinderen De Museumshop sloot zich wederom aan bij landelijke Doel 2011 2012 2013 2014 acties op de kalender van het CPNB, trainde personeel, € 2,35 € 2,44 € 2,44 € 2,34 € 2,78 breidde het vloeroppervlak uit en ontwikkelde seizoensge- bonden acties en assortiment.

Gemiddelde besteding per transactie (ex Museumkaartverkoop) Horeca

2011 2012 2013 2014 Doel winstuitkering 2011 2012 2013 2014 22 € 16,76 € 17,33 € 16,43 € 17,65 € 30.000 € 30.000 € 29.000 € 37.000 € 49.000 23 Na een venue in Palma de Mallorca was tot eind augustus zoals restauratie, opgravingen en de aanstelling van een De omzet van de museumwinkel bereikte een recordhoogte. Vanaf 2008 beheert het bedrijf Vermaat het museumcafé en Fascinating Mummies onder de naam Momias egípcias te zien extra conservator voor de Egyptische afdeling. Het assortiment was gerelateerd aan tentoonstellingen, neemt de catering en banqueting (niet exclusief ) op zich. in Gerona (Spanje). Daarna reisden de Leidse mummies evenementen en vakanties. Boeken vormen het kernassorti- Met Vermaat is in 2010 een tienjarig contract afgesloten. door naar Zaragoza, de laatste bestemming van de tour. Locaties ment. Bestendigen van relaties en het aangaan van duur- Het contract is gebaseerd op een wederzijdse samenwerking Deze expositie over begrafenisrituelen in het oude Egypte zame relaties met (inter)nationale uitgevers zorgden voor met een winst- en verliesdeling van 50/50. Het resultaat reist sinds 2009. Rotterdam was in 2011/2012 de enige Ne- 2011: Takasaki, Okayama, Rotterdam een breed aanbod, oog voor actualiteit en een stevig randas- over 2014 bedroeg ruim € 49.000 voor het museum. De derlandse bestemming. De expositie The Realm of Aphrodite 2012: Nijmegen, Edinburgh, Lleida sortiment. Een keur aan boekpresentaties is een neveneffect omzet bedroeg € 444.000 waarvan het RMO 50% in de jaar- begon zijn reis in 2012 in Museum Het Valkhof in Nijmegen 2013: Tongeren, Tarragona, Palma de Mallorca van proactief beleid en fijne relaties met uitgevers, leveran- rekening opneemt. De investeringen voor het café worden en was in 2014 in het Finse Tampere te zien. In juni 2015 2014: Gerona, Zaragoza, Tampere, Amman ciers en bezoekers. Dit is niet alleen goed voor de omzet (€ gefinancierd door Vermaat, waarna de afschrijving gelijk opent in Québec Egyptian Magic die het museum eerder in 27.000 omzet met twaalf boekpresentaties), maar schraagt wordt verdeeld. Personeel wordt regelmatig uitgewisseld Leiden organiseerde. Voor het Archeologisch Museum van evenzeer de wetenschappelijke functie van het RMO. met de Hortus Botanicus. Bologna produceert het museum een expsoitie over het Bezoekers aan buitenlandse tentoonstellingen oude Egypte (open najaar 2015). De tentoonstelling Petra zorgde voor fraaie resultaten: Doel 2011 2012 2013 2014 catalogi en souvenirs werden met een uitstekende marges Reizende tentoonstellingen Het museum stelt de exposities samen uit de eigen collectie 120.000 127.328 112.453 132.000 232.000

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 verkocht. Omdat de verkoopprijs van dit assortiment be- en op aanvraag met objecten uit andere verzamelingen. Zo rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 scheiden was zakte de gemiddelde besteding per transactie. Het doel is jaarlijks één expositie aan een buitenlands muse- maakte het RMO een bewerking van Petra, die in het Jordan Voor de tentoonstellingen Gouden Middeleeuwen, IJstijd en um te verkopen met minimaal € 100.000 omzet en 120.000 Museum (Amman) opende op 17 juli. Het komt niet vaak Omzet Carthago gold een koerswijziging: ruim en divers aanbod, bezoekers op jaarbasis. Het museum verkocht de afgelopen voor dat een Nederlands museum in het herkomstland afgestemd op de doelgroepen, hogere gemiddelde prijzen vijf jaar zeven tentoonstellingen aan eenentwintig musea van de objecten een expositie met deze voorwerpen maakt. Doel 2011 2012 2013 2014 en een degelijke marge. in binnen- en buitenland. De expositie Fascinating Mum- Voor het RMO was dit een tegenprestatie voor het tonen € 100.000 241.303 231.615 40.000 250.233 mies trok een miljoen bezoekers tijdens een tour in Canada, van Petra in Nederland. Met de inkomsten uit reizende Japan, Schotland en Spanje, en is daarmee de succesvolste tentoonstellingen financiert het museum zijn kerntaken uit de geschiedenis van het museum.

t 19/01 Weltklassik am Klavier • Weltklassik am Klavier presenteerde in de eerste helft van 2014 iedere maand een t 21/01 100.000ste bezoeker • De 100.000ste bezoeker van de tentoonstelling Petra. Wonder in de woestijn, Marjan Daamen pianoconcert. Het van oorsprong Duitse initiatief is bedoeld om jonge pianisten een intiem klassiek podium voor uit Assendelft, werd met haar man Gerard door museumdirecteur Wim Weijland feestelijk onthaald s kleinschalige concerten te bieden. In de eerste aflevering speelde de Zuid-Koreaanse pianiste Sarah Soyeon Kim werken van Schumann en Brahms s uitgelicht: 1.3 Bereik, gemeten in vormen van contact Aphroditen Valtakunta In deze paragraaf zijn de doelen veelal meetbaar en sluiten Opvallend nauw aan bij de prestatieafspraken van OCW. Bij het begrip ‘bereik’ worden eveneens de middelen en instrumenten • Petra overtrof alle verwachtingen. In het eerste kwartaal behandeld om het fysieke en digitale bereik te vergroten. bezochten bijna 90.000 mensen het museum. Het aantal uren openstelling is daar een onderdeel van. De • Tussen april en september zijn er ruim 74.000 bezoekers hoeveelheid tentoonstellingen illustreert met welk aanbod geweest, 20% boven het gemiddelde van de afgelopen het RMO het contact met de samenleving wil verbreden en vier jaar. In deze periode waren Gouden Middeleeuwen onderhouden. en Bij nader inzien te zien. De maanden april, mei en augustus scoorden nog nooit zo hoog. • In oktober zorgde IJstijd voor een maandcijfer met ruim Openstelling museum 22.000 bezoekers. Bijna 17.000 hiervan bezochten het museum in de herfstvakantie. Doel 2011 2012 2013 2014 • De ruime eerste maand Carthago (vanaf 27 november 44 uur per week 44 44 44 45 tot eind december) trok conform verwachting 24.000 bezoekers. Dat is 17% lager dan Petra en in lijn met de begroting. Het museum is open van dinsdag tot en met zondag van • Het aantal jeugdige bezoekers onder de 18 jaar groeide 10.00-17.00 uur en op maandagen in de vakanties. Bij van ruim 42.000 naar meer dan 50.000. Petra en Carthago bleef het museum op donderdagavond tot negen uur geopend. Dit verklaart de lichte stijging in Tentoonstellingen openingsuren. Doel 2011 2012 2013 2014 Bezoekcijfers 6 8 13 13 13

Het doel is minimaal gemiddeld 139.600 bezoekers per jaar. Dit is conform de eis van het ministerie van OCW, waarbij Doel is het organiseren van minimaal zes exposities per 24 bepaald is dat Rijksmusea in de periode 2013/2016 minimaal jaar, grotendeels op basis van de collectie. Hiermee worden 25 het gemiddelde van de periode 2009/2012 moeten behalen. extra (herhaal)bezoekers getrokken, deelcollecties belicht Het museum kende met 207.667 bezoekers een recordjaar. en actueel wetenschappelijk onderzoek gepresenteerd. Op 21 maart opende Aphroditen Valtakunta (Aphrodite’s Em- Dit is het hoogste aantal in de geschiedenis en bekroont de Met dertien stuks, inclusief vier foto-exposities en exclusief pire) in het Vapriikki Centre in Tampere. Bezoekers konden stijgende lijn die het museum kent sinds 2005. Vanaf dat presentaties in de actualiteitenvitrines, haalt het RMO zijn genieten van meer dan 300 voorwerpen uit de Klassieke jaar stegen de cijfers van 75.000 tot ruim 207.000. doel ruim. Wereld, het oude Egypte en het oude Nabije Oosten. De expositie had de vele aspecten van liefde en schoonheid in de oudheid als onderwerp: verliefdheid, hofmakerij, 200000 huwelijk, nageslacht en een gelukkig lang leven. De duistere kanten van liefde en schoonheid, zoals haat, jaloezie, verdriet, rouw, ouderdom en onvruchtbaarheid kwamen

eveneens aan bod. 207.000

Concept, objecten, audiovisueel materiaal en teksten werden 150000 geleverd door het RMO. De vormgeving was in handen van het Vapriikki Centre. Het bureau voor toerisme van Tampere 173.017 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 was dermate van de expositie gecharmeerd, dat de stad in de

zomer in het teken van de liefde stond. De tentoonstelling 153.096

werd bezocht door 55.000 mensen, wat het tot de twee na 100000 142.674 134.408

best bezochte tentoonstelling maakte in het Vapriikki Centre 131.383 (na tentoonstellingen over het terracotta leger en Fabergé 119.315 eieren). 116.890

50000 88.868 74.772 t 23/01 Lezing: Petra as a World Heritage Property • Door prof. dr. Moawiyeh Ibrahim (Jordanië), vertegenwoordiger van Jordanië in het UNESCO World Heritage Committee. Petra staat sinds 1985 op de UNESCO World Heritage List. In 2007 werd het uitgeroepen tot een van de zeven ‘nieuwe’ wereldwonderen. Petra is kwetsbaar geworden door natuurlijke processen en grote aantallen toeristen. Deze ontwikkelingen vormen een nieuwe uitdaging om dit archeologische wonder te 0 bewaren s 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 De tentoonstelling en de publicatie zijn onderdeel van het Petra. Wonder in de woestijn (09/10/13 – 23/03/14) Europese project Humanities in the European Research Area (HERA). Financiële steun werd daarnaast ontvangen van Het cultuurwonder van Jordanië, de uit rotsen gehouwen Saudi Aramco. woestijnstad Petra was tot 23 maart te zien. De tempels, koningsgraven en ruïnes van luxe villa’s maken de Bruikleengevers: Universitaire Bibliotheken Leiden, Academisch tweeduizend jaar oude stad tot misschien wel de mooiste Historisch Museum (Leiden) en Museum Enschedé (Haarlem). archeologische plek op aarde. De bezoekers stroomden toe. Vormgeving: Ontwerpwerk Op 23 maart stond de teller op ruim 170.000 bezoekers, gemiddeld 1100 per dag. De expositie was de succesvolste uit de museumgeschiedenis. Het vorige record stond op naam van de expositie Farao’s van de zon (131.500 bezoekers in 2000/2001).

Petra was de hoofdstad van de Nabateeërs, een van oorsprong nomadisch volk. Meer dan tweeduizend jaar geleden vestigden zij zich in een gebied, dat nu Zuid-Jordanië, Zuid-Israël en Noord-Saoedi-Arabië omvat. De stad groeide uit tot een van de belangrijkste handelsknooppunten van het Nabije Oosten. De culturen en producten van de westerse wereld, het Verre Oosten en het Nabije Oosten kwamen hier samen en brachten de Nabateeërs grote welvaart. In 106 na Chr. werd Petra door de Romeinen veroverd. Na twee verwoestende aardbevingen in 363 en 551 verloor de stad haar leidende rol. Na de verovering door de Arabieren in 663 werd Petra verlaten en vergeten. Pas in 1812 werden de ruïnes herontdekt door de Zwitserse ontdekkingsreiziger Johann Ludwig Burckhardt. Tegenwoordig bezoeken ongeveer 700.000 toeristen per jaar de stad. Sinds 1985 staat Petra op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. 26 27

Voortreffelijk en waardig. 400 jaar Arabische studies in Tentoonstellingen Nederland (06/09/13 – 02/03/14)

Middeleeuws chic (23/11/12 - 16/03/14) Deze expositie werd georganiseerd ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan van de Leidse leerstoel Arabische Het RMO bezit de grootste verzameling laatmiddeleeuws Taal en Cultuur. In 1613 sprak Thomas Erpenius zijn riembeslag van Europa: meer dan 1500 verschillende oratie uit, Over de voortreffelijkheid en waardigheid van het beslagstukjes en tachtig fragmenten van leren tassen en Arabisch. De arabistiek groeide uit tot een diepgewortelde schoenen met beslag. Het overgrote deel is gevonden in traditie. Geleerden als Scaliger, Erpenius en Snouck het 'Verdronken Land van Zeeland' en Dordrecht. In de Hurgronje genieten in academische kringen wereldfaam. Holwerdazaal, deel van de afdeling Archeologie van Nederland, De geschiedenis van de Nederlandse arabistiek is een waren vijftig leren riemen, tassen en schoenen met metalen treffend voorbeeld van de 'blik op de ander' en getuigt van versiering, honderden beslagstukjes en tientallen insignes te de kosmopolitische nieuwsgierigheid naar de wereld van zien. Dit werd aangevuld met bruiklenen uit twaalf steden in de islam. In de Nabije Oostenopstelling waren portretten Nederland en Vlaanderen. van de belangrijkste hoogleraren Arabisch en hun rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 nalatenschap - boeken, prenten, foto’s en handschriften - Vormgeving: Stoopman Vos te zien. De expositie werd gemaakt in samenwerking met de Universitaire Bibliotheken Leiden. Er verscheen een gelijknamige publicatie, geschreven door Arnoud Vrolijk (Universiteit Leiden), samensteller en gastcurator, en Richard van Leeuwen (Universiteit van Amsterdam).

t 25/01 Steentijddag • Meer dan 200 bezoekers waren aanwezig op de 24ste Steentijddag, onder voorzitterschap van t 31/01 – 02/02 Petra gratis naar Petra • Iedereen met de (roep)naam Petra of doopnaam Petronella kon gratis de conservator prehistorie Luc Amkreutz. De veelal amateurarcheologen luisteren naar lezingen en maken kennis met elkaars gelijknamige tentoonstelling bezoeken. Het museum ontving 182 Petra’s in één lang weekend s verzamelingen s Blikvanger in de expositie was het beeldhouwwerk dat de Petra revisited (09/10/13 – 23/03/14) stad sierde. Reliëfs met dieren- en plantenmotieven, portret- ten van goden, godinnen en fabeldieren, beelden en sierlijk "Toen zag ik Petra ... het was alsof ik in mijn schilderijen bewerkte zuilen stonden opgesteld tussen wandvullende fo- stapte, en meer ... ik stapte langzaam in metaforen van to’s van plekken in Petra. Zo maakten bezoekers kennis met archeologie, architectuur en mythologie.” de Nabateeërs, de bouwers en bewoners van de stad, hun kunst, cultuur en religie. Er werden lezingen, rondleidingen, Parallel aan de Petratentoonstelling exposeerde kunstenaar cursussen, filmavonden, het publieksproject Petra: I was Gerti Bierenbroodspot voor de derde maal in het RMO. here, een publiekssymposium en kinderactiviteiten georga- Petra revisited was een retrospectief van het werk dat zij niseerd. Daarnaast verscheen een fotoboek, een magazine, maakte tijdens een decennium van wonen en werken in een wetenschappelijke publicatie en een kinderroute. Petra, aangevuld met nieuwe schilderijen en beelden. Bierenbroodspot reist voornamelijk langs archeologische Mede mogelijk gemaakt door het Blockbusterfonds (VSBfonds, steden als Petra, Palmyra (Syrië) en Baalbek (Libanon). In Prins Bernhard Cultuurfonds, Van den Ende Foundation, Bank- 1989 bezocht zij Petra voor het eerst. Giro Loterij), Vriendenvereniging RoMeO, Stichting Zaken- vrienden RMO, Jordan Tourism Board, Royal Jordanian Airlines, Haar werken zijn een mix van hedendaagse kunst, Isropa, ZARQA Dode Zeezoutproducten, AON Verzekeringen, archeologie en de tijdloze schoonheid van Petra. Interbest Snelwegreclame en de Rijksdienst voor het Cultureel Getoond werden op rijstpapier getekende en geschreven Erfgoed (indemniteit). dagboeken, aquarellen, rubbings, beelden van albast en Bruikleengevers (13): Ministry of Tourism & Antiquities, Depart- brons, beschilderde rotsblokken en schilderijen, veelal ment of Antiquities of Jordan, Jordan Museum (Amman), Citadel uit gerenommeerde verzamelingen zoals de Koninklijke Museum (Amman), Archaeological Museum Jerash, Petra Ar- Verzamelingen Den Haag en de ING Collectie. chaeological Museum, Antikenmuseum Basel, Naturhistorisches Museum (Basel), Nederlands-Vlaams Instituut Cairo, Bijzondere In het weekend van vijftien en zestien maart heette Collecties Universiteit van Amsterdam, Universitaire Bibliothe- Bierenbroodspot bezoekers persoonlijk welkom in haar ken Leiden, Koninklijke Bibliotheek (Den Haag), GeldMuseum expositie. Op zondag bezochten 2.245 mensen het RMO, (Utrecht). het eennahoogste aantal op één dag in de historie van het museum. Vormgeving: Architectenbureau JOWA Vormgeving: RMO/ Bierenbroodspot/ Erik van Rosmalen 28 29 uitgelicht: Petra: I was here

Als extra publieksproject werd Petra. I was here gestart. Mensen die een bezoek aan de stad Petra hadden gebracht, werden opgeroepen hun vakantiefoto’s in te sturen. Die foto’s werden getoond op een wand in de entreezaal en op een Flickr-account. Inzenden kon via email, in de aangemaakte Flickr-groep of ‘analoog’ bij de kassabalie. Expliciet werden foto’s gevraagd waarop toeristen te zien waren, zodat de verzamelde beelden een tijdsdocument rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 vormen van het hedendaags toerisme. De respons was rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 enorm: het museum ontving meer dan meer dan 2000 foto’s, van de jaren ’60 tot aan nu. De Flickr-groep bestaat uit 850 foto’s en blijft online. De foto’s zijn in het archief opgeslagen.

t 07/02 Ladies Night: Petra • Een uitverkochte avond voor ladies only: Gerti Bierenbroodspot was aanwezig bij haar ten- t 11/02 Lezing: Udhruh, legerplaats bij Petra • Lezing door dr.ir. Mark Driessen (Universiteit Leiden), actief in het Udhruh toonstelling Petra Revisited, er was een presentatie van Jordaanse jurken, waarbij de dames bijzondere Salt-jurken konden Archaeological Project, vijftien kilometer ten zuidoosten van Petra. Deze Romeinse legerplaats is de meest compleet passen, er waren demonstraties handverzorging met Dode Zeezout producten, drie verzamelaars toonden hun mooiste bewaarde van het gehele Romeinse rijk. De buitenmuren en torens staan op diverse plekken nog meters overeind. De sluiers en bedoeïenensieraden en Arita Baaijens gaf de lezing Vrouw in mannenwereld en vertelde over haar ontmoetingen met binnenbebouwing ligt grotendeels onder een meer dan 2,5 meter dik pakket bouwmateriaal. De hypothese is dat deze nomadenvrouwen en vrouwelijke karavaanleiders. Dit tegen het decor van de Egyptische tempel, waarvoor een markt verrees legerplaats een rol speelde in de bescherming van Petra en de logistiek van en naar de stad, ook door een netwerk van met kramen van Leidse winkeliers s ondergrondse kanalen, opgemetselde aquaducten en reservoirs s Bij nader inzien. Nieuw onderzoek naar oude opgravingen 32 projecten geselecteerd. Het grootste deel is inmiddels (14/04 – 14/09) afgerond en heeft een deel van ons erfgoed voor iedereen toegankelijk gemaakt. Bijzonder aan het Odysseeproject Deze expositie vormde de afsluiting van het Odysseepro- is dat het een dwarsdoorsnede toont van vroege archeolo- gramma van wetenschapsorganisatie NWO, gericht op het giebeoefening in Nederland én een afspiegeling is van het uitwerken van oud en soms vergeten archeologisch onder- huidige werkveld. Geen enkel onderzoek is door één enkele zoek. De presentatie bood een overzicht van 32 verschillende instantie of bedrijf uitgevoerd. Er werd intensief samen- Het is duidelijk dat kennis niet enkel in de bodem verscho- Guy Hallsall (University of York): Vroegmiddeleeuwse onderzoeksprojecten. Ze vormden een staalkaart van het gewerkt tussen overheden, verschillende archeologische len ligt, maar ook op depotplanken en in archiefkasten. Er is grafvelden in Nederland Nederlands bodemarchief, van de prehistorie tot de Tweede bedrijven, universiteiten en musea. nog laaghangend fruit dat geplukt kan worden zonder ingre- Paneldiscussie met zes promovendi 30 Wereldoorlog. pen in het bodemarchief. Tegelijk toont Odyssee aan dat we Opening Bij nader inzien door Marjan Hammersma (direc- 31 Van onderzoek naar eindresultaat ons goed op de toekomst moeten bezinnen. Verstoringen teur-generaal Cultuur en Media, ministerie van OCW) Wie wat bewaart, heeft wat te publiceren Van prehistorie tot nieuwe tijd, van stadsgeschiedenis tot en bouwactiviteiten gaan door en leveren nieuwe gegevens Vroeger was alles overzichtelijk. Het Rijksmuseum van Oud- maritieme archeologie of het Nederlands oorlogsverle- op. In het huidige archeologische systeem is nog lang niet Bruikleengevers (23): Provinciaal Archeologisch Depot Utrecht, heden voerde in de negentiende en een deel van de twin- den: alles kwam in de tentoonstelling aan bod. Dat rijke voorzien in middelen en tijd om deze echt te begrijpen. Gemeente Utrecht, Provinciaal Depot Bodemvondsten tigste eeuw als vrijwel enige organisatie opgravingen uit. De palet vormde een aantrekkelijk aspect. Tegelijkertijd was In die zin is de reis van Odyssee niet ten einde. Het is een (Den Bosch), Provinciaal Archeologisch Depot Noord- kennis was geclusterd en publicaties volgden meestal snel die breedte een uitdaging. De behaalde resultaten in het vertrekpunt voor nieuwe avonturen. Dit kwam eveneens naar Holland (Haarlem), Noordelijk Archeologisch Depot op de opgraving. Na de Tweede Wereldoorlog veranderde Odysseeproject vormden een complex beeld van het verle- voren in het symposium dat voorafgaand aan de opening (Nuis), Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (Middelburg), het veld. De weinige archeologen van de Rijksdienst voor den, meer dan men voor een tentoonstelling zou wensen. werd georganiseerd. Provinciaal Archeologisch Depot Zuid-Holland (Alphen a/d het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB, nu onderdeel Gezocht werd naar een structuur die meerdere onderzoeken Rijn), Provinciaal Depot voor Bodemvondsten Overijssel van de RCE), het museum en de universiteiten konden de kon omvatten en die recht deed aan de individuele projec- 14/04 Symposium (Deventer), Gemeente Breda, Gemeente Zutphen, Gemeente bouwexplosie van de wederopbouw niet bijbenen. Enkele ten en hun resultaten. Dit werd gevonden in vier thema’s. Centraal stond de vraag welke impact het uitwerken van Den Haag, Gemeentemuseum Helmond, Archeologisch uitzonderingen daargelaten rende men van noodopgraving Binnen de koepel Dynamiek werden onderwerpen als oude opgravingen heeft op archeologie, maatschappij en Centrum Eindhoven en Helmond (Eindhoven), naar noodopgraving. De tijd om de groeiende hoeveelheid locatiekeuze en de vorming van machtscentra belicht. Het politiek. Het symposium werd georganiseerd door het Nationaal Depot voor Scheepsarcheologie (Lelystad), gegevens in archieven en depots te bestuderen en te publi- koepelthema Uitwisseling belichtte ons rijke en handelsver- NWO, het RMO en de RCE. Herinneringscentrum Kamp Westerbork (Hooghalen), ceren ontbrak. Een ruwe schatting leert dat in de twintigste leden, inclusief havens en ons maritiem erfgoed. Expressie Universiteit Leiden, Eicha Museum (Bergeijk), Gelders

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 eeuw ongeveer 8.000 opgravingen plaatsvonden, gemiddeld behandelde onderwerpen die te maken hebben met ritu- Programma Archeologisch Depot (Nijmegen), Museum Het Valkhof rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 iedere week één. Vierduizend daarvan zijn niet of nauwelijks elen en de dood. In Conflict kwam de Romeinse rijksgrens Jos Bazelmans (RCE): Odyssee: opzet, verwachtingen, proces, (Nijmegen), Groninger Instituut voor Archeologie, Museum uitgewerkt. uitgebreid aan bod, met daarnaast vondsten uit de Tweede toekomst de Tiendschuur (Weert), Museum Swaensteyn (Voorburg), Wereldoorlog. Jelle Reumer (Natuurhistorisch Museum Rotterdam): particuliere bruikleengevers. Odyssee: samen het verleden thuisgebracht Odyssee voor het publiek Het rapport Odyssee bracht deze achterstand in kaart. NWO Toekomst voor het verleden Kristina Jennbert (Lunds Universitet, Lund): De Met dank aan: Evert van Ginkel (TGV Presentaties), Marja startte daarop in 2010 een subsidieronde waarvoor projecten Het onderzoeksprogramma bood een breed perspectief op Enkelgrafcultuur in Noord-Holland Berendsen (NWO) aangedragen konden worden, die alsnog wetenschappelijk ons verleden. De tentoonstelling en de bijbehorende publi- Steve Bödecker (LVR-Amt für Bodendenkmalpflege im Vormgeving: Potstausend en voor het publiek ontsloten moesten worden. Er werden catie vormden hier een publieksvriendelijke afsluiting van. Rheinland): De Nederlandse (kust)limes

t 13/02 Lezingenmiddag over handelsroutes • Wat waren, naast Petra, in de prehistorie, oudheid en Middeleeuwen han- • 8000 kilometer voor een edelsteen: het handelsnetwerk van de Vroege Middeleeuwen door Annemarieke Willemsen, conservator delsroutes en knooppunten elders in de wereld? Vier RMO-conservatoren gaven voor een uitverkochte zaal (een deel van) Nederland Middeleeuwen s het antwoord op deze vraag. Programma: • De Nabateeërs, een uitzonderlijk handelsvolk door Lucas Petit, conservator Nabije Oosten • Wat van ver komt…. Een blik op prehistorische uitwisseling en ‘exotica’ door Luc Amkreutz, conservator Nederland pre- t 14/02 – 16/02 White Crow Music Festival • Op deze dagen vond in de tempelzaal de derde editie van het White Crow historie • De Noordzee wijd en koud, Romeinse handel en het witte goud door Ruurd Halbertsma, conservator Klassieke Wereld Music Festival plaats, een internationaal kamermuziekfestival voor jonge internationale topmusici s uitgelicht: Bij nader inzien De vier thema’s in Bij nader inzien, gerelateerd aan een selectie van de onderzoeksonderwerpen:

Thema Expressie: Weert-Boshoverheide Thema Conflict: Vechten in Vechten Thema Uitwisseling: Ezinge: wonen op een Wierde Thema Dynamiek: Zutphen: bolwerk aan de IJssel

In de Late Bronstijd en de Vroege IJzertijd was crematie het Rond de jaartelling verrees bij de splitsing van Rijn In het drassige noordelijke kustgebied woonde men sinds Het samenvoegen van de resultaten van jarenlange algemene begravingsritueel. Overledenen werden bijgezet en Vecht een Romeins fort: Fectio, genoemd naar de de IJzertijd op terpen of wierden. Deze werden vaak tussen stadsopgravingen bood een verrassend inzicht in de in een urn onder een heuveltje. Deze urnenvelden zijn op rivier. Museumdirecteur Reuvens verrichtte er in 1829 300 en 350 na Chr. verlaten. Op de terp van Ezinge bleef bewoningsgeschiedenis van Zutphen. Overblijfselen van verschillende plekken in Nederland te vinden, zoals op de als eerste opgravingen. Vooral de bestudering van de men echter wonen en onderhield men contacten met buren een Romeinse versterking en een Karolingische feestzaal Boshoverheide bij Weert, waar meer dan 3000 mensen onderzoeksresultaten uit 1946-1947 leverde veel inzichten in Noordwest-Duitsland. Dit (handels)netwerk vormde werden gevonden. De heersende klasse bleef in latere tijden werden bijgezet. Het is daarmee het grootste urnenveld van op over de verbouwingen van dit commandocentrum een belangrijk vangnet om te overleven. De beroemde duidelijk zichtbaar aanwezig. Dat blijkt onder meer uit een Nederland (45 voetbalvelden groot). Bovendien zijn hier langs de Rijn. Daarnaast werden door amateurarcheologen opgravingen van Van Giffen tussen 1923 en 1934 en de tufstenen paleis dat hier in de elfde eeuw verrees en bedoeld vele brandstapels gevonden en glazen kraaltjes die tot het spectaculaire vondsten gedaan. goede velddocumentatie hebben ervoor gezorgd dat de was als onderkomen voor de Duitse koning, wanneer hij oudste glas in Nederland behoren. Het onderzoek heeft de bewoningsgeschiedenis van deze belangrijke plek alsnog naar Utrecht reisde. gegevens van dertig jaar opgraven gebundeld. boven water is gekomen.

32 33 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

Opgraving op de Boshoverheide Detail van een Romeinse ruiterhelm gevonden bij Vechten (parti- Publicatietekening van de vondsten van de opgraving in Ezinge Tekening van aardewerk met radstempelversiering, weefgewicht culiere verzameling, Hilversum) (© Groninger Instituut voor Archeologie) en metalen voorwerpen, Zutphen (RCE/Renaud)

t 15/02 – 02/03 Voorjaarsvakantie • Kinderen konden tijdens de voorjaarsvakantie de handen uit de mouwen steken: schil- t 16/02 Weltklassik am Klavier • In de tweede aflevering van de Weltklassik am Klavier reeks speelde de Wit-Russische pia- dersezels, doeken, verf, potloden, stiften en krijt stonden klaar om de mooiste tempels, rotsen en beelden uit de woestijnstad nist Slawomir Saranok werken van Bach, Schubert, Debussy en Rachmaninov s Petra te maken. Aan knutseltafels konden kinderen een aardewerken schaal beschilderen, naar voorbeeld van de Nabateese schalen in de tentoonstelling s rijengrafvelden, waar mensen eeuwenlang op één plek en onderwijs waren er rondleidingen, digitale lesbrieven en een op identieke manier hun doden hebben begraven. Hier was digibordles. niemand aan het ‘volksverhuizen’. Uit skeletonderzoek blijkt dat mensen langer werden in de Merovingische periode dan Bruikleengevers (33): Curtis Museum (Alton), Museum aan in de Romeinse of de Karolingische, veroorzaakt door een de Stroom (Antwerpen), Agentschap Onroerend Erfgoed gunstige verhouding tussen land en mensen. Het gaat dus (Zellik), Koninklijke musea voor Kunst en Geschiedenis niet te ver dit ‘gouden tijden’ te noemen. (Brussel), Landesmuseum für Vorgeschichte (Halle), Museum Burg Linn (Krefeld), British Museum (Londen), Highlights uit Nederland Maidstone Museums, Musée Archéologique de Namur, Als basis voor de expositie gold de eigen verzameling, Service Publique de Wallonie (Namen), Bibliotheque waaronder de inventaris van het grootste grafveld van Nationale de France-Cabinets des Antiques (Parijs), Nederland uit deze periode, in 1951 op de Donderberg in Gallo Romeins Museum (Tongeren), Provinciaal Depot Rhenen opgegraven. Uit dat grafveld waren veel objecten te voor bodemvondsten Zuid-Holland (Alphen a/d Rijn), zien, waaronder een keuze uit de in ons land ongeëvenaarde Bijzondere Collecties Universiteit van Amsterdam, De hoeveelheid fibula’s, kralen, glaswerk en wapens. Het Nederlandse Bank (Amsterdam), Drents Museum (Assen), museum bezit meer grafveldcollecties, zoals Bergeijk, Gemeentemuseum Den Haag, Dordrechts Museum, Geldrop, Putten en Wageningen en de rijke grafvelden van Groninger Museum, Noordelijk Archeologisch Depot (Nuis), Katwijk en Rijnsburg. Nederzettingsvondsten heeft het RMO Fries Museum (Leeuwarden), Naturalis Biodiversity Centre minder. Hiervoor werden recent opgegraven bruiklenen (Leiden), Centre Céramique (Maastricht), Provinciaal Depot gebruikt, voornamelijk uit de nederzetting die langs de A2 Limburg (Maastricht), Bureau Archeologie en Monumenten bij Leidsche Rijn is opgegraven. Naast de eigen verzameling Nijmegen, Gelders Archeologisch Depot (Nijmegen), was een overzicht van de belangrijkste voorwerpen uit deze Museum het Valkhof (Nijmegen), Archeologie Stichting periode uit Nederland te zien, met als blikvangers goud- en Stein, Archeologie Gemeente Utrecht, Provinciaal Depot voor muntschatten en indrukwekkende sieraden uit Nijmegen, Bodemvondsten Utrecht, Museum Het Rondeel (Rhenen) en Maastricht en Tongeren. twee particulieren.

Topstukken uit het buitenland Mede mogelijk gemaakt door het Cultuurfonds BNG, het Omdat Nederland ook toen geen eiland was, kwamen Mondriaan Fonds, Fonds 1818, AON Verzekeringen, de belangrijke bruiklenen uit de ons omringende landen, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Stichting Zabawas. waaronder glaswerk uit Brussel, schijffibula’s uit Londen, Vormgeving: Pronk Studio een vergulde helm uit Krefeld en uit Parijs het zwaard van 34 koning Childeric. Zijn graf is in 1653 in Doornik gevonden, 35 Gouden Middeleeuwen. Nederland in de Merovingische streken zich Merovingisch voelden, of hoe hun koningen de inhoud vol goud werd wereldberoemd, ging in 1871 wereld (25/04 26/10) heetten. We hebben wel hun huizen, werkplaatsen, paarden, grotendeels verloren bij een spectaculaire roof en wat er nog honden, drinkglazen, emmers, kralensnoeren, gespen, van over is wordt zelden uitgeleend. Gouden gevest met granaatinleg van het zwaard van koning In het voorjaar en de zomer stonden de Vroege scharen en hun schoenleesten teruggevonden. Dat was voor Childeric, 481 na Chr., bruikleen en foto: Bibliothèque Nationale Middeleeuwen, de periode van circa 400 tot 700 na Chr., het publiek de eerste verrassing tijdens het bezoek. Opzet en activiteiten de France, Parijs centraal. Dit is globaal na de Romeinen en voor Karel de De tweede was de rijkdom van deze periode. Er was veel Gouden Middeleeuwen bestond uit drie delen. Eén zaal was Grote, vaak benoemd als Dark Ages of volksverhuizingstijd. luxe en die blijkt vrij breed toegankelijk te zijn geweest. gewijd aan het thema Thuis en toonde hoe mensen leefden Dat geeft het idee van een periode vol onrust, waarin Die brede toegang is zowel oorzaak als gevolg van een in wat nu Nederland heet. De tweede zaal heette In de wereld iedereen continu op de vlucht was. Archeologisch zijn de bescheiden mate van hiërarchie in de samenleving, met en liet zien hoe mensen hun wereld en de grenzen daarvan Vroege Middeleeuwen echter één van de rijkste periodes een minder duidelijke elite en onderlaag dan hiervoor zagen. In beide zalen waren films te zien en doe-plekken uit de Nederlandse geschiedenis. Het was in deze tijd en hierna. De dorpen (en een enkel stadje als Utrecht en voor kinderen ingericht. Een derde zaal was gewijd aan gebruikelijk doden in hun graf sieraden, wapens en Maastricht) in het huidige Nederland functioneerden in een Merovingisch glas. Behalve honderden stuks glaswerk, gebruiksvoorwerpen mee te geven, zodat veel materiële handelsnetwerk dat tot in Constantinopel en India reikte waaronder intrigerende slurfbekers en buidelbekers, cultuur bewaard is gebleven. De Vroege Middeleeuwen en heel Europa bedekte. Misschien wel het opvallendste toonde een film, gemaakt in de Glasblazerij Leerdam, zijn dé tijd van het goud. De laatste decennia zijn ook aan de Merovingische wereld is de eenvormigheid van de hoe Merovingisch glas geblazen werd. Er waren twee vroegmiddeleeuwse nederzettingen opgegraven. Dit zijn materiële cultuur over een groot gebied. Ver van elkaar kinderroutes bij de tentoonstelling: een dierenroute (5 tot 8 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 in essentie boerendorpen, die deel uitmaakten van een wonende mensen hadden ongeveer soortgelijke spullen jaar), en een Goudzoekerskaart (8 tot 12 jaar). rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 uitvoerig, onderschat handelsnetwerk. Het werd tijd deze en die haalden men niet uit de dichtstbijzijnde bron. Om vroegmiddeleeuwse wereld eens in de schijnwerpers te op die langeafstandshandel te kunnen vertrouwen is een Er waren lezingen, een internationaal wetenschappelijk plaatsen. hoge mate van rust, stabiliteit en veiligheid nodig. Die congres, het kinderzomerproject Goudkoorts, een rust blijkt uit huisplattegronden, die vaak op dezelfde plek muntendag en een roofvogelshow op Dierendag. Daarnaast Twee verrassingen verschillende fases kenden. Blijkbaar bleven mensen in hun verscheen een publicatie en een Gouden Boekje (Mo en Spits We weten niet of de vroegmiddeleeuwse mensen in onze woonplaats investeren. Hetzelfde beeld geven de typische naar de Middeleeuwen). Voor leerjaren van het voortgezet

t 20/02 NINO-lezing: De vier helden van de ontcijfering van het spijkerschrift • Door dr. Caroline Waerzeggers (Univer- t 28/02 Twaalf Provinciën Lezing: Flevoland • Programma van de tiende aflevering uit deze reeks: • Het Rijksmuseum van siteit Leiden). In 1857 verklaarde de Royal Asiatic Society het spijkerschrift ontcijferd. Vier geleerden uit Groot-Brittannië Oudheden in Flevoland door Annemarieke Willemsen, conservator RMO • Wonen, werken en sterven aan het water. Swifterbant, en Frankrijk hadden, onafhankelijk van elkaar, een min of meer gelijkluidende vertaling van een inscriptie weten te maken. 4000 v.Chr. door Daan Raemaekers, hoogleraar Archeologie, Rijksuniversiteit Groningen • Kuinre, burcht op de bodem van de Sindsdien zijn de namen Hincks, Rawlinson, Fox Talbot en Oppert onlosmakelijk met de ontcijfering van het spijkerschrift zee door Jan van Doesburg, onderzoeker Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, RCE • Flevoland, het grootste scheepskerkhof van de verbonden. Wie waren deze ‘helden’ eigenlijk? s wereld door Alice Overmeer, onderzoeker maritieme- en onderwaterarcheologie s uitgelicht: uitgelicht: De gesp van Rijnsburg en Engelse luxe Symposium bij Gouden Middeleeuwen: De ondertitel van de tentoonstelling Gouden Middeleeuwen Second Dorestad Congress luidde Nederland in de Merovingische wereld. Die zin is te verduidelijken aan de hand van de gesp van Rijnsburg, een Van 2 tot 5 juli 2014 was er voor wetenschappers en 03/07 Sessie III: New Research on Dorestad absoluut topstuk van het museum en een icoon van de liefhebbers het internationale Second Dorestad Congress. The Menne Kosian, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed periode. Wat de fibula van Dorestad is voor de Karolingische early-medieval Netherlands in an international framework. (RCE) periode, is de gesp van Rijnsburg voor de Merovingische. The city and the river: A reconstruction of the strategical position De gesp is de sluiting van een leren riem, bestaande uit 02/07 Keynote lecture of early-9th-century Dorestad een beugel, een doorn, het doornschild daarop en een Gareth Williams, The British Museum Stijn Heeren, Vrije Universiteit Amsterdam rechthoekige gespplaat. De gesp dateert uit 630-640 na Chr. I wouldn’t be seen dead in that: Sutton Hoo and other Anglo- Predecessors and early development of Dorestad: The region of en is vrijwel zeker door een man gedragen. Saxon ‘royal’ burials in the light of the Wijk bij Duurstede from the 2nd to the 9th century Staffordshire hoard Esther Jansma, Universiteit Utrecht Gesp uit Faversham, zevende eeuw na Chr., bruikleen en foto: De gesp is een topvondst voor Nederland, maar is hier The dendrochronology of the Early Middle Ages: Local and long- The British Museum, Londen niet gemaakt. Hij komt beslist uit het Engelse Kent, aan de 03/07 Sessie I: Cultural Context distance timber supply in the Netherlands,with emphasis on overzijde van het Kanaal. Daar zijn parallellen bekend, al Michiel de Vaan, Universiteit Leiden Dorestad zijn ook in Kent dit soort gespen geen alledaagse vondst. Before the birds started nesting: Linguistic diversity in the early- Raphaël Panhuijsen, Universiteit van Amsterdam Om de gesp van Rijnsburg context en vergelijking te geven, medieval Low Countries The funerary landscape of Dorestad from its Merovingian werd deze in Gouden Middeleeuwen vergezeld van zes van Herre Wynia, Gemeentearcheoloog Utrecht beginnings to its Carolingian heyday zijn ‘Engelse broers’, uit het British Museum in Londen en Merovingian Utrecht: Results from recent research at Leidsche de musea van Maidstone en Alton. Hoewel ze van hetzelfde Rijn and Domplein 04/07 Sessie IV: Reputed Royal Graves model zijn, is elke gesp een uniek stuk edelsmeedkunst en Laurent Verslype, Universiteit van Leuven Annemarieke Willemsen, Rijksmuseum van Oudheden zijn de vlechtpatronen en het inlegwerk steeds verschillend. Quentovic defined, again... New perspectives on the lower Looking for Merovingian royal graves in the Low Countries Over de gesp van Rijnsburg werd een film gemaakt, die Canche valley in its territorial framework Johan Nicolay, Universiteit van Groningen het vakmanschap laat zien waarmee het inlegwerk en de Ben Jervis, English Heritage Trust Royalty in Frisia filigraanversiering zijn gemaakt. Pottery and coastal communities before the emporia: A case Sasja van der Vaart, Universiteit Leiden Gesp uit Alton, zevende eeuw na Chr., bruikleen en foto: Curtis study from south-east England The problem of defining a chieftain: Early Iron Age chieftains’ Museum, Alton graves in the Low Countries 36 03/07 Sessie II: Key Materials 37 Thomas Calligaro, Centre de Recherche et de Restauration 04/07 Sessie V: Early-Medieval Coinage des Musées de France Arent Pol, muntenexpert Garnets used in Merovingian jewellery: The present picture of Simplicity and chaos with the Merovingians: The transitional sources and procurement evolution coinage of the seventh century Genevra Kornbluth Wybrand Op den Velde, muntenexpert Merovingian rock crystal: practical tools and status markers The Cothen hoard as witness of the international circulation of Line Van Wersch, Universiteit van Leuven sceattas Merovingian glass: Material, technology and diffusion Anna Gannon, Cambridge University Pieterjan Deckers, Vrije Universiteit Brussel What can iconography contribute to the study of early-medieval Alloys on display: XRF analysis of Merovingian brooches coinage?

04/07 Sessie VI: Recent Excavations in the Low Countries Jasper de Bruin, Universiteit Leiden The discovery of Oegstgeest Roel Lauwerier, RCE Merovingians in a villa at Borgharen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Rica Annaert, Vlaams Efgoed Agent rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 The Broechem cemetery: A key to the understanding of early- medieval culture in the Scheldt valley

Gesp van Rijnsburg, 630-640 na Chr.

t 11/03 Lezing: Opgravingen Romeins Tongeren • Door Roderick Geerts en Anouk Veldman, beiden werkzaam bij ADC t 13/03 – 21/03 Week van de Klassieken 2014: Romeinse keizers • De zevende Week van de Klassieken had als thema ArcheoProjecten. Ze vertelden over hun opgravingen in de eerste helft van 2013 op het schoolterrein Humaniora in Tongeren Romeinse keizers. Tijdens de week waren er in het land activiteiten om jong en oud kennis te laten maken met de Klassieke (Belgisch Limburg), waarbij op twee locaties is gegraven naar meer kennis over het Romeinse verleden van de stad s Wereld. Ter gelegenheid van de week gaf partner Uitgeverij Athenaeum een e-book cadeau: Keizers sterven niet in bed van Fik Meijer s IJstijd (11/10 – 10/05/15) het boek van Harmen van Straaten. De indeling kende verschillende ruimtes die elk een ander aspect van het leven In september 2013 diende het museum een aanvraag in tijdens de laatste ijstijd, een kleine 20.000 jaar geleden, bij het SNS Reaal Fonds (thans Fonds 21 geheten), voor belichtten. Dit werd vormgegeven door het kleurgebruik en de kinderexpositie IJstijd. Binnen de regeling Digitale een tijdbalk. Hoogtepunt was een heuse koelcabine, waarin innovatie in musea was het fonds op zoek naar projecten kinderen konden ervaren hoe prehistorische kleding je warm waarbij narrativiteit voorop stond. Dit verhaal moest kon houden. Vervolgens konden ze kennis maken met het ondersteund worden door de innovatieve inzet van dagelijks leven aan de hand van een kampje van jagers uit bestaande technologieën en het gebruik van crossmedia. de ijstijd. In en rondom het kamp kwamen verschillende IJstijd paste perfect binnen de kaders met het verhaal van technieken en vaardigheden aan bod die de ijstijdjagers kinderboekenschrijver Harmen van Straaten over twee dagelijks gebruikten om te overleven: vuur maken, koken kinderen in de IJstijd, Bor en Veer, interactives en games in een kookkuil, vuursteen bewerken, gereedschappen van en een aansprekend decor. Het fonds beloonde dit streven been en gewei maken, huiden bewerken en kleding maken. met een toekenning van € 25.000. Daarmee is het RMO Daarna konden de kinderen samen met Bor en Veer op jacht het enige museum in Nederland dat twee keer financiering en leerden ze wat daarbij kwam kijken. Een echte belevenis, binnen deze regeling heeft gekregen, na het project Het met replica’s, opgezette dieren, botmateriaal uit de Noordzee Negende Wereldwonder in 2013. en zelfs met versteende hyenakeutels.

100.000 jaar geleden Ten slotte kwamen de kinderen in een grot waar kunst uit Zo’n 100.000 jaar geleden verspreidde de ‘ijstijdmens’ zich de laatste ijstijd werd getoond. De grotschilderingen en vanuit Afrika over de rest van de wereld, ontwikkelde tech- figuurtjes, zoals de Venusbeeldjes, laten zien hoe belangrijk nieken, paste zich aan barre omstandigheden aan en leidde symbolisch denken en handelen waren. Omdat muziek een leven vol rijke symboliek, waarin kunst een cruciale rol daarbij een rol speelt, waren replica’s van de oudste fluiten speelde. Deze belangrijke periode vormde het onderwerp ter wereld (40.000 jaar oud) te zien en te horen. van de tentoonstelling. Onderzoek 20.000 jaar geleden Dr. Harry van Vliet, lector Crossmedia aan de Hogeschool De jonge bezoekers werden in de expositie, die vlak voor van Amsterdam, vroeg of de expositie een rol mocht de herfstvakantie opende, aan de hand genomen door de spelen in zijn onderzoek. Hoofdvraag daarbij is hoe ijstijdkinderen Bor en Veer. Ze liepen als het ware door verschillende media benut kunnen worden voor een betere 38 39 75 jaar NINO (30/09 – 03/05/15) Nederlandse oriëntalistiek, zoals de studie van oude en moderne oosterse talen en culturen werd genoemd. Het In augustus was het 75 jaar geleden dat het Nederlands RMO met zijn Egyptische oudheden was hierin eveneens Instituut voor het Nabije Oosten (NINO) werd opgericht. Dit een belangrijke factor. In 1958 opende Z.K.H. Prins werd gevierd met een expositie van archeologische objecten Bernhard in Istanbul het dochterinstituut van het NINO: en foto’s van het NINO. Doel van het instituut was ‘het het Nederlands Instituut in Turkije (NIT). Al sinds de bevorderen van alle takken der wetenschap, die op de oude oprichting van het NINO wordt nauw samengewerkt met de beschavingen van het Nabije Oosten betrekking hebben’. egyptologen en assyriologen van de Universiteit Leiden en De jaren twintig en dertig van de vorige eeuw waren de het RMO. bloeitijd van archeologisch onderzoek in het Nabije Oosten, met opgravingen van steden als Ur, Nineveh en Susa. Ter gelegenheid van het jubileum verscheen een uitvoerige Tegen deze achtergrond werd het instituut opgericht. Prof. publicatie, waaraan enkele conservatoren meewerkten, Franz Böhl, hoogleraar Babylonisch-Assyrische taal- en getiteld Waar de geschiedenis begon: Nederlandse onderzoekers letterkunde, werd één van de twee directeuren. Böhl had in in de ban van spijkerschrift, hiërogliefen en aardewerk. die vooroorlogse jaren meerdere reizen ondernomen door rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 het Nabije Oosten en was betrokken bij de opgravingen in Vormgeving: Bureau Keen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Tell Balata, het Bijbelse Sichem. Foto’s van de reis die Böhl in 1939 door Irak en Iran maakte vormden de rode draad in de tentoonstelling.

Leiden was destijds de aangewezen plaats om het instituut te vestigen. De universiteit was het centrum van de

t 13/03 Lezing: Catastrofe in Germanië – de grenzen van Augustus’ macht • Uitverkochte lezing i.s.m. de Vereniging t 13/03 Studiemiddag in samenwerking met Uitgeverij Hermaion • Een nascholingsmiddag voor zestig docenten die Vrienden van het Gymnasium door conservator Ruurd Halbertsma over keizer Augustus’ pogingen om Germanië te wilden weten hoe de methode Kosmos optimaal gebruikt kan worden en hoe ze Hermaion Digitaal didactisch kunnen veroveren. In het jaar 9 na Chr. was keizer Augustus op het hoogtepunt van zijn macht. Tot het noodlot toesloeg. Door inzetten naast Via Latina. Daarnaast werd een introductie gegeven over het gebruik van de Hermaion-eindexamenbundels. verraad van Arminius, een Romeinse opperofficier van Germaanse afkomst, werd de gouverneur van Germania, Quinctilius Varus, in het Teutoburgerwoud in de val gelokt. Een keerpunt in de Romeinse geschiedenis s t 13/03 Ken-Uw-Klassieken Pubquiz • De Ken-Uw-Klassieken Pubquiz werd voor de vierde keer gehouden. Het werd een krachtmeting die veel vroeg van de kennis van de bijna 200 deelnemers. Quizmaster was prof. dr. Fik Meijer. Hij legde de meer dan 40 deelnemende teams 80 vragen voor. Meer in hoofdstuk 1.4 s met Rome kwamen hier aan bod. De tweede zaal ging Bruikleengevers (17): Musée National de Carthage (Tunis), over de vernietiging door de Romeinen (146 v.Chr.) en Musée National du Bardo (Tunis), Musée El Jem (Tunis) de daaropvolgende nieuwe bloeiperiode van de stad, als Musée du Louvre (Parijs), British Museum (Londen), nieuwe Romeinse metropool. Het verhaal liep in deze zaal Sopraintendenza del Mare (Palermo), Rijksmuseum via christelijk en byzantijns Carthago door tot in de zevende (Amsterdam), Nationale Numismatische Collectie/ eeuw, waarna de stad langzaam in de vergetelheid raakte. De Nederlandsche Bank (Amsterdam), Universitaire Daarnaast was er aandacht voor de herontdekking vanaf de Bibliotheken (Leiden), Museum Boijmans van Beuningen negentiende eeuw, waarin het RMO een rol speelde. Sinds (Rotterdam), Koninklijke Bibliotheek (Den Haag), Groninger 1979 staan de ruïnes van Carthago op de Unesco Wereld Museum (Groningen), Veenkoloniaal Museum (Veendam), Erfgoedlijst. EYE filminstituut (Amsterdam), Allard Pierson Museum (Amsterdam), Koninklijk Oudheidkundig Genootschap Bij de tentoonstelling organiseerde het museum lezingen, (Amsterdam) en een particulier. rondleidingen en cursussen. Er verscheen een boek, geschreven door twaalf auteurs uit drie landen, en een Vormgeving: Architectenbureau JOWA magazine. In de Tempelzaal gaven foto’s een indruk van de archeologische opgravingen in Carthago vanaf de negentiende eeuw.

Mede mogelijk gemaakt door het Blockbusterfonds, het Tune- sisch Verkeersbureau Nederland, Tunisair (official carrier), Stichting Zakenvrienden RMO, AON Verzekeringen, de Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden in Tunesië en het ministerie van Cultuur van Tunesië.

Met dank aan: République Tunisienne Ministère de la Culture, Institut National du Patrimoine, Agence de Mise en Valeur du Patrimoine et Promotion Culturelle (allen in Tunis), Ambassade van Tunesië in Nederland, ministerie van Buitenlandse Zaken (beiden Den Haag).

40 dienstverlening en een versterking van de beleving bij Carthago (27/11 – 10/5/15) 41 het publiek. Het onderzoeksteam van de HvA volgde de ontwikkeling van de eerste vergadering tot aan de laatste Op 27 november opende de minister van Cultuur van dag op 10 mei 2015. Aan de hand van de resultaten van het Tunesië, Zijne Excellentie Mourad Sakli, samen met Renée onderzoek ontwikkelen zij tools, die organisaties helpen bij Jones-Bos, secretaris-generaal bij het ministerie van Buiten- het maken van keuzes rond dienstverlening en beleving. landse Zaken, Carthago, een expositie over één van de meest legendarische havensteden uit de oudheid. Te zien waren Bruikleengevers (10): Naturalis (Leiden), Rijksmuseum 200 topstukken uit toonaangevende Tunesische musea, het Volkenkunde (Leiden), Museon (Den Haag), Louvre en het British Museum. Sculpturen van marmer en IJstijdenmuseum (Buitenpost), Archeologisch Centrum brons, kleurrijke mozaïeken, juwelen en opgedoken kost- West-Drenthe (Diever), Verfmolen De Kat (Zaandam), baarheden getuigen van de archeologische rijkdom van deze Provinciaal Gallo-Romeins Museum (Tongeren), Eberhard ooit zo machtige stad aan de kust van het huidige Tunesië. Karls-Universiteit (Duitsland), Generaldirektion Kulturelles Het was voor het eerst dat in Nederland een expositie over Erbe Rheinland-Pfalz (Mainz) en enkele particuliere Carthago was te zien. verzamelingen. De expositie bracht de voorwerpen samen in een decor

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid-Hol- van sfeerbeelden van de antieke stad en de karakteristieke rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 land, SNS REAAL Fonds, Stichting Zabawas, Van den Ban ronde haven. Historische en mythische personen als Group en Van Beest, Knol & Vermeulen Deurwaarders. koningin Dido, krijgsheer Hannibal, de Romeinse consul Cato, keizer Augustus en kerkvader Augustinus voerden Vormgeving: Synergique bezoekers langs de geschiedenis van de stad. Het verhaal was verdeeld over twee zalen. De eerste zaal behandelde de stichting door de Feniciërs in de negende eeuw v.Chr. en de ontwikkeling tot rijke handelsstad. Goden en godinnen, dagelijks leven, rituelen rond de dood en de concurrentie

t 14/03 Finale Grote Ken-Je-Klassiekenquiz voor scholieren • De winnende teams uit regionale voorrondes streden in t 15/03 – 16/03 Speedrondleiding: Romeinse keizers Korte rondleidingen waarin in een half uur kennis over de Romeinse pubquiz-vorm om de titel ‘beste gymnasiast van 2014’. De uitslag is in hoofdstuk 1.4 te lezen. keizers en de Romeinse keizerbeelden in het museum aan het publiek werd overgebracht s reisde men niet in onbekende zeeën. De Feniciërs hadden in Steeds meer werd de stad multicultureel, een knooppunt uitgelicht: die tijd handelsnederzettingen op meerdere plaatsen langs van handelaren en handwerkslieden. Men handelde in de Middellandse Zeekust en deels daarbuiten. zilver, ivoor en landbouwproducten. Het land rondom de stad was vruchtbaar. In de Romeinse tijd werd Carthago Carthago: Handel, politiek en mythevorming Elissa sticht Carthago de graanschuur van Rome genoemd. Steeds meer rijke Voordat een tentoonstelling in productie wordt genomen en Elissa belandde met haar gevolg in Noord-Afrika en trad in Carthagers bouwden buitenhuizen op het platteland, om het narratief wordt vastgesteld, worden de inhoudelijke en onderhandeling met de lokale machthebber Hiarbas, over zich te verpozen en landgoederen te beheren. Het werk op historische uitgangspunten geformuleerd. Hierbij worden het beschikbaar stellen van land. De lokale bevolking was het land werd vaak door slaven gedaan. schriftelijke bronnen, mythische verhalen en archeologische niet blij met het afstaan van land aan vreemdelingen, dus zij vondsten in samenhang bekeken. Prof. dr. Pieter ter Keurs, stelden dat Elissa een stuk land mocht hebben dat begrensd Carthago en het politieke bestuur hoofd collecties en onderzoek en samensteller van Carthago kon worden door een runderhuid. De prinses sneed een Het politieke bestuur van Carthago wordt soms schreef de volgende (ingekorte) onderbouwing voor de runderhuid in dunne repen, waardoor een groter stuk land geïnterpreteerd als een vroeg voorbeeld van een democratie. inhoudelijke en thematische keuzes die hij maakte. omvat kon worden dan de bedoeling was. Zodoende hadden Toch moeten wij niet daarbij onze huidige democratische Elissa en haar volgelingen voldoende land om Carthago te staatsvorm voorstellen. Er was geen sprake van stemrecht Locatie stichten. Er bestaan verschillende versies van deze mythe. voor de bevolking. Wel waren er Raden van Ouderen Carthago moet levendig zijn geweest. De bevolking In de Romeinse versie, eeuwen later opgetekend door waarin staatszaken werden besproken. Men spreekt van was divers van samenstelling, men was bedreven in het Vergilius, staan beschrijvingen die niet kunnen kloppen met Suffeten (door sommige auteurs vergeleken met Romeinse uitoefenen van ambachten en kende een rijk religieus leven. de werkelijkheid. Toch lijkt de kern van het verhaal redelijk consuls). De Suffeten werden voor een beperkte tijd Die dynamiek was ongetwijfeld mede het gevolg van de betrouwbaar te zijn. Het weinige archeologische materiaal aangesteld en waren in feite de bestuurders van de stad. handel in uiteenlopende producten die door de Carthagers dat over deze periode beschikbaar is, bevestigt de negende De politieke beraadslagingen werden gedomineerd door bedreven werd en die het imago van de stad in grote delen eeuw als begindatum. rijke families. Vanaf de derde eeuw kende men een vorm van het Middellandse Zeegebied bepaalde. De Carthagers van volksvertegenwoordiging. Wat dit adviesorgaan mocht stonden bekend als goede zeevaarders en konden daarom Groei tot metropool besluiten blijft vaag. Het lijkt waarschijnlijk dat militaire eeuwenlang de Grieken, en anderen, op zee beconcurreren. Vanaf de vijfde eeuw v.Chr. groeide Carthago uit tot benoemingen door de Raad van Ouderen gemeden werden Ook over land, met het Afrikaanse achterland, zijn een machtige metropool. De stad werd een spil in het en doorgeschoven werden naar de volksvertegenwoordiging. uitgebreide handelsnetwerken tot bloei gekomen. mediterrane handelsverkeer vanaf Zuid-Spanje tot aan het Het was immers van belang dat de legerleiding de steun had huidige Libanon en vanaf Noord-Italië tot Centraal-Afrika. van de meerderheid van de bevolking. Imago en bronnen De Carthagers zouden gewiekste handelaren zijn geweest, die geweld niet schuwden. Hoewel deze meningen veelal geventileerd zijn door Romeinse auteurs, de vijand dus, zal 42 er iets van waar zijn. Een volk dat slaagt zo’n handelsnetwerk 43 op te bouwen en koloniën te stichten gaat ongetwijfeld niet altijd zachtzinnig te werk. Toch moeten we oog hebben voor andere aspecten van de Carthaagse samenleving. Een gebrek aan schriftelijke bronnen speelt ons daarbij parten. Met het weinige dat er is, en onze kennis van vergelijkbare culturen, kunnen we vermoedens uiten over hoe de Carthagers leefden, werkten, handel dreven, oorlog voerden, hun goden vereerden, stierven en begraven werden. Oorspronkelijke schriftelijke bronnen, in het Punische schrift, ontbreken nagenoeg. De voornaamste bronnen zijn reisverslagen van Romeinen en Grieken, en vanaf het begin van de negentiende eeuw archeologisch materiaal.

Een mythisch verleden In de beschrijvingen over Carthago is het mythische verleden vaak verheven tot werkelijkheid. De stad zou rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 ontstaan zijn in de negende eeuw v.Chr. De bronnen die dit rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 melden dateren van veel later en archeologisch materiaal uit die tijd is schaars. Het zou begonnen zijn met de vlucht van prinses Elissa (later door de Romeinen Dido genoemd) uit Tyrus, een Fenicische handelsstad in de Levant. Vanwege een politieke machtsstrijd moest Elissa Tyrus verlaten. Godin met een leeuwenhoofd (terracotta, datering 1ste eeuw na Een deksel van een sarcofaag, 4de-3de eeuw v.Chr. Collectie: Dodenmasker. Dit type maskers zijn aangetroffen in graven en Via Cyprus koerste zij westwaarts. Als deze gebeurtenis Chr., hoogte 1,50 m.; gevonden in Tinissut). Collectie: Musée Musée National de Carthage dienden waarschijnlijk om kwade krachten af te weren. Collectie: inderdaad in de negende eeuw heeft plaatsgevonden, dan National du Bardo Musée National du Bardo

t 15/03 Prijsuitreiking Klassieke Olympiaden • Georganiseerd door het Nederlands Klassiek Verbond s t 16/03 Van boze wind en snelle haas • Klassieke fabels, verteld door verhalenverteller Paul Groos. Voor kinderen vanaf 5 jaar s misleiden en trok via de Alpen naar Noord-Italië. Hannibal van de stad telkens weer uitgebeeld, vaak met een Relatief onbekend is dat Nederland in het recentere bleek een briljante generaal en wist door te dringen tot moralistische bedoeling. ‘Zie wat er van komt als je je niet archeologische onderzoek belangrijke bijdragen heeft vlak bij Rome. Toen ging het mis. Waarschijnlijk verwachtte zuiver gedraagt in de liefde’ of ‘Uiteindelijk zal het barbaarse geleverd. Een team van de Rijksuniversiteit Groningen deed Hannibal dat de Romeinen zich overgaven, maar dat toch het onderspit delven’. Latere Europese heersers tussen 1977 en 1981 uitgebreid archeobotanisch onderzoek gebeurde niet. Aangezien Hannibals leger niet op volle spiegelden zich aan de helden van de Punische oorlogen. in het kader van de UNESCO-campagne Pour sauver sterkte was (er waren nauwelijks olifanten over), durfde Karel V, geïnteresseerd in gebiedsuitbreiding in Noord- Carthage (Red Carthago). De bevindingen boden voor het hij het vermoedelijk niet aan de finale klap uit te delen. Afrika, identificeerde zich met Scipio Africanus en Napoleon eerst inzicht in voedselpatronen, plantcultivatie en vegetatie Hannibal moest zich terugtrekken in Zuid-Italië, waar hij Bonaparte trok de Alpen over met Hannibal als voorbeeld. van de antieke stad en haar ommeland. In 2000 en 2001 jarenlang een bedreiging bleef. De Romeinen vermeden Hij liet zich afbeelden op een wit paard, bij een steen die de voerde een team van de Universiteit van Amsterdam onder een openlijke veldslag, omdat ze wisten dat Hannibal inscriptie ‘Annibal’ draagt. leiding van de auteur van deze bijdrage opgravingen uit in tactisch erg onderlegd was. Bij de beslissende tegenaanval het centrum van de Punische stad. Naast een beter begrip vielen de Romeinen niet Hannibal aan, maar diens basis in Carthago anno 2014 van de stedelijke topografie in de Punische, Romeinse, Zuid-Spanje. Onder leiding van veldheer Scipio (later Scipio Carthago is voor het huidige Tunesië van groot belang. In Vandaalse en Byzantijnse periodes, concentreerden de Africanus genoemd) onderwierpen de Romeinen de Spaanse het huidige proces van democratisering wordt erfgoed nog belangrijkste bevindingen zich op drie terreinen. In de kolonie van Carthago en staken over naar Noord-Afrika. belangrijker dan het al was. Een gemeenschappelijke histo- eerste plaats op het gebied van de ijzertechnologie dankzij Hannibal werd in allerijl teruggeroepen uit Italië, om bij rische identiteit kan helpen in het heden richting te geven de vondst van een uitgebreid vroeg-Punisch industrieterrein Zama in het jaar 202 v.Chr. de definitieve confrontatie met aan sociaal-politieke processen. Daarnaast is erfgoed een en aansluitend metallurgisch onderzoek. In de tweede plaats zijn aartsvijanden aan te gaan. De Romeinen wonnen en stimulans voor toerisme, een belangrijke inkomstenbron. op het gebied van de archeozoölogie, met onderzoek naar Carthago kreeg zware herstelbetalingen opgelegd. In 1979 werd Carthago een Unesco World Heritage Site. Dit dierlijk botmateriaal uit gestratificeerde archeologische laat zien dat deze plek lokaal van belang is en internationaal contexten, waardoor we nu een goed beeld hebben van Na de Tweede Punische Oorlog een integraal deel uitmaakt van de geschiedenis van de de voedselpatronen, de leefomgeving en de veeteelt Carthago bleek in staat de herstelbetalingen snel af te mensheid. van Carthago over een periode van bijna 1400 jaar. In lossen. Toen de Romeinse senator Cato de stad bezocht, de derde plaats werd door een onderzoeksgroep van de was hij onder de indruk van de rijkdom en de welvaart die Rijksuniversiteit Groningen een onverwachte bijdrage aan Punisch harnas. Ksour es-Saf, 3de-2de eeuw v.Chr. Collectie: hij aantrof. Het werd de Romeinen steeds duidelijker dat de Carthago: Nederlands onderzoek en nachleben de vroegste chronologie van de Punische stad geleverd. Musée National du Bardo stad in de toekomst wel degelijk een bedreiging kon blijven. Koolstofdateringen van dierlijk botmateriaal uit de vroegste Cato streefde vanaf dat moment naar de vernietiging van Roald Docter, hoogleraar klassieke archeologie aan de lagen van de koloniale nederzetting leverden gekalibreerde Carthago. De gevleugelde uitspraak: ‘Overigens ben ik van Universiteit van Gent, stelde samen met Pieter ter Keurs dateringen op die zich aan het einde van de negende eeuw Carthago en de Romeinen mening dat Carthago vernietigd moet worden’ geeft goed de publicatie bij Carthago samen. Over Nederlandse en in de vroege achtste eeuw v.Chr. situeerden, vroeger dan Tot aan de derde eeuw v.Chr. was Rome een lokale macht, weer hoe in de Romeinse senaat over deze problematiek onderzoekers en de receptiegeschiedenis van Carthago conventioneel archeologisch onderzoek tot dan toe had zonder veel zeggenschap over handelsroutes over zee. Het gesproken werd. Cato heeft het waarschijnlijk nooit zo schreef hij het onderstaande, voor dit jaarverslag ingekorte, kunnen aantonen. Deze datering is in overeenstemming had geen krachtige marine, maar werd machtig door een gezegd. De teneur was echter duidelijk. Rome voelde zich artikel in het magazine van de vriendenvereniging. met de datum van de mythische stichting van Carthago 44 effectief gebruik van een goed uitgerust landleger. Toen niet veilig zolang Carthago een vuist kon maken. (Kart’Hadasht / Nieuwe Stad) door prinses Elissa/Dido 45 de Romeinen aspiraties kregen buiten het vasteland van ‘Er zijn weinig antieke steden die zo tot de verbeelding spre- van Tyrus: 814-813 v.Chr. Nog niet alle resultaten van het het huidige Italië meer invloed te krijgen, kon een conflict De Derde Punische Oorlog (149 - 146 v.Chr.) ken als Carthago: een machtige oriëntaalse metropool. Al Amsterdamse veldwerk zijn gepubliceerd, dus valt er nog met Carthago niet uitblijven. De drie oorlogen met Rome In 149 v.Chr. begon de eindstrijd. De Romeinen landden in de oudheid werd de stad bewonderd, gevreesd en soms een en ander te verwachten.’ gingen de geschiedenis in als de Punische oorlogen; de in Noord-Afrika en belegerden de stad. Onder leiding van gehaat door de omliggende culturen. Voor onze historische term Punisch werd door de Romeinen gebruikt om de van de geadopteerde kleinzoon van Scipio Africanus, Scipio kennis zijn we dus vrijwel uitsluitend aangewezen op me- oorsprong Fenicische cultuur aan te duiden. Aemilianus, werd de stad in 146 v.Chr. met geweld veroverd: dedelingen van anderen; anderen die meestal niet gunstig een gebeurtenis die diepe sporen na liet. De heuvel waar of correct over Carthago en haar – vaak slecht of volledig De Eerste Punische Oorlog (264-241 v.Chr.) zich het centrum van de stad had bevonden, de Byrsa, werd verkeerd begrepen – instituties en gebruiken oordeelden. De Eerste Punische oorlog draaide om de invloed op Sicilië. afgetopt en bedekt met een laag puin. Carthago mocht Dit gekleurde perspectief kan gelukkig door archeologisch Van oudsher hadden de Carthagers handelsnederzettingen nooit meer een machtige stad worden. onderzoek worden aangevuld en bijgesteld, vooral sinds de op het eiland. Het verlies van deze nederzettingen zou een Toch kende de stad nog diverse bloeiperiodes. De Romeinen laatste 40 jaar. fors verlies van inkomsten betekenen. Vanwege een nieuwe herbouwden Carthago onder Augustus en maakten er wijze van bestorming, een loopbrug die op het vijandelijke wederom een handelsmetropool van. In de vroegchristelijke Het RMO heeft Carthago naar Leiden gebracht en bezorgde schip werd neergelaten waardoor de Romeinse soldaten tijd speelde Carthago een belangrijke rol. Zo woonde daarmee Nederland een primeur. Het is verbazingwekkend het schip konden veroveren, ging de marine voor de kust kerkvader Augustinus enige tijd in de stad. dat dit niet eerder was gebeurd. Het museum stond aan de

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 van Sicilië roemloos ten onder. Een klap voor de ervaren en wieg van het archeologisch onderzoek in Carthago. De in rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 geharde zeevaarders uit Noord-Afrika. De dominantie in de Beeldvorming Den Haag geboren Nederlandse militair-ingenieur Jean- Middellandse Zeehandel was niet meer vanzelfsprekend. Het oude Punische Carthago speelde in de latere Émile Humbert voerde tussen 1822 en 1824 in opdracht verbeelding van de oudheid een hoofdrol. De cultuur, met van het pas opgerichte museum opgravingen uit in Tweede Punische Oorlog (218-201 v.Chr.) een religie die aanleiding heeft gegeven tot soms bizarre Carthago en Utica, nadat hij hier al een decennia daarvoor In deze oorlog leek het dat Carthago wraak kon nemen. mythen, heeft in latere Europese kunstuitingen sporen op eigen initiatief onderzoek had verricht. Zijn belangrijke Veldheer Hannibal wist met zijn leger, uitgerust met nagelaten. In prenten, schilderijen en in geschrift, werden topografische ontdekkingen bleven ongepubliceerd. olifanten, vanuit Spanje de Romeinen in Zuid-Frankrijk te de stichting, de avonturen van Hannibal en de vernietiging

t 16/03 Zo is het gekomen... verhalen van verandering • Paul Groos vertelde zes verhalen uit de werken van Ovidius, waar- t 18/03 Lezingenavond: keizers aan het Rapenburg • De Egyptische tempel in de entreezaal werd tweeduizend jaar geleden bij pubers vanaf 12 jaar bekende en minder bekende klassieke mythen kregen voorgeschoteld s gebouwd in opdracht van keizer Augustus en vormde de perfecte entourage voor een avond vol verhalen over Augustus en andere Romeinse keizers • Programma: • Triomf en tragedie: de camee van Constantijn door prof. dr. Ruurd Halbertsma, conservator RMO • Zonder lans en zwaard. Keizer Trajanus en het machtige Nabatese rijk door dr. Lucas Petit, conservator RMO • Nero: jonge benen kunnen de weelde van de macht niet dragen door dr. Anton van Hooff, schrijver en classicus • De eerste keizer van het Romeinse Rijk als bouwheer en kunstproducent door prof. dr. Eric Moormann, Radboud Universiteit Nijmegen s Fototentoonstellingen 46 Bedoeïenen van Petra (09/10 - 23/03/14) Luxor 1960-2010. Herinneringen aan een halve eeuw reizen Aphrodisias. Stad van Aphrodite (24/09 – 16/11) Archeologie van Carthago (27/11 – 10/05/15) 47 naar Egypte (02/04 -14/09) Al-Bdul. Bedoeïenen van Petra was een fotopresentatie met In de centrale hal waren een twintigtal foto’s en panorama- Deze expositie achter de tempel, samengesteld door portretten van Jordaanse Bdul-bedoeïenen. De Zwitserse Vanaf begin april was achter de tempel een selectie foto's te opnamen te bewonderen van de ruïnes van Aphrodisias, een stagiaire Inge den Oudsten, ging over de geschiedenis fotograaf Andreas Vögelin (1954-2013) reisde in 2012 naar zien van dr. Robert Demarée. Hij is egyptoloog, voormalig van de mooiste archeologische sites van Turkije. De foto’s van de archeologische opgravingen in Carthago vanaf Petra. Daar maakte hij kennis met de bedoeïenen van de medewerker van het Rijksmuseum van Oudheden, uitgever werden gemaakt door cultuurhistoricus Wolter Braamhorst de negentiende eeuw. Met foto’s, aquarellen, kaarten Bdul-stam, won hun vertrouwen en maakte een fotoserie en sinds 1984 verbonden aan de opleiding egyptologie en researcher Eray Ergeç. Zij fotografeerden archeologische en boeken werd het verhaal verteld van de negentiende over de mannen, vrouwen en kinderen uit het dorp Umm van de Universiteit Leiden. Demarée reisde vanaf 1964 vindplaatsen in Turkije voor een reisboek. De antieke stad eeuwse herontdekking, waarna de eerste archeologische Sayhoun. veelvuldig naar Egypte. Naast de tempels en graven in Luxor Aphrodisias ligt in Noordwest-Turkije. In de zevende eeuw opgravingen plaatsvonden. Amateurs en avonturiers was hij geïnteresseerd in Deir el-Medina, de nederzetting v.Chr. werd hier door de Assyriërs een tempel gebouwd ontdekten Punische resten bij de haven, de Engelse van de kunstenaars en ambachtslieden die de koningsgraven voor Ishtar, de Mesopotamische godin van de liefde en de archeoloog Nathan Davis vond Romeinse mozaïeken en van de Vallei der Koningen uithakten en decoreerden. Overal schoonheid. Het tempelcomplex werd in de Hellenistische de Witte Paters zochten naar resten van het christelijke fotografeerde hij de monumenten en grafschilderingen. Hij periode gewijd aan Aphrodite, de Griekse godin van de Carthago. raakte bevriend met de inwoners van het dorp Goerna, die liefde. In de Romeinse periode was Aphrodisias beroemd om tevens een rol spelen in zijn fotografische werk. zijn beeldhouwersschool en de nabijgelegen marmergroeve, waar al sinds de Hellenistische tijd het typische blauwige Luxor 1960-2010 was een samenwerking met de Universiteit marmer werd gewonnen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Leiden en is samengesteld door dr. Robert Demarée, prof. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 dr. Olaf Kaper en studente Lonneke Delpeut. De presentatie is tot stand gekomen met steun van het Turks Nationaal Verkeersbureau.

t 20/03 Studiemiddag: Dies Latinus • Op deze nascholingsdag ontmoetten vijftig docenten en studenten uit binnen- en t 21/03 Studiemiddag: keizer Augustus • Het Nederlands Klassiek Verbond (NKV) en het museum grepen de herdenking buitenland elkaar, die het Latijn actief leren en gebruiken. Sprekers van Athenaeum Illustre en Vivarium Novum leidden het van de 2000ste sterfdag van Augustus aan voor een studiemiddag. In vijf korte lezingen lieten classici, historici en programma in met lezingen en deden dat deels in het Nederlands en grotendeels in het Latijn. Nut én plezier van de actieve archeologen hun licht schijnen over de veelzijdige eerste keizer van Rome, zijn tijd en zijn nalatenschap. Programma: • Dr. leermethodes voor het gymnasiale en academische onderwijs stonden centraal. De nascholingsdag werd mede mogelijk Guido Cuyt, Augustus en het Forum Romanum: een reconstructie • Dr. Patrick Gouw, De strijd om de macht tussen Octavianus en gemaakt met steun van Ista Nederland BV s Marcus Antonius/Cleopatra • Dr. Hans Smolenaars, Horatius Ode IV.2: over poëzie en de thuiskomst van Augustus • Drs. Wendelijn van der Leest RMA, Livia als voorbeeld voor de elite van Pompeii • Dr. Jan Spoelder, Augustus, Mussolini en Rome s Een betreft een zitbeeldje van farao Ninetjer (ca. 2785-2742 Actualiteitenvitrines v.Chr.), derde koning van de Tweede Dynastie. Het is het uitgelicht: oudste faraobeeldje ter wereld waar een naam op staat. De Middeleeuws mes (25/04 – 06/07) andere aankoop is een grafbeeldje van farao Taharka (690- 664 v.Chr.), een van de Zwarte Farao’s uit de Soedan die Aanwinst met liefde geschonken Vlak voor Valentijnsdag ontving het museum een Egypte veroverden. Zie voor meer informatie hoofdstuk 2.2. In februari 2014, op Valentijnsdag, ontving het museum toepasselijke schenking: een mes uit ca. 1500 met een geschenk van één van de leden van vriendenvereniging ingegraveerde voorstellingen over de liefde. Het mesje werd De gemmen van Jacob de Wilde (18/11 – 31/12) RoMeO: een laatmiddeleeuws tafelmes met afbeeldingen en gevonden in de afgegraven grond voor de bouw van het teksten over de liefde. stadhuis van Rotterdam en is geschonken door een lid van Jacob de Wilde (1645–1721) was de oprichter van het Mu- de vriendenvereniging. seum Wildeanum in Amsterdam. De collectie van De Wilde Het mes dateert van rond 1500 na Chr. Op het breedste omvatte munten, penningen, standbeelden en gemmen en deel van het lemmet zijn aan één zijde een man en vrouw in Noordzeevondsten (09/07 – 07/09) was in heel Europa bekend. Reizigers, geleerden en zelfs de innige omhelzing te zien, de hand van de man op de borst Russische tsaar Peter de Grote vonden hun weg naar het van de vrouw. De vrouw houdt een afhangende banderol Van verschillende schenkers ontving het RMO voorwerpen statige pand aan de Keizersgracht. In 1703 verscheen zijn vast. Aan de andere zijde maken een man en een vrouw die in het zand van de Noordzee zijn gevonden. Tijdens de boek Gemmae selectae, met een overzicht van de verzameling samen muziek: hij speelt op een fluit en zij op een luit. ijstijden lag de Noordzee droog. Pas 10.000 jaar geleden gesneden stenen van De Wilde. Zijn interpretaties baseerde Daaronder hangt eveneens een banderol. liep het bekken weer langzaam vol door het smeltende ijs. hij op werken van klassieke schrijvers. Al tijdens zijn leven De vondsten dateren uit verschillende perioden, van de werd aan de juistheid van zijn conclusies getwijfeld. Dateren Het omarmde paar is knuffelend weergegeven. Het Oude Steentijd tot de Middeleeuwen. Te zien waren een was al lastig: vanaf de Renaissance maakten steengraveurs musicerende paar lijkt onschuldig, maar niet voor een Neanderthaler-vuistbijl, een rendiergewei met ingesneden antieke stenen nauwkeurig na. De Wilde zag regelmatig een middeleeuwer: die wist dat samen musiceren symbool staat gezicht uit de Vroege Middeleeuwen en twee bijlen van moderne steen voor een antieke aan. Na de dood van De voor seks. Niet voor niets blaast de man op een fluit, wat vuursteen en gewei uit de Midden-Steentijd. Wilde raakte zijn verzameling verspreid. Ter illustratie van in het Middelnederlands ‘pijpen’ heet. De vrouw speelt op de collectie van De Wilde werd een exemplaar van het boek een luit, een rond muziekinstrument met een gat erin. De Twee farao’s (09/11 - 16/11) getoond, met vier gemmen die op één van de bladzijden te schenker en ontvanger van dit mes begrepen beslist goed zien zijn: drie uit de Romeinse tijd en een uit de zeventiende waaraan werd gerefereerd. De tekst onderstreept dat het Het museum kocht twee beeldjes van farao’s aan, met steun eeuw. mes een cadeau tussen geliefden is. van de BankGiro Loterij en de Vriendenvereniging RoMeO. Het mes is gevonden met een metaaldetector in zand dat in Dordrecht was gestort voor een geluidswal. Die grond was afkomstig uit Rotterdam, van de locatie Timmerhuis, waar 48 het nieuwe stadskantoor wordt gebouwd. Het mes is dus uit 49 middeleeuws Rotterdam. In de Middeleeuwen had iedereen zijn (of haar) mes. Als ergens gegeten werd, gebruikte iedereen zijn eigen bestek. Het was daarom een persoonlijk accessoire en geschikt als geschenk. Wat er precies op stond, hoefde niet iedereen te zien. Dit mes is 15 cm lang en daarmee een model voor een dame. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

t 21/03 Avondprogramma Nederlands Klassiek Verbond • Drie Nederlandse vertalingen dongen mee naar de vijfde editie t 16/03 Weltklassik am Klavier • In de derde editie speelde de Russische pianiste Susanna Kadzhoyan werken van van de Homerusprijs, de literaire publieksprijs van het NKV voor schrijvers van een Nederlandstalig werk dat volgens de jury Tjsaikovsky en Rachmaninov s het beste een brug slaat tussen de Klassieke Oudheid en het heden. De drie genomineerde vertalers Daan den Hengst (win- naar), Wolther Kassies en Piet Schrijvers stelden deze avond hun ervaringen met antieke auteurs centraal in korte lezingen s t22/02 - 23/03 Boekenfair in entreezaal • Uitverkoop. De museumbibliotheek had een flinke voorraad dubbele en overbodige boeken opgebouwd. Een buitenkansje voor alle liefhebbers in archeologie. Bij elkaar werd zo’n zes meter boeken verkocht s Print hetgeen de ontwikkeling van een mobiele versie van de Mediabereik website meer dan noodzakelijk maakte. Het aantal printvermeldingen was dit jaar 900, tegen 745 • De inhoud van de sub-website Schatgravers.nl, met Radio en televisie in 2013. De aandacht voor Petra. Wonder in de woestijn werkstukinformatie voor schoolkinderen, is overgezet (146x in 3 maanden), Gouden Middeleeuwen (197x in 6 naar rmo.nl. Deze website was sinds 2004 online en was Doel 2011 2012 2013 2014 maanden), IJstijd (92x in ruim 2 maanden) en Carthago verouderd. Persberichten n.v.t. 40 53 52 47 (95x in anderhalve maand) was groot. De aandacht voor • De PDF’s van publicaties van conservatoren zijn, voor Artikelen 750 550 530 745 900 Bij nader inzien was bescheiden (12x in een half jaar), maar zover mogelijk, beschikbaar gesteld via rmo.nl. Radio/Televisie 50 59 33 45 55 zeker niet qua bereik; er verschenen paginagrote artikelen • Het toegankelijk maken van voorwerpen uit de Internet - 1000 800 - - in de wetenschapskaternen van de Volkskrant, Trouw, het registratiedatabase TMS vordert gestaag. Eind 2014 Reformatorisch Dagblad en in vakbladen. waren 49.367 foto’s van objecten met bijbehorende gegevens beschikbaar op de website. De zichtbaarheid in de media van activiteiten en van Mediawaarde de wetenschappelijk staf is een belangrijke vorm van Samenwerking met Google publieksbereik. Dit jaar waren conservatoren Lara Weiss Doel 2012 2013 2014 en Ruurd Halbertsma te zien in RTL Koffietijd. Conservator Niet geformuleerd € 1.086.000 € 1.579.000 € 2.585.000 • Street View-weergave van de museumzalen online op de Annemarieke Willemsen was te zien in het NOS Journaal, website Google Cultural Institute. RTL 4 Nieuws en bij regionale zenders, in items over de De meeste media-aandacht ging uit naar Carthago • Binnen Street View kan op 150 objecten worden geklikt zilveren schaal uit Oegstgeest. Over Carthago sprak hoofd (mediawaarde € 730.000), mede dankzij een persreis voor voor meer informatie. collecties en onderzoek Pieter ter Keurs op de radio bij tien journalisten die werd mogelijk gemaakt door het • 371 objecten in hoge resolutie op de Google Art Project- het NOS Radio Journaal en bij NOS Met het oog op morgen. Tunesisch Verkeersbureau Nederland. website. Digitale bezoeken via Google Analytics methode Conservator Luc Amkreuz ontving het NOS Jeugdjournaal in • De mummiekist van Djedmontefanch, is op gigapixel- de kinderexpositie IJstijd. Daar werd tevens een aflevering Digitaal bereik resolutie zeer gedetailleerd te bekijken, een droom voor www.rmo.nl Doel 2011 2012 2013 2014 opgenomen van het kinderprogramma Museum Undercover Egyptologen. Bezoeken 304.000 327.237 391.990 497.246 636.642 (AVRO/TROS). • De vormgeving van de e-mailnieuwsbrief is aangepast en • De plattegrond van het museum is op Google Maps vanaf eind februari in gebruik genomen. gepubliceerd. Door in te zoomen op de kaart van Leiden Het aantal relevante webvermeldingen werd tot 2012 • Op 7 juli is de mobiele versie van rmo.nl voor verschijnt de plattegrond van het gebouw, waarna geklikt Er is gekozen vanaf 2013 de webbezoeken via het zuiverder gemeten door een betaalde zoekservice. Per 2013 is dit smartphones live gegaan. 15,6% van de bezoeken aan kan worden op alle verdiepingen. meetprogramma Google Analytics te rapporteren. Het contract uit bezuinigingsoverwegingen beëindigd. de website werd met mobiele apparaten uitgevoerd. De • Het museum is actief op Google+. tot en met 2012 ingezette Urchin gebruikte verouderde verwachting is dat dit aandeel komende jaren hard stijgt, • Een app met zeven museumroutes is gratis beschikbaar meetmethodes. Het aantal bezoeken dat Google Analytics in de Google Play Store (voor Android-gebruikers). De meet, ligt gemiddeld 60% lager dan bij Urchin. Het is vormgeving en technische ondersteuning is ontwikkeld daarom reëel het target van 725.000 meer dan te halveren. 50 door Google, de inhoud wordt door het museum onder- 51 houden. Het RMO is het enige museum in Nederland Verzonden e-nieuwsbrieven dat aan de pilot-versie van de app heeft meegedaan. • De medewerker digitale communicatie heeft een pre- Doel 2011 2012 2013 2014 sentatie over de Google-app gegeven op een Google Minimaal 24 40 50 57 56 Cultural Institute-bijeenkomst in Amsterdam. • Het aantal downloads van de app tot en met 31/12 was 560. Uitsplitsing nieuwsbrieven • Het aantal bezoeken op het RMO-gedeelte van de Google Art Project-website bedroeg ruim 27.000. Doel: 2013 2014 • Vanaf 18 november wordt Google Grants ingezet, een Minimaal 24 57 56 gratis advertentiebudget van Google voor culturele Waarvan 10 x volwassenen 30 29 instellingen. De advertenties hebben bijna 6500 Waarvan 8 x kinderen 13 14 bezoeken aan de website gegenereerd. Waarvan 6 x onderwijs 14 13

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Digitale bezoeken via URCHIN methode E-mailadressen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

www.rmo.nl Doel 2011 2012 2013 2014 Doel 2011 2012 2013 2014 Bezoeken 725.000 685.925 874.469 1.185.170 Meting 25.000 in 2016 15.000 13.256 19.940 32.243 gestopt Het doel is eind 2016 over minimaal 25.000 e-mailadressen te beschikken. De groei in 2014 is voortgekomen uit gerichte acties onder de bezoekers aan de Petratentoonstelling.

t 27/03 NINO-lezing: Het begin van het alfabet • Lezing van prof. dr. Holger Gzella, hoogleraar Hebreeuws en Aramees t 02/04 Museumkids • Op verzoek van de Museumvereniging werd voorafgaand aan het Museumweekend een aan de Universiteit Leiden. Zijn lezing ging over de doorbraak van het alfabet rond 1000 v.Chr. s kinderactiviteit opgezet. Schrijvend Arend van Dam las voor en signeerde s Facebook maart 2015) heeft het RMO ruim 22.000 likes, goed voor de elfde plaats van de museum Facebookpagina’s in Nederland. Doel 2011 2012 2013 2014 Op de lijst van Nederlandstalige museale Facebookpagina’s 1500 likes 1.130 2.393 4.803 13.422 neemt het museum de zesde plaats in.

Doel was oorspronkelijk 1500 likes en een positie in de top Twitter 20 van museale instellingen in Nederland. Het doel, dat in 2012 te voorzichtig werd geformuleerd, is in 2013 bijgesteld Doel 2011 2012 2013 2014 en luidt nu dat de ambitie is in vergelijking met Leidse 1.500 1.270 2.005 3.469 4.730 musea de hoogst scorende te zijn. Doel is 1500 volgers en een positie in de top 20 van museale Vergelijking Facebook Leidse musea instellingen in Nederland. Hier geldt eveneens dat het doel is bijgesteld en dat de ambitie is het hoogst scorende Stand 14/02/14 01/01/15 groei museum in Leiden te zijn. Rijksmuseum van Oudheden 5.221 13.422 157% NCB Naturalis 5.738 7.679 34% Vergelijking Twitter Leidse musea Rijksmuseum Volkenkunde 2.452 4.659 90% Museum de Lakenhal 985 1.614 64% Stand 14/02/14 01/01/15 groei Museum Boerhaave 1.321 1.723 30% Rijksmuseum van Oudheden 3.646 4.730 29% Hortus Botanicus 1.645 2.994 82% NCB Naturalis 5.045 6.273 24% Japanmuseum Sieboldhuis 1.123 1.557 39% Rijksmuseum Volkenkunde 2.794 3.617 29% Museum de Lakenhal 1.892 2.951 56% Het aantal volgers van de Facebookpagina groeide Museum Boerhaave 6.590 7.245 10% sinds de start in 2010 gestaag, maar niet zo crescendo Hortus Botanicus 4.048 4.728 17% als de e-mailnieuwsbrief. Daarom is per 1 december Japenmuseum Sieboldhuis 1.545 1.917 24% een wervingsactie gestart. Voor de campagne werd, na advies van de manager social media van KLM, Live streaming Facebookmarketingbureau A Friend of Mine ingezet. De campagne richtte zich op mannen en vrouwen met interesse Het ministerie van OCW verzocht dit aspect meetbaar (kunst)musea, archeologie, cultureel erfgoed, sculpturen, te maken. Het museum heeft ervoor gekozen geen live oude geschiedenis of prehistorie. Doelstelling was 3.800 streaming op te zetten, maar een YouTube kanaal te creëren nieuwe likes voor de pagina voor 31 december. met filmmateriaal uit eerdere tentoonstellingen, televisie- 52 uitzendingen en ander relevant videomateriaal. Hierop 53 Het effect van de campagne was boven verwachting: al na 12 waren eind december 91 museumgerelateerde video’s te dagen was de doelstelling behaald. Met 13.422 paginalikes zien (2013: 57). Deze zijn 23.764 (2013: 6.300) maal bekeken. per 31/12 scoort het museum inmiddels ver boven de andere Leidse musea. Op het moment van schrijven (eind rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

t 04/04 NINO-studiemiddag: Levendige versiering, geëerde doden • In het kader van zijn 75-jarig bestaan organiseerde t 05/04 – 06/04 Nationaal Museumweekend • Toegangsprijs één euro. Verspreid door het museum hingen tekeningen het NINO een middag waarbij Leidse specialisten een overzicht van 4000 jaar grafdecoratie in Egypte en Afrika gaven. Rode die tijdens eerdere tekencursussen werden gemaakt. De tekeningen hingen bij het object dat als inspiratie diende. In de draad was de relatie tussen decoratie en geloof of magie, en tussen decoratie en werkelijkheid. Programma: • Oud-Egyptische entreezaal werd een Griekse markt gehouden, in samenwerking met de Griekse ambassade s elitegraven in Sakkara, door dr. René van Walsem • The Tomb of Min and other new discoveries in Luxor, door Irene Morfini, MA • Egyptische grafdecoratie in de Romeinse periode, door prof. dr. Olaf Kaper • De grafkelder van een Nubische bisschop, prof. dr. Jacques van der Vliet • De Dogon/Tellem-necropolis in centraal Mali, door prof. dr. Wouter van Beek (ASC) s Educatie

Het RMO wil landelijk toonaangevend zijn op het gebied van Onderwijs 2014 cultuureducatie op maat aan primair onderwijs, voortgezet onderwijs en individuele bezoekers. In de periode 2013-2016 2012 2013 2014 is de doelstelling minimaal 18.500 scholieren per jaar te ont- Basisonderwijs 8.128 6.645 7.260 vangen. Het museum biedt daartoe museumlessen, rondlei- Voortgezet onderwijs 11.964 11.973 15.401 dingen en maatwerk, voor bijvoorbeeld een museumbezoek HBO/ Universiteit 3.860 4.832 6.538 met de gehele school. Daarnaast brengt het museum de col- Museumdocent in de klas 0 503 914 lectie in de klas door Museumdocent in de klas, digitale lessen Totaal 23.952 23.953 30.113 en een projectweekpakket Egypte voor het primair onderwijs. Groei 0% 25,7%

Primair onderwijs Conclusies schoolbezoek Doel 2011 2012 2013 2014 8.500 6.012 8.128 6.645 7.260 De prestatie-eis met OCW (18.500) is ruim gehaald; 22.661 leerlingen uit het basis- en voortgezet onderwijs bezochten het museum. Zowel het aantal leerlingen uit het basis- als Voortgezet onderwijs uit het voortgezet onderwijs is gestegen.

Doel 2011 2012 2013 2014 De stijging in het basisonderwijs is vooral te danken aan 10.000 12.155 11.964 11.973 15.401 IJstijd. Ook het bezoek aan de afdeling Egypte en Grieken steeg iets. Best bezocht afdeling bleef Egypte (41% van het totaal), gevolgd door Romeinen (33%). IJstijd trok in twee Voor een museum met een wetenschappelijke functie zijn maanden 562 leerlingen. Dit maakte 8% van het basis- bezoeken van studenten evenzeer relevant, omdat onder- schoolbezoek uit. wijs via en over de collectie een kerntaak is en voor tal van Het sterkst stegen de museumlessen en groepsbezoeken studies, van archeologie tot museumstudies, van egyptologie zonder museumbegeleiding. Het aantal rondleidingen nam tot oude geschiedenis, van Assyrisch tot Grieks en Latijn, een af. Traditioneel ontvangt het museum veel leerlingen uit meerwaarde. groep 6 vanwege het oude Museum & Schoolprogramma van de Leidse Cultuureducatiegroep. Door de introductie 54 Studenten HBO/ universiteit van de Cultuurlijn Tijd nam het aantal leerlingen uit andere 55 groepen toe en daalde het aantal groep 6-kinderen. Met Doel niet 2011 2012 2013 2014 name de hoeveelheid leerlingen uit groep 5 steeg fors. geformuleerd Niet gemeten 3.860 4.832 6.538 Bij het voortgezet onderwijs is de stijging te danken aan een stijging van het groepsbezoek zonder museumbegelei- Lessen op scholen: Museumdocent in de klas ding. Het aantal geboekte museumlessen en rondleidingen daalde licht. De museumles blijft het meest geboekt (48%), Doel 2011/2012 2013 2014 het groepsbezoek (27%) en de rondleidingen (25%) volgen 10 lessen Niet gemeten 15 29 daarna. Dat is wezenlijk anders bij het basisonderwijs waar 250 leerlingen Niet gemeten 503 914 bijna 90% een museumles reserveert. De stijging vond plaats bij zowel het gymnasium, HAVO, VMBO als het speci- aal onderwijs. Het bezoek door VWO-leerlingen is gedaald. Er is een start gemaakt met het breder in de markt zetten Van de leerlingen is 38% gymnasiumleerling, 20% is HAVO, van Museumdocent in de klas, na experimenten in 2013. Naast 20% VMBO en 15% VWO. projecten, zoals Running a Museum voor honderd leerlingen

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 van The American School of The Hague (Wassenaar), vragen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 steeds meer scholen om een les op locatie met veelal als motivatie dat de afstand naar het museum te ver is en de vervoerskosten te begrotelijk zijn. Met het oog op de tijde- lijke sluiting in 2015 wil het RMO in het land educatie op maat aanbieden, daarbij gebruikmakend van de expertise van museumdocenten, replica’s en lesmaterialen voor alle niveaus en binnen de curricula.

t 08/04 Augustus en Egypte • Lezing door prof. dr. Maarten Raven, conservator Egypte. In het kader van het Augustusjaar t 10/04 Basisonderwijsdag • Ieder jaar organiseert het RMO een middag voor circa 70 leerkrachten uit het basisonderwijs sprak hij over de periode waarin de Romeinse keizer Augustus Egypte in handen kreeg s over nieuwe educatieve producten voor in het museum en in de klas s Verdeling primair onderwijs naar collectieonderdelen Nieuwe museumlessen voor basisonderwijs Onderwijsprogramma’s

Tureluurtje Museumles primair onderwijs: Voor wie Egypte Egyptische schatten zoeken Groep 1 en 2 Romeinen Egypte In de les Tureluurtje over de afdeling Archeologie van Neder- Amon en Amara (Cultuurlijnen) Groep 1 t/m 4 Grieken land (groep 3-4) behandelen de kinderen een kijkplaat over Tureluurtje Groep 3 en 4 Romeinen Klassieken het leven in een historische periode, gemaakt door illustrator Museumles Egypte Groep 5 t/m 7 Grieken Annet Schaap, bekend van Meester Jaap en Superjuffie. In sep- Museumles IJstijd Groep 5 t/m 8 Nederland Klassieken tember werd deze museumles gelanceerd en de kijkplaten Archeologie van Nederland Groep 6 t/m 8 Topstukken Nederland werden hoog gewaardeerd door leerlingen en docenten en 100% Romeins Groep 6 t/m 8 Tentoonstellingen zijn didactisch een passend instrument voor deze doelgroep. Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Alle groepen Topstukken NaBo Tentoonstellingen Examenrondleidingen Latijn en Grieks Museumles voortgezet onderwijs: Voor wie NaBo Archeologie van Nederland Onderbouw VMBO/ HAVO/VWO Het museum bood voor het vijfde jaar bij het Centraal Exa- Opgegraven verhalen: De Egyptenaren Onderbouw HAVO/VWO Verdeling voortgezet onderwijs naar collectieonderdelen men Latijn en Grieks rondleidingen voor examenleerlingen. Graafwerk. De Egyptenaren Onderbouw VMBO Egypte De rondleiding Grieks maakt de Homerische wereld tast- Opgegraven verhalen: De Romeinen Onderbouw HAVO/VWO Romeinen baar. De leerlingen zagen een wapenrusting van een Griekse Opgegraven verhalen: De Grieken Onderbouw HAVO/VWO Egypte soldaat, gouden sieraden uit de buurt van Troje en servies uit Kennismaking met de oudheid Gymnasium klas 1 en 2 Nederland Romeinen Mycene ten tijde van koning Agamemnon. Bij de rond- Herodotos’ Egypte: mythe en werkelijkheid Gymnasium klas 4 t/m 6 Klassieken Nederland leiding Latijn stond het dagelijks leven uit de brieven van Eindexamenrondleiding Grieks Gymnasium klas 6 Topstukken Klassieken Plinius en Cicero centraal. De museumdocenten leidden de Eindexamenrondleiding Latijn Gymnasium klas 6 Tentoonstellingen leerlingen langs kinderspeelgoed, grafschriften over Cicero's Eindexamenrondleiding combi Grieks en Latijn Gymnasium klas 6 Topstukken huwelijkse leven, schrijfgerei uit Romeinse scholen en het Tijdvakkenrondleidingen Bovenbouw HAVO/VWO Anders Tentoonstellingen standbeeld van keizer Trajanus. UNESCO-rondleiding illegale handel en werelderfgoed Alle niveaus Anders Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Alle groepen Tijdvakkenaanbod Basisonderwijs in de klas: Bij het centraal examen Geschiedenis voor HAVO en VWO Museumdocent in de klas Alle niveaus werden Tijdvakkenrondleidingen aangeboden. Aan bod kwa- Projectweekpakket Egypte Groep 5 t/m 8 men de tijdvakken Jagers en boeren, Grieken en Romeinen, Maak je negende wereldwonder Alle groepen Kinderen zijn meer dan scholier Monniken en ridders en Steden en staten. Door de lesstof te Fotowedstrijd Kruip in de huid van een Romein Groep 5 t/m 8 56 koppelen aan verhalen over de collectie, leerden de leerlin- Digitale lesbrief Dummie de Mummie: dieren in Egypte Groep 5 t/m 8 57 Het kind in gezinsverband is even belangrijk als de scholier. gen de kenmerkende aspecten van elk tijdvak herkennen Digitale lesbrief inhuldiging: keizers en farao’s Groep 5 t/m 8 De focus van het ministerie op uitsluitend bezoek van scho- en begrijpen. Voor docenten werd een Tijdvakkenstudiedag Knutselpakket Mo en Spits Groep 1 en 2 lieren is te limitatief. Het streefgetal van minimaal 40.000 georganiseerd, in samenwerking met de VGN. Digitale lesbrief IJstijd Groep 5 t/m 8 kinderbezoeken per jaar is in 2014 ruim gehaald. Schoolreisje naar de ijstijd Voortgezet onderwijs in de klas: Museumdocent in de klas Alle niveaus Jeugd Doel 2011 2012 2013 2014 ‘Bibberen met de bovenbouw’ is het thema van dit school- Digitale lesbrief Petra. Wonder in de Woestijn Alle niveaus Museum 139.600 153.096 142.707 173.017 207.667 reisje voor de bovenbouwleerlingen van het basisonderwijs. Digitale lesbrief Beeldvorming (Egypte in de speelfilm) Alle niveaus Jeugd 40.000 42.434 42.762 42.089 50.897 De interactieve expositie IJstijd daagt ze uit het leven tijdens Digitale lesbrief Vroege Middeleeuwen 4 HAVO/ 4 VWO Percentage 28% 30% 23% 24% de ijstijd uit te proberen. Schoolklassen kunnen zich in de Digitiale lesbrief Carthago Alle niveaus klas met een lesbrief en een digibordles voorbereiden. Een Waarvan scholieren schoolbezoek aan IJstijd kan ingezet worden als alternatieve Aantal lesprogramma’s (doel: 15) 34 0-12 8.500 6.012 8.128 6.645 7.260 geschiedenisles of als uitstapje tijdens een projectweek. Voor 13-18 10.000 12.155 11.964 11.973 15.401 een dagvullend schoolreisje is een combinatie gemaakt met Resultaatafspraak de film Giganten uit de IJstijd in het Omniversum in Den

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 OCW 18.500 18.167 20.092 18.613 22.661 Haag. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Percentage t.o.v. totaal 12% 14% 11% 11%

Overig jeugd 0-12 21.588 19.208 19.586 23.640 Overig jeugd 13-18 2.679 3.462 3.885 4.596

t 11/04 Boekpresentatie Ger Groot • In het kader van de Maand van de Filosofie presenteerde Ger Groot (bijzonder hoogle- t 13/04 Dummie de Mummiedag • Een dag rondom schrijfster Tosca Menten, die voorlas, signeerde en een speurtocht raar filosofie en literatuur, Universiteit Nijmegen) zijn boek Plato in tijden van Photoshop s over Dummie de Mummie introduceerde. Kinderen konden zich laten schminken als Egyptische farao of prinses en waren er workshops hiërogliefen schrijven s Relatiemarketing en netwerkacties Digitaal aanbod

• Organisatie tweede Dies Latinus, een nascholingsdag in Het digitale aanbod werd enerzijds gecontinueerd, het Latijn voor docenten en studenten klassieke talen. anderzijds is materiaal ontwikkeld bij Carthago, Gouden • Studenten van de Cultuurklas van de Pabo Leiden kregen Middeleeuwen en IJstijd. De lesbrieven, met soms een les in museumlessen (investering in de toekomst). aanvullende digibordles, bieden lessuggesties en • Jaarlijkse Basisonderwijsdag met informatie over de aanvullende opdrachten voor in de klas of in het museum. nieuwe educatieve producten. Docenten kunnen het materiaal ter voorbereiding op een • In samenwerking met reisorganisatie Labrys Reizen werd museumbezoek of rondleiding in hun lessen gebruiken, voor de vierde maal een nascholingsdag voor zestig tijdens een bezoek inzetten of gebruiken voor reflectie na docenten klassieke talen gehouden. een museumbezoek. Ook zonder bezoek aan het museum • In samenwerking met educatieve uitgeverij Hermaion kan de les worden gegeven. werd een docentendag georganiseerd voor veertig docenten klassieke talen Digitale lesbrieven/ Digibordlessen • In samenwerking met de educatieve uitgeverij Staal & Roeland werd een demonstratiedag georganiseerd voor Downloads 2013 2014 zeventig docenten. Beeldvorming (de oudheid in de speelfilm) 72 32 • Het RMO was vertegenwoordigd bij de Petra. Wonder in de Woestijn 91 139 nazomerconferentie van de Vereniging Classici Nederland Vroege Middeleeuwen 73 132 (VCN). Dummie de Mummie 81 195 • Er werden meerdere colleges gegeven aan studenten Inhuldiging: keizers en farao’s 179 28 van de lerarenopleidingen ICLON klassieke talen en Het negende wereldwonder 186 70 Geschiedenis (investeren in leraren van de toekomst). IJstijd (vanaf 11/10) 407 • Organisatie studiemiddag Tijdvakken. Knutselpakket Mo & Spits (vanaf 01/09) 38 • Deelname Netwerkdag Museum- en erfgoededucatie met Carthago (vanaf 03/11) 137 kwaliteit, georganiseerd door Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie. Downloads 682 1178 • Participeren in het overleg van de Cultuureducatiegroep en Cultuurnetwerk Primair Onderwijs Leiden. Het is lastig de downloadcijfers te duiden. Het is immers onbekend wie de downloads gemaakt heeft (docent of Gymnasia geen docent), laat staan dat gecontroleerd kan worden of met behulp van het digitale aanbod daadwerkelijk les is 58 Er werden eindexamenrondleidingen Grieks en Latijn gegeven. Stel dat 25% van de downloads daadwerkelijk 59 ontwikkeld waarin de teksten uit het eindexamenpensum heeft geleid tot het geven van een les aan gemiddeld 25 (Homeros’ Ilias en brieven van Plinius/Cicero) gekoppeld kinderen, dan zijn met het aanbod ruim 7.350 kinderen werden aan de museumverzameling. Studenten Griekse en bereikt. Dat is substantieel. Het museum ziet de stijging Latijnse Taal en Cultuur gaven, na een intensieve training, van de hoeveelheid downloads als een aanmoediging door vijftig rondleidingen aan 747 examenleerlingen. Tevens wer- te gaan met het ontwikkelen en aanbieden van deze digitale den twee lesbrieven ontwikkeld bij Carthago voor onder- en lesbrieven. bovenbouw Latijn. In het oog springend is de bestendiging van de samenwer- Educatieve uitgeverijen king met uitgeverij Hermaion. Het RMO levert materiaal voor het digitale onderwijsplatform van deze uitgever en Zowel op digitale platforms als in fysieke lesmethodes beeldmateriaal voor de examenmethodes Grieks en Latijn. probeert het museum de collectie zichtbaar te maken. Daarnaast is een samenwerking gestart met uitgeverij Staal Samenwerking met de educatieve uitgeverijen Blink, & Roeland, waarbij het RMO eveneens beeldmateriaal biedt ThiemeMeulenhoff en Hermaion zijn voortgezet en voor lesmethodes. Beide uitgevers organiseerden, in sa- intensiever geworden. Tevens is een samenwerking met menwerking met het museum, een klantendag. Tevens zijn Staal & Roeland van start gegaan. Het RMO denkt mee in

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 gymnasia bezocht in het kader van het project Museumdocent welke context objecten een bijdrage leveren aan de lesstof. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 in de klas. Nieuw is de ontwikkeling van een leerlijn Klassieke Hierbij geldt, net als bij de digitale lessen, dat bereik Talen: het museum streeft naar gericht, kwalitatief en breed moeilijk meetbaar is. aanbod voor ieder leerjaar. Het biedt gymnasiumleerlingen de kans jaarlijks, in klassikaal verband, de collectie te ontdek- ken en onderzoeken.

t 14/04 Symposium NWO Odyssee: Bij nader inzien • Vijf sprekers bogen zich voor een volle zaal over de gegevens die het tuurhistorisch Museum Rotterdam): Odyssee voor het publiek • Kristina Jennbert (Lunds Universitet): De Enkelgrafcultuur in Odyssee-onderzoek heeft opgeleverd voor archeologisch Nederland. Centraal stond de vraag welke impact het uitwerken van Noord-Holland • Steve Bödecker (LVR-Amt für Bodendenkmalpflege im Rheinland):De Nederlandse (kust)limes • Guy Hallsall oude opgravingen heeft op archeologie, maatschappij en politiek. Het symposium werd georganiseerd door het NWO, het (University of York): Vroegmiddeleeuwse grafvelden in Nederland • Paneldiscussie met zes promovendi • Opening tentoonstel- RMO en de RCE • Programma: • Jos Bazelmans (RCE): Odyssee: opzet, verwachtingen, proces, toekomst • Jelle Reumer (Na- ling Bij Nader Inzien door Marjan Hamersma (directeur-generaal Cultuur en Media OCW) s Kinderboeken Kinderbezoeken

De samenwerking met kinderboekenschrijvers en 2013 2014 illustratoren is verder uitgebreid. Het betrekken van Kerstvakantie (02/01 - 05/01) 737 811 bekende auteurs en keyfigures van hun hand bij educatieve Voorjaarsvakantie 2.091 2.140 producten vergroot de herkenbaarheid bij de doelgroep en Meivakantie 1.133 840 bevordert het inlevingsvermogen. Het RMO en de auteurs Zomervakantie 2.360 3.995 zijn voor elkaar van toegevoegde waarde op inhoudelijk Herfstvakantie 2.287 5.222 en promotioneel vlak. Didactiek, vorm en creativiteit zijn Kerstvakantie (20/12 - 31/12) 1.296 2.683 gewaarborgd. Totaal 9.904 15.691

• Voor groepen 3 en 4 (primair onderwijs) werd de les Tureluurtje, over de afdeling Archeologie van Nederland, Educatieve speurtochten ontwikkeld. De les is gebaseerd op kijkplaten van illustratrice Annet Schaap, bekend van Meester Jaap, 2011 2012 2013 2014 Superjuffie en de serie Hoe overleef ik…? Niet gemeten 4.632 5.378 4.788 • De samenwerking met uitgeverij Clavis leverde een deel over de Romeinen op in de Willewete-serie. Het Doel is dat de speurtochten meer gerelateerd zijn aan boek werd, samen met een speur- en doeboekje, in omzet- en rendementverwachtingen. Ofschoon door de het museum gelanceerd. Het leidde tot een vervolg: lange looptijd meerdere speurtochten renderend zijn, valt Willewete: de Grieken zal worden gelanceerd bij de het succes van Dummie de mummie met meer dan 50% opening van de Griekse afdeling. van de omzet op. Er zijn minder speurtochten verkocht, • Auteur en illustrator Harmen van Straaten schreef het terwijl meer kinderen dan ooit het RMO bezochten. De verhaal en verzorgde de illustraties voor IJstijd. reden is het goed bezochte Gouden Middeleeuwen (met • Van Straaten gaf de keyfigures Mo & Spits, uit gratis kinderroutes) en de tentoonstelling IJstijd (met gratis het gelijknamige Gouden Boekje over de Vroege opdrachtenkaart). Middeleeuwen van de hand van conservator Willemsen, een gezicht. Onderwijs aan volwassenen • Er werd voor de onderbouw van het primair onderwijs digitaal een Mo & Spits knutselpakket aangeboden. Doel 2010 2011 2012 2013 • In het Kinderboekenweekend (4 en 5 oktober) vertelde 120 dagen/ 130 150 141 225 Gerard Sonnemans ridderverhalen. 2500 deelnemers 60 • In april waren schrijver Arend van Dam en illustratrice 61 Georgien Overwater te gast en vertelde over het boek Avé Bij het aanbod voor het volwassenenonderwijs werkt het Caesar. RMO samen met culturele partners. Het museum faciliteert • Net als in eerdere jaren werd het meest recente deel de praktische gang van zaken op cursusdagen. De verant- van Dummie de mummie (Tosca Menten) in het museum woordelijkheid voor aanbod en inhoud, en de afhandeling gelanceerd, op 20 september. Het museum was decor van inschrijving en betaling ligt bij de cursusorganisaties. voor de opnames van de Dummie de mummie-speelfilm. De partners zijn ondermeer de Vrije Academie voor Kunst- historisch Onderwijs, Huub Pragt Egyptologie, Het Huis van Vakantieactiviteiten voor kinderen Horus, Livius Onderwijs, Mehen, Arte del Disegno, HOVO en Psefas Mozaiekkunst. Het aantal deelnemers is circa Doel 2011 2012 2013 2014 5.000 op basis van 225 cursusdagen. Dat impliceert een 7200 (90 dagen Niet 11.160 9.904 15.691 gemiddelde deelname van 22 volwassenen per cursus, wat x 80 kinderen) gemeten overeenkomt met de gemaakte reserveringen.

In alle schoolvakanties, met uitzondering van de meivakantie

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 (oorzaak: het fraaie weer), lag het aantal kinderbezoeken ho- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 ger dan in 2013. De kinderactiviteiten tijdens het zomerpro- ject Goudkoorts en de tentoonstelling IJstijd legden hiervoor de basis.

t 17/04 NINO-lezing: Spelen met de woorden van de god: cryptografie in het oude Egypte • Door prof. dr. Olaf Kaper, t 17/04 Enige echte Egypte-pubquiz • In deze quiz namen egyptologen, studenten en andere geïnteresseerden elkaar de hoogleraar Egyptologie, Universiteit Leiden. Het hiërogliefenschrift bood de Egyptenaren de mogelijkheid te spelen met de maat als het ging om hun encyclopedische kennis van de egyptologie. De pubquiz was een initiatief van Stichting Friends of visuele boodschap in relatie tot de schriftwaarde van de tekens. Dit verschijnsel is al vanaf de derde dynastie bekend, en vanaf Saqqara en werd georganiseerd in samenwerking met het RMO. De avond werd mede mogelijk gemaakt door vereniging Ex het Nieuwe Rijk werd het toegepast in de naam en titels van sommige koningen en toenemend ook in religieuze teksten. Er Oriente Lux en het NINO s is daarbij onderscheid te maken tussen speelse schrijfwijzen en cryptografies uitgelicht: Samenwerken bij de MuseumJeugdUniversiteit

Colleges 2011 2012 2013 2014 Deelname in RMO 1480 1550 1700 1500 02/02 Hoe was het om slaaf van de Romeinen te zijn? Aantal instellingen 15 42 63 59 Dr. Gerda de Kleijn

Het doel is 50 deelnemende musea per jaar en 1350 maal 02/03 Hoe vier je je verjaardag in de oudheid? deelname in het RMO. Dr. Kim Beerden

De MuseumJeugdUniversiteit, een initiatief van het RMO 06/04 Hebben mummies een tweede leven? en door het museum landelijk gecoördineerd, organiseert Prof. dr. Maarten Raven op zondag hoorcolleges voor nieuwsgierige kinderen van 8 t/m 12 jaar. Doel is kinderen op een toegankelijke, niet 11/05 Hoe gymden de oude Grieken? te laagdrempelige manier kennis te laten maken met het Prof. dr. Ruurd Halbertsma museum als wetenschappelijk instituut. Op de gelijknamige website kunnen kinderen informatie over de colleges vinden 01/06 Waar vind je middeleeuws goud? en zich aanmelden. De MuseumJeugdUniversiteit wordt Dr. Annemarieke Willemsen genoemd als één van de succesvolle projecten in de Taskforce Museumeducatie van de Museumvereniging. 07/09 Waarom zijn mammoeten uitgestorven? Dr. Jelle Reumer Eind 2014 stond de teller op 59 deelnemende musea, met nieuwe aanmeldingen van ondermeer het Van Gogh 05/10 Hoe overleef je de ijstijd? Museum en het Mauritshuis. Landelijk werden meer dan Dr. Luc Amkreutz 3000 collegekaarten verkocht. In het RMO waren zowel de voorjaars- als de najaarsreeks volgeboekt. Iedere eerste 02/11 Waarover filosofeerden de oude Grieken? zondag van de maand werden de 160 deelnemers ontvangen Dr. Tazuko van Berkel door twee enthousiaste vrijwilligsters. 62 07/12 Wat wisten de Egyptenaren van sterren en planeten? Deelnemende musea 63 Shell Nederland financierde in 2014 voor het laatst de Drs. Huub Pragt landelijke coördinatie. Er werd een partnerschap met het Afrika Museum, Nijmegen Huygensmuseum Hofwijck, Voorburg NCB Naturalis, Leiden tijdschrift National Geographic Junior afgesloten, gericht op Airborne Museum Hartenstein, Japanmuseum Sieboldhuis, Leiden Nederlands Watermuseum, Arnhem wederzijdse promotie. Arnhem Joods Cultureel Kwartier, Amsterdam Nederlands Openluchtmuseum,

Allard Pierson Museum, Amsterdam KTOMM Bronbeek, Arnhem Arnhem Anne Frank Huis, Amsterdam Kasteel Duivenvoorde, Voorschoten Nieuw Land Erfgoedcentrum, Lelystad Beelden aan Zee, Den Haag Limburgs Museum, Venlo Panorama Mesdag, Den Haag Cosmos Sterrenwacht, Lattrop Mauritshuis, Den Haag Philips Museum, Eindhoven DAF Museum, Eindhoven Mesdag Collectie, Den Haag Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Dordrechts Museum, Dordrecht Molenmuseum, Koog aan de Zaan Rijksmuseum Volkenkunde, Leiden Drents Museum, Assen Muiderslot, Muiden Streekmuseum Krimpenerwaard, Eindhoven Museum, Eindhoven Museon, Den Haag Rotterdam Erfgoed Leiden en Omstreken, Leiden Museum Boerhaave, Leiden Techniekmuseum HEIM, Hengelo EYE Filminstituut, Amsterdam Museum de Gevangenpoort, Den Haag Thermenmuseum, Heerlen Fries Museum, Leeuwarden Museum De Lakenhal, Leiden Tresoar, Leiden

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Haags Historisch Museum, Den Haag Museum Gouda, Gouda TwentseWelle, Enschede rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Hermitage, Amsterdam Museum Het Valkhof, Nijmegen Universiteitsmuseum, Utrecht Het Natuurhistorisch Museum, Museum Meermanno, Den Haag Van Abbemuseum, Eindhoven Rotterdam Museum voor Moderne Kunst, Arnhem Van Gogh Museum, Amsterdam Het Nieuwe Instituut, Rotterdam Museum voor Communicatie, Den Verzetsmuseum, Amsterdam Hortus botanicus, Leiden Haag Vestingmuseum, Naarden Huis van Gijn, Dordrecht Museum Wierdenland, Ezinge Hunebedcentrum, Borger Natuurhistorisch Museum, Maastricht

t 20/04 Weltklassik am Klavier • In de vierde aflevering van deze reeks speelde de Amerikaanse pianiste Katie Mahan wer- t 26/04 – 05/05 Koningsweekend en meivakantie • De meivakantie stond in het teken van de tentoonstelling Gouden Mid- ken van Debussy, Beethoven, Wagner, Liszt en Gershwin s deleeuwen. Wie zijn handen uit de mouwen wilde steken, kon aan de slag met karton, lijm en gekleurd papier om zelf een koningskroon te knutselen. Daarna kon er met een zaklampje gespeurd worden in de tentoonstelling Gouden Middeleeuwen. Voor kinderen van 4 tot 7 jaar was er een dierenroute en kinderen van 8 tot 12 konden op pad met een Goudzoekerskaart. In het weekend van Koningsdag konden kinderen zich gratis laten schminken in middeleeuwse stijl s 1.4 Impact en betrokkenheid

Doel Bezoeker Culturele Ontdekkend Bedrijven Van Vrijetijdsbesteding Leren Wetenschap

Het verleden aanraken dichtbij komen, aanraken, deelnemen aan toegang tot archieven, namaken, ermee spelen activiteiten, toegang studie van objecten, tot bijzondere plekken deelnemen aan onderzoek

Verrassende perspectieven zien hoe het verleden verdiepende verhalen, wetenschappelijke inzichten doorwerkt in je leven verrassende publicaties & publicaties, seminars, van nu congressen

Nieuwe verbindingen je verbinden met het als eerste op de hoogte, verbinden met andere RMO, privileges krijgen, je kennis etaleren, gast- experts, samenwerken anderen betrekken conservator zijn met andere instituten

Het RMO zoekt continu naar vernieuwende manieren mond reclame. Dat dit het museum geen windeieren heeft om bestaande doelgroepen te binden en nieuwe groepen gelegd bewijzen de bezoekcijfers, het feit dat veel activiteiten aan te trekken. Daarbij probeert het museum zijn bereik volgeboekt zijn en de winkelomzet stijgt. Een voorbeeld is te vergroten door producten te ontwikkelen en aan te de Week van de Klassieken. Deze week is van belang om de sluiten bij activiteiten van externe organisaties. Iedere banden met gymnasiaal Nederland te intensiveren, in de tentoonstelling kent een uitgebreid kaderprogramma, verwachting dat dit later in een jaar leidt tot extra (school) gericht op de motieven van de bezoeker (beleving, educatie, bezoek. Honderden leerlingen, studenten, alumni en wetenschap). Een standaardformat in de projectplannen docenten bezoeken in deze week het museum. Team ACASA opnieuw winnaar van CS Vincent van Gogh uit Assen wint 64 dwingt het projectteam na te denken over vormen van Ken-Uw-Klassieken Pubquiz (13/03) Grote Ken-je-Klassiekenquiz (14/03) 65 participatie door de bezoekers en dus over het verstevigen Week van de Klassieken in teken van Romeinse keizers van betrokkenheid. Het is niet relevant bij iedere expositie (13/03 – 21/03) 200 classici, studenten en docenten verdeeld in 39 teams, Het team van het CS Vincent van Gogh uit Assen won de het complete kader in te vullen. Bovenstaand model is vooral gingen de strijd met elkaar aan. Quizmaster Fik Meijer, landelijke finale van de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz, na richtinggevend. De Week van de Klassieken werd georganiseerd door het bekend van zijn toegankelijke boeken over de Klassieke We- voorrondes in Nijmegen, Leeuwarden en Amsterdam. Tij- RMO en Tresoar (Leeuwarden), in samenwerking met reld, liet de hersens van de deelnemers flink kraken. In een dens de quiz testten vierde- en vijfdeklas gymnasiasten uit In dit jaarverslag staat onder aan iedere pagina een selectie het Allard Pierson Museum en het Nederlands Klassiek overvolle Tempelzaal werd de kennis van de deelnemers over Nederland en Vlaanderen hun kennis over uiteenlopende van activiteiten die laten zien met welke nevenactiviteiten Verbond. De Week werd mede mogelijk gemaakt door Griekse en Latijnse literatuur, klassieke mythologie, oude onderwerpen van de Klassieke Wereld. Aangemoedigd door de betrokkenheid van bezoekers bij het museum vergroot Labrys Reizen, Uitgeverij Athenaeum, Geschiedenis geschiedenis, antieke wijsbegeerte, archeologie en receptie klasgenoten versloegen zij zeventien andere scholenteams. wordt. Deze activiteiten zijn cruciaal omdat het de missie, Magazine en de Groene Amsterdammer. De Week stond, van de oudheid op de proef gesteld. Het team van ACASA De gymnasiasten bleken uitzonderlijk veel te weten over de de ambitie en het ondernemerschap raakt. Om het centrale met het brede thema Romeinse keizers, in het teken van de (Amsterdam Centre for Ancient Studies and Archaeology) van de literatuur, filosofie, archeologie, historie, mythologie en het podium van de oudheid te zijn (voor publiekspresentaties en tweeduizendste sterfjaar van Augustus. De deelnemende Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam ging er theater van de Klassieke Wereld. In drie rondes beantwoord- als wetenschappelijk instituut) is het nodig dat het museum partijen organiseerden tientallen lezingen, rondleidingen, voor de derde keer vandoor met het prijzenpakket en de bij- den ze vragen als ‘Van welke Romeinse keizer is de uitspraak méér is dan een verzameling tentoonstellingszalen én meer studiemiddagen en voorstellingen. De week begon met de behorende eeuwige roem. De jury van de Pubquiz bestond ‘Geld stinkt niet?’ en ‘Waarin veranderde de nimf Daphne is dan een archeologisch centrum; het is een podium voor Ken-uw-Klassieken Pubquiz voor classici, gevolgd door de evenals voorgaande jaren uit dr. Stephan Mols (Radboud toen zij werd achterna gezeten door Apollo?’. CS Vincent van de oudheid in brede zin. Het museum brengt een gevarieerd Grote Ken-je-Klassiekenquiz voor gymnasiumleerlingen Universiteit), dr. Marlein van Raalte (Universiteit Leiden), Gogh werd gevolgd door het St. Ignatiusgymnasium (Am- pakket aan activiteiten, om een divers publiek in contact te en sloot op 21 maart af met een feestelijke avond van het rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 prof. dr. Ruurd Halbertsma (conservator) en juryvoorzitter sterdam) en het College van het Eucharistisch Hart (Essen, rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 brengen met alle facetten van de oudheid. Deze ambitie is Nederlands Klassiek Verbond. Ter gelegenheid van het prof. dr. Ineke Sluiter (Universiteit Leiden). Vlaanderen), die de tweede plaats deelden. volmaakt gerealiseerd wanneer - bij wijze van spreken - 365 Augustusjaar opende de presentatie Keizerlijke munten. dagen per jaar alle podia in het museum gevuld zijn met Met munten uit de tijd van Augustus gaf dit een kijkje in omzetverhogende en bij de missie aansluitende activiteiten. de economie van de Romeinen en het muntenstelsel dat Augustus invoerde. De hoofddoelstellingen van de activiteiten zijn klantenbinding en relatiemarketing en het daarmee bewerkstelligen van (herhaal)bezoek, ook door mond-tot-

t 06/05 Lezing: Gouden Middeleeuwen • Door Annemarieke Willemsen (RMO). Ze vertelde hoe het eraan toe ging achter t 07/05 NINO-lezing: News about the writing technology in the archaic Uruk texts • Door de assyrioloog prof. dr. Joachim de schermen van de nieuwe tentoonstelling Gouden Middeleeuwen s Marzahn, hoofdconservator van het Vorderasiatisches Museum (Staatliche Museen zu Berlin). Recente studies van Uruk-tek- sten in Berlijn laten zien dat het oudste schrift in Mesopotamië niet uit figuren bestond en ook geen normaal spijkerschrift was. In deze lezing besprak prof. Marzahn zijn onderzoek s RoMeO Vriendenvereniging Kennisoverdracht door de conservatoren: 2011 2012 2013 2014 Aantal leden 1149 1185 1185 1254 Impact door kennisverspreiding

RoMeO werd in 1996 opgericht en stelt zich ten doel Egypte Nabije Oosten mensen die geïnteresseerd zijn in archeologie en in het Rijksmuseum van Oudheden nader tot elkaar te brengen. Conservator Maarten Raven sprak tijdens de opening van In mei heeft Lucas Petit gesprekken gevoerd met het British Door de leden actief te betrekken hoopt de vereniging het Luxor 1960-2010, richtte een vitrine in met twee recente aan- Museum over de mogelijkheid in de winter van 2016-2017 draagvlak voor het museum te verankeren. De vrienden- kopen, gaf vele rondleidingen aan studenten uit binnen- en een grote tentoonstelling te maken over de Neo-Assyrische vereniging heeft negen lezingen verzorgd. RoMeO heeft buitenland en sprak de zakenvrienden van het Museo Egizio stad Nineveh. Een bruikleen uit het British Museum is een tweemaal het RMO Magazine uitgegeven en viermaal een te Turijn toe. Na de benoeming van conservator Greco tot voorwaarde en de eerste reacties zijn positief. Petit verzorgde vriendennieuwsbrief. Er werden excursies georganiseerd directeur in Turijn duurde het een half jaar voordat een op- verschillende museumwandelingen en hield lezingen in naar Oegstgeest en naar Aken en Maastricht (de tentoonstel- volgster was gekozen. Mede hierdoor was 2014 een minder Leiden en de rest van het land. ling Karls Kunst). De vriendenvereniging droeg € 20.000 bij actief jaar dan gebruikelijk. aan de aankoop van een shabti van farao Taharka. Nederland prehistorie Klassieke wereld In januari werd, na advisering, de tentoonstelling Sporen in Datum Spreker, onderwerp Bezoekers Een constante factor van aandacht was de herinrichting van het landschap. Het geheim van de Gelderse grafheuvels (Coda de afdeling. In steeds grotere detaillering komen de plannen Apeldoorn) voorzien van een ruim bruikleen. In februari 14/01 dr. Lucas Petit, conservator voor een inhoudelijk nieuwe afdeling Grieken naar boven. werd 100.000 uur verzamelen op de Veluwe overgenomen door Ondergrondse kelders en berghutten 74 In het kader van de herinrichting is een begin gemaakt met de Vereniging Oud-Lunteren. De RMO-expositie De eerste Stichting Zakenvrienden een ambitieus restauratieplan van het Griekse keramiek. boeren was tot 1 juni te zien in het Thermenmuseum in 12/02 dr. Mark Driessen, Universiteit leiden, Udhruh, De belangrijkste Griekse vazen zijn uit de verzameling van Heerlen. Vanaf 12 juni was deze presentatie onder de naam legerplaats en stad in het achterland van Petra 51 De Stichting Zakenvrienden bestaat uit Rabobank Leiden, Lucien Bonaparte (Prins van Canino), een jongere broer van Limburgs Atlantis. Een ander verhaal over de eerste boeren te Labrys Reizen, Operator Group Delft (OGD), ADC Amers- Napoleon, die in 1839 zesennegentig vazen verkocht aan zien in Museum het Domein (Sittard). 12/03 drs. Roderick Geerts en drs. Anouk Veldman, foort en Syb van Breda Architecten. Naast het financieel koning Willem I. Deze vazen werden geschonken aan het ADC ArcheoProjecten, Opgravingen Romeins ondersteunen van de kerntaken, geven de zakenvrienden Rijksmuseum van Oudheden. De restauratie van deze collec- In eigen huis werd Bij nader inzien. Nieuw onderzoek naar Tongeren 64 garantiebedragen voor activiteiten die zelfstandig middelen tie geeft verrassende inzichten in de praktijk van restaureren oude opgravingen geopend met een wetenschappelijk sym- behoren te genereren. Dit is bedoeld om het ondernemer­ in de negentiende eeuw. Het vazenproject geeft aanleiding posium en een publicatie. Dit project werd opgevolgd door 09/04 prof. dr. Maarten Raven, conservator schap te stimuleren. In 2014 werd € 50.000 gegarandeerd in 2015 een internationaal symposium te organiseren met IJstijd. In juli werd een vitrine ingericht met Noordzeevond- 66 Augustus en Egypte 90 voor Carthago. als titel The Canino Connections. sten. Tot slot zijn werkzaamheden verricht voor de in 2016 te 67 openen presentaties Archeologie langs de Maas en Vlijmscherp 14/05 dr. Annemarieke Willemsen, conservator, Achter Bestuurslidmaatschappen verleden. de schermen van de Gouden Middeleeuwen 102 Het RMO entameert nevenfuncties van de medewerkers, in Nederland Middeleeuwen 11/06 drs. Wim Dijkman, conservator Centre Céramique en buiten het museale veld. Een overzicht hiervan is opge- Maastricht, 'the place to be' in nomen in bijlage IV. Met het vervullen van nevenfuncties Van april tot en met oktober toonde het RMO Gouden Mid- de Merovingische tijd 60 verbinden de medewerkers hun betrokkenheid en kennis deleeuwen, met een overzicht van Nederland in de Merovin- met de museale-, archeologische- en/of universitaire wereld. gische wereld. De opstelling van het Merovingisch glas, in 17/09 prof. dr. Frans Theuws, Universiteit Leiden een aparte ruimte tentoongesteld, is verlengd tot april 2015. Boeren en aristocraten in Merovingisch Zuid-Nederland 78 In de zomer was de fibula van Dorestad publiekstrekker en beelddrager van de tentoonstelling Karls Kunst (Aken), terwijl 14/10 drs. Jasper de Bruin, Universiteit Leiden een groep objecten uit Dorestad te zien was op de expositie De vroegmiddeleeuwse nederzetting in Oegstgeest 101 Orte der Macht (Aken). De conservator schreef de bijbehoren- de catalogusbijdragen en artikelen en speelde een rol in het 11/11 dr. Marijke Gnade, Universiteit van Amsterdam inwerken van de rondleiders en het voorlichten van de pers. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Satricum tentoongesteld 75 Bij de presentatie Vikingen! in respectievelijk Tongeren en rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Maastricht speelde zij een rol als adviseur en gaf lezingen. 09/12 prof. dr. Pieter ter Keurs (hoofd collecties en onderzoek), Carthago: Mythe en werkelijkheid 127

Totaal: 827 Gemiddeld: 83

t 11/05 Lezing: Catventure • Mariëlle van Kampen gaf een lezing over katten in de oudheid s t 11/05 Moederdag met Mila en Zilver • Alle moeders kregen gratis toegang. Jette van den Berg las voor uit haar kinder- boek Mila en Zilver en de Vloek van de Smaragd en signeerde. Daarna konden moeder en kind de Egypte-afdeling ontdekken met de Mila en Zilver-speurtocht s uitgelicht: Samenwerken met MuseumMaandag Rijksmuseum Volkenkunde, NCB Naturalis en het Rijksmu- 23/06 Museummaandag met zorgorganisaties Servicepas- seum van Oudheden ontvingen in 2011 een projectbijdrage poort, Leef3.nu en Vivium voor de uitvoering van de BankGiro Loterij MuseumMaan- dag, een project met een looptijd van drie jaar. Veel musea Leden van zorgorganisaties kregen die dag 50% korting. zijn op maandag gesloten. Dat maakt deze dag bij uitstek Deelnemende musea: Teylers Museum (Haarlem), Museum geschikt om exclusief groepen het museum te laten bezoe- Flehite (Amersfoort), Mondriaanhuis (Amersfoort), Singer ken. Het publiek wordt uitgenodigd door mediapartijen met Laren. een groot lezersbestand, bedrijven met een grote klan- Deelnemers: 207 tenkring en maatschappelijke instellingen met een ferme achterban. Zo kregen zij de gelegenheid een bijzondere ervaring te creëren voor hun relaties. Vanwege de geringe 30/06 Museummaandag met Stichting De Vrolijkheid betrokkenheid van de andere partners heeft het RMO dit project in 2014 voor het laatste jaar landelijk gecoördineerd. Doelstelling was kinderen uit asielcentra een prettige mid- dag te geven. Deelnemende musea: 10/03 Museummaandag met Kunsten ’92: Burgemeester als museumdirecteur Twents Techniek Museum Heim (Hengelo), Princessehof (Leeuwarden), Marine Museum (Den Helder), Veenpark Burgemeesters van elf gemeenten mochten in hun lokale (Barger Compascuum), Natuurmuseum Brabant (Tilburg), museum voor een dag een programma samenstellen. Onder Museum De Bevelanden (Goes), Space Expo (Noordwijk). één voorwaarde: er moest een debat georganiseerd worden Deelnemers: 233 kinderen en 35 begeleiders uit 7 asielzoe- over het lokale kunst- en cultuurbeleid in het kader van de kerscentra gemeenteraadsverkiezingen.

Deelnemende musea: Culturele Buitenplaats (Bergen), Mu- Totaal: 3059 deelnemers op 47 museale lokaties. seum Dr8888 (Drachten), Museum van de Twintigste Eeuw (Hoorn), Huizer Museum (Huizen), Museum De Lakenhal 68 (Leiden), Space Expo (Noordwijk), Zilvermuseum (Schoonho- 69 ven), Museum de Schotse Huizen (Veere), Museum Wier- denland (Winsum), Stadskasteel (Zaltbommel), Vincent van GoghHuis (Zundert). Deelnemers: 700

19/05 Museummaandag met Nationaal Ouderenfonds

Deelname van 25 musea, die gratis toegang voor 65-plus- sers boden:

Aviodrome (Lelystad), Cobra Museum (Amstelveen), Coda Apeldoorn, Dordrechts Museum, Drents Museum (Assen), Eye Amsterdam, Flipje Museum (Tiel), Fries Scheepvaartmu- seum (Sneek), Gevangenismuseum (Veenhuizen), Glasmu- seum Leerdam, Groninger Museum, Kasteel Hoensbroek, rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Klooster ter Apel, Limburgs Museum (Venlo), Museum rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Catharijne Convent (Utrecht), Museum Dr8888 (Drachten), Museum Het Valkhof (Nijmegen), Museum Spakenburg, Rijksmuseum Twenthe (Enschede), Scheepvaartmuseum (Amsterdam), Textielmuseum (Tilburg), Watersnoodmuseum (Ouwerkerk), Zeeuws Museum (Middelburg). Deelnemers: 1884

t 17/05 Museumnacht Leiden • De vijfde editie had als thema Focus. Tijdens de nacht werden bezoekers in het RMO t 18/05 Weltklassik am Klavier • In de vijfde aflevering speelde de Oekraïense pianiste Anna Tyshayeva werken van Beetho- meegenomen naar de Foute Middeleeuwen. Herman Pleij sprak over middeleeuws spektakel. Rattenvangers, kwakzalvers, ven, Liszt en Chopin s troubadours, narren, steltlopers, heksen en een pestdokter vermaakten de bijna 3000 aanwezig bezoekers. De Museumnacht Leiden opende bij de voordeur van het museum, in het water van het Rapenburg, als aftrap van Signatures, Cultuurweken t 18/05 Togadag: Draag de kleren van een Romein • Museumdocent en toga-expert Noël Franken gaf een Romeinse toga- Leiden. Vanaf 19.00 uur presenteerden alle evenementen van de cultuurweken zich één voor één door middel van dans, zang, workshop voor kinderen en vertelde hen over kleding en kledingkeuzes in de Romeinse tijd s muziek of theater s 2

Collectiefunctie 70 71

De collectiefunctie kent drie hoofddoelen: • Kwaliteit van het interne beheer van de collectie • Collectiewaarde en objectkennis • Objectzichtbaarheid, in het verlengde daarvan impact en reputatie van de collectie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 2.1 Kwaliteit van het interne beheer

De belangrijkste doelstellingen zijn dat de vaste opstelling Griekse kunst is weinig sprake, eerder van een eigen Griekse fysiek goed onderhouden blijft, het klimaat op de zalen en interpretatie. in de depots stabiel is en de veiligheidsmaatregelen gecer- Vanaf de 5de eeuw v.Chr., met name na de Perzische Oorlo- tificeerd zijn. Er zijn geen afwijkingen geconstateerd in het gen, ontstaat een nieuw zelfbewustzijn; ‘het Griekse’ tegen- klimaat, onderhoud aan de vaste opstelling vond met regel- over ‘het niet-Griekse’. De kunst uit de klassieke periode gaat maat plaats en de beveiliging is up to date. als voorbeeld dienen voor vrijwel alle culturen die in contact raken met de Griekse wereld. De klassieke cultuur verspreidt Vernieuwing vaste opstelling Grieken zich in de hellenistische periode (3de-1ste eeuw v.Chr.) tot ver buiten de grenzen van Griekenland en wordt het voor- De huidige inrichting en vormgeving van de Griekse afde- beeld voor vele latere culturen. ling was onderdeel van een verbouwing in het jaar 2000, De zaal op de tweede verdieping toont de Griekse prehistorie waarbij alle afdelingen (met uitzondering van de Neder- tot en met de archaïsche periode, in samenhang met de om- landse archeologie) waren betrokken. Door gebrek aan ringende culturen. Vijf thema’s vinden hier hun uitwerking: middelen moest de Griekse afdeling het indertijd stellen met de prehistorische Cycladencultuur, Kreta en Mycene, Cyprus, het oude interieur: marmoleum vloeren in diverse uitvoe- Korinthe, de Griekse eilanden en Athene in de geometri- ringen, betimmering uit de jaren zeventig en een gedateerd sche periode. Elk van deze collecties wordt gekoppeld aan systeemplafond. Nieuwe vitrines en een pregnante mediter- een niet-Griekse cultuur, geïllustreerd door beeldmateriaal. rane kleurstelling konden deze manco’s niet verhelpen. Het Uitgangspunt is: Griekenland absorbeert. resultaat was eerder hybride dan echt nieuw. De aanblik van de opstelling doet de collectie op dit moment zondermeer te De zaal op de eerste verdieping laat de klassiek-hellenistische kort. Lange tijd kon hier niets aan gewijzigd worden, omdat cultuur zien, met de dominante uitstraling naar de omrin- de herinrichting uit het jaar 2000 in vijftien jaar afgeschreven gende culturen. De deelthema’s zijn: ontstaan van de klas- werd en het dus als ballast en erfenis meegedragen werd. sieke beeldhouwkunst (met de navolging en herscheppingen door Romeinen), het zwart- en roodfigurige Attische aarde- Nu zijn die mogelijkheden er wel. Het RMO heeft de afgelo- werk en tenslotte de Griekse expansie in de hellenistische pen jaren, door steeds stijgende bezoekcijfers, een ruim be- periode. Met Alexander de Grote en zijn opvolgers verspreidt stemmingsfonds opgebouwd. Hieruit wordt de renovatie van de Griekse taal en cultuur zich over een groot gedeelte van 72 de nieuwe afdeling gefinancierd, waarbij de kosten ten laste de oosterse wereld. Uitgangspunt is: Griekenland inspireert. 73 van het exploitatieresultaat gaan en niet worden geactiveerd. De afdeling wordt in december 2015 opgeleverd. In 2014 is, Educatie na een pitch, de opdracht voor de vormgeving verstrekt aan architectenbureau JOWA. In het onderwijs valt de nieuwe Griekse afdeling binnen het tijdvak Grieken en Romeinen. Kenmerkende aspecten van Uitgangspunten het betreffende tijdvak die terugkeren in de opstelling zijn:

• De nieuwe Griekse afdeling wordt getoond op de eerste • De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het en tweede verdieping van het museumgebouw. denken over burgerschap en politiek in de Griekse stad- • Dit leidt tot een tweedeling in de presentatie, die inhou- staat. delijk terug zal moeten komen. • De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur. • In principe zijn de zalen los van elkaar te bezoeken en • De groei van het Romeinse imperium waardoor de kennen ze een eigen verhaallijn. Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde. • Wie een chronologische volgorde wenst, begint op de • De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en sche en de Romeinse beschaving beiden in het huidige Italië De Romeinse opstelling zal een facelift ondergaan, maar tweede verdieping. de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa. tot ontwikkeling zijn gekomen en elkaar ingrijpend hebben niet compleet vernieuwd worden. Kleuren en grafisch werk rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 beïnvloed, is het voor de hand om een nieuwe opstelling worden gewijzigd en er wordt ruimte gemaakt voor de rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 De Griekse cultuur tot en met de 6de eeuw v.Chr. vormde Vernieuwde vaste afdeling Etrusken en Romeinen Romeinen en Etrusken te maken. Daarbij is gekozen voor collectie gesneden stenen. Tussen de afdeling Romeinen en een onderdeel van de oostelijke mediterrane wereld en heeft een Galleria Etrusca, een lange wand met architectonisch een Nabije Oosten wordt een overgangszone gecreëerd waarbij veel culturele invloeden van buiten geabsorbeerd. Koloni- De Griekse collectie verhuist, zoals hierboven geschetst, naar eigen identiteit tussen de Romeinse voorwerpen in. Deze het thema dood en begraven in de brede mediterane wereld satie en handelscontacten brengen Grieken in contact met de huidige zalen voor tijdelijke tentoonstellingen. De grote Etruskengalerij kent een chronologisch-thematische lijn, die en het Nabije Oosten centraal staat. omringende volkeren zoals Feniciërs, Assyriërs, Perzen en omloop op de eerste verdieping zal de nieuwe ruimte voor eindigt met de dodencultus. Dit einde (in de vorm van een Egyptenaren. De invloed van deze volkeren is terug te vin- tijdelijke tentoonstellingen worden. Dat betekent een ver- opstelling van de Volterraanse askisten) sluit inhoudelijk aan den in de materiële cultuur van de Grieken. Van een ‘eigen’ plaatsing van de Etruskische opstelling. Omdat de Etruski- op de grafnissen van de Romeinse afdeling.

t 20/05 Van Braamlezing • Voor de tweede maal hield de studievereniging B.I.L. van de opleiding Bestuurskunde hun vestigde, wat 'keizerschap' nu eigenlijk inhoudt, hoe hij zijn macht vormgaf en legitimeerde door middel van een uitgekiend dieslezing in de Tempelzaal. Bernard Wientjes (VNO/NCW) was de spreker s propaganda-offensief • Programma: • Dr. Frits Naerebout: Praestiti Augustus: de eerste keizer en zijn imago • Prof. dr. Luuk de Ligt: Octavianus/Augustus: de vestiging van het keizerschap • Dr. Paul Meyboom: De keizerlijke residentie van Augustus op de Pa- t 21/05 Lezingenavond: De eerste keizer • Vier experts vertelden hoe Gaius Octavius tot keizer Augustus werd uitgeroe- latijn • Dr. Miguel John Versluys: Augustus als hellenistische vorst. Dynastieke zelfpresentatie aan Euphraat en Tiber in vergelijkend pen en het Romeinse keizerschap vorm gaf. De avond werd georganiseerd in samenwerking met de Universiteit Leiden, perspectief s waaraan de sprekers verbonden zijn. Aan bod kwamen vragen als wat zich afspeelde toen Augustus zijn verhulde monarchie jaarverslagen was het mogelijk enkele vermissingen terug Beide partijen willen in nauwe samenwerking de zichtbaar- uitgelicht: te vinden. Zo werden twee objecten getraceerd in een heid van onderdelen van de voormalige KPK-collectie ge- langdurige bruikleen aan het Allard Pierson Museum stalte geven. Een co-productie, passend in dit tijdsgewricht. (sinds 1976). Na een wederzijdse controle werd deze Een jaar gesneden stenen bruikleen vernieuwd. Desondanks zijn er momenteel nog Publiek maken Gemmen en cameeën uit het voormalige Geldmuseum 20 vermissingen: acht antieke intaglio’s, één camee, drie op zaal (vanaf 14/01) rolzegels en acht 18de-eeuwse stenen door steensnijder J.C. Binnen enkele weken na de overdracht werden vier Dorsch. topstukken, waaronder de grote camee en de terrine van In 2013 viel helaas het doek voor het GeldMuseum Eind 2014 werd de registratie in MS Excel afgesloten en zijn Amalia van Solms, tentoongesteld. in Utrecht. De functie van het GeldMuseum werd de gegevens overgebracht naar conversietabellen. Volledige Er werd een vitrine ingericht met stenen uit de verzameling overgenomen door De Nederlandsche Bank. Het was import in TMS, alsmede de ontsluiting van gegevens en van Jacob de Wilde (1645-1721). niet alleen geld dat zich in Utrecht bevond. In 1816 werd foto’s op de website gebeurt in 2015. Door het aanstellen De beoogde samenwerking met De Nederlandsche Bank door Koning Willem I het Koninklijk Penningkabinet van een assistent-conservator beginnen de voorbereidingen kreeg vorm in bruiklenen van munten voor Petra, Gouden opgericht, één van de drie collecties van het voormalige voor de presentatie De schatkamer gesneden stenen (werktitel). Middeleeuwen, 2000 jaar keizer Augustus en Carthago. GeldMuseum. Geheel in achttiende-eeuwse traditie werden in het Koninklijk Penningkabinet munten, penningen Fotografie en gesneden stenen bewaard, portable antiquities die in ladenkastjes gerangschikt werden. Na de oprichting Vanaf mei is begonnen met het fotograferen van de stenen van het Rijksmuseum van Oudheden in 1818 ontstond en afdrukken, op een daarvoor aangeschafte opstelling voor al snel discussie tussen de directeuren van beide macrofotografie. Hiermee kunnen de details eenvoudig instellingen over de vraag waar antieke gesneden stenen vastgelegd worden. Er zijn 6.197 foto’s gemaakt. Aanvullend nu thuis hoorden. Moest een Egyptische scarabee met werden groepen van gesneden stenen uit de bestaande ingegraveerde hiërogliefen naar Leiden of Den Haag? Het collectie gefotografeerd, circa 600 Klassieke en provinciaal- (onbevredigende) antwoord was: het ligt aan de steensoort. Romeinse gemmen. De fotografie van circa 1.800 Egyptische Toen de verzameling gesneden stenen werd losgemaakt van scarabeeën volgt in 2015. Hierdoor worden de objecten het GeldMuseum ontstond ruimte deze discussie opnieuw uit de negentiende-eeuwse verzamelingen voor het eerst te voeren. De uitkomst was dat eind 2013 de circa 3500 integraal benaderd. gemmen en cameeën door het Ministerie van OCW zijn Uit de verzameling van Frederik Graaf de Thoms (1696-1746) overgedragen aan het RMO. Enkele topstukken waren vanaf stamt een camee met het portret van Livia, de echtgenote van De Nederlandsche Bank en het de nieuwjaarsreceptie op 14 januari op zaal te zien. Augustus. Haar portret is met oog voor detail gesneden uit een Rijksmuseum van Oudheden agaat. Dergelijke cameeën waren kostbare geschenken, misschien 74 Inhoudelijk motief ter gelegenheid van een verjaardag of een andere feestelijke DNB en het RMO hebben afgesproken samen te werken op 75 gebeurtenis. de volgende terreinen: Het gevolg van de discussie over de plaatsbepaling van Omgang met de 55.000 munten uit de oudheid. In het gesneden stenen was dat integraal verzamelde collecties Projectsubsidie kader van mobiliteit en zichtbaarheid onderzoeken beide uiteen werden gehaald. Daarnaast werden samenhangende instanties welke presentaties (elders) mogelijk zijn. opgravingscomplexen gescheiden, zoals gebeurde bij de De verzameling gesneden stenen bestaat uit antieke gemmen Omgang met de 58.000 penningen. De techniek en RMO-opgravingen in Carthago (1822-1824) van kolonel J.E. en cameeën, rol-, stempel- en kleizegels, met daarnaast thematiek van de penningen sluiten soms aan bij de Humbert en in Griekenland door Kolonel B.E.A. Rottiers sets van gipsafdrukken en objecten uit latere perioden. oudheid (receptiegeschiedenis) of de wereld van de (1824-1826). Dit lot trof negentiende-eeuwse verzamelingen Voor het goed integreren van deze deelcollectie in de numismatiek (techniek, makers). zoals die van D.J.B. van Heeckeren van Brandenburg, het museumverameling is een eenmalige incidentele subsidie Omgang met de (Nederlandse) munten vanaf de legaat Reuvens, de collecties van R.J. van Lennep, A.A. des door OCW verstrekt, waarmee de volgende doelen worden Merovingische tijd t/m 1815. Tombe, B.C. Keun en de Jhr. Prof. dr. J.P. Six: hun oudheden behaald: Wanneer de voorstelling in de steen gegraveerd is, wordt over een en documentatie werden bewaard in het Rijksmuseum van • Het verantwoord opbergen. intaglio gesproken. In een rode sardonyx zien we een sater, een Oudheden, de bijbehorende munten en gesneden stenen • Het goed beschrijven, inclusief fotografie. volgeling van de wijngod Bacchus. in het Koninklijk Penningkabinet. Om een goed begrip van • Het via de website en de database TMS toegankelijk opgravingscomplexen en verzamelgeschiedenis te krijgen, maken. hecht het RMO waarde aan de integrale benadering van • Het voorbereiden van een tentoonstelling. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 verzamelingen. Uit de samenhang van objecten kan een • Registratie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 beeld worden verkregen van een voorbije samenleving, van Tijdens de registratie van de stenen bleken de overgedragen de motieven van een verzamelaar, of van de cultuurpolitiek gegevensbestanden hiaten te vertonen. Dit moest van de overheid. De overdracht van de gemmen en cameeën gecontroleerd en met behulp van publicaties en andere naar het RMO is een eerste aanzet tot hereniging. bronnen aangevuld worden. Van oude catalogi en kaartenbakken werd een concordantie samengesteld om probleemgevallen op te lossen. Door middel van systematische controle en een analyse van oude KPK-

t 22/05 NINO-lezing: Het hiërogliefenschrift van de Maya’s ontcijferd? • Door dr. Laura van Broekhoven, conservator t 24/05 Tekenworkshop Goden en godinnen • In deze workshop lieten kinderen zich inspireren door de godenbeelden uit Midden- en Zuid-Amerika bij het Rijksmuseum Volkenkunde en Hoofd Conservatoren van het Nationaal Museum van de collecties s Wereldculturen. In 1952 ontcijferde Yuri Knorosov het Mayaschrift, pas tientallen jaren later wordt zijn ontcijfering algemeen geaccepteerd. Waarom dit zolang duurde werd in de lezing door Van Broekhoven beantwoord s Een separate onderzoeksnota, met onderzoeksagenda, volgt 2.2 Collectiewaarde en objectkennis in 2015. Voorheen werden collectiebeleid en onderzoek in één beleidsnota besproken.

Registratie Het RMO kan zich beroepen op een rijke traditie van weten- Ze werkte aan de Radboud Universiteit Nijmegen, bij het schappelijk onderzoek. Uitgangspunt is dat dit onderzoek Oriental Institute Museum in Chicago, het Ägyptisches Museum Doel is dat de museumcollectie geregistreerd, collectiegerelateerd is. Bij het begrip collectiewaarde speelt und Papyrussammlung in Berlijn en het Egypt Centre Museum gedigitaliseerd en ontsloten is. 90% van voorwerpen moet het verbeteren van de documentatie een belangrijke rol. in Swansea (Wales). vindbaar zijn in 10 minuten. Vaak initieert het museum onderzoek op dit terrein, omdat er een reden voor is, bijvoorbeeld een expositie of een cata- Nederland Prehistorie De geringe afname werd veroorzaakt door het verwijderen logus. Hiervoor worden regelmatig stagiaires ingezet. Daar- van achtergebleven records van de collectie van de naast wordt promotieonderzoek gedaan en wordt regelmatig Een aantal aanwinsten komt van de visserij op verschillende Provincie Zuid-Holland. Honderden objecten, vooral externe expertise gevraagd. locaties in de Noordzee. De meeste stukken zijn de foutief geregistreerde Romeinse munten, werden aan een afgelopen drie decennia opgevist. Met deze schenkingen correcte afdeling toegewezen. De collectie gesneden stenen de voorgeschreven tijd gevonden. Bijna 4.500 records Egypte beheert het RMO één van de twee belangrijkste nationale (ruim 3500 objecten) wordt in 2015 aan de RMO-database werden voorzien van een digitale afbeelding, waardoor de Noordzeecollecties op dit terrein, die evenzeer van Europees toegevoegd. visuele identificatie van de objecten verbeterd is. Conservator Raven zette het overleg voort over de herinrich- belang is. Duidelijk is dat dit veel potentie biedt voor ting van de Egyptische afdeling in 2016 en schreef met Lara onderzoek en publiekspresentatie. Standplaats Erfgoedinspectie Weiss een notitie daarover. De voorbereidingen voor een Begin november werd de collectie van de heer G. Smits tentoonstelling over Egyptische magie in het Musée de la (amateurarcheoloog uit Oss) aangekocht. Hoewel het ander Meer dan 3.500 objecten werden in depots gecontroleerd In oktober heeft de Erfgoedinspectie een inspectie civilisation (Québec) werden afgerond. Een tweede interna- materiaal betreft (late prehistorie en inheems Romeins) en in TMS werd een actuele standplaats geregistreerd. uitgevoerd. Deze inspectie is onderdeel van de uitvoering tionaal project betrof het uitzoeken van materiaal voor een kunnen de meer dan 2.000 vondsten zich qua compleetheid Het betreft provinciaal-Romeins glas, metaalobjecten uit van een meerjarig onderzoeksprogramma naar het beheer expositie in het Museo Civico Archeologico in Bologna. en documentatie meten met de in 2010 verworven het Nabije Oosten, munten uit Dorestad en vondsten uit en behoud van de rijkscollectie. verzameling Zuurdeeg. De verzameling Smits kent meer het Jordaanse Deir Alla. Tijdens een steekproef van de Conservator Raven begeleidde vrijwilligers die zich bezig dan 1.000 fragmenten van glazen La Tène armbandjes Erfgoedinspectie werden alle geselecteerde objecten binnen hielden met de inventarisatie van archieven, de toekom- (IJzertijdperiode), elk individueel gedocumenteerd stige schenking van de collectie Demarée, de registratie van en getekend. De collectie wordt in 2015 middels een Digitale registratiegraad archiefdocumenten over objecten in TMS en documentatie studentenproject in samenwerking met de Leidse Faculteit van de verzameling zegels en scarabeeën. Hij richtte de der Archeologie uitgewerkt. 2011 2012 2013 2014 kasten met opgravingsdozen opnieuw in. Na gesprekken met de RCE en de Erfgoedinspectie is be- Basisregistratie 100% 100% 100% 100% 76 sloten de ‘steen van Linne’, met daarop de ‘oudste tekening Objectrecords TMS 176.113 177.355 178.313 177.967 77 Conservator Egypte benoemd tot directeur van Nederland’, gevonden in 1997, en het daarbij behorende Objectrecords met foto’s in TMS 43.858 44.725 45.260 49.978 Egyptisch Museum Turijn opgravingsmateriaal met terugwerkende kracht aan de col- Foto's in TMS 65.851 76.186 78.783 89.846 lectie toe te voegen. De voorwerpen hadden ten onrechte Via internet 42.723 44.123 44.731 49.367 Het museum was trots op de benoeming van Christian nog geen inventarisnummer. Het stuk had indertijd volgens Vindbaar in 10 minuten 90% 92% 92% 92% Greco, conservator van de Egyptische afdeling, tot de op dat moment geldende regelgeving aan de verzameling directeur van het Museo Egizio in Turijn, één van de meest toegevoegd moeten worden. Onderverdeling objecten toonaangevende musea ter wereld op het gebied van de Egyptische archeologie. Greco (1975) begon op 1 mei in Nederland Middeleeuwen 2011 2012 2013 2014 Turijn. Hij was in dienst vanaf 2009, eerst als assistent- Egypte 23.877 23.897 24.025 24.063 conservator en sinds 2011 als conservator Egypte. Naast zijn Van al het vroegmiddeleeuwse glas werd de chemische Nabije Oosten 18.274 18.283 18.295 18.328 museale werk was hij mede-veldleider van de archeologische samenstelling onderzocht door middel van XRF-metingen Klassieke wereld 13.636 13.598 13.621 14.190 opgraving van het RMO in Sakkara en werkte in Luxor als (door Luc Megens, RCE) om tot een aanscherping van de da- Oud Europa 7.481 7.514 7.562 7.581 epigraaf bij het Oriental Institute of Chicago. Sinds 2012 tering te komen. De conservator werkte gestaag verder aan Nederland prehistorie 8.157 8.233 8.290 8.317 doceerde hij tevens bij de faculteit der archeologie van de het fysiek en digitaal toegankelijk maken van de Dorestad- Nederland Romeinen 16.835 16.843 17.399 16.848 Universiteit Leiden. collectie. Met uitzicht op het 200-jarig bestaan werd gewerkt Nederland Middeleeuwen 12.986 12.856 13.030 12.222 aan archief- en materiaalonderzoek over conservator L.J.F. Opgravingsmateriaal 74.322 75.247 75.151 75.426 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Op 1 oktober werd dr. Lara Weiss (1980) aangesteld als Janssen en zijn opgravingen van Dorestad (1840/1869). - prehistorisch ca.13.000 ca.13.000 ca.13.000 ca.13.000 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 conservator van de Egyptische afdeling. Weiss zal een - Romeins ca.27.000 ca.27.000 ca.27.000 ca.27.000 belangrijke bijdrage leveren aan de vernieuwing van Collectieplan - middeleeuws ca.34.000 ca.35.000 ca.35.000 ca.35.000 de Egyptische afdeling in 2016. Zij werkt mee aan de Replica's 488 494 498 502 ontwikkeling van reizende tentoonstellingen voor het Eén keer in de vier jaar wordt het plan geactualiseerd, con- Receptie van de oudheid 55 388 440 488 buitenland en zal collega-conservator Raven ondersteunen form de ICN Handreiking. In het voorjaar van 2014 was de Overige (boeken, archief ) 2 2 2 2 bij zijn werk voor de opgraving. Weiss studeerde egyptologie nieuwe versie gereed. Het plan, inclusief de planning voor in Berlijn en Leiden en promoveerde in 2012 in Göttingen. het ontwikkelen van beleidsvoornemens, is nu operationeel. Totaal 176.113 177.355 178.313 177.967

t 31/05 Nacht van de Viool • Voor de derde keer werd de Nacht van de Viool georganiseerd met veertig optredens in de Super Librum, het tangokwartet Rosa Rio en het Roemeense Giani Lincan Ensemble. De Nacht werd mede mogelijk gemaakt vaste opstelling. Gastheer Edmond Fokker van Crayestein speelde een driedubbelrol als presentator, interviewer en meester- door Rabobank Leiden-Katwijk en het Cultuurfonds Leiden s amateursolist en introduceerde musici als de Duitse violist Daniel Röhn, Joan Berkhemer (tevens artistiek leider), Jeroen de Groot, Maria Milstein, Sjaan Oomen, Jeffrey Bruinsma, altviolisten Enico Magyar en Naomi Peters, de middeleeuwse groep De erfgoedinspectie stelt vast: Objectrestauratie en conservering • Dat het museum beschikt over een actueel collectiebeleid. De uitvoering van het beleid vindt plaats Het doel is dat de collectie bruikbaar is voor museale doel- in projectstructuren. einden. Vanwege de beperkte bezetting (1,5 FTE op 178.000 • Dat het RMO in voldoende mate de klimaat- en records in de database) én het arbeidsintensieve karakter van lichtbeheersing op orde heeft. In depotruimte die de werkzaamheden is de doelstelling van twaalf restauraties niet is geklimatiseerd, worden geen klimaatgevoelige en conserveringen per jaar bewust bescheiden. voorwerpen bewaard. Het doel is gehaald. De samenstelling van het restaura- • Dat de geautomatiseerde collectieregistratie op tieteam is gewijzigd. Tanja Novosselova is opgevolgd door orde is. Delen van de collectie moeten nog worden Helbertijn Krudop. Zij is gespecialiseerd in organische geregistreerd (museale boeken en opgravingsmateriaal). materialen. Ook is vastgesteld dat geregistreerde dozen met opgravingsmateriaal voor een deel in bulk is De belangrijkste werkzaamheden waren: geregistreerd. Hierbij ontbreken nadere gegevens over • Restauratie van Merovingisch glas voor Gouden Middel- de omvang en de samenstelling van de dozen. Het RMO eeuwen. heeft aangegeven voor nadere uitwerking geen middelen • Voor het mummiekistenproject werd met een extern beschikbaar te hebben. ingehuurd team van Nederlandse en Amerikaanse • Dat het museum aangeeft in beperkte mate te restauratoren het grootste deel van de werkzaamheden beschikken over financiële en facilitaire middelen voor afgerond. Hiermee zijn de meeste kisten en onderdelen de uitvoering van het behoud en beheer van de collectie. weer dusdanig gestabiliseerd en/of gerestaureerd dat zij Het museum schiet volgens de Erfgoedinspectie tekort inzetbaar zijn voor presentaties en bruikleenverkeer. in de beschikbaarheid van vastgestelde procedures voor • Eind 2014 is begonnen met restauratiewerkzaamheden de uitvoering van beheertaken. Tijdens de inspectie is ten behoeve van een RMO-expositie in Bologna. door het RMO toegelicht dat, door een subsidiekorting, • Er is begonnen met de restauratie van de Caninovazen. het museum het besluit heeft moeten nemen het Zie volgende pagina. contract van een collectiebeheerder niet te verlengen. Hierdoor kunnen geen procedures voor kwaliteitszorg Restauratie van mummiekisten worden geschreven, omdat de twee resterende collectiebeheerders hun handen meer dan vol hebben In 2011 werd een vierjarig Memorandum of Understanding aan praktische werkaamheden. Dit heeft het RMO met de Vaticaanse Musea getekend. De doelstelling van eveneens aangegeven in een herziening, op grond van het MoU is een gezamenlijke technische studie, restaura- de bezuinigingen, van zijn beleid 2013-2016, dat aan het tie van mummiekisten uit Bab el Gasus en het uitwisselen 78 ministerie van OCW is verstuurd. van onderzoeksresultaten. Het RMO beschikt, evenals de 79 • Dat de beveiliging en veiligheid van het museum op Vaticaanse Musea, over mummiekisten en grafgoederen, die orde is. Het museum beschikt over actuele plannen en in 1893 in een cachette in Egypte werden gevonden (Bab el een analyse van de veiligheidsrisico’s voor de collectie en Gasus). De kisten en grafgoederen zijn over zeventien musea heeft maatregelen genomen om de risico’s te beheersen. verdeeld. Als deel van de samenwerking werd in 2013 door Uitzondering hierop vormt het externe depot, waar de de Egyptische afdeling van de Vaticaanse Musea, het Louvre beveiligingssituatie ontoereikend is. en het RMO de First Vatican Coffin Conference georganiseerd. • Dat het door het RMO geschetste tekort op termijn aan De publicatie hiervan, waaraan voormalig conservator Greco depotruimte, zich op dit moment al manifesteert. begin 2014 heeft gewerkt, is gepland voor 2015. Door de • Dat het RMO zich voldoende inspant om de collectie benoeming van conservator Christian Greco tot directeur fysiek en digitaal zichtbaar te maken. Het museum geeft van het Museo Egizo in Turijn is vertraging opgelopen. Zo prioriteit aan het organiseren van tentoonstellingen en zijn de resultaten van het onderzoek en de restauratie nog de dynamiek hiervan is groot. Tijdens de inspectie zijn niet gepresenteerd en is er nog geen verslaglegging. In 2014 meerdere signalen ontvangen dat dit tot grote werkdruk is het project voorlopig afgerond. Wel worden de mogelijk- leidt bij het collectiebeheer, zo constateert de inspectie. heden onderzocht om, in samenwerking met het Vaticaan, Parijs, Turijn en Lissabon, met een Europese subsidie een

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 vervolg op te zetten. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

De restauratie van de mummiekisten is mede mogelijk gemaakt door de BankGiro Loterij en het TEFAF Museum Restoration Fund.

t 10/06 Lezing: Merovingisch Maastricht • Door Wim Dijkman, conservator Centre Céramique. Hij vertelde over de t 14/06 Lezing: Berckepoort in Dordrecht • Lezing door Jeroen Nipius (Nederlandse Vereniging voor Vrijwilligers in centrumfunctie van Maastricht in de Merovingische tijd, in het kader van de expositie Gouden Middeleeuwen s de Archeologie) over het recente uitwerken van opgravinggegevens uit 1989 van de zestiende-eeuwse Berckepoort in Dordrecht s uitgelicht: Restauratie- en onderzoekstraject: De Caninoconnectie

De aanstaande herinrichting van de afdeling Klassieke Historisch onderzoek naar Lucien Bonaparte kan gegevens wereld maakt het mogelijk een belangrijke deelcollectie opleveren over de familie Bonaparte en hun rol in de integraal te bestuderen en te restaureren. De ontmanteling kunstwereld in de periode 1800-1850. van de oude opstelling geeft de kans de collectie op conditie te controleren, te conserveren en te restaureren. Het Het restauratieproject betreft hier de verzameling Canino, aangekocht van Lucien Bonaparte, een jongere broer van Napoleon. De vazen zijn in 2001 op conditie gecontroleerd. Daarbij zijn ze voorzien van een code, die hun conditie aangeeft: A De Caninoverzameling (in goede conditie), B (redelijk), C (matig) en D (slecht). Een deel is naar aanleiding van deze controle gerestaureerd. De In 1839 kocht koning Willem I in Rotterdam 96 Griekse restauratiewerkzaamheden concentreerden zich toen op een vazen van Lucien Bonaparte, Prins van Canino (1775-1840). selectie van belangrijke stukken. De tijd ontbrak om op grote Hij plaatste deze in het Rijksmuseum van Oudheden, dat schaal conservering en restauratie uit te voeren. Op basis hiermee in het bezit kwam van een verzameling Attisch van de toenmalige A t/m D indeling, is in 2014 een nieuwe aardewerk uit de bloeitijd van de klassieke periode (zesde/ selectie gemaakt van het te restaureren materiaal. Hierbij vijfde eeuw v.Chr.). De eerste vazen waren in 1829 gevonden werden de volgende uitgangspunten gehanteerd: op het landgoed Cavalupo in de omgeving van de oude Etruskische stad Vulci. Deze vondst was het startpunt voor • Reflectie op het verleden, blik op de toekomst: welke grootschalige opgravingen van de Etruskische necropool. restauratiematerialen en -technieken zijn toegepast? Enkele jaren later bestond de collectie Canino uit meer Passen keuzes uit het verleden nog volgens moderne dan 2000 vazen van uitzonderlijke kwaliteit. Aanvankelijk maatstaven? Overleg met collega’s draagt bij aan de onderhandelde Bonaparte met het Vaticaan over verkoop besluitvorming op dit gebied. van zijn verzameling. Deze gesprekken leidden niet tot • Restauratie-ethiek: hoe ver gaat de behandeling? Volledig 80 het gewenste resultaat. Hierop verhuisde de verzameling restaureren of zijn aanpassingen aan oude ingrepen 81 naar Musignano, in Noord-Italië. Van hieruit werden voldoende? Vragen die met ethiek samenhangen worden belangstellende partijen benaderd. Het resultaat was intern en extern besproken, voordat daadwerkelijke de verspreiding over Europa van deze, in oorsprong restauratie plaatsvindt. samenhangende verzameling. De belangrijkste onderdelen • Er wordt gekeken naar 19de-eeuwse restauraties en van de Canino-collectie zijn te vinden in Londen, Parijs, overschilderingen: verwijderen (want niet authentiek) of Berlijn, München, St. Petersburg, Leiden en Den Haag behouden (want onderdeel van de geschiedenis)? (Meermanno). • Documentatie: het streven is de restauratierapporten te koppelen aan de database TMS. Wetenschappelijk symposium Restauratiegeschiedenis De verzameling is een sterk negentiende-eeuws voorbeeld van de overgangsperiode tussen het ongebreidelde Het Griekse aardewerk heeft al meerdere keren conservering antiquarisch verzamelen en de opkomst van nationale en/of restauratie ondergaan. Dit stelt het museum in staat wetten, die het cultureel erfgoed beschermden. Om een analyse te maken van eerdere restauratietechnieken, deze periode beter in kaart te brengen wordt in 2015 waarbij drie perioden van belang zijn: een internationaal symposium georganiseerd, gewijd 19de -eeuws: aandacht voor de oude restauraties van de rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 aan Lucien Bonaparte en zijn collectie. Het doel van deze Caninovazen. conferentie is het reconstrueren van de opgravingspraktijk, • 20ste -eeuws (voor 1940): onderzoek naar materialen, het restauratieproces en de Europese verspreiding van technieken en ethische benadering van restauraties. de Caninovazen. De combinatie van archiefmateriaal, • 20ste -eeuws (na 1945): onderzoek naar materialen, technische analyse en historisch bronnenonderzoek technieken en ethische benadering van restauraties. kan nieuwe inzichten bieden naar de ontdekking van de Vulcigraven en de samenstelling van grafinhouden.

t 15/06 Weltklassik am Klavier • In de zesde aflevering speelde de Oekraiense pianist Mikhail Dantschenko werken van t 19/06 Concert Locatelli • Ter nagedachtenis van de 250e sterfdag van de Italiaanse barokcomponist Pietro Locatelli werd Beethoven en Schumann s een concert opgevoerd in de Tempelzaal, in samenwerking met het Italiaans Instituut in Amsterdam s

t 21/06 Lezing: Augustus in de opera • In het kader van het Augustusjaar gaf Hein van Eekert, verbonden aan de Stichting Vrienden van het Gymnasium, een lezing over keizer Augustus op het operapodium s Verfijning TMS door een controle van circa 1.400 Egyptische opgravings- vondsten uit Shokan (1962-1964). Stagiaires hebben deze uitgelicht: Het gestelde doel (300 nieuwe records per jaar door aanwin- dozen opnieuw ingericht, afmetingen gecontroleerd en alle sten en verfijning) werd bereikt. Samen met het inventari- objecten gefotografeerd. Drie Egyptische aanwinsten seren van 59 aanwinsten werden 1.283 records toegevoegd. De belangrijkste retrospectief toegevoegde groepen waren Aanwinsten Zitbeeld van Ninetjer Een shabti van koning Taharka de opgravingsvondsten van 1997 uit Linne en meer dan 600 scherven en munten uit Dorestad. Er werden 1.816 records 2011 2012 2013 2014 Uit een oude Nederlandse verzameling kocht het museum Op de Brusselse kunstbeurs BRAFA werd in januari een verwijderd: 200 dubbele of foutieve records en 1.600 restan- Objecten 2214 148 79 59 een beeldje van een zittende farao (h. 13.5 cm). Het beeldje shabti (een mummievormig grafbeeldje) van farao Taharka ten van Zuid-Hollandse vondsten. De digitale gegevens en Opgravingsmateriaal 0 313 0 85 toont de koning met jubileumgewaad en de kroon van aangeboden. Taharka (690-664 v.Chr.) was de vierde en be- foto’s werden aan de beheerder van de provinciale collectie dozen dozen Opper-Egypte. In zijn handen houdt de farao de kromstaf en langrijkste van het geslacht van de ‘zwarte farao’s’. Dit waren overgedragen. De kwaliteit van de gegevens werd verbeterd de gesel als symbolen van zijn koningschap vast. Tot dusver Soedanese koningen die heersten over Nubië en rond 712 niets bijzonders. Maar op de zijkanten van de troon staat aan v.Chr. onder koning Piye het buurland Egypte veroverden. Aanwinsten Egypte weerskanten de naam van de afgebeelde persoon: ‘de koning Na eeuwen van koloniale overheersing door de Egyptena- van Opper- en Neder-Egypte, beschermd door de Twee ren had Nubië zich aangepast aan de faraonische cultuur. F 2014/3.1 shabti van Taharka, 690-664 v.Chr. • aankoop kunsthandel J. Bagot, Barcelona Godinnen, Ninetjer’. Daarmee is dit beeldje de oudst be- Volgens de Soedanezen was hun onderwerping van Egypte F 2014/3.2 fragment van naos met Chnoem, Late Periode, dertigste dynastie, 380-343 v.Chr. kende figuur ter wereld van een met naam bekende koning: geen wraakneming, maar een herstel van de orthodoxe aankoop Galerie Harmakhis, Brussel Ninetjer was de derde koning van de 2de dynastie en re- levenswijze in het door anarchie en Libische invallen ver- F 2014/6.1 zitbeeld van Ninetjer, Archaïsche Periode, tweede dynastie, ca. 2810-2767 v.Chr. geerde van omstreeks 2785 tot 2742 v.Chr. Het beeldje heeft scheurde Egypte, waarvan zij zich de legitieme erfgenamen aankoop P. Boele van Hensbroek kenmerken die passen in deze periode en is vermoedelijk voelden. De farao’s werden in Egypte geaccepteerd en geteld in of kort na de regeringstijd van deze vorst gemaakt. Deze als de 25ste dynastie. Aanwinsten Nabije Oosten aanwinst is een halve eeuw in privébezit geweest, waardoor bijna niemand het kende. B 2014/5.1 baksteen met inscriptie uit Iran, 1500-1000 v.Chr. • schenking dhr. E. van Veen

Aanwinsten Oud-Europa

R 2014/4.1-3 drie gipsreplica’s uit Frankrijk, vervaardigd in 1958 • overdracht Stedelijk Museum Schiedam

Aanwinsten Nederland Prehistorie

82 h 2014/3.1 vuurstenen bijl uit Oud-Poelgeest, 4500-2500 v.Chr. • schenking A.E. Hoogstraten 83 U 2014/4.1-8 acht vuurstenen en gewei-artefacten uit de Noordzee, 8000-4000 v.Chr. • schenking T. Lambrechts i 2014/9.1 menselijk onderkaak uit Burgh-Haamstede, 7000 v.Chr. • schenking M. Vingerling

k 2014/10. verzameling G. Smits uit de omgeving van Oss (diverse tijden) aankoop D. Smits. Omvang wordt in 2015 geïnventariseerd. i 2014/11.1-14 veertien vuurstenen artefacten uit Cadzand, 8000-4000 v.Chr. • schenking O. de Graaf en M. Niekus U 2014/12.1-16 zestien fossielen en geweiartefacten uit de Noordzee, 8000-4000 v.Chr. • schenking Eurocape BV

Aanwinsten Nederland Romeins

h 1991/9. 85 dozen opgravingsmateriaal (menselijke resten) uit Valkenburg (ZH) overdracht Groninger Instituut voor Archeologie

Aanwinsten Nederland Middeleeuwen

h 2014/2.1 mes met een versierd handvat uit Rotterdam, ca. 1500 • schenking Y. Baven rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 h 2014/10.1 Middeleeuwse riem met beslag uit Dordrecht • aankoop D.A.J. Dijs

Aanwinsten Receptie van de oudheid

Z 2014/1.1-3 drie postzegels met Duitse oudheden, 1970 • aankoop Postbeeld BV Z 2014/2.1-5 vijf pentekeningen t.b.v. tentoonstelling Couperus en de oudheid (2013) • aankoop kunstenaar E. Pesapane Z 2014/5.1 triptiek De nieuwsgierigheid van de mens (Canope), 1995 • schenking kunstenaar P. Admiraal Z 2014/6.1 postzegel over Karel de Grote, Vaticaan 2014 • schenking A. Willemsen

Aanwinsten: 59 objecten en 85 dozen Duizend shabti’s van Taharka onreine buitenwereld. Centraal op het fragment staat een zeldzame afbeelding van de scheppergod Chnoem. Deze is Taharka was een groot bouwmeester, die constructies naliet afgebeeld met een ramskop; de abrupte overgang tussen in Memphis, Karnak en Medinet Habu in Egypte, en in Na- mensenlichaam en dierenkop wordt verzacht door de zware pata, Kawa en Qasr Ibrim in Nubië. Van hem zijn konings- godenpruik die over de schouders afhangt. Daarvoor staat portretten bekend in de vorm van monumentale beelden een eenvoudige draaischijf (in bovenaanzicht afgebeeld), en sfinxen. Op kleiner formaat hebben we een enorme waarop een kleicilinder is geplaatst. De god drijft de schijf serie shabti’s uit zijn grafmonument. De koningen van dit aan met zijn voeten en gebruikt beide handen voor het vor- geslacht dweepten met de grootsheid van het verleden en men van de klei. bouwden hun graven daarom weer in de vorm van pira- miden. De koningspiramide van Taharka ligt bij Nuri, een Het scheppen van de wereld dorpje in de omgeving van de tafelberg Gebel Barkal in de toenmalige hoofdstad Napata, diep in de Soedan. Hier is Chnoem is één van de oudste goden van het Egyptische vanaf 1916 opgegraven door de Amerikaanse archeoloog pantheon. Hij was verbonden met de regio van de eerste George Andrew Reisner van Harvard University en het Mu- stroomversnelling (cataract) in de Nijl bij de stad Aswan, seum of Fine Arts te Boston. De sarcofaag van Taharka was waar op het eiland Elefantine nog resten van zijn imposante in een eerdere eeuw door grafrovers meegenomen, maar tempel liggen. Ook elders in Egypte waren heiligdommen Reisner vond meer dan 2.000 voorwerpen en fragmenten voor deze god. Zijn ramsgedaante wijst op zijn oorsprong als van de oorspronkelijke bijgaven. De meeste informatie over vruchtbaarheidsgod. In Aswan werd die rol verbonden met de identiteit van de eigenaar van de piramide gaven twee het levenwekkende Nijlwater van de overstroming. Zo gold albasten canopen voor de gebalsemde ingewanden en een Chnoem als de schepper van al het leven. Hij zou de kosmos enorm aantal stenen shabti’s, beschreven met de naam van geschapen hebben als een pottenbakker aan de draaischijf. Taharka. Reisner vond ruim duizend van deze mummievor- Klei geldt in veel culturen als een oermateriaal waaruit de mige beeldjes. goden levende beelden scheppen. Opvallend is de keuze van het motief. Chnoem wordt vaak voorgesteld terwijl hij aan Verdeling van de shabti’s de draaischijf zit, waarop hij een mensfiguur maakt (meestal een afbeelding van de nieuwe farao) of twee figuren (waarbij De hoeveelheid shabti’s was zo omvangrijk dat de opgravers de tweede figuur de levenskracht of ka voorstelt die een permissie kregen na afloop van de campagne (rond 1924) mens altijd begeleidt). Zeldzamer zijn afbeeldingen zoals het merendeel van deze vondst mee te nemen naar Boston. op dit fragment, waar hij een kleimassa hanteert. Misschien Wel werden voldoende exemplaren achtergelaten voor de mogen we hierin wel de ongedifferentieerde massa zien Soedanese oudheidkundige dienst, die deze later weer aan waaruit hij de kosmos gaat scheppen. Er zijn geen museale 84 bevriende musea of particulieren schonk. Zo belandden een objecten bekend met de voorstelling van de god Chnoem 85 twintigtal shabti’s van Taharka en andere in Nuri begraven zittend voor een draaischijf met een nog ongevormde homp koningen in handen van een zekere Mustafa Abdallah Ba- klei. Wel zijn parallellen bekend uit de reliëfs van de tempel Belang van de aankoop Herkomst beker te Khartum, die ze in de periode 1930-1940 verkocht van Luxor en de tempel van Esna. aan een Spaanse verzamelaar, Cervera Bea. Diens nazaten Het RMO bereidt een herinrichting voor van de afdeling Het fragment werd aangeboden door kunsthandel Harmak- begonnen exemplaren te verkopen vanaf 2003. Eén daarvan Een tweede dimensie Egypte (2016). Daarbij kunnen aansprekende aanwinsten his uit Brussel. In 2010 is het stuk in Londen tentoongesteld werd op de Brusselse kunstbeurs BRAFA aangeboden en helpen accenten te verleggen. Het thema ‘egyptische religie’ door de toenmalige eigenaar, kunsthandelaar Rupert Wace. verworven. Dit exemplaar is gemaakt van bruin kwartsiet en Er is nog een andere dimensie. In sommige tempels komt wordt zeker uitgelicht, omdat deze te beschouwen is als het Volgens hem was het in 1966 verworven van kunsthandel is 35 cm hoog. Een aantrekkelijke aankoop, omdat de ver- een soort geheimschrift voor, waarbij reeksen van godenfi- fundament van de faraonische cultuur. Het schrijnfragment Khawam Brothers voor een privéverzameling in Zwitserland. zameling arm is aan koningsbeelden en weinig representa- guren de plaats innemen van gangbare hiërogliefen. In 2007 wordt een belangrijke blikvanger in deze opstelling, omdat De gebroeders hadden van 1860 tot 1977 een kunsthandel tieve stukken bezit uit de periode van de zwarte farao’s. Veel is bij een brand in de tempel van Luxor een inscriptie van het belangrijke aspecten van dit thema belichaamt (oor- in Cairo, daarna in Parijs. Zij bezaten een officiële vergun- musea met Egyptische verzamelingen leggen tegenwoordig deze aard aan het licht gekomen. Het betreft een bouwins- sprong van de wereld, goden met dierenkop, locale versus ning van de Oudheidkundige Dienst in Egypte voor het sterke nadruk op hun voorwerpen uit de Soedan. Het RMO criptie van farao Ramses II (1290-1224 v.Chr.) waarin de- nationale goden, tempelcultus). verkopen van oudheden. Kunsthandel Harmakhis kon een overweegt bij de herinrichting (2016) eveneens een aparte zelfde volgorde van een godin met stierenkop, een zittende rekening overleggen, gedateerd 17 juli 1960, betreffende sectie in te richten. Chnoem aan de draaischijf en een stokdragende figuur te Daarnaast heeft het fragment de stilistische kwaliteit om de aankoop door Khawam van drie granieten fragmenten, zien is als op het naosfragment. Deze tekst is te lezen als: uit te groeien tot een icoon van de verzameling. Het motief waaronder een met de god Chnoem, van B&N Tawa te

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Fragment van een naos met de scheppergod Chnoem ‘... meesteres van het bouwen, geconstrueerd ...’. De go- ‘de oorsprong van de wereld’ is uiterst toepasselijk voor het Alexandrië. Op een ander document, gedateerd 10 februari rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 denreeks op het fragment vormt dus tegelijk een identieke kenmerken van de faraonische collectie als geheel. Juist de 2014, verklaart Roger Khawam dat het fragment uit de regio Het fragment (h32, b35, d20 cm) is afkomstig van de buiten- bouwinscriptie. Stilistisch passen dergelijke schrijnen in de fragmentarische conditie van dit object, waarbij de centrale van Tell ed-Dab’a in de oostelijke Nijldelta komt. wand van een granieten schrijn of naos, zoals die in het aller- tijd van het laatste inheemse koningsgeslacht, de 30e Dynas- godenfiguur als door een wonder gespaard is, verleent het heiligste van de belangrijkste Egyptische tempels stonden. tie (380-343 v.Chr.). Een tijd waarin de farao’s teruggrepen de mystieke uitstraling van een ‘venster op het verleden’. Tot Het museum heeft het stuk voor € 120.000 weten te ver- Zo´n schrijn was gemaakt van één stuk uitgeholde steen op motieven uit het roemruchte verleden om te verkondigen slot is het motief van het ‘bouwen’ en ‘vormen’ een toepasse- werven, in gelijke delen gefinancierd door het Mondriaan om een veilige behuizing voor het godenbeeld te vormen. dat Egypte zou zegevieren in conflicten met buitenlandse lijk symbool voor de enorme creativiteit van deze verdwenen Fonds, de Bankgiro Loterij en het museum. Het RMO zet Slechts enkele schrijnen zijn intact gebleven; vaker zijn ze bedreigingen in die tijd. Het zal één van deze farao’s (mo- beschaving. voor de fondswerving richting het 200-jarig bestaan in ten prooi gevallen aan vandalisme, gelijk Nectanebo I of II) zijn geweest, die deze schrijn heeft Het museum bezit weliswaar een complete naos uit de latere 2018 in op het verzamelen van middelen voor één iconische bijvoorbeeld door christenen of moslims die zich erger- laten maken, kort voordat een inval van de Perzen opnieuw periode van de Egyptische geschiedenis. Deze is van gespik- (miljoenen-)aankoop. Daarvoor is een aankoopreserve van den aan de heidense afbeeldingen. Deze schrijn heeft een een einde maakte aan de zelfstandigheid van Egypte. keld rood graniet en daarmee is het lastig de afbeeldingen minimaal een half miljoen euro het streven. Dat laat niet on- voorstelling gehad van diverse reeksen goden en demo- te zien en te oordelen over de kwaliteit van de reliëfs. Verder verlet dat unieke objecten, zoals dit Chnoemreliëf, die eerder nen. Samen vormden zij een cordon rond het in de schrijn bezit het RMO nauwelijks beeldhouwwerk uit de genoemde op het pad komen, wel verworven worden. opgestelde beeld van de plaatselijke hoofdgod, die optimaal periode, en op het gebied van reliëfs niets van deze kwaliteit. beschermd moest worden tegen de bedreigingen door de Als zodanig vult het object een lacune.

één digitale foto. Vrijwel al deze objecten zijn zichtbaar op Onderstaand een beeld van de toename van fotobestanden 2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie de website. Eén objectrecord kan meerdere afbeeldingen in 2014 hebben, maar er zijn ook groepsfoto’s, die aan meerdere objecten gekoppeld zijn. Er zijn bijna 90.000 digitale foto’s Door fotografen: opgenomen in verschillende modules van TMS inclusief Interne en externe opdrachten 3.000 Ongeveer 4% van de collectie is permanent in de vaste op- Fotografie en digitalisering conditiefoto’s en opgravingsfoto’s. Gesneden stenen project 6.900 stelling te zien. Het doel is dat dit percentage gelijk blijft en Munten 6.000 dat in tentoonstellingen deelcollecties uit het depot worden Analoge foto’s De afgelopen tien jaar is de rol van de fotografie sterk toege- getoond. Dat gebeurde bij Gouden Middeleeuwen, bij Bij nader nomen. Behalve de fotografen maken andere medewerkers Door collectiebeheerders: inzien en deels bij Carthago. Voor de hand liggende block- Het museum beheert een uitgebreide verzameling van bruikbare opnames van objecten en gebeurtenissen. Er zijn Conditiefoto’s voor bruiklenen 6.500 busteronderwerpen liggen niet in de depots. Daarom is het analoge en digitale afbeeldingen. De vroege foto’s van circa 5.500 conditiefoto's gemaakt van objecten voor reizen- Shokan project 3.200 museum afhankelijk van buitenlandse bruiklenen als middel archeologische monumenten zijn voor de Nederlandse de tentoonstellingen en daarnaast nog 15.000 voor overige om hogere bezoekersaantallen te genereren. Dat brengt een archeologie van waarde. De eerste camera werd aangeschaft bruiklenen. De meeste van deze afbeeldingen kunnen aan Door restauratoren: financieel risico met zich mee. De exposities over Petra en in 1890. Sindsdien zijn de fotografen betrokken geweest bij modules in TMS gekoppeld worden. Bij de restauratoren zijn Restauratiefoto’s 1.500 Carthago zijn daar treffende voorbeelden van. Hier schuilt het vereeuwigen van de museumcollectie, bij opgravingen, minstens 10.000 digitale restauratiefoto’s beschikbaar. een tegenstelling; het vergroten van de zichtbaarheid door tentoonstellingen en veranderingen aan gebouwen. Deze Door overige medewerkers: meer uit het depot te laten zien leidt tot minder bezoekers. foto’s blijven belangrijk voor het begrijpen en illustreren van Gebeurtenissen 3.000 Exposities die voor het leeuwendeel uit buitenlandse bruik- de museumgeschiedenis. lenen bestaan leiden tot meer bezoekers. Naast de zichtbaar- Totaal 30.100 heid binnen de museummuren is er de zichtbaarheid in het Daarnaast bevat het archief verschillende verzamelingen van land, in analoge publicaties en in de digitale wereld. externe foto’s, van Egyptische en klassieke monumenten tot Naar verwachting is de toename van foto’s in 2015 nog afdrukken die voor fototentoonstellingen gemaakt zijn. Vele hoger. Niet het digitaliseren van analoge foto’s, maar het Online zichtbaarheid vroege foto’s (afdrukken op papier en karton, albums) zijn wegwerken van achterstanden in het beheren en ontsluiten verspreid in het archief. De exacte omvang is lastig te schat- van de digitale foto’s heeft in de komende jaren structureel Bijna de helft van de objecten in de database heeft een ten. In ieder geval gaat het om minstens 10.000 afbeeldin- meer aandacht nodig. digitale foto. Deze records zijn op de website geplaatst. Ge- gen. bruikers krijgen de belangrijkste gegevens te zien en kunnen de fotobestanden downloaden. Door registratieprojecten De rest van de analoge beelddragers (glasnegatieven, zwart- Samengevat komen constant records beschikbaar. witnegatieven en dia’s) worden bewaard in een apart depot. Circa 2.600 glasnegatieven (van de 8.000) met Nederlandse Niet gedigitaliseerd Wel gedigitaliseerd, Wel in TMS Totaal opgravingsfoto's werden in 2000 gedigitaliseerd ten behoeve op server, niet in TMS 86 Doel 2011 2012 2013 2014 van de tentoonstelling Dubbelfocus. De rest betreft oude 87 50.000 in 2016 42.723 44.123 44.731 49.367 objectfoto's (gepubliceerd in OMROL). Samen met 45.000 analoge foto’s objecten 23.000 z/w negatieven 500 gescand 24.000 gescand 57.500 zwart-witnegatieven hebben deze vooral documentatiewaar- 10.000 restauratie de. Hierbij horen de circa 10.000 afbeeldingen van gerestau- De gegevens en foto's zijn zichtbaar op Dimcon, Europeana reerde objecten, gemaakt in het RMO en door verschillende digitale foto’s objecten N.v.t. 10.000 bij fotografen 54.000 101.400 en Het geheugen van Nederland. Met behulp van Collection externe restauratieateliers. 20.500 conditiefoto's Connection worden de betreffende indexen ieder weekend 10.000 restauratie ververst. 22.000 zwart-witnegatieven en 2.000 4x5'' diapositieven wer- 6.900 gesneden stenen den in 2002 door een extern bedrijf gescand voor het project Het Geheugen van Nederland. Van de 35.000 kleinbeelddia’s analoge opgravingsfoto’s 5.400 glasnegatieven 2.600 glasnegatieven 6.144 Sakkara 42.494 zijn er 7.000 gedigitaliseerd en in TMS opgenomen (op- 25.000 kleinbeelddia's 3.000 Tell Sabi Abyad 350 Nehalennia gravingsfoto's Sakkara 1981-2007, dia's Pierre Janssen). De Universiteit Leiden digitaliseert in 2015 circa 3.000 opgra- digitale opgravingsfoto’s N.v.t. 20.000 Sakkara 2.569 Tell Damiyah 24.084 vingsfoto's van de voormalige opgraving op Tell Sabi Abyad 1.515 Tell Damiyah (Noord-Syrië). Overige analoge foto’s 2.500 Egypte 1.000 t.b.v. publicaties 919 dia’s Pierre Janssen 11.919 Ofschoon oude foto's incidenteel door de fotografen ge- 4.000 Klassiek rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 scand worden (voor interne en externe opdrachten), is dit 2.000 Nederland geen prioriteit voor volledige digitalisering. Het streven blijft 1.500 privéarchieven een projectmatige aanpak. Overige digitale foto’s N.v.t. 7.500 van gebeurtenis 2.000 van personen en 24.500 Digitale foto’s 15.000 t.b.v. publicaties gebeurtenissen

Van de ruim 100.000 objecten in TMS (exclusief 75.000 re- Totaal 73.400 98.515 89.982 261.897 cords opgravingsmateriaal) hebben bijna 50.000 ten minste

t 22/06 Middeleeuwse muntenmiddag • Experts bekeken en vertelden over door bezoekers meegebrachte munten, en t 27/06 Twaalf Provinciën Lezingen: Groningen • De twaalfde en laatste aflevering uit deze lezingenreeks had Groningen hielden een gallery talk over bijzondere munten in de tentoonstelling Gouden Middeleeuwen: • Drs. Paul Beliën (Conservator als thema. Experts spraken over uiteenlopende archeologische onderwerpen uit hun provincie. Programma: • Ruurd De Nederlandsche Bank) vertelde over gouden medaillons uit Velp • Dr. Wybrand Op den Velde (muntexpert) gaf uitleg over Halbertsma, (RMO): Het Rijksmuseum van Oudheden in Groningen • Annet Nieuwhof (freelance onderzoeker): Ezinge, de eerste zilveren sceatta’s • Drs. Arent Pol (oud-conservator Geldmuseum, Universiteit Leiden) vertelde over gouden tremisses • 800 jaar • Gert Kortekaas (gemeentelijk archeoloog Groningen): Ab urbe condita? De ontwikkeling van het vroegmiddeleeuwse Kees Leenheer en Johan Koning (amateurarcheologen) spraken over hun vondst van de zilverschat van Cothen s dorp Groningen rond 1040 • Alexander Zagkotsis (student Universiteit Groningen): Archeologisch onderzoek in Garsthuizen, uitgevoerd op verzoek van de dorpsbewoners zelf s Uitgaande bruiklenen Inkomende bruiklenen uitgelicht: 1.285 objecten werden uitgeleend aan binnen- en buiten- Voor de tentoonstellingen werden met ruim 1.400 objecten landse musea. Het ‘Jaar van Karel de Grote’ werd in Aken vier keer zoveel inkomende bruiklenen gebruikt als in 2013. Bruikleen: De zilveren schaal van Oegstgeest gevierd met de fibula van Dorestad als één van de beeld- De Bibliotheque Nationale de France (Parijs) gaf bij hoge bepalende objecten. Een topstuk uit het voormalige Geld- uitzondering objecten uit het graf van Childeric in bruik- Op 4 juni 2013 werd op een opgraving in Oegstgeest van overgedragen aan het museum. De vondst was te zien museum, de gouden terrine van Amalia van Solms, werd leen voor Gouden Middeleeuwen. Vele musea, instellingen en de Universiteit Leiden een metalen voorwerp gevonden, dat in Gouden Middeleeuwen en is thans geïntegreerd in de uitgeleend aan het Haags Historisch Museum. Een andere particulieren hebben voorwerpen beschikbaar gesteld voor in stukken was gebroken. Een gouden schijf, die erbij werd vaste presentatie Archeologie van Nederland. De schaal blijft recente aanwinst, het naosfragment met de afbeelding van Bij nader inzien en IJstijd. Exclusieve bruiklenen uit Tunesië aangetroffen, maakte duidelijk dat het een bijzonder voor- eigendom van de provincie Zuid-Holland. de god Chnoem, werd in bruikleen aangevraagd door het vormden de kern van de expositie Carthago. werp was. Een deel van het object zat in zijn oorspronkelijke Römer- und Pelizaeus-Museum in Hildesheim. Het was daar positie in de grond. Dit deel is gelicht en afgevoerd naar het In deze tekst is gebruik gemaakt van een artikel dat de eerder voor het publiek te zien dan in Leiden. Honderden Overzicht restauratieatelier Restaura in Haelen, Limburg. Daar bleek opgraver van de schaal, Jasper de Bruin, Universiteit Leiden, objecten en dozen met opgravingsmateriaal werden uitge- het na restauratie om een rijk versierde metalen schaal te schreef voor het magazine van de vriendenvereniging. leend voor onderzoeksdoeleinden. Doel 2011 2012 2013 2014 gaan. De vondst werd niet eerder bekend gemaakt om de Kortlopende bruiklenen 19 26 21 37 opgravingen, die doorliepen tot juni 2014, in alle rust af te © foto’s Universiteit Leiden In 2014 waren circa 50 contracten toe aan verlenging voor Objecten 300 675 984 596 1.285 ronden. een langdruig bruikleen, weer voor een periode van 5 jaar. Een aantal voorwerpen werd teruggebracht, bijvoorbeeld Langdurige bruiklenen 58 62 66 65 Opvallende elementen door het Limburgs Museum, dat na het vernieuwen van Objecten 1.700 1.588 1.731 1.739 1.589 de permanente expositie 278 ongebruikte objecten heeft De schaal is een samengesteld object. Het is vermoedelijk geretourneerd Inkomende bruiklenen 35 40 39 80 een antiek stuk, daterend uit de Laat-Romeinse tijd. Objecten 250 528 286 361 1.407 De iconografie van de afbeeldingen lijkt te wijzen op een oostelijke oorsprong, Oost-Europa of het oostelijke Voor een overzicht van het bruikleenverkeer zie Bijlage I, II Middellandse Zeegebied. Op een zeker moment is de en III. centrale schijf op de bodem van de schaal vastgezet. De schijf kan onderdeel zijn geweest van een mantelspeld. Dit is echter niet noodzakelijk. Vorm en decoratie wijzen op een relatie met het Duitse Rijnland, met een datering in de late zesde en eerste helft van de zevende eeuw. De beslagplaten zijn eveneens later aan de schaal toegevoegd en wijzen stilistisch op het Rijnland als inspiratiebron. De 88 ophangringen, die aan de beslagplaten zijn bevestigd, 89 doen denken aan een hanging bowl (hangkom), zoals die bekend zijn uit voornamelijk Engelse en Scandinavische, vroegmiddeleeuwse contexten. Duidelijk is dat de onderdelen van de schaal gebaseerd zijn op voorbeelden uit verre windstreken of dat onderdelen hieruit afkomstig zijn. De schaal symboliseert hiermee de uitwisselingswereld van de Laat-Romeinse tijd en de Vroege Middeleeuwen, waarbij objecten en ideeën over grote afstanden reisden.

Depositie en context

Duidelijk is dat de schaal niet ingegraven is geweest maar ‘gewoon’ in de oeverafzetting van een kreekje lag. De schaal is ondersteboven in de grond aangetroffen Aangezien de schaal vrij groot is en het een kostbaar object betreft, is verlies uitgesloten. De beschadigingen van de rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 schaal, met name de doorboring in de bodem, alsmede de rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 vondstcontext, lijken te wijzen op een bewuste depositie in of aan de rand van een kreekje. Het deponeren van kostbaar metalen vaatwerk in een kreekje is ongebruikelijk in de Vroege Middeleeuwen; metalen vaatwerk wordt over het algemeen in graven aangetroffen. De schaal is in de Vroege Middeleeuwen een kostbaar stuk geweest. Op 1 juli 2014 is de schaal in langdurig bruikleen

t 02/07 Lezing: Angelsaksische graven • Bij het Second Dorestad Congress: the early medieval Netherlands in an international t 05/07 – 31/08 Goudkoorts: Activiteiten voor kinderen in de zomervakantie • In dit zomerprogramma leerden kinderen framework gaf Gareth Williams, conservator British Museum, de keynote publiekslezing: I wouldn’t be seen dead in that: Sutton over verschillende onderwerpen uit de Vroege Middeleeuwen. Kinderen begonnen met een speurkaart, waarmee zij op zoek Hoo and other Anglo-Saxon ‘royal’ burials s gingen naar het goud in de tentoonstelling Gouden Middeleeuwen. Vervolgens speelden zij het levensgrote Merovingisch ganzenbord, met daarin weetjes over het dagelijks leven in het Nederland van toen. Ze maakten hun eigen Merovingische sieraad, schreven hun naam in middeleeuwse letters en versierden dit met een vlechtpatroon. Tot slot poseerden de kinderen voor de foto als de koning der Franken Clovis s Tentoonstellingen in overige musea in Nederland ling is het resultaat van zestig jaar intensief verzamelen en vormt een uniek archeologisch document, dat het verhaal 2013: Historisch Museum Ede, Thermenmuseum Heerlen, vertelt van 50.000 jaar bewoning op en rondom de Veluwe. Centre Céramique Maastricht De voorwerpen en documentatie van zijn verzameling staan 2014: Museum Oud Lunteren, Het Domein Sittard symbool voor de bevlogenheid, kennis en inzet van de ama- teurarcheologen in Nederland. Met deze presentatie beoogt Twee RMO-tentoonstellingen waren op drie locaties in Ne- het museum zowel amateurarcheologie en wetenschap, als derland te zien. Collectiemobiliteit en zichtbaarheid waren regionale en nationale archeologie bijeen te brengen. de uitgangspunten, eerder dan dat deze tentoonstellingen , in tegenstelling tot de buitenlandse exposities, een inkom- Een tweede presentatie betrof De eerste boeren. Nieuw stenbron vormden. Bij de kleinere musea in het land is de onderzoek naar de Bandkeramiek in Nederland. Deze tentoon- financiële ruimte nauwelijks aanwezig. stelling stond in 2012 in Leiden en in 2014 was een deel in Heerlen in het Thermenmuseum te zien. Vanaf 12 juni werd De expositie 100.000 uur archeologie, verzamelen op de Veluwe deze presentatie onder de naam Limburgs Atlantis. Een ander (in 2012 in het RMO), over de collectie van amateurarcheo- verhaal over de eerste boeren getoond in Museum het Domein loog en verzamelaar Eduard Zuurdeeg, was vanaf medio (Sittard). februari in Museum Oud Lunteren te zien. De verzame-

90 91 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

t 02/08 Lezing i.s.m. Huis van Horus: de grote Atontempel in Amarna • Door prof. dr. Barry Kemp, emeritus hoogleraar t 12/08 Introductie nieuwe studenten Archeologie • Zestig nieuwe eerstejaarsstudenten archeologie beleefden een Cambridge. Kemp sprak over de laatste ontwikkelingen in het onderzoek naar de oude stad Amarna en presenteerde in het introductiedag in het museum, met lezingen en een schervenworkshop s bijzonder het nieuwste onderzoek naar de grote Atontempel. In de lezing ging Kemp in op de bouwfases van een van de meest interessante en obscure religieuze gebouwen uit de geschiedenis van Egypte s 3

Kennis- en 92 93 wetenschaps- functie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 samenwerkingsverbanden met universiteiten is een 3.1 Kwaliteit + waarde belangrijk middel om het wetenschappelijk werk in te bedden.

• Bij de opgraving in Egypte participeert de vakgroep Onderzoeken i.s.m. onderzoeksinstellingen projecten en activiteiten. De MoU’s beogen een langdurige egyptologie al vele jaren. samenwerking tot stand te brengen. • Het museum organiseert jaarlijkse lezingen in samen- Doel 2013 2014 werking met de universiteit en het NINO, zoals de Louwe Minimaal 8 samenwerkingsverbanden 13 9 • Het in 2011 ondertekende MoU met het Archeologisch Kooijmans-lezing en de Veenhoflezing. Museum in Bologna is gecontinueerd. Met Bologna • De samenwerking met prof. dr. C. van Eck (Kunstge- wordt samengewerkt bij de opgraving in Egypte. Er wer- schiedenis) en dr. M.J.Versluys (Archeologie) werd voort- De buitenlandse tentoonstellingen en de bruiklenen aan den voorbereidingen getroffen voor een Egyptetentoon- gezet. In dit kader werd het Material Agency Forum (MAF) internationaal gerenommeerde musea dragen bij aan de stelling in Bologna, gebaseerd op de Leidse verzameling. opgericht, van waaruit enkele lezingen per jaar worden internationale reputatie. De wetenschappelijke functie is hier • Met het Museo Egizio in Turijn is een MoU afgesloten. georganiseerd. Gestreefd wordt naar gezamenlijk onder- dienstbaar aan. Deze functie gedijt het best in internatio- Hiermee is vastgelegd dat Turijn gaat meewerken aan wijs en onderzoek. Eind van het jaar is een EU aanvraag nale samenwerkingsverbanden. De conservatoren die zich de opgraving in Sakkara en vier jaar mee zal financieren. ingediend. De MAF-activiteiten zijn gefinancierd door met het mediterrane gebied en het Midden-Oosten bezig Tevens zijn afspraken gemaakt over bruikleenverkeer, Leiden Global Interactions van de Universiteit Leiden. houden, hebben immers nauwelijks tot geen Nederlandse een gezamenlijk wetenschappelijk project over Salvolini • In het kader van het speerpunt ‘archeologie van Neder- collega’s in het vakgebied. Ook de conservatoren voor de (een pionier in de egyptologie die rond 1830 in Leiden land’ is voortdurend contact met academische partners, Nederlandse prehistorie en de Middeleeuwen verrichten en Turijn werkte), het ontwikkelen van een reizende ook buiten de Universiteit Leiden. Zo is conservator hun werkzaamheden in een internationale context, juist om tentoonstelling, samengesteld uit beider collecties en tot Willemsen een gedeelte van haar tijd uitgeleend aan de de Nederlandse geschiedenis in een breder perspectief te slot het opzetten van een internationale expositie over Gemeente Amsterdam voor onderzoek naar vondsten plaatsen. Horemheb, opvolger van Toetanchamon. gedaan tijdens opgravingen bij de aanleg van de Noord- • De MoU met de Vaticaanse musea inzake het mum- Zuidlijn. Memoranda of Understanding miekistenproject is voortgezet. De komende jaren zal • Het project met de Universiteit van Lille Memories of the deze samenwerking met andere Europese partners North kreeg een vervolg met een symposium in Lille. Het RMO streeft naar het uitbreiden van het internationale verbreed worden. • Het RMO is betrokken bij LeidenGlobal, een samenwer- wetenschappelijke netwerk met behulp van Memoranda of • De twee MoU’s die met Jordanië zijn afgesloten, werken kingsverband van zeven academische instellingen. Understanding (MoU). Dit zijn meerjarige raamovereenkom- naar behoren. De opgraving in de Jordaanvallei, met con- • De meeste stagiairs komen van de Universiteit Leiden. sten waarbinnen afspraken zijn gemaakt over gezamenlijke servator Petit als opgravingsleider, naast een archeoloog Ook andere HBO-opleidingen en universitaire opleidin- van de Yarmouk University, heeft plaatsgevonden. Met de gen leveren studenten. Het RMO kan op deze manier de Oudheidkundige Dienst in Jordanië is afgesproken dat collectiedocumentatie uitbreiden en onderzoeksvragen 94 in 2015 een museumcursus in Amman georganiseerd laten beantwoorden. 95 wordt. Het RMO organiseert deze cursus in samenwer- king met de master Museumstudies van de Universiteit Klassieke Wereld van Amsterdam als tegenprestatie voor het ontvangen van de Petratentoonstelling. In het kader van het bijzonder hoogleraarschap Museale • In maart is een MoU met het Tunesische Institut Nati- aspecten van de archeologie werden door conservator Ruurd onal du Patrimoine getekend. Hierin werd de samen- Halbertsma in het voor- en najaar colleges aan de Univer- werking geregeld voor Carthago, een presentatie over de siteit Leiden verzorgd over historische aspecten van het ar- verzamelaar Jean-Émile Humbert in Musee de Carthage cheologisch verzamelen. Er werden vijf scripties begeleid. Bij (2015) en een structurele samenwerking op het terrein twee promoties werd zitting genomen in de promotiecom- van collectieonderzoek. missie (S. Hoss en W. van Haarlem). De conservator is lid • Een voorgenomen MoU met de Universiteit van Cairo van de adviescommissie over de toekomst van het Museum om de opgravingen in Sakkara van de betreffende uni- Meermanno-Westreenianum en nam deel aan een congres versiteit en die van het RMO beter op elkaar af te stem- in de École du Louvre. men, is niet getekend. De politieke situatie in Egypte belemmert de voortgang. Egypte

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Samenwerking met universiteiten Het onderzoek in het Nieuwerijks grafveld bij Sakkara, waar in de vroege negentiende eeuw een belangrijk deel van de Het wetenschappelijk onderzoek richt zich op het vergroten Egyptische verzameling uit de grond is gehaald, loopt sinds van de kennis over de verzameling en het overdragen 1975. Terwijl eerst jarenlang gewerkt werd met de Egypt van die kennis via publicaties, lezingen en presentaties. Exploration Society uit Londen, kwam in 1999 de Universi- Tevens vindt onderzoek plaats ter onderbouwing van teit Leiden in beeld als partner. De universiteit heeft geen tentoonstellingen. Het opzetten en onderhouden van budget voor dit soort veldwerk en men was afhankelijk van

t 14/08-15/08 ELCID in het RMO • Ongeveer 270 nieuwe Leidse studenten bezochten in het kader van de Leidse universi- t 19/08 Keizer Augustusavond • Op deze dag was het tweeduizend jaar geleden dat de Romeinse keizer Augustus stierf. taire introductieweek (EL CID) het museum voor een flitsbezoek s Op deze avond stonden, na een Romeins buffet, liefhebbers en specialisten voor een uitverkochte zaal stil bij de verdiensten en eigenaardigheden van een van de beroemdste leiders van het Romeinse Rijk • Programma: • Lezing door hoogleraar t 15/08 Concert Collegium Musicum • Het Leidse studentenorkest en koor voerde in de Tempelzaal een aantal klassieke Oude Geschiedenis Olivier Hekster (Universiteit Nijmegen) over de beeldvorming van Augustus in onze tijd • Lezing door stukken uit. Zo’n 150 bezoekers kwamen luisteren s Edzard Krol, vertaler van het boek Augustus van John Williams • Laudatio op Augustus door ‘dichter van dienst’ F. Starik • De aansluitende receptie werd aangeboden door Uitgeverij Lebowski s NWO-subsidies. Na 2010 is er geen financiële bijdrage van Nederland prehistorie onze opgravingspartner geweest. uitgelicht: Belangrijk was de afronding van het NWO-onderzoeks- Daarom is het een heuglijke ontwikkeling dat vanaf seizoen project Vergeten Bandkeramiek, met het verschijnen van de Hoe heilig is het heiligdom in Jordanië? 2015 het Museo Egizio in Turijn als derde partner is toegetre- gelijknamige publicatie. Een deelonderzoek naar de band- den tot het project. Dit museum heeft toegezegd tenminste keramiek werd geaccepteerd door Cambridge University Press vier seizoenen te willen meefinancieren. Het RMO is daar en verschijnt in 2015. In november werd het materiaal van zeer verguld mee. Dit is een kans de komende jaren op am- de opgraving Sittard, een van de oudste boerennederzettin- bitieuzere schaal te graven en zo weer eens een belangrijker gen van ons land, toegankelijk gemaakt voor onderzoek door monument bloot te leggen dan de afgelopen vier jaar mo- het RMO en universitaire collega’s. gelijk was. Het ligt in de bedoeling dat in de nabije toekomst steeds vertegenwoordigers van het Turijnse museum in het Er zijn afspraken gemaakt met de RCE over de registratie veld aanwezig zijn. van Noordzeevondsten. Daarnaast werd, in samenwerking met universitaire collega’s, een onderzoek geïnitieerd naar Nadat in het voorjaar een publicatie over het in 2001 gevon- de datering en de isotopengegevens van Mesolithisch men- den graf van Meryneith het licht zag, wordt thans gewerkt selijk materiaal uit de Noordzee. Soortgelijk onderzoek heeft aan de voltooiing van een manuscript over het graf van niet eerder plaatsgevonden en kan belangrijke informatie Ptahemwia, dat in 2007 werd gevonden. Wanneer dit boek over de bewoning van dit verdronken landschap opleveren. uitkomt, zijn beide monumenten uit de tijd van koning Tevens is gestart met de beschrijving en publicatie van ‘de Achnaton gepubliceerd. Internationaal bestaat belangstel- oudste mens van Nederland’, een schedelfragment uit het ling voor deze twee graven, omdat hier voor het eerst wordt gebied van de Eurogeul. bestudeerd wat de invloed van de godsdienstige revolutie van deze ‘ketterkoning’ was in de regio van de noordelijke Conservator Amkreutz heeft zitting in het bestuur van de hoofdstad Memphis, waarvan Sakkara een van de begraaf- Reuvensdagen, trad tevens toe tot de programmacommissie plaatsen was. van de deze dagen en tot het overleg over het op te richten platform Nederlandse archeologie. Daarnaast is hij organisa- Tot slot begeleidde conservator Maarten Raven de fotogra- tor van de jaarlijkse Steentijddag. fie en drukproeven voor de PALMA-publicatie van Mariëlle Bulsink over het Egyptisch goud in de collectie. Nederland Middeleeuwen

Nabije Oosten Conservator Annemarieke Willemsen rondde drie peer Het nieuws over de ontdekking van een heiligdom in de trof men complete terracotta beeldjes en een aardewerken reviewed artikelen af, twee als resultaat van het visiting Jordaanvallei verspreidde zich in december razendsnel. offerstandaard aan, die tijdens de verwoesting van het 96 Conservator Lucas Petit is bezig een samenwerkingsproject fellowship op de University of Western Australia eind Zowel regionale als landelijke kranten maakten melding van podium was gevallen. Buiten het gebouw lagen nog andere 97 met de Universiteit van Groningen op te zetten, naar aan- 2013, over kinderen en school in de Late Middeleeuwen, de vondst op Tell Damiyah, een nederzettingsheuvel op de beeldjes plus twee antropomorfe offerstandaards. Het leiding van de resultaten van de opgraving in Jordanië. Een één vanwege de Geoff Egan Memorial Lecture die de oostelijke oever van de rivier de Jordaan. Sinds 2012 graaft opvallende aan de terracotta’s is niet alleen de perfecte Groningse student ging als archeobotanist reeds mee naar conservator in december 2013 gaf voor de Society for Post- het RMO hier op, in 2014 samen met de Jordaanse Yarmouk conditie waarin ze verkeren, maar het feit dat ze aan het de opgraving. Van 18 oktober tot 20 november voerde Lucas Medieval Archaeology in Londen, over middeleeuwse en University. Waarom was deze vondst zo belangrijk en hoe gebouw te relateren zijn. Fragmenten van beeldjes zijn vaker Petit, samen met Zeidan Kafafi van de Yarmouk University, vroegmoderne handschoenen. weten archeologen dat het een heiligdom was? Meestal aangetroffen in de zuidelijke Levant, maar vrijwel nooit in of deze opgraving uit op Tell Damiyah. Het team bestond uit duurt het maanden, soms jaren, voordat archeologische bij een gebouw. Het lijkt of ze bewust kapot werden gemaakt Belgische, Nederlandse, Jordaanse en Iraanse archeologen. De conservator werd ingehuurd door Bureau Monumen- vondsten worden geïnterpreteerd. Dit keer was het anders. en daarna weggegooid zijn. Dat is bij deze beeldjes dus niet Er is in zes squares op de top van de heuvel gewerkt waarbij ten & Archeologie Amsterdam om vondsten uit de recente De opgravers waren het binnen een dag eens: op Tell Da- gebeurd. aandacht werd gegeven aan het grafveld uit de Ottomaanse opgravingen van de Noord-Zuidlijn van de metro uit te wer- miyah stond rond 700 v.Chr. een heiligdom. en Byzantijnse tijd en de twee gebouwen uit de late IJzertijd, ken. Het gaat om riembeslag, speelgoed, schrijf- en leergerei Slechts drie vergelijkbare vindplaatsen zijn tot nu toe in rond 700 v.Chr. Eén van deze gebouwen is als heiligdom en handschoenen. Doel is artikelen hierover aan te leveren De afgelopen jaren werd gewerkt op de top van de dit gebied opgegraven, één in Jordanië en twee in Israël. geïdentificeerd (zie volgende pagina’s). voor de eindpublicatie. nederzettingsheuvel. Onder de resten van een begraafplaats Het gaat hierbij om heiligdommen langs handelswegen. uit het 1ste millennium na Chr. vond men twee gebouwen, Reizigers en handelaren vroegen in deze gebouwen waar- Petit verzorgde diverse gastcolleges voor de Universiteit Lei- gemaakt van ongebakken kleitichels. De binnenwanden van schijnlijk bescherming en lieten terracotta’s achter voor de den. Hij nam deel aan het Nabije Oosten congres in Basel het noordelijke gebouw waren met een laagje kalkpleister goden. Het rechthoekige gebouw met dikke bepleisterde

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 (ICAANE) en organiseerde hier de workshop Museum and the bedekt, iets wat niet vaak voorkomt in de regio. Rond muren, het podium tegen de westelijke muur, en de talrijke rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 ancient Middle East: Exhibit practice and audiences (met Geoff 700 v.Chr. had een plotseling uitslaande brand beide complete terracotta figuurtjes waaronder verschillende Emberling van Michigan University). Tot slot ondersteunde gebouwen verwoest en de inventaris onder een puinlaag paardenbeeldjes leiden tot de interpretatie dat dit een heilig- hij de Erfgoedinspectie bij de determinatie van in beslag begraven. Afgelopen najaar kon het internationale team van dom voor reizigers en handelaren was. Dit gebouw, gelegen genomen voorwerpen uit het Midden Oosten, ondermeer archeologen een groot deel van het noordelijke gebouw vlak bij één van de doorwaadbare plaatsen in de Jordaan, op met de vondst van archeologische voorwerpen uit Iran door opgraven. Het bleek rechthoekig van vorm met een ingang een kruispunt van wegen, biedt een fascinerend kijkje in het de douane op Schiphol. aan de oostzijde. Recht tegenover de ingang, tegen de leven van toen. westelijke muur, stond een trapvormige verhoging. Ernaast

t 09/09 Lezing: Boeren en aristocraten in Merovingisch Zuid-Nederland • Door prof. dr. Frans Theuws (Universiteit Lei- t 10/09 Lezing: Hyksos-paleis in Avaris • Door prof. dr. Manfred Bietak, emeritus hoogleraar aan de universiteit in den). Regelmatig vinden archeologen uitzonderlijke objecten in graven van boeren. Voorwerpen die soms van verafgelegen Wenen. Hij graaft al sinds 1966 in Tell el-Dab’a, in het noorden van Egypte. De Oostenrijkse archeologische missie doet al streken afkomstig zijn. Het beeld dat deze boeren afhankelijke en dus arme lieden zijn geweest, moet waarschijnlijk aanzien- vijfenveertig jaar onderzoek naar deze oude site. Tussen 2006 en 2009 ontdekten de archeologen een paleis uit het midden lijk worden bijgesteld. Deze grafvondsten zouden een nieuw beeld van de sociaal-economische ontwikkeling van vroegmid- van de Tweede Tussenperiode. Het gebouw heeft weinig tot geen connecties met de Egyptische architectuur, maar vertoont deleeuws Nederland kunnen verschaffen s architectonische gelijkenissen met Noord-Syrische paleizen s uitgelicht: uitgelicht: Handschoenen, wanten en wapenwanten in NWO-onderzoeksproject Odyssee: Europa, 1300-1700 De eerste boeren

Naar aanleiding van haar lezing Taking up the glove: Finds, van de officiële outfit van bisschoppen en pausen, koningen In 2014 werd het Odysseeproject Vergeten Bandkeramiek uses and meanings of gloves, mittens and gauntlets in Western en keizers, spelen een rol bij huwelijk en begrafenis en zijn afgerond met een boek en een symposium. Europe, c.1400-1700 AD (Geoff Egan Memorial Lecture, Lon- een veelbetekenend geschenk. Doel van het onderzoek is den, 2013) werd Annemarieke Willemsen verzocht een artikel via voorwerpen, die nooit eerder onderwerp van studie en Het boek (652 pagina’s, uitgegeven door Sidestone Press) te schrijven voor het internationale tijdschrift Post-Medieval publicatie waren, een beeld te geven van mode en betekenis vormt de verslaglegging van veertien niet eerder of onvol- Archaeology. Daarnaast vroeg de Gemeente Amsterdam van handschoenen, wanten en harnashandschoenen in de doende gepubliceerde opgravingen. Het onderzoek vult haar, naast andere materiaalcategorieën, het relatief grote Late Middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Bij dit onderzoek het beeld aan van de eerste boerenbewoning in Nederland. aantal handschoenen en wanten (twaalf van leer, vijf van werd de conservator geassisteerd door stagiairs. Door toevoeging van de sites aan het bestaande corpus textiel) uit de opgravingen van de Amsterdamse metro te werden nieuwe ontdekkingen gedaan. Zo kwamen voor onderzoeken en publiceren. Monsters van de vijf wanten van textiel uit de Amsterdamse het eerst de bandkeramische opgravingen ten westen van metro en één uit Dordrecht werden geanalyseerd door de Maas bij Maastricht voor het voetlicht, waaronder een Dit rechtvaardigde een onderzoeksproject. Alle vondsten Maarten van Bommel (RCE) op de aanwezigheid van project van formaat van het RMO op de Caberg. Uit deze van handschoenen in Nederland en Vlaanderen kleurstoffen. Uit dit onderzoek bleek dat de Dordtse want onderzoeken blijkt dat de bewoning rondom Maastricht werden bestudeerd, veelal ter plaatse. Via literatuur- en en één van de Amsterdamse oorspronkelijk rood geverfd gelijktijdig startte met die van de Graetheide en de Maas internetonderzoek werd een overzicht gemaakt van waren. Een soortgelijk onderzoek, in 2009 uitgevoerd op de geen noemenswaardige vertragende factor vormde. Het handschoenvondsten in andere Europese landen, van Karolingische want uit Dorestad (verzameling RMO), gaf aan onderzoek naar het aardewerk leverde een verfijning van afbeeldingen van handschoenen in kunstwerken uit dat die een ‘natuuurlijk kleur van schaapswol’ had. de bestaande typochronologie op generatieniveau op. Het deze periode en van vermeldingen van handschoenen in onderzoek naar de verschillende vuursteencomplexen duidt contemporaine teksten. Het artikel (15.000 woorden) voor Post-Medieval op een belangrijke mate van diversiteit in grondstofkeuze Archaeology werd afgerond. Willemsen gaf lezingen over dit op nederzettingsniveau. Met het NWO-project werd zo een Handschoenen zijn niet alleen een bescherming van de onderwerp op internationale congressen en en werkt aan interessante impuls aan het roemruchte bandkeramiek- handen tegen kou en verwonding, maar objecten met ver- een Nederlandstalig, populair-wetenschappelijk boekje over onderzoek in Limburg en de Euregio gegeven. schillende symbolische betekenissen. Ze maakten deel uit handschoenen. Het congres, georganiseerd door de Archeologische 98 Vereniging Limburg (AVL) van het Limburgs Geschied- en 99 Oudheidkundig Genootschap (LGOG), in samenwerking met het RMO, vond plaats in de stadsschouwburg van Sittard van 6 tot 9 november. Het werd geopend met een publiekslezing door prof. dr. W. Roebroeks. Het congres bestond uit vier dagdelen met verschillende onderwerpen, elk voorgezeten door een autoriteit op het gebied. Daarnaast waren er enkele excursies. Er waren meer dan 200 bezoekers uit Nederland, Duitsland, België, Frankrijk, Tsjechië, Polen, Oostenrijk en Engeland (waaronder autoriteiten als de hoogleraren Lüning, Zimmermann en Gronenborn). Afgezien van de succesvolle lezingen was het bijzonder dat het congres de rol en plek van de amateurs belichtte, door hen een podium te geven en excursies tweetalig te organiseren. De samenwerking met Duitse en Belgische collega’s bleek zo goed uit te pakken dat er plannen gemaakt zijn voor vervolgcongressen in de Euregio met andere archeologische rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 onderwerpen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

t 13/09 Open Monumentendag • Tijdens dit weekend bood het museum gratis toegang en was er de mogelijkheid aan te t 20/09 Dummie de mummie-dag • Auteur Tosca Menten vertelde over haar boek vol nieuwe, spannende avonturen van sluiten bij diverse rondleidingen langs monumentale onderdelen en zalen in het museumgebouw s Dummie, hoofdpersoon van haar boeken: de grappige, levende mummie uit Egypte. Met knutseltafels, een kinderspeurtocht over de Egyptische afdeling en een tekenwedstrijd was het een feestelijke dag s t 21/09 The Big Draw Tekenworkshop • Tijdens deze workshop konden de deelnemers in de entreezaal tekenen naar levend model s 3.2 Bereik: overdracht van kennis uitgelicht: 22 lezingen tijdens het Keizer Augustusjaar

Overdracht van kennis is een breed begrip. Lezingen in en In 2014 stond het museum op meerdere momenten buiten het RMO vallen eronder, evenals rondleidingen en stil bij het feit dat de eerste keizer van het Romeinse 14/01 Nieuwjaarsreceptie • prof. dr. Ruurd Halbertsma het geven van college. Bij publicaties wordt in deze paragraaf Rijk, Octavianus Augustus, 2000 jaar geleden in Nola De grote camee onderscheid gemaakt tussen populair-wetenschappelijke en is overleden. Het Augustusjaar werd geopend tijdens 13/03 I.s.m. de Vereniging Vrienden van het gymnasium zuiver wetenschappelijke publicaties. de nieuwjaarsreceptie, waarbij conservator Halbertsma prof. dr Ruurd Halbertsma Catastrofe in Germanië: parallellen trok tussen Augustus en Constantijn, naar de grenzen van Augustus’ macht Museumwandelingen/-rondleidingen als service aanleiding van de verwerving van de Gemma Constantiniana 18/03 Keizers op het Rapenburg • prof. dr. Eric Moormann van het voormalige Geldmuseum. Klassiek-archeologische De eerste keizer van het Romeinse Rijk als bouwheer en Doel 2011 2012 2013 2014 verenigingen kwamen samen rond activiteiten van het kunstproducent 29 Niet gemeten 24 29 42 Augustusjaar, zoals de Vereniging Vrienden van het dr. Anton van Hooff Jonge benen kunnen de weelde gymnasium en het Nederlands Klassiek Verbond. Er van de macht niet dragen werden 22 lezingen gegeven over verschillende aspecten dr. Lucas Petit Trajanus en het machtige Nabatese rijk Doel is minimaal 24 of rondleidingen als service aan te van Augustus en zijn heerschappij. De afsluiting had een prof. dr. Ruurd Halberstma Triomf en tragedie: de bieden voor specifiek geïnteresseerden en ter stimulering internationaal tintje door de lezing van Anthony Everitt, die camee van Constantijn van het herhalingsbezoek. Elke laatste zondag van de maand Augustus als vredesvorst afzette tegen de imperialistische 21/03 Studiemiddag met het Nederlands Klassiek Verbond leidt een van de conservatoren, restauratoren of een andere politiek van de republiek, die geleid heeft tot de verwoesting dr. Jan Spoelder Augustus, Mussolini en Rome museummedewerker bezoekers rond over een afdeling of van Carthago en Corinthe in 146 v.Chr. Gedurende het drs. Wendelijn van der Leest Livia als voorbeeld voor één van de tentoonstellingen. Inclusief de introductiele- Augustusjaar bleek eens te meer dat de bundeling van de elite van Pompeii zingen op de avondopenstellingen bij Petra, die dezelfde kennis rond één figuur of onderwerp tot een verrassend dr. Hans Smolenaars Horatius Ode IV.2: over poëzie functie als een museumwandeling hadden, zijn 42 museum- palet van bijdragen leidt. en de thuiskomst van Augustus wandelingen georganiseerd. dr. Patrick Gouw De strijd om de macht tussen Octavianus en Marcus Antonius/Cleopatra Lezingen in RMO (gastsprekers en conservatoren) en dr. Guido Cuyt Augustus en het Forum Romanum: een buiten het RMO (conservatoren) reconstructie 08/04 I.s.m. vriendenvereniging RoMeO Doel 2011 2012 2013 2014 en symposia zijn door dit jaarverslag verweven. Een overzicht prof. dr. Maarten Raven Augustus en Egypte 100 40 120 120 127 176 van de lezingen is opgenomen in bijlage VI. 21/05 Lezingenavond: De eerste keizer 101 dr. Frits Naerebout Augustus: de keizer en zijn imago Onderverdeling Boekpresentaties met lezingen door de auteurs prof. dr. Luuk de Ligt Octavianus/Augustus: de vestiging van het keizerschap 2013 2014 09/03 Bart Wagemakers (Ed.) Archaeology in the Land of dr. Paul Meyboom De residentie van Augustus op de Medewerkers in huis 35 52 Tells and Ruins Palatijn Medewerkers buitenshuis 53 29 11/04 Ger Groot Plato in tijden van Photoshop dr. Miguel John Versluys Augustus als hellenistische Gastsprekers in RMO 39 95 11/05 Jette Carolijn van den Berg Mila en Zilver – De vloek vorst van de smaragd 21/06 I.s.m Vereniging Vrienden van het gymnasium Onderverdeling conservatoren in en buiten RMO 06/06 Huub Pragt & Taoufik Ilaoui The Language of the drs. Hein van Eekert Augustus op het Pharaohs operapodium 2013 2014 28/06 Conens & van Wiechen De ezel 19/08 Keizer Augustusavond: 2000ste sterfdag Wetenschappelijk lezingen 23 24 20/09 Tosca Menten Dummie de Mummie en de ster Thoeban prof. dr. Olivier Hekster De beeldvorming van Publiekslezingen 65 57 10/10 Anton van Hooff Keizers van het Colosseum Augustus in onze tijd 12/10 Ruud Spruit Mijn stad, Leiden Edzard Krol (vertaler) De vertaling van het 16/10 Fik Meijer Muren van alle tijden boek Augustus van John Williams Lezingen ondersteunen de missie het centrale podium van 24/10 Gemma Venhuizen IJstijden (Elementaire Deeltjes) F. Starik (dichter) Laudatio op Augustus rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 de oudheid zijn. Daarnaast dienen de lezingen twee andere 16/11 Suzan Boshouwers Willewete – De Romeinen 27/09 Studiemiddag i.s.m. Psefas rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 doelstellingen: publieksoverdracht van wetenschappelijke in- 23/11 Jona Lendering en Jürgen Zangenberg Israël verdeeld drs. Diklah Zohar Augustus en Rome zichten en samenwerking met universitaire instellingen. De 24/11 Maarten van Rossem Europa volgens Maarten van 18/12 Afsluiting Augustusjaar bezetting is met zes conservatoren beperkt. Daarom biedt Rossem prof. dr. Ruurd Halbertsma Augustus en Carthago het RMO ruim baan aan wetenschappelijke partners, zodat prof. dr. Anthony Everitt The secret of empire het museumgebouw als wetenschappelijk centrum fun- Met bijna € 27.000 omzet in de museumwinkel, gemiddeld geert. Dit gebeurt door het mede-organiseren van lezingen, € 2.071 per boekpresentatie, zijn deze activiteiten, enkel op symposia en debatten. Samenvattingen van losse lezingen basis van de boekverkoop, renderend.

t 21/09 Podium Pitch - Culturele talkshow • Een talkshow die anderhalf jaar geleden begon in het debatcentrum van t 27/09 Studiemiddag Augustus • Studiemiddag in samenwerking met Psefas, bureau voor mozaïekkunst en archeologie, NRC Handelsblad in Amsterdam. Op 21 september vond in de Tempelzaal de eerste Leidse editie plaats. In Podium Pitch over de kunst uit de tijd van keizer Augustus, die een voorbeeld van de visuele weerspiegeling van politieke ambities, interviewde journalist, schrijver en Leidenaar Yaël Vinckx bekende en minder bekende acteurs, kunstenaars, muzikanten en programma en ideologie van de heerser was s schrijvers s uitgelicht: Overdracht van kennis

Onderstaand een ingekorte versie van de openingstoespraak Middeleeuwen. Al lang is er de behoefte bevrijd te raken Romeinse beschaving, Rome als centrum van een wereldrijk, bij de expositie Gouden Middeleuwen van Sible de Blaauw, van het aloude decline and fall-idee van Edward Gibbon. Dit Rome als symbool van universaliteit. Dat de stad aan de hoogleraar Vroegchristelijke kunst en architectuur aan de model van een onomkeerbare en alomvattende neergang Tiber in de vroegmiddeleeuwse werkelijkheid economisch, Radboud Universiteit in Nijmegen. De toespraak illustreert waarvan de instorting van het Romeinse rijk in het westen politiek en demografisch weinig voorstelde, doet daarbij niet op treffende wijze de wetenschappelijke onderbouwing alleen het uiterlijke symbool was, is weliswaar succesvol ter zake. Misschien ging het wel om de droom van Rome. en uitgangspunten van een tentoonstelling die voor het gebleken en wordt tot op de huidige dag onderwezen gehele gezin gemaakt was. Deze overdracht van actuele en beleden, maar is tegelijkertijd voor historici die recht Een ieder die deze tentoonstelling aandachtig bekijkt, wetenschappelijke kennis aan een breed publiek is al twee willen doen aan de complexiteit van de laatantieke en wordt gefrappeerd door de internationale context waarin eeuwen de rode draad in het functioneren van het RMO. vroegmiddeleeuwse werkelijkheid tot knellende ballast het vroegmiddeleeuwse Nederland zich bevond. We zien geworden. getuigen van langeafstandshandel, maar de langeafstands- geloofsverspreiding doet daarvoor niet onder. De reisroutes Dames en Heren, Sommige historici willen de termen verval en crisis niet van de geloofsverkondigers van de vroegmiddeleeuwse meer gebruiken en spreken liever van transformatie en tran- missie spreken boekdelen. Columba, die nog voor 600 uit Toen ik namens de directie van dit museum werd uitgeno- sitie. Barbaarse invasies van hooggeciviliseerde Romeinse het vroegchristelijke Ierland trekt, preekt in het Alpengebied digd het woord te voeren op de opening van Gouden Mid- gebieden worden met het eufemisme accomodation gety- en sterft in het door hem gestichte klooster Bobbio in de deleeuwen, had ik even de illusie dat ik een eretaak kreeg peerd. Gelukkig blijft het niet bij polemische posities, maar Noordelijke Apennijnen. En onze eigen Willibrord die, bijna toebedeeld op basis van het feit dat ik uit het Friese terpen- tekent zich een wetenschappelijke consensus af, als het gaat een eeuw later een iets kortere, even internationale sprong gebied afkomstig ben en met een oergermaanse voornaam om de doorgetrokken Late Oudheid en de Vroege Middel- maakt: als in Ierland gevormde Angelsaksisch missionaris door het leven ga. Annemarieke heeft mij wreed uit die eeuwen in West-Europa. de Noordzee overtrekkend om de heidense ingezetenen en droom geholpen door erop te wijzen dat het thema van haar directe buren van het Merovingerrijk, de Friezen, van het tentoonstelling in een internationale context staat die het De archeoloog Luke Lavan is een typische christelijk geloof te overtuigen. Dat deze Engelsman zich in verdiende op deze opening uitdrukkelijk belicht te worden. vertegenwoordiger van de nieuwste consensus, en ziet de Rome door de paus tot bisschop van de Friezen met zetel in duidelijke afname en soms het verdwijnen van ambachtelijke Utrecht laat wijden, zegt genoeg over de centrale betekenis Toen moest ik allereerst denken aan de studiestof die ik vaardigheid en technologische innovatie als een gevolg van van Rome in deze constellatie. En dat de missionering onder elk jaar met de nieuw aangekomen studenten van onze een verschuiving van prioriteiten en een verandering in de Friezen samenging met de militaire verovering van het opleiding Kunstgeschiedenis in Nijmegen doorneem, het patroon van vraag en aanbod. Die visie impliceert dat gebied ten noorden van de rivieren door de Franken is al 102 wanneer zij ter inleiding op hun studie de kunstgeschiedenis de meeste verworvenheden van de oudheid niet werden even veelbetekenend. 103 in kort bestek bestuderen uit het bekende boek van Ernst ‘vergeten’, als wel door een versmalling van de vraag steeds Gombrich, The Story of Art. Eén van de hoofdstukken gaat meer tot een eliteaangelegenheid werden. Wanneer in de tweede helft van de achtste eeuw in Rome over het vroegmiddeleeuwse Europa en heet Western Art in pastorale centra ontstaan voor de verschillende nationali- the Melting Pot. Gombrich legt uit dat we de eerste eeuwen In deze expositie zien we verschillende kanten van die teiten die zich bij de kerk van Rome hebben aangesloten, na de instorting van het Romeinse rijk in het westen de Dark complexe werkelijkheid. Steeds weer worden we gedwongen zijn daarbij kerken en gasthuizen van de Franken, van de Ages noemen, enerzijds omdat we denken dat de mensen ons te realiseren hoeveel er afhangt van het perspectief Angelsaksen, van de Langobarden - die zo lang een militaire in die periode in duisternis, zonder al te veel kennis en waarmee we kijken. Vanuit het Romeinse verleden: dan dreiging voor de pausen gevormd hadden - en de Friezen. geestelijk houvast, hun weg moesten zoeken. Ook omdat lijkt het alsof alles wat van hoge kwaliteit is in de Vroege Vlakbij de St. Pieter hadden de Friezen hun eigen kerk, wij zo in het duister tasten over deze confused and confusing Middeleeuwen, als een verschijnsel van continuïteit met gewijd aan de H. Michael, en hun centrum, de z.g. schola. U centuries. de oudheid verklaard wordt. Uit de Germaanse context: weet misschien dat de latere kerk ter plekke nu sinds 25 jaar Hoe anders is het beeld dat deze tentoonstelling en het waarin de toenemende stabiliteit van de samenleving en de als nationale kerk van de Nederlanders in Rome fungeert. bijbehorende boek ons presenteren. De conservator maakt creativiteit van Gombrichs’ melting pot als verworvenheden Met moeite heb ik een oudere muur onder de kerk als Karo- in interviews, lezingen en in haar boek er geen geheim van kunnen gelden. En terugkijkend vanuit het Karolingische lingisch durven dateren, zodat deze muur nu via een glaspa- dat ze bezig is met een regelrechte rehabilitatie van een West-Europa: waarin bewust een negatief beeld van het neel in de vloer zichtbaar is gemaakt als tastbare rest van de periode. Of misschien kan van herwaardering geen sprake Merovingische verleden werd geconstrueerd, een beeld van schola Frisonum of schola Frisonorum uit de achtste eeuw. zijn omdat er nooit een echte waardering geweest is. De ontreddering, chaos en stagnatie dat tot op huidige dag De Friese aanwezigheid op deze plek en in dit internationale rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 tentoonstelling laat zien hoe verschillend het beeld van een doorwerkt en waaraan deze tentoonstelling een einde wil gezelschap toont hoezeer de Friezen zich in de tijd van Karel rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 object, of in dit geval een periode, wordt, als bewust een maken. de Grote tot de prominente volkeren van de Europese fami- ander perspectief wordt gekozen om er naar te kijken. lie rekenden, en kennelijk als zodanig door de paus en de Al deze perspectieven zijn wijder qua tijd en plaats dan broedernaties werden erkend. Dankzij de culturele opening We raken hier aan een discussie die al enkele decennia het Nederlands grondgebied in de Vroege Middeleeuwen. van de Merovingische tijd had Rome Frisia bereikt, wat in de vooral onder economisch historici woedt en waarin Zij hebben steeds te maken met de cruciale vraag hoe de Oudheid nooit gelukt was. de archeologie een rol speelt: die over het verval van nieuwe wereld die zich in de Vroege Middeleeuwen aftekent, de samenleving in de Late Oudheid en de Vroege zich verhoudt tot Rome. Rome, als draagster van de Grieks-

t 04/10-05/10 Kinderboekenweek • Activiteiten voor kinderen: een roofvogelroute, valkeniers, roofvogels en braakballen in t 04/10 Night in the Museum • Leerlingen van de Spongebob-klas (groep 8) van basisschool Het Drieluik (Almere) mochten de entreezaal, voorleessessies en een tekenmiddag. Op 5 oktober vertelde kinderboekenschrijver Gerard Sonnemans ridder- een nachtje logeren in het museum. Zij waren de winnaars van de Dummie de Mummieprijsvraag van Nickelodeon, ter verhalen en las voor uit zijn boek Een olifant voor de keizer s gelegenheid van de première van de gelijknamige familiefilm. Het logeerpartijtje was een spannend Egyptisch avontuur. Op het programma stonden een exclusieve voorvertoning van de film, een rondleiding én een zaklampspeurtocht langs de Egyptische mummies. De kinderen sliepen in slaapzakken naast de tempel s Bijzonder hoogleraarschappen Titels uitgelicht: Van de zeven medewerkers die zich bezig houden met col- • I. van Wijk, L. Amkreutz en P. van de Velde (red.) Vergeten lecties en onderzoek zijn er drie bijzonder hoogleraar. Bandkeramiek. Een Odyssee naar de oudste neolithische Symposium Museums and confinement (10/11) bewoning in Nederland. Leiden, Sidestone Press. Prof. dr. Pieter ter Keurs - Antropologie van materiële cultuur • E. van Ginkel, L. Amkreutz, Bij nader inzien. Nieuw Tijdens het symposium reflecteerden zes specialisten uit buiten en welke keuzes maken ze hierin? Is de bezoeker zich Prof. dr. Maarten Raven - Museologie van het oude Egypte onderzoek naar oude opgravingen. Publicatie in opdracht binnen- en buitenland over de manier waarop musea bewust van de processen die de positie van een museum Prof. dr. Ruurd Halbertsma - Museologie van de archeologie NWO, in eigen beheer uitgegeven. omgaan met het bewerken van kennis en het sturen van bepalen? • T. Bampilis en P. ter Keurs (red.) Social Matter(s). gevoelens, vroeger en nu. De dag werd afgesloten met een De overige vier medewerkers zijn gepromoveerd. Er is waar- Anthropological Approaches to Materiality. Zürich, Berlin, discussieronde. Sprekers: schijnlijk geen ander museum in Nederland te vinden waar LIT Verlag. alle conservatoren en het hoofd collecties & onderzoek een • Carthago. Opkomst en Ondergang. Redactie: Roald Docter, Musea worden steeds meer open instituten. Meer dan • Pieter ter Keurs (RMO): Museums and Confinement proefschrift op hun naam hebben staan. Dit is geheel in lijn Ridha Boussoffara en Pieter ter Keurs. Zutphen, Walburg ooit is er interactie met de bezoekers en de buitenwereld. • Caroline van Eck, hoogleraar Geschiedenis Architectuur, met de wetenschappelijke functie van het museum. Pers. Afhankelijk van de sociaal-politieke ontwikkelingen begon Universiteit Leiden: A Caged Venus. The confinement of • M. Raven en R. van Walsem, The Tomb of Meryneith at dit proces van openstelling in sommige landen eerder dan Canova's statue of Pauline Borghese Halbertsma doceert binnen de Museum Track van de Faculteit Saqqara (PALMA 10). Turnhout, Brepols Publishers. in andere landen. Tegelijkertijd is een museum nog steeds • Mariana Françozo, docent Museum Studies, Universiteit der Archeologie. Ter Keurs doceert in het kader van de MA • A. Willemsen, Gouden Middeleeuwen, Nederland in de een besloten gebouw met beperkte ruimte. Het gebouw Leiden: The Pre-Columbian archaeological collection at the Media, Visual and Material Culture bij de Faculteit der Sociale Merovingische wereld, 400-700 na Chr. Zutphen, Walburg en de manier waarop een museum zijn voorwerpen toont, Natural History Museum of Oporto Wetenschappen. Raven is verbonden aan de Faculteit der Pers. beïnvloedt bezoekers in belangrijke mate. De objecten zijn • Cecilia Griener-Hurley, lector Université Neuchatel/ Geesteswetenschappen. Alle conservatoren gaven op inci- • P. Akkermans, M. Brüning, H. Huijgens, O. uit de oorspronkelijke culturele context gehaald en verliezen École du Louvre, Parijs: It’s a lonely life: the masterpiece dentele basis gastcolleges aan universiteiten. Nieuwenhuyse (red.), Excavations at Late Neolithic Tell daardoor de kracht die ze bezaten. Het museum geeft de problem Sabi Abyad, Syria. The 1994-1999 Field Seasons (PALMA objecten vaak weer een hernieuwde kracht de bezoekers te • Henrietta Lidchi, hoofdconservator National Museums of Wetenschappelijke publicaties 11). Turnhout, Brepols Publishers. ‘raken’. Enerzijds zijn er beperkende factoren, anderzijds Schotland, Edinburgh: What does liberation look like? creëert het museum iets nieuws. • Peter Pels, hoogleraar Culturele Antropologie, Doel 2013 2014 Wetenschappelijke reeks PALMA Op het symposium Museums and confinement werd deze the- Universiteit Leiden: Having fun with other races: 15 14 16 matiek besproken, waarbij vragen aan de orde kwamen als: Reflections on the confinement of ethnographic ‘specimens’ Het RMO heeft een wetenschappelijke publicatiereeks: Hoe weet een museum bezoekers te overtuigen dat ze een • Mike Rowlands, emeritus-hoogleraar Antropologie, PALMA, Papers on Archaeology of the Leiden Museum of Anti- meesterwerk zien? Welke informatie brengen musea naar University College London: Private museums in China Populair-wetenschappelijke publicaties quities. Deze reeks wordt uitgegeven en gedistribueerd door de Belgische uitgeverij Brepols. Doel 2013 2014 25 30 32 In de reeks worden studies van conservatoren en externe 104 onderzoekers gepubliceerd. Zo zijn diverse proefschriften 105 uitgegeven. In de reeks worden studies gepubliceerd die Over een eventuele citatenindex of peer reviews zijn geen met de verzameling uit de mediterrane wereld (Klassiek Ro- doelstellingen met het ministerie van OCW vastgelegd. Tot meins, Grieks, Egypte en Nabije Oosten) te maken hebben. en met 2012 werd geen onderscheid aangebracht tussen De selectie van te publiceren manuscripten en de kwaliteits- soorten publicaties. Opgeteld leidt de vergelijking met eer- controle vindt plaats in samenwerking met externe specia- dere jaren tot de volgende tabel: listen. De uiteindelijke beslissing een manuscript wel of niet in de reeks op te nemen wordt genomen door de uitgever Doel 2011 2012 2013 2014 en het hoofd collecties en onderzoek. Er verschenen twee 40 38 36 44 48 delen: één over het door het museum opgegraven graf van Meryneith in Sakkara en één over de voormalige opgraving in Syrië. Voor een overzicht van de publicaties wordt verwezen naar bijlage V. Het RMO bezint zich op de toekomst van de PALMA-reeks en op de manier waarop wetenschappelijke publicaties Resultaatafspraak: vijf boeken in de periode 2013-2016 digitaal gedistribueerd worden. Vanzelfsprekend blijft het

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 museum open staan voor incidentele samenwerking met rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Doel 2013 2014 andere wetenschappelijke uitgeverijen. 5 in de periode 2013/2016 5 7

t 09/10 Mammoet in het museum • Ter gelegenheid van de kindertentoonstelling IJstijd werd in de Tempelzaal een drie t 10/10 Boekpresentatie Anton van Hooff • Op deze avond presenteerde Anton van Hooff zijn nieuwe boek Keizers van het meter hoge replica van dit imposante ijstijdbeest geplaatst. De mammoet is eigendom van dhr. van den Ban. Vanaf medio Colosseum. Uiteraard was het boek te koop in de museumshop en signeerde de auteur s 2015 zal het beest de blikvanger zijn van zijn eigen museum Historyland in Hellevoetsluis. Transportbedrijf Mammoet Nederland BV transporteerde de mammoet kosteloos naar Leiden s t 12/10 Boekpresentatie Ruud Spruit • Mijn stad... Leiden is het eerste deel in een nieuwe serie geschiedenisboeken voor de jeugd. Het eerste exemplaar van het eerste deel werd op feestelijke wijze gepresenteerd. Bekende Leidenaren lazen eruit voor en auteur Ruud Spruit vertelde over de totstandkoming s 3.3 Impact en invloed

Aspecten die onder deze paragraaf vallen, hebben te maken standaard voor het beschrijven van archieven. De scans met de wetenschappelijke reputatie van het museum en zijn worden in een online cloud gehost. Er wordt gestreefd de medewerkers. Dat is uit te splitsen naar gewonnen prijzen scans, voorzien van metadata, in 2015 online te plaatsen. In of het aantal keren dat de conservator door derden wordt de toekomst hoopt het RMO meer delen uit het archief op geraadpleegd of geciteerd. Dit wordt nog niet gemeten. Het deze wijze te conserveren. wegen van prestaties is belangrijker dan het meten ervan. Het museum kan als entiteit wel beoordeeld worden op de In 2015 worden de brievenboeken met de bookkeeper-me- wetenschappelijke invloed die het wil uitoefenen. Het aantal thode ontzuurd. Dat is de laatste stap van de volledige con- allianties met universiteiten in binnen- en buitenland is hier servering. De originele brieven worden daarna opgeslagen een maatstaf voor. Dit is behandeld in de paragraaf over in een geklimatiseerde ruimte in het Nationaal Archief. wetenschap en kwaliteit. Blijft over de faciliterende functie om de depots, archieven en bibliotheek open te stellen voor Bibliotheek wetenschappers. De krappe bezetting, met twee collectie- beheerders en een registrator, die een groot deel van hun • Er was een storend probleem met Collection Connection, tijd aan tentoonstellingen en bruiklenen kwijt zijn, is een waardoor PICA-exportbestanden, met daarin de verwer- blijvend euvel. king van nieuwe boektitels, niet in de database op de site zichtbaar waren. Dit is opgelost. Elk kwartaal wordt nu De bibliotheek en het archief kenden de volgende ontwik- een export uit PICA gemaakt om de site te verversen. De kelingen: catalogus is sinds eind november up to date. • Een succesvolle boekenmarkt vond in het weekend van Digitaliseren archief: Metamorfozesubsidie 22 en 23 maart plaats. Bijna 170 overtollige boeken wer- den in de entreezaal verkocht, waardoor meer ruimte is Doel is het archief zo optimaal mogelijk beschikbaar maken gecreëerd voor aanwinsten. voor onderzoekers. In 2012 honoreerde het Bureau Meta- • In augustus zijn 300 boeken en overdrukken over ge- morfoze, uitvoerder van het nationaal programma voor het sneden stenen uit De Nederlandsche Bank overgeplaatst behoud van het papieren erfgoed, een subsidieaanvraag van naar de bibliotheek van het RMO. De boeken zijn opge- 106 ruim € 100.000 voor het conserveren en digitaliseren van elf nomen in de catalogus. 107 meter brievenarchief uit de periode 1818-1923, min of meer • Er zijn gesprekken gevoerd met architect Syb van Breda de eerste eeuw van het bestaan. Hiervoor komen archieven over een verbouwing van de huidige bibliotheekruimte. met een nationaal belang in aanmerking. De plannen zijn in de ontwerpfase.

Het project startte in februari 2013. Restauratieatelier Enkele schenkingen: Hoogduin conserveerde de brieven in juni 2013. Het digi- • Vijftig boeken van de Friends of Saqqara uit de nalaten- taliseringsbedrijf GMS heeft daarna scans van de brieven- schap van Egyptoloog Harold Hays. boeken gemaakt. Deze zijn in april 2014, na correcties, door • Twee boeken uit 1840 van oud-directeur C. Leemans van het RMO inhoudelijk gecontroleerd en in juni 2014 door de openbare bibliotheek van Gelderland. Metamorfoze goedgekeurd. Door verschuivingen binnen de • Dertien boeken van mevrouw W. Erkelens over neoklas- organisatie van Metamorfoze (de uitvoering van controles siek meubilair en kunstnijverheid. is van het Nationaal Archief verplaatst naar de Koninklijke Bibliotheek), alsmede het technisch en inhoudelijk afkeuren van de resterende scans, heeft het project negen maanden vertraging opgelopen. GMS heeft een herstelronde ingelast in december 2014. De herstelde scans zijn ter controle naar rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Metamorfoze gestuurd. Een inhoudelijke controle door het rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 RMO zal in het eerste kwartaal van 2015 plaatsvinden. Door deze vertraging heeft het project officieel verlenging gekre- gen tot september 2015.

Er is een structuur en er zijn beschrijvingen aangebracht in de ICA-ATOM open source software waarin de scans geplaatst worden. Hiermee voldoet het project aan de internationale

t 14/10 Lezing: Vroegmiddeleeuwse nederzetting in Oegstgeest • Door drs. Jasper de Bruin, verbonden aan de Universiteit t 16/10 Boekpresentatie Fik Meijer • Op deze uitverkochte avond presenteerde Fik Meijer zijn nieuwe boek Muren van alle Leiden. Hij vertelde over de opgraving in Oegstgeest van een vroegmiddeleeuwse nederzetting, in het kader van de tentoon- tijden. Overpeinzingen van een reisleider. Hij gaf een lezing over reizen in de Romeinse tijd, overhandigde het eerste exemplaar stelling Gouden Middeleeuwen s aan zijn echtgenote en signeerde 120 exemplaren s 4

Algemeen 108 109 beheer, financiën en personeel rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 4.1 Personeel

Bij de samenstelling van het personeelsbestand is het stre- Vacatures en personeel ven een evenwichtige opbouw qua geslacht en leeftijd. Per 31/12/2014 omvatte het personeelsbestand gemiddeld 38,8 Er is voor zeven vacatures geadverteerd: FTE (tegen 42,3 in 2013), exclusief de inzet van 9,8 FTE aan • De functie van projectmedewerker registratie gesneden oproepkrachten in de publieksdienst en bij de beveiliging stenen, intern ingevuld door Ben van den Bercken (voor- (tegen 7,1 FTE in 2013). Deze verschuiving komt door de heen rondleider). pensionering van drie medewerkers, die vervangen zijn door • De functie van fotograaf voor de verzameling gesneden oproepkrachten. Daarnaast zijn twee vaste functies (con- stenen, ingevuld door Robbert-Jan Looman (voorheen servator Egypte en restaurator) een half jaar niet ingevuld stagiair). geweest. • De functie van assistent collectiebeheerder (2x), vanwege een tijdelijke uitbreiding. De vacatures zijn ingevuld door Gemiddeld aantal FTE per jaar Joris Brattinga (voorheen medewerker publieksdienst) en een externe kandidaat, Jeroen Rensen. 2011 2012 2013 2014 • De functie van restaurator, ingevuld door een externe Regulier 44,3 44,7 42,3 38,8 kandidaat, Helbertijn Krudop. Oproep 9,0 6,6 7,1 9,8 • De functie van conservator Egypte, ingevuld door een Totaal 53,3 51,3 49,4 48,6 externe kandidaat, Lara Weiss. • Eind 2014 is de vacature assistent conservator gesneden stenen opengesteld. Deze vacature was op 31 december Mutaties in personeelsbestand nog niet ingevuld.

Per 31/12 2011 2012 2013 2014 Het museum heeft besloten dat bij het uitzetten van een interne vacature stagiairs gezien worden als interne kandi- Vertrokken 6 7 10 11 daten. Dit jaar hebben stagiairs van de afdeling Fotografie, Nieuw 3 5 11 13 Beveiliging en PR/communicatie na afloop van hun stage door het interne arbo-team. Het RMO wilde graag inzicht in positie van de medewerkers. De uitslagen werden vergele- een tijdelijke arbeidsovereenkomst aangeboden gekregen. de tevredenheid, de betrokkenheid en de motivatie van de ken met de resultaten van het medewerkersonderzoek en 110 Fulltime 21 19 19 20 medewerkers. Het onderzoek is online uitgevoerd door DUO kwamen sterk overeen. 111 Parttime 50 50 51 52 Drie gepensioneerden Market Research. Verloop ziekteverzuim Vast 54 53 56 51 Sietske Kleefstra en Ria Kershof (publieksdienst) zijn dit jaar Het onderzoek is gehouden onder 95 medewerkers/vrijwil- Tijdelijk 17 16 14 21 met pensioen gegaan. Voor Sietske Kleefstra was dat na een ligers. Eenenzeventig hebben de vragenlijst ingevuld, wat 2011 2012 2013 2014 dienstverband van 40 jaar. Henk Nort (automatisering) ging een respons opleverde van 75%. Onder de vrijwilligers is de Verzuim totaal 5,7% 4,6% 5,1% 3,3% Mannen 38 34 37 37 eveneens met pensioen. Van de drie medewerkers is feeste- respons lager (48%) dan onder de medewerkers (86%). In Kortlopend 0,6% 0,7% 0,7% 0,5% Vrouwen 33 35 33 35 lijk afscheid genomen. juli heeft Duo Market Research haar bevindingen en conclu- Langlopend 5,1% 3,9% 4,4% 2,8% sies gepresenteerd. Stagiairs 11 15 13 14 Vrijwilligers Het verzuimpercentage is niet eerder zo laag geweest. De Vrijwilligers 43 44 61 67 • Als sterke punten kwamen naar voren de algemene verzuimklasse lang verzuim telde vijf medewerkers, die een Vrijwilligers verrichten werkzaamheden waarvoor geen tevredenheid over het werk, de sfeer, de direct leiding- deel van het jaar arbeidsongeschikt waren. Het verzuimper- < 20 jaar 2 2 0 0 financiering (meer) mogelijk is. Het RMO maakt al jaren gevenden, de directeur, de inhoud van het werk en de centage is lager dan het streefcijfer van maximaal 4%. 20-29 jaar 17 16 18 20 dankbaar gebruik van hun inzet in de bibliotheek, voor het werkomstandigheden. 30-39 jaar 15 14 18 21 tuinonderhoud, voor archiefonderzoek en bij educatieve ac- • Verbeterpunten met een minder hoge prioriteit waren Arbeidsvoorwaarden 40-49 jaar 16 15 14 14 tiviteiten. Het uitbreiden van de groep vrijwilligers is beperkt de beoordelingsgesprekken, het managementteam, de 50-59 jaar 10 12 12 12 mogelijk, gezien de beperkte beschikbaarheid van werkplek- communicatie, de arbeidsvoorwaarden, de werkdruk en • Per 1 april werden conform de CAO, de salarisschalen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 > 59 jaar 11 10 9 5 ken. De medewerker P&O hanteert zelfs een wachtlijst. de persoonlijke ontwikkeling. verhoogd met 1%. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • Een verbeterpunt met een hoge prioriteit was de com- • In december werd de eindejaarsuitkering verhoogd naar Schaal 1 t/m 5 27 28 30 29 Medewerkerstevredenheidsonderzoek municatie door de ondernemingsraad. Eind 2014 is een 2,75%. Schaal 6 t/m 10 32 29 29 32 nieuwe raad gekozen, waarbij één OR-lid de taak ‘com- • De tegemoetkoming kosten woon-werkverkeer is met Schaal 11 en hoger 12 12 11 11 In april werden medewerkers en vrijwilligers uitgenodigd municatie naar de achterban’ op zich heeft genomen. Dit 25% verhoogd. deel te nemen aan een medewerkerstevredenheids-onder- komt de rol van de OR zeker ten goede. zoek. De aanleiding was de risico-inventarisatie en -evaluatie Naast de vragenlijst is aan MT-leden spiegelonderzoek (RI&E) uit 2013, waarna een plan van aanpak was opgesteld voorgelegd, waarbij hen is gevraagd zich te verplaatsen in de

t 16/10 NINO-lezing: Herontdekking Hettitische taal • Willemijn Waal gaf een lezing over de herontdekking, ontcijfering t 11/10 – 26/10 Activiteiten in de herfstvakantie • In de herfstvakantie was de kindertentoonstelling IJstijd voor het eerst en het gebruik van de twee schriftsystemen van het Hettitische rijk. Waal is postdoctoraal onderzoeker van de Ludwig Maxi- open. De activiteiten stonden daarom in het teken van de ijstijd. Kinderen konden op de foto met een drie meter hoge milians Universiteit van München en werkzaam als docent aan de Universiteit Leiden. Haar lezing heette Vergeten maar niet replica van een mammoet. Daarnaast konden ze een ijstijdketting maken of aan de slag bij een ijstijdopgraving. Op 11 verdwenen. De herontdekking van het Hettitische rijk en zijn schriftelijke nalatenschap s oktober stonden er workshops van kinderboekenschrijver/illustrator Harmen van Straaten op het programma. Ook waren er die dag kinderlezingen over de ijstijd en demonstraties vuurstenen werktuigen maken s

4.2 Ondersteunende afdelingen uitgelicht: Sluiting van het museum in de

Energieverbruik werkzaamheden heeft overgenomen van Rufoclean. tweede helft van 2015 Onder verantwoordelijkheid van het Rijksvastgoedbedrijf is Gas in m3 Elektriciteit in KWH een aanbesteding gestart voor het verwijderen van asbest. Op de eerste verdieping (‘de omloop Grieken en de Papen- ‘adem’ heeft. Er kan met een groter gebaar worden 2011 127.881 1.082.357 Dit project vangt in mei 2015 aan en leidt tot een museum- grachtzaal’) ligt onder het veertig jaar oude linoleum 800m2 vormgegeven. 2012 133.717 1.079.984 sluiting van zeven maanden. Een projectleider is benoemd asbesthoudend materiaal. Een tweede, schadelijker soort 2013 168.406 1.054.340 om vele perifere projecten rond deze bouwkundige aanpas- asbest, is als brandwering aangebracht achter de natuurste- Financiële uitgangspunten 2014 109.125 1.012.779 sing in kaart te brengen en op elkaar aan te sluiten. nen gevels in de Tempelzaal. Om het asbest te verwijderen is In 2011 is een majeure modernisering van het beveiligings- een ingreep nodig waarbij de entree zaal een half jaar sluit, • De asbestverwijdering is voor rekening van het systeem gerealiseerd. De garantieperiode is ruim achter omdat de binnengevel ontmanteld zal worden. Dat betekent Rijksvastgoedbedrijf. Het gasverbruik is aanzienlijk lager dan vorig jaar. Dit werd de rug en de kosten voor onderhoud beginnen sinds 2014 dat kassa, toiletten, winkel en café niet bereikbaar zijn. Het • Voor investeringen in veiligheidsmaatregelen (brand en veroorzaakt door het extreem zachte voor- en najaar. langzaam op te lopen. Rijksvastgoedbedrijf adviseert sluiting van museum, vanwe- klimaat) heeft het Ministerie van OCW 1,2 miljoen euro ge mogelijke asbestbesmetting, trillingen en geluidsoverlast. ter beschikking gesteld. Duurzaamheid Financiële administratie Dit zal gebeuren na Carthago (11/05). • Voor de Griekse opstelling en het geschikt maken van de nieuwe expositieruimte (klimaatvitrines, verlichting Het doel is het aspect duurzaamheid te integreren bij De financiële administratie wordt gevoerd in Exact Online. Na de asbestverwijdering is herstel van het casco nodig, e.d.) heeft het RMO door goed ondernemerschap een beslissingen in alle geledingen van de organisatie. Dit Dit is een webbased boekhoudpakket waar bij de dagelijkse waarbij de ambitie is bij de omloop op de eerste verdieping bestemmingsfonds van € 870.000 opgebouwd. aspect is een standaard vergaderpunt op de agenda van het invoer en up-time voordelen liggen. De werkstroom voor terug te gaan naar de oorspronkelijke architectuur, dus • Verbouwing en sluiting van het gebouw zorgen in 2015 managementteam. Het meeste laaghangend fruit is inmid- inkoopfacturen is ondergebracht in NewViews, een online zonder verlaagde systeemplafonds en MDF-wanden voor voor omzetverlies (minder bezoekers, geen winkel, geen dels geplukt (papier, printers, schoonmaakartikelen, koffie, programma dat gelinkt is met Exact Online. de stenen muren én voor de ramen die weer uitzicht op het café) én voor minder kosten (geen presentaties, geen electra en gasbesparingen). RMO is van plan het museum Rapenburg zullen bieden. Het museum gebruikt de periode PR, huurcompensatie). Vooralsnog is de aanname dat vervroegd van ledverlichting te voorzien indien de terugver- Automatisering van sluiting om functies in het gebouw te wijzigen, nieuwe de derving aan inkomsten gelijk is aan de besparing aan dienperiode vijf jaar is of minder. Onderzoek hierover loopt vaste opstellingen te creëren, te werken aan ledverlichting en kosten. nog. De kantoorautomatisering wordt verzorgd door OGD uit aan het verbeteren van de brandveiligheid en het klimaat. Delft. Het betreft hierbij de servicedesk, onderhoud op lo- Gebouwenbeheer en Beveiliging catie en onderhoud van de servers. In 2014 is een aanbeste- Museale einddoelen dingsprocedure gestart. Mocht daaruit een andere leveran- 112 Eind 2013 is een aanbesteding gestart voor de schoonmaak. cier voort komen, dan start deze op 1 juni 2015. • De Griekse afdeling wordt verplaatst naar de huidige 113 De keuze is gevallen op de firma CSU die vanaf 1 mei de tentoonstellingszalen op de eerste en tweede verdieping (rode gedeelte van de plattegrond). Dit is een verminde- ring van vierkante meters (van 700 naar 540 m2). • De afdeling Romeinen krijgt een facelift. Nieuwe kleuren, nieuw grafisch ontwerp en een aanpassing in objecten. • De Etruskenpresentatie wordt verplaatst naar de Romeinen en zal als Galleria Etrusca een eigen identiteit krijgen. • Door de verplaatsing van de Griekse afdeling ontstaat op de omloop op de eerste verdieping een aaneengesloten ruimte van circa 700 m2 (inclusief de Papengrachtzaal 850m2). Dit wordt de toekomstige ruimte voor tentoon- stellingen (gele gedeelte van de plattegrond).

Voordelen van de nieuwe ruimte voor tentoonstellingen

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • Het is ruimer, zodat internationale (blockbuster-) rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 tentoonstellingen, die minimaal 800 m2 groot zijn, kunnen worden overgenomen. Dat was met de huidige zalen van 540m2 onmogelijk. • Het is aaneengesloten, waardoor een bezoeker niet uit de sfeer van een expositie gehaald wordt om een verdieping lager of hoger het tweede deel te zien. • Het biedt meer beleving doordat de ruimte meer

t 24/10 IJstijden • Schrijver en wetenschapsjournalist Gemma Venhuizen presenteerde haar nieuwste boek IJstijden. Het t 30/10 Archeologische vondsten terug naar Leiden • De gedeputeerde van de Provincie Zuid-Holland, mr. J.F. Weber, boek handelt over de sporen van vroegere ijstijden die vandaag de dag nog in het Nederlandse landschap te zien zijn s droeg op deze dag de provinciale collectie archeologische vondsten uit Leidse bodem over aan wethouder R.C.L. Strijk van de gemeente Leiden. Hij deed dit door hem symbolisch een replica van chocolade van het ruitermasker van Matilo te over- t 24/10 Lezing: Merovingische sieraden • Lezing door dr. Martijn Akkerman, juwelenhistoricus en bekend van het pro- handigen. De overdracht vond plaats in het RMO, voor de vitrine van het ruitermasker, nu dus eigendom van de gemeente gramma Tussen Kunst en Kitsch. Hij vertelde over de invloed van Merovingische sieraden op de hedendaagse juweelkunst: Leiden en in langdurig bruikleen bij het RMO s van de bijen van Napoleon tot hangers met in goud gevatte Merovingische munten s 4.3 Bericht uit de Raad van Toezicht

De directie verschaft de raad, gevraagd en ongevraagd, tijdig • In de eerste vergadering is de conceptakte voor een sta- en volledig de informatie die nodig is voor een goede taak- tutenwijziging besproken, waarin de statuten in lijn zijn vervulling, waarbij no surprises het kernbegrip is. gebracht met de Governance Code Cultuur. De statuten Het inhoudelijke beleid en de concretisering ervan maken zijn nog niet gepasseerd, omdat nog overleg met het deel uit van die informatie, naast financiële halfjaarprogno- ministerie van OCW nodig is. ses, managementrapportage, uitnodigingen voor openin- • Er is extra aandacht besteed aan de visie, strategie en gen en overige presentaties. De directeur heeft tussentijds beleid in de periode tot en met 2018, als het 200-jarig overleg met individuele leden. De Raad van Toezicht heeft in bestaan gevierd wordt. Dit heeft geleid tot een sterkte/ 2014 driemaal vergaderd. De attendance was 87%. zwakte analyse, waarbij de nationale rol die het museum wil spelen in de Nederlandse archeologie uitvoerig be- Op de agenda van de Raad van Toezichtvergaderingen ston- sproken is. den naast de reguliere punten enkele aandachtspunten: • De vacature voor een zesde lid met bestuurlijke erva- ring in de wereld van de media/journalistiek/ICT en een • Vaststellen van een uitspraak over het noodzakelijke interesse in de culturele wereld is besproken en staat nog weerstandsvermogen als onderdeel van het risicoma- open. nagement. • De financiering en het riscio van de tentoonstelling Cart- • Verbouwing/asbestverwijdering in 2015. Dit is een com- hago. plexe ingreep met gevolgen voor de logistiek, de collectie • De financiering van drie Egyptische aanwinsten. en de prestatie-eisen van OCW. De externe projectleider • De herbenoeming van de accountant (EY) voor een peri- namens het Rijksvastgoedbedrijf heeft in de vergadering ode van 2 jaar en een optie voor de jaarrekeningen 2015 van juni de stand van zaken toegelicht. en 2016. • De regierol die het RMO vanaf 2017 gaat krijgen inzake het beheer en het groot onderhoud van de gebouwen.

114 De Raad van Toezicht (31/12/2014) 115

Leden: Aantreden Functie Functie dagelijks leven J.T. Hoekema 01-04-2010 Voorzitter Burgemeester van Wassenaar M.W.B. Asscher 09-03-2012 Lid Directeur boekhandel Athenaeum Amsterdam E. Kortlang 09-03-2012 Lid Notaris De Clercq advocaten en notarissen I.Sluiter 28-03-2013 Lid Hoogleraar Griekse taal en cultuur Universiteit Leiden S.P. van den Eijnden 13-06-2013 Penningmeester Voorzitter college van bestuur Open Universiteit rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

t 06/11 Griekse poëzie op muziek • Uitverkochte concertlezing door Wieneke Jansen (mezzosopraan), Jan Douwes (bariton) t 10/11 Symposium Museums and confinement • Het RMO organiseerde voor ruim 100 aanwezigen een symposium over en Casper de Jonge (piano, lezing), in samenwerking met het Nederlands Klassiek Verbond. Gedichten van Sappho, Anacreon ‘het museum en zijn beperkingen’, met sprekers uit Parijs, Londen, Edinburgh en Leiden. Elders in dit jaarverslag leest u hier en Alcman hebben achttiende- en negentiende-eeuwse dichters geïnspireerd tot het schrijven van hun eigen lyrische poëzie. meer over s Componisten als Schubert, Brahms en Wolf hebben deze gedichten op muziek gezet. Waarom werden zij gegrepen door de Griekse poëzie? Op welke wijze komen de Griekse motieven tot uitdrukking in de romantische liedkunst? Deze vragen wer- den beantwoord in de lezing van Casper de Jonge s 4.4 Jaarrekening

Resultaat na mutatie reserves (bedrijfsresultaat) het balanstotaal per eind 2014 (€ 7.481.877) voor 86,7% uit BALANS liquide middelen bestaat (€ 6.488.999). Als de aanstaande Doel 2012 2013 2014 renovaties achter de rug zijn, zullen de bestemmingsfondsen (x € 1.000) per 31/12 2014 2013 Positief € 52.000 € 328.000 € 22.000 voor asbestsanering/ brandveiligheid, de renovatie van de Egyptische opstelling en de Klassieke afdeling uitgeput zijn Activa en zakken de liquide middelen met circa € 3.400.000. Doel is uiteraard een gezonde financiële situatie met een Materiele vaste activa 422 757 licht positief exploitatieresultaat. De liquiditeit is als gevolg van de grote bestemmingsfond- Voorraden 72 54 sen per eind 2014 hoog met 4.8. Zonder deze bestem- Vorderingen 499 952 Liquiditeit mingsfondsen zou de liquiditeit 2.5 bedragen, ruim boven Liquide middelen 6.489 4.621 de norm van 1.3. De liquiditeit wordt positief beïnvloed Totale activa 7.482 6.384 Doel 2011 2012 2013 2014 door een bedrag van € 622.601, ontstaan door een verschil 1,3 2,1 2,8 4,9 4,8 in de huursom van de gebouwen tussen 2013 en 2014. Passiva In 2014 ging van een aantal panden de huursom omlaag, omdat de afschrijvingstermijn bij het Rijksvastgoedbedrijf Algemene reserve 867 1.153 Financiële toelichting op de jaarrekening 2014 beëindigd was. Het ministerie van OCW heeft besloten de Bestemmingsreserve/fonds 4.332 3.256 huisvestingssubsidie niet aan te passen, maar het verschil te Aankoopfonds 512 409 Het recordaantal bezoekers vertaalde zich uiteraard in parkeren in een apart bestemmingsfonds. Het effect hiervan Voorzieningen - 17 hogere (in)directe publieksinkomsten. Deze stegen van op de liquiditeit is 0,4. Langlopende schulden 301 454 € 1.990.665 in 2013 naar € 2.363.978 in 2014, vrijwel geheel Kortlopende schulden 1.470 1.095 veroorzaakt door hogere opbrengsten aan de kassa. Het Bij de toewijzing van het resultaat naar de Algemene Reserve Totale passiva 7.482 6.384 financiële effect van de vele bezoekers vertaalde zich ook en het Bestemmingsfonds OCW heeft het RMO in 2013 in de winkelomzet. Deze steeg met ruim € 200.000 ten de OCW-richtlijnen gevolgd, zoals in voorgaande jaren. CATEGORIALE EXPLOITATIEREKENING opzichte van 2013, een stijging van 33%. Het zelfde vindt Doordat in 2013 het ministerie besloot dat het Bestem- plaats bij de catering waar de omzet zo’n € 24.000 omhoog mingsfonds 2009-2012 OCW (€ 1.227.289) een directe Baten gaat, een stijging van 12%. Bij de catering dient te worden bestemming moest krijgen (inmiddels renovatie van de 116 opgemerkt dat het hier 50% van de werkelijke omzet betreft, Egyptische opstelling), ontstond door de gebruikte rekenme- Subsidies 6.495 7.646 117 daar RMO voor dit percentage economisch verantwoordelijk thode, aangaande de verdeling van het exploitatieresultaat, Directe en indirecte opbrengsten 2.364 1.991 is. De andere helft berust bij de cateraar. Subsidies en een negatief saldo van € 102.404 op het bestemmingsfonds Bijdragen uit publieke middelen 161 237 bijdragen zijn in 2014 met € 7.188.799 lager dan in 2013 OCW per eind 2013. Dit vond het museum een ongewenste Bijdragen uit private middelen 623 612 (€ 8.495.357), maar in 2013 is een eenmalige OCW-subsidie situatie en na overleg met en op verzoek van OCW is in 2014 Totale baten 9.643 10.486 ontvangen van € 1.200.000 als gevolg van asbestsanering de rekenmethode veranderd naar een verdeling van resulta- en brandveiligheidsmaatregelen. ten op basis van de mutatie reserves, waardoor incidentele Lasten subsidies niet meer verstorend werken. Als gevolg hiervan Uit het exploitatieresultaat is € 160.000 toegevoegd aan het is de Algemene Reserve in 2014 negatief gecorrigeerd met Salarislasten 3.112 3.861 Bestemmingsfonds Klassieke afdeling, waarmee dit fonds € 296.703 ten gunste van het bestemmingsfonds OCW, dat Afschrijvingen 338 355 per eind 2014 op ruim € 1.000.000 staat. Uitgaven uit op per eind 2014 positief uitkomt op € 205.917. Huisvesting 2.177 2.555 dit fonds lopen gelijk op met de komende asbestsanering Aankopen 270 229 en worden gedaan in 2015 en 2016. In 2014 is vanuit het Rekening houdend met bovengenoemde verandering zou de Overige lasten 3.502 1.893 exploitatieresultaat € 106.000 aan het aankoopfonds toege- solvabiliteit op basis van de Algemene Reserve per eind 2013 Totale lasten 9.399 8.893 voegd. op 13.4% uitkomen. De solvabiliteit Algemene Reserve be- draagt per eind 2014 11.6% en loopt daarmee na deze cor- Rentebaten 29 35 De totale lasten bedroegen in 2014 € 9.399.392 en zijn rectie licht terug. Weliswaar loopt de Algemene Reserve iets rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 hoger dan in 2013 (€ 8.893.415), vanwege kosten voor groot op, maar het balanstotaal neemt in een jaar tijd toe met ruim Exploitatiesaldo 273 1.628 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 onderhoud van de restauratieafdeling (€ 130.000) en hogere € 1.100.000, waardoor het percentage zakt. Indien - in theo- Mutatie Aankoopfonds -106 -40 kostprijsverkopen bij de winkel (€ 161.000). rie - per eind 2014 de bestemmingsfondsen met € 3.400.000 Bestemmingsfondsen Dotaties -220 -1.260 uitgegeven waren, zou de solvabiliteit 21,2% bedragen. Het Bestemmingsfondsen Onttrekkingen 75 De aanschafwaarde van de materiële activa bedraagt RMO streeft naar een solvabiliteit tussen 20% en 25%. € 6.256.719. Hiervan is € 5.835.168 afgeschreven, waardoor een boekwaarde overblijft van € 421.000. Er worden geen Bedrijfsresultaat na mutatie reserve 22 328 investeringen van meer dan € 100.000 verwacht, waardoor de boekwaarde vanaf medio 2016 gering zal zijn. Veel grote uitgaven die het museum in het recente verleden heeft gedaan, zoals de uitvoering van het integraal veiligheids- plan en de verbouwing van de Nederlandse afdeling, zijn verwerkt als groot onderhoud. Deze kosten zijn ten laste van het exploitatieresultaat gebracht en drukken derhalve niet op de afschrijvingskosten. Een gevolg daarvan is dat Bijlagen 118 119 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 bijlage i: Overzicht inkomende bruiklenen

Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal 2014/01 Curtis Museum Alton (GB) Gouden Middeleeuwen 1 2014/43 Musée du Bardo Tunis (Tun) Carthago 73 2014/02 Museum aan de Stroom Antwerpen (Be) Gouden Middeleeuwen 1 2014/44 Musée du Louvre Parijs (Fr) Carthago 3 2014/03 Kon. musea voor Kunst en Geschiedenis Brussel (Be) Gouden Middeleeuwen 30 2014/45 British Museum Londen (GB) Carthago 14 2014/04 Landesmuseum für Vorgeschichte Halle (Du) Gouden Middeleeuwen 1 2014/46 Collectie Tusa Palermo (It) Carthago 1 2014/05 Museum Burg Linn Krefeld (Du) Gouden Middeleeuwen 18 2014/47 Rijksmuseum Amsterdam Amsterdam Carthago 13 2014/06 British Museum Londen (GB) Gouden Middeleeuwen 9 2014/48 De Nederlandsche Bank Amsterdam Carthago 46 2014/07 Maidstone Museums Maidstone (GB) Gouden Middeleeuwen 7 2014/49 Universitaire Bibliotheken Leiden Leiden Carthago 7 2014/08 Musée Archéologique de Namur Namen (Be) Gouden Middeleeuwen 17 2014/50 Koninklijke Bibliotheek Den Haag Den Haag Carthago 4 2014/10 Bibliotheque Nationale de France Parijs (Fr) Gouden Middeleeuwen 11 2014/51 Koninklijk Oudheidkundig genootschap Amsterdam Carthago 1 2014/11 Gallo Romeins Museum Tongeren (Be) Gouden Middeleeuwen 19 2014/52 Allard Pierson Museum Amsterdam Carthago 3 2014/12 Prov. Archeologisch Depot Z-Holland Alphen a/d Rijn Gouden Middeleeuwen 10 2014/53 Collectie Roald Docter Gent (Be) Carthago 12 2014/13 Bijzondere Collecties UvA Amsterdam Gouden Middeleeuwen 1 2014/54 IJstijdenmuseum Buitenpost IJstijd 7 2014/14 De Nederlandsche Bank Amsterdam Gouden Middeleeuwen 233 2014/55 Collectie A. van den Ban Hellevoetsluis IJstijd 1 2014/15 Drents Museum Assen Gouden Middeleeuwen 56 2014/56 Collectie A. van den Ban Hellevoetsluis IJstijd 1 2014/16 Gemeentemuseum Den Haag Gouden Middeleeuwen 4 2014/57 Gallo-Romeins Museum Tongeren (Be) IJstijd 1 2014/17 Dordrechts Museum Dordrecht Gouden Middeleeuwen 1 2014/58 Kulturelles Erbe Rheinland-Pfalz Mainz (Du) IJstijd 1 2014/18 Groninger Museum Groningen Gouden Middeleeuwen 7 2014/59 Museon Den Haag IJstijd 9 2014/19 Noordelijk Archeologisch Depot Nuis Groningen Gouden Middeleeuwen 4 2014/60 Naturalis Biodiversity Centre Leiden IJstijd 21 2014/20 Fries Museum Leeuwarden Gouden Middeleeuwen 12 2014/61 North Sea Fossils Urk IJstijd 3 2014/21 Naturalis Biodiversity Centre Leiden Gouden Middeleeuwen 7 2014/62 Collectie R. Hessing Den Haag IJstijd 1 120 2014/22 Centre Céramique Maastricht Gouden Middeleeuwen 21 2014/63 Universiteit Tübingen Tübingen (Du) IJstijd 1 121 2014/23 Provinciaal Depot Limburg Maastricht Gouden Middeleeuwen 2 2014/64 Rijksmuseum Volkenkunde Leiden IJstijd 5 2014/24 Bureau Archeologie en Monumenten Nijmegen Gouden Middeleeuwen 1 2014/65 Collectie W. Langendoen Oostvoorne IJstijd 10 2014/25 Gelders Archeologisch Depot Nijmegen Gouden Middeleeuwen 68 2014/66 Noordelijk Archeologisch Depot Nuis Bij nader inzien 45 2014/27 Archeologie Stichting Stein Stein Gouden Middeleeuwen 7 2014/67 Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland Middelburg Bij nader inzien 13 2014/28 Archeologie Gemeente Utrecht Utrecht Gouden Middeleeuwen 9 2014/68 Prov. Depot Bodemvondsten Overijssel Deventer Bij nader inzien 15 2014/29 Prov. Depot v. bodemvondsten Utrecht Utrecht Gouden Middeleeuwen 1 2014/69 Provincie Noord-Holland Haarlem Bij nader inzien 1 2014/30 Museum Het Rondeel Rhenen Gouden Middeleeuwen 3 2014/70 RCE Depot Scheepsarcheologie Lelystad Bij nader inzien 61 2014/31 Agentschap Onroerend erfgoed Zellik (Be) Gouden Middeleeuwen 1 2014/71 Gelders Arch. Depot/Museum Valkhof Nijmegen Bij nader inzien 10 2014/32 Gemeentemuseum Helmond Helmond Bij nader inzien 21 2014/72 GIA Groningen Bij nader inzien 59 2014/33 Arch. Centrum Eindhoven en Helmond Eindhoven Bij nader inzien 3 2014/73 Particulier Hilversum Bij nader inzien 10 2014/34 Gemeente Breda Breda Bij nader inzien 8 2014/74 Prov. Archeologisch Depot Z-Holland Alphen a/d Rijn Bij nader inzien 112 2014/35 Erfgoed Gemeente Utrecht Utrecht Bij nader inzien 15 2014/75 Universiteit Leiden Leiden Bij nader inzien 10

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 2014/36 Gemeente Zutphen Zutphen Bij nader inzien 11 2014/76 Eicha Museum Bergeijk Bij nader inzien 3 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 2014/37 EYE Film Instituut Amsterdam Carthago 1 2014/77 Herinneringscentr. Kamp Westerbork Hooghalen Bij nader inzien 10 2014/38 Boijmans van Beuningen Rotterdam Carthago 1 2014/78 Stadsmuseum Leidschendam Voorburg Voorburg Bij nader inzien 1 2014/39 Groninger Museum Groningen Carthago 1 2014/79 Gemeentemuseum De Tiendschuur Weert Bij nader inzien 4 2014/40 Universitaire Bibliotheken Leiden Leiden 75 jaar NINO 15 2014/80 Dienst Archeologie Den Haag Den Haag Bij nader inzien 14 2014/41 Ned. Instituut voor het Nabije Oosten Leiden 75 jaar NINO 85 Totaal 1407 2014/42 Musée de Carthage Tunis (Tun) Carthago 78

t 09/11 Podium Pitch • Culturele talkshow op zondagmiddag, gepresenteerd voor de tempel door Yael Vinckx s t 11/11 Lezing: Satricum tentoongesteld • Door prof. dr. Marijke Gnade (Universiteit van Amsterdam). Ze vertelde over Satricum, een Latijnse stad, bekend uit de antieke literatuur. Sinds de negentiende eeuw onderzoeken wetenschappers de ruïnes van de stad. Het onderzoek wordt sinds 1990 geleid door Gnade, die in de zomer van 2014 in Satricum een tentoon- stelling over 36 jaar Nederlands archeologisch onderzoek opende s bijlage ii: Overzicht kortlopende bruiklenen bijlage iii: Overzicht uitstaande langdurige bruiklenen per 31/12/2014

Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal Instelling Plaats Aantal 2014/01 Fundación la Caixa Barcelona (Sp) Mediterraneo 4 Allard Pierson Museum Amsterdam 76 2014/04 Rheinisches Landesmuseum Bonn Bonn (Du) Gebrochener Glanz 5 Archeologiestichting Pater Munsters Stein 4 2014/05 Museum of Cycladic Art Athene (Gr) Hygieia 1 Katwijks Museum Katwijk 28 2014/06 Centre Céramique Maastricht De Vikingen Komen 22 Museum Boerhaave Leiden 8 2014/07 Museum Kunstpalast Düsseldorf (Du) Art and Alchemy - The Secret Love 2 Museum De Koperen Knop Hardinxveld-Giessendam 11 2014/08 Stadt Aken Aken (Du) Karls Kunst 1 Museum Flehite Amersfoort 4 2014/09 Stadt Aken Aken (Du) Orte der Macht 14 Museum Klok&Peel Asten Asten 4 2014/10 CODA Apeldoorn Apeldoorn Grafheuvels op de Veluwe 68 Bijbels Museum Amsterdam 67 2014/11 Drents Museum Assen Mummies 1 Nederlands Museum voor Glas en Glastechniek Lelystad 13 2014/13 Rheinisches Landesmuseum Bonn Bonn (Du) Gebrochener Glanz 1 Museum Swaensteyn Voorburg 76 2014/14 Provinciaal Arch. Centrum Ename Oudenaarde (Be) De erfenis van Karel de Grote 24 Thermenmuseum Heerlen Heerlen 1 2014/15 Fundación la Caixa Barcelona (Sp) Fascinating Mummies 260 De Casteelse Poort Wageningen 6 2014/16 Vapriikki Tampere Tampere (Fi) Aphrodite's Beautycase 285 Museum de Dorpsdokter Hilvarenbeek 6 2014/17 Limesmuseum Aalen Aalen (Du) Gebrochener Glanz 6 Veluws Museum Nairac Barneveld 18 2014/18 Louis Couperus Museum Den Haag Psyche en Fidessa 7 Stedelijk Museum Het Domein Sittard 24 2014/19 Drents Museum Assen Hier kom ik weg 3 Koninklijke Houtvesterij Het Loo Apeldoorn 14 2014/20 Provincie Arch. Depot Zuid-Holland Alphen a/d Rijn Cold cases 2 Museum Het Valkhof Nijmegen 45 2014/21 Museum Eicha Bergeijk Bergeijk Presentatie zwaard 1 Gemeentemuseum Het Rondeel Rhenen 21 2014/22 Dordrechts Museum Dordrecht Overdracht 2 objecten Dordrecht 2 Museum Het Rembrandthuis Amsterdam 15 2014/23 Museum Het Valkhof Nijmegen Holdeurn 31 Museum Dorestad Wijk bij Duurstede 295 122 2014/24 Stadsmuseum Gent Gent (Be) Maquettes. Architectuur op schaal 1 Stedelijk Gymnasium Leiden Leiden 4 123 2014/25 Thermenmuseum Heerlen Heerlen De eerste boeren 64 Erasmiaans Gymnasium Rotterdam 10 2014/26 Museum Het Domein Sittard De eerste boeren 64 Stichting Goereese Gemeenschap Goedereede 15 2014/27 Havenbedrijf Rotterdam Rotterdam Container 3 Stadsmuseum IJsselstein IJsselstein 8 2014/28 NTR Geschiedenis Quiz Leiden Opnames Grote Geschiedenis Quiz 2 Zoutmuseum Delden 5 2014/29 Archäologisches Museum Hamburg Hamburg (Du) Mythos Hammaburg 5 Gemeente Maastricht, Dienst SOG Maastricht 64 2014/30 Museum Jan Cunen Oss Paalgraven - Vorst van Oss 7 Oudheidkundige Vereniging Salehem Zelhem 6 2014/31 TGV teksten en presentatie Leiden Expeditie Steentijd 29 Nationaal Hunebedden Informatiecentrum Borger 23 2014/32 UB Leiden Leiden Books, Crooks and Readers 2 Limburgs Museum Venlo 263 2014/34 Haags Historisch Museum Den Haag Rivalen aan het Haagse hof 1 Puttens Historisch Genootschap Putten 23 2014/37 Stadsmuseum Woerden Woerden Romeins helm 5 Universiteitsmuseum Groningen Groningen 2 2014/38 Roemer- und Pelizaeus-Museum Hildesheim (Du) Die Entstehung der Welt 1 Museon Den Haag 14 2014/40 Landesmuseum Hannover Hannover (Du) High Tech Romeinen 2 Stichting De Valkenburgse Toren Valkenburg 84

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 2014/41 St. OLV ter Nood in Tilburg Tilburg Op handen gedragen 6 Zeeuws Museum Middelburg 2 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 2014/42 UvA, Fac. der Geesteswetenschappen Amsterdam Opleiding glasrestauratie 2 Gemeente Katwijk Katwijk 23 2014/43 Biodiversity Centre Naturalis Leiden Determinatie gesneden stenen 91 Natuurcentrum De Maashorst Slabroek 1 2014/44 Faculteit Arch. Univ. Leiden Leiden College / onderzoek scherven 260 Historisch Museum Den Briel Brielle 6 Totaal 1285 Stadsmuseum Steenwijk Steenwijk 4 LVR-Römermuseum Xanten (Du) 4 Veluws Streekmuseum Epe 5

t 12/11 Studiemiddag Ovidius’ Metamorphosen • Georganiseerd door en in samenwerking met reisorganisatie Antiek t 16/11 Lancering kinderboek: Wille Wete Romeinen • Op deze zondag presenteerden kinderboekenschrijfster Toerisme. Programma: • Inleiding op de Metamorphosen door Hans Smolenaars • Gedachten bij het vertalen van deze virtuoze Suzan Boshouwers en illustrator Veronica Nahmias hun nieuwe boek Wille Wete Romeinen. Dat deden ze met een tekst door Marietje d’Hane-Scheltema • De doorwerking van enkele verhalen op literatuur uit latere tijd door Fanny Struyk • Six voorleesvoorstelling en tekendemonstraties. Kinderen konden de Wille Wete Romeinenspeurtocht volgen, die het Metamorphoses van Benjamin Britten, uitgevoerd door violiste Suzanne Groot s museum bij het boek maakte. Wille Wete Romeinen is uitgeven door Uitgeverij Clavis en is gemaakt in samenwerking met het RMO s bijlage iii: Overzicht uitstaande langdurige bruiklenen per 31/12/2014 bijlage iv: Externe nevenfuncties

Instelling Plaats Aantal Conservator Nederland prehistorie Luc Amkreutz Conservator Egypte Maarten Raven Delfluent Services B.V. Delft 3 • Projectleiding Odysseeproject Terug naar de Bandkeramiek • Bijzonder hoogleraar Museologie van het oude Egypte, Museum Rijswijk Rijswijk 15 • Projectlid uitwerking opgraving Maastricht-Cannerberg Universiteit Leiden Gemeente Sittard-Geleen Grevenbicht 1 (i.s.m. Universiteit Leiden en Archol) • Lid Raad van Toezicht van de Stichting Friends of Saqqara Noordelijk Scheepvaartmuseum Groningen 7 • Lid onderzoeksgroep Noordzee (i.s.m. RCE en • Lid algemeen bestuur Ex Oriente Lux Time&Tide Museum Great Yarmouth (GB) 6 Universiteit Groningen) • Field director opgravingen in het Nieuwerijks grafveld • Voorzitter/organisatie van de Steentijddag van Sakkara Musée Royal de Mariemont Mariemont (Be) 2 • Bestuurslid Stichting Reuvens Provincie Zuid Holland Alphen a/d Rijn 12 Directeur Wim Weijland Flipje en Tiel Museum Tiel 16 Restaurator Renske Dooijes Drents Museum Assen 6 • Voorzitter Museumoverleg Leiden • Assistant-coördinator ICOM-CC working group Glass & • Lid bestuur Vereniging Rembrandt Stadsmuseum Woerden Woerden 2 Ceramics • Lid landelijk bestuur Open Monumentendag Archeon Alphen a/d Rijn 39 • Docent en coördinator masteropleiding Conservering en • Lid Nationale Unesco Commissie Museo Civico Archeologico di Bologna Bologna (I) 35 restauratie van cultureel erfgoed (UvA) • Lid bestuur VSB Vermogensfonds/Raad van Toezicht VSB Stichting het Limburgs Landschap Arcen 3 donatiefonds Conservator Klassieke Oudheid Ruurd Halbertsma • Lid curatorium Nederlands Instituut voor het Nabije Museum Oud Lunteren Lunteren 10 Oosten Museum Kasteel Wijchen Wijchen 103 • Bijzonder hoogleraar Museale aspecten van de Archeologie, Particulier Wassenaar 1 Universiteit Leiden Conservator Egypte Lara Weiss Historisch Museum Ede Ede 12 • Secretaris Nederlandse commissie Corpus Vasorum Antiquorum, KNAW • Lid Raad van Toezicht van de Stichting Friends of Saqqara Museum Winterswijk Winterswijk 5 • Corresponderend lid Royal Cast Collection, Copenhagen Maerlant-Lyceum Den Haag 1 • Referent Ministero dell’ Instruzione, dell’Università e Conservator Nederland Middeleeuwen Streekmuseum De Roode Tooren Doesburg 1 della Ricerca, Roma Annemarieke Willemsen 124 Nationaal Militair Museum Soest 5 • Lid internationale studiegroep Lasimos (Universiteiten 125 Pisa en Parijs) • Continental Representative Finds Research Group, Archeologisch Museum Haarlem Haarlem 1 • Commissielid HOVO (Hoger Onderwijs voor Ouderen), Groot-Brittannië Provincie Noord-Holland Castricum 7 Universiteit Leiden • Lid begeleidingscomité NACIP depotproject KMKG Totaal 1589 • Regent Bethlehemhof, Leiden Brussel • Lid Onderzoeksschool Mediëvistiek Hoofd collecties en onderzoek Pieter ter Keurs

• Lid editorial board Critical Museum Studies, Horniman Museum, Londen • Lid dagelijks bestuur LeidenGlobal • Bestuurslid RoMeO • Lid commissie Gerbrands lezing • Lid raad van advies van de Stichting Friends of Saqqara • Bijzonder hoogleraar Antropologie van materiële cultuur, Universiteit Leiden

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Conservator Nabije Oosten Lucas Petit rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

• Lid Oursi hu-beero (‘Het Grote Huis’) Project, Burkina Faso • Adviseur opgravingen op Horvat Kur, Israël • Onderzoeker Tel Rehov Regional Project, Israël

t 21/11 Veenhoflezing: De inscriptie van Bisotun, poort naar het Oude Nabije Oosten • De jaarlijkse Veenhoflezing werd toegevoegd. Dankzij deze meertaligheid werd de inscriptie in de 19de eeuw een cruciale factor in de ontcijfering van het gegeven door dr. Wouter Henkelman (École Pratique des Hautes Études, Parijs). Zijn lezing ging over de rots van Bisotun, de Oud-Perzische spijkerschrift en daarmee het Sumero-Babylonisch. In de 21ste eeuw valt er opnieuw veel te leren van deze ‘plaats der goden’. Hier liet koning Darius I rond 520 v.Chr. een monumentale inscriptie aanbrengen. De tekst was gesteld teksten. Een van de hoofddoelen van het huidige Bisotunproject is het uitbrengen van een nieuwe teksteditie waarin de in het Elamitisch, met veel ontleningen uit het Oud-Iraans. Later werden Oud-Perzische en Akkadische versies van de tekst meertaligheid een belangrijke rol speelt s bijlage v: Publicaties

Conservator Nederland prehistorie Luc Amkreutz • Buitenlanders op een vreemde kust: de herontdekking van • Recensie: Novacek, G. Ancient Israel. Highlights from • De wereld van de gesp van Rijnsburg, RMO Magazine 37, Carthago, in: R. Docter, R. Boussoffara en P. ter Keurs the collections of the Oriental Institute of the University of 4-9. • Bij nader inzien, column in Archeologie Magazine 1, 55. (red.), Carthago. Opkomst en ondergang, Zutphen, 118- Chicago, 2011, in: Bibliotheca Orientalis LXX No 5-6, 555- • Met liefde geschonken: Een bijzonder middeleeuws mes, • Met E. van Ginkel, Bij nader inzien. Nieuw onderzoek naar 125. 559. RMO Magazine 37, 19. oude opgravingen. RMO Magazine 37, 20-25. • Phoenicia: Van doorgeefluik tot handelsmacht, in: R. Docter, • De onbekende rijkdom van de Merovingische wereld, COL- • Met E. van Ginkel, Bij nader inzien. Nieuw onderzoek naar R. Boussoffara en P. ter Keurs (red.), Carthago. Opkomst & LECT mei, 154-159. oude opgravingen. Publicatie in opdracht NWO, Rijksmu- Hoofd collecties en onderzoek Pieter ter Keurs Ondergang, Zutphen, 16-25. • Gouden Middeleeuwen in Leiden, Archeologie Magazine 2, seum van Oudheden, Leiden. • The Dutch and the ancient Near East. E-newsletter The 20-26. • Het (Stone)henge van Brabant, column in Archeologie • Introductory Remarks in: T. Bampilis en P. ter Keurs (red), ancient Near East today, Vol. II, No. 10. American schools • Glas-met-lood, column in Archeologie Magazine 2, 55. Magazine 3, 55. Social Matter(s). Anthropological Approaches to Materiality, of oriental research (http://asorblog.org/the-dutch-and- • Met N. IJssennagger, Gouden tijden: De Vroege Middeleeu- • From Vollgriffschwert to lightsaber, in: C.C. Bakels, K. Fen- Wenen/Zürich, 3-8. LIT Verlag, Wien, Zürich. the-ancient-near-east). wen als tentoonstelling, Madoc 28-1, 51-56. nema, M. Wansleeben, J. Porck, We discovered that. Liber • Entanglement: Reflections on People and Objects in: T. • Riembeslag, in: M. Weel & W. Lensink, Goed gevonden: Een amicorum Hans Kamermans, 13-18. Bampilis en P. ter Keurs (red), Social Matter(s). Anthropo- historie van archeologen en ‘amateurs’, Goudriaan, 256- • Verdwaalde vuistbijl, column in Archeologie Magazine 5, logical Approaches to Materiality, Wenen/Zürich, 45-60. Conservator Egypte Maarten Raven 259. 55. • Met R. Docter en R. Boussoffara (red), Carthago. Opkomst • Dorestad, het noordelijkste emporium van het Karolingische • Ontdek de ijstijd, in: H. Van Straaten. Bor en Veer in de en Ondergang, Zutphen. • Women’s beds from Deir el-Medina, in: B. Haring, O. rijk, in: D. Callebaut en H. van Cuyck (red.), De erfenis van IJstijd, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, 22-23. • Carthago: handel, politiek en mythevorming, RMO Maga- Kaper en R. van Walsem (red.), The workman’s progress, Karel de Grote 814-2014, Gent, 209-213. • IJstijd: bibberen in het museum, RMO Magazine 38, 28-30. zine 38, 4-9. Studies in the village of Deir el-Medina and documents from • Fibel von Dorestad (Scheibenfibel), in: P. van den Brink • Met van Wijk en P. van de Velde (red.) ‘Vergeten’ Bandkera- • Hannibal, inspiratiebron. De Norman Schwarzkopf van de western Thebes in honour of Rob Demarée, Egyptologische en S. Ayooghi (red.), Karl der Grosse/Charlemagne - Karls miek. Een Odyssee naar de oudste neolithische bewoning in oudheid, De Groene Amsterdammer, bijlage 27/11, 6-7. Uitgaven 28, Leiden/Leuven, 191-204. Kunst, Aachen, 212-214. Nederland, Leiden. • In samenwerking met R. van Walsem, The tomb of • Eimer, Pflugschar, Sichel, Bügelschere, Beil, Tatinger Kanne, Meryneith at Saqqara, PALMA 10, Turnhout. Goldglasbecher, Zwei Reticellaschalenfragmente und marmo- Restaurator Helbertijn Krudop • Recensie: Ägypten, Nubien und die Cyrenaika. Die imaginäre riertes Glas, Zwölf Spielsteine, Würfel, Spielstein, Schreibtafel, Restaurator R. Dooijes Reise des Norbert Bittner (1786-1851), Ruhpolding/ Mainz in: F. Pohle (red.), Karl der Grosse/Charlemagne, Aachen, • Een Neogrec juwelenkast van Koningin Sophie uit de collectie 2012, in: Bibliotheca Orientalis 71.1-2, 66-70. 86-224. • Restauratie van glas, RMO Magazine 37, 10-12. van Paleis Het Loo: restauratie en onderzoek, in: Neostijlen • Eenheid in verscheidenheid: veertig jaar opgraven in het • Recensie van: M.L. Bailey, Socialising the Child in Late 126 in het interieur 1850-1900. Pierre Cuypers en tijdgenoten, Nieuwerijks grafveld van Sakkara, in: O.E. Kaper en J.G. Medieval England, 1400–1600. Woodbridge 2012, in: 127 bundel verschenen n.a.v. tiende nationale symposium Dercksen (red.), Waar de geschiedenis begon, Nederlandse Speculum 89-3, 736-737. Conservator Klassieke wereld Ruurd Halbertsma Stichting Ebenist. onderzoekers in de ban van spijkerschrift, hiërogliefen en • Verandering van vermaak doet spelen, Nieuwe vormen van aardewerk, Leiden, 325-338. vrijetijdsbesteding in Romeins Nederland, in: W. Hupperetz • Greek Vases in the Low Countries. An Assessment of Col- • Een shabti van koning Taharka / Fragment van een et al (red.), Van Rome naar Romeins, Zwolle, 168-172. lecting Policies, in: S. Schmidt en M. Steinhart (red.), Conservator Nabije Oosten Lucas Petit godenschrijn / Zitbeeldje van Ninetjer, RMO Magazine 38, • Nieuwe vondst van een bijzonder middeleeuws mes, Archeo- Sammeln und Erforschen. Griechische Vasen in neuzeitlichen 12-14. logie Magazine 4, 52-54. Sammlungen, Beihefte zum Corpus Vasorum Antiquorum • An archaeological Historiography of Khirbet et-Tell, Palestine • Herdershandschoenen, column in Archeologie Magazine Band VI, München, 73-83. and the ongoing search for the Biblical city of Ai, in: B. Wa- 4, 49. • Gemmen en cameeën, RMO Magazine 37, 13-15. gemakers (red.), Archaeology in the land of tells and ruins, Conservator Egypte Lara Weiss (vanaf 01/10) • Pauselijke bul, column in Archeologie Magazine 6, 57. • Een aanwinst uit Cyprus, RMO Magazine 37, 18. Oxford, 41-57. • Een reisje langs de Rijn, Amphora 2, 5. • Met J. Eidem, Bron van de beschaving, Phoenix 59-3, 14- • The Power of the Voice, in: B. Haring, O. Kaper, en R. van • De grenzen van Augustus’ macht, Archeologie Magazine 3, 21. Walsem (red.) Studies in Hieratic and the Documents of Projectleider Tanja van der Zon 24-27. • Oud en verzameld. Nederlandse collecties uit het oude Nabije Deir el-Medina. Egyptologische Uitgaven 28, Leiden, 291- • Une très belle tête de Bacchus indien, Bulletin Vereniging Oosten in: O.E. Kaper en J.G. Dercksen (red.), Waar de 303. • Fenicische gezichtskralen, RMO Magazine 38, 10-11. Rembrandt 24-2, 14-17. geschiedenis begon: Nederlandse onderzoekers in de ban van • Van idee tot tentoonstelling, Archeologie Magazine 6, 32- • De laatste adem van Augustus, NRC-Handelsblad, 20/8, spijkerschrift, hiërogliefen en aardewerk, Leiden, 73-87. 34. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 24. • Recensie: G. Vörös en I. Machaerus, History, archaeology Conservator Nederland Middeleeuwen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • Een held met vele gezichten: Heracles in de antieke kunst, and architecture of the fortified Herodian royal palace andc Annemarieke Willemsen Lampas 47, 299-310. ity overlooking the Dead Sea in Transjordan. Final report of • Het schip van Mahdia, in: R. Docter, R. Boussoffara en the excavations and surveys 1807-2012, Milaan 2013, in: • Gouden Middeleeuwen, Nederland in de Merovingische P. ter Keurs, P. (red.), Carthago. Opkomst en ondergang, Bibliotheca Orientalis LXX No 5-6, 559-562. wereld, Zutphen. Zutphen, 84-89. • Met H. van Straaten, Mo en Spits naar de Middeleeuwen (Gouden Boekje), Amsterdam.

t 23/11 Boekpresentatie Jona Lendering • Bij wijze van presentatie van Israël verdeeld, het nieuwe boek van Jona Lendering om te illustreren hoe verwaarlozing van voorlichting de oudheidkundige disciplines in problemen brengt. Hierna werd het (Livius Onderwijs), werden deze middag voor 200 toehoorders twee lezingen over oudheidkundige wetenschapsvoorlichting eerste exemplaar van Israël verdeeld aangeboden aan Joost van Kasteren, voorzitter van de Vereniging van Wetenschapsjour- gegeven. Jürgen Zangenberg (hoogleraar Cultuur en Geschiedenis van het Antieke Jodendom aan de Universiteit Leiden) nalisten in Nederland s sprak over de opgraving als educatief evenement. Jona Lendering behandelde de vraag of Jezus van Nazaret echt bestond, bijlage vi: Lezingen

Conservator Nederland prehistorie Luc Amkreutz 14/07 Leiden, Rotary: Gemmen en cameeën van Utrecht Hoofd Collecties en Onderzoek Pieter ter Keurs 13/09 Istanbul, congres EAA: Uses and users of gloves and naar Leiden mittens in Northwestern Europe 25/01 Leiden, Steentijddag: Persistent traditions. 29/09 Leiden, RMO, Tijdvakkenlezing: De mens is de maat 12/05 Parijs, École du Louvre: Biographies des Cultures: 24/09 Doorn, Kunstkring: Gouden Middeleeuwen, Neolithisatie in de wetlands van alle dingen Style et Agency Nederland in de Merovingische wereld 13/02 Leiden, RMO: Wat van ver komt. Een blik op 01/10 Leiden, RMO: Cypriot Independence Day, A Cypriot 16/10 Leiden, Centre for International Heritage Activities: 28/09 Leiden, Leidsch Dagblad: Gouden Middeleeuwen prehistorische uitwisseling en exotica. head in the National Museum of Antiquities Challenging the Past and Coping with the Present 01/10 Amsterdam, UvA: Daily Life at Medieval and 01/03 Apeldoorn, CODA grafheuvelsymposium: Het 17/10 Leiden, RMO, Congres Zenobia: De Gemma 09/12 Leiden, RMO: Carthago: Mythe en werkelijkheid Renaissance Universities bekergraf van Niersen. Constantiniana in Leiden 13/10 Amsterdam, Numismatische Kring: Gouden 18/03 Leiden, RMO, Vereniging wetenschapsjournalisten: 03/11 Leiden, HOVO: De herontdekking van Carthago Middeleeuwen Prehistorisch Nederland onder de loep 24/11 Leiden, ICLON: De nieuwe Griekse afdeling Conservator Egypte Maarten Raven 23/10 Tongeren, Gallo Romeins Museum: Wij noemen hen 22/05 Oss, Gemeentehuis: Vorsten vinden 04/12 Leiden, AVRO kunst en cultuur: Jean-Emile Humbert Vikingen 03/06 Amersfoor, RCE: Vergeten onderzoeken van de en Carthago 06/04 Leiden, Museumjeugduniversiteit: Hebben mummies 24/10 Gouda, Onderzoeksschool Mediëvistiek: Golden Bandkeramiek 09/12 Leiden, Universiteit Leiden: Carthago, opkomst, bloei een tweede leven? Middle Ages 05/10 Leiden, RMO: Hoe overleef je de ijstijd en ondergang 17/05 Leiden, Sakkaradag: Het graf van Meryneith. Wat 08/11 Utrecht, Firapeel: De verre reizen van de Vikingen 09/11 Sittard, congres: What’s new about the 18/12 Leiden, RMO: Carthage, Augustus and Virgil. A heeft het ons geleerd? 18/11 Brussel, Vrij Universiteit: Tinnen speelgoed: vondsten, Linearbandkeramik culture in the Meuse-Rhine triangle of poetry and topography 06/06 Brussel, ArtConnoisseurs: Unity and diversity: 40 productie & functie region? years of excavations in the New Kingdom necropolis 20/11 Cambridge, Society for the History of Universities: 24/11 Brugge,Vlaams Instituut voor de Zee: Prehistorische at Saqqara Daily Life at Medieval and Renaissance Universities landschappen, bewoning en migratie. Kansen voor Conservator Nabije Oosten Lucas Petit 22/11 Leiden, RMO, zakenvrienden Museo Egizio Turijn: 25/11 Londen, Society Jewellery Historians: Jewellery in the onderzoek in de zuidelijke Noordzee, i.s.m. Bjørn Unity and diversity: 40 years of excavations in the Netherlands, AD 400-1000 Smit (RCE) 12/01 Leiden, RMO: Petra. Wonder in de woestijn New Kingdom necropolis at Saqqara 08/12 Leiden, Universiteit (Museumstudies): A glove for 12/01 Leiden, Museumjeugduniversiteit: Waarom bouw je 01/12 Leiden, LIAS: Khnum the creator god, about the every hand? een stad in een woestijn? origin of an iconographical motif Conservator Klassieke wereld Ruurd Halbertsma 14/01 Leiden, RMO: Petra van voor de Nabateërs 21/01 Arnhem, Ex Oriente Lux: Neo-Assyrische reliëfs in het Projectleider Presentaties Tanja van der Zon 17/01 Leiden, Historische kring: Nieuw licht op een oude RMO Conservator Egypte Lara Weiss (vanaf 01/10) 128 camee 13/02 Leiden, RMO: De Nabateeërs. Een uitzonderlijk 21/01 Leiden, Nestores Utrecht: Petra. Wonder in de 129 20/01 Leiden, Dispuut Reuvens: Caspar Reuvens in het licht handelsvolk 07/10 Leiden, studenten uit Münster: De Egyptecollectie Woestijn van zijn tijd 20/02 Heemskerk, Casca lezing: Petra. Wonder in de 25/01 Leiden, Expat Group DFAS: Petra. Wonder in the 07/02 Leiden, RMO Ladies Night: Diamonds are a girl’s best woestijn desert friend 26/02 Leiden, RMO, vrienden ANVR: Petra. Wonder in de Conservator Middeleeuwen Annemarieke Willemsen 10/02 Den Haag, IWC: Petra. Wonder in the desert 13/02 Leiden, RMO: Handelsroutes in Germania Inferior woestijn 20/02 Leiden, RMO: Petra. Wonder in de woestijn 14/03 Leiden, ICLON: Archeologie in een museum 26/02 Rotterdam, Ex Oriente Lux: De nieuwe Nabije 13/02 Leiden, RMO: Het verrassende handelsnetwerk van 12/03 Leiden, Rijkswaterstaat: Petra. The making of 18/03 Leiden, RMO Week vd Klassieken: Triomf en tragedie: Oosten-afdeling de Vroege Middeleeuwen 13/03 Leiden, AVRO: Petra. Wonder in de woestijn de Constantijnscamee 18/03 Leiden, RMO: Zonder lans en zwaard. Keizer Trajanus 06/05 Leiden, RMO: Gouden Middeleeuwen achter de 16/04 Leiden, Sociëteit Amicitia: Constantijns dynastie: en het machtige Nabatese Rijk schermen nieuw licht op een oude camee 11/06 Bazel, 9ICAANE congres: The renewal of the 04/06 Alphen a/d Rijn, Vrienden Archeon: 15/04 Leiden, HOVO onderwijs: Generaal Varus en de permanent Anciet Near East gallery in the Dutch Laatmiddeleeuwse bling-bling, sierbeslag 1300-1600 verloren legioenen van Augustus National Museum of Antiquities 06/06 Leeuwarden, Fries Museum: The range and the mazes 11/05 Leiden, Museumjeugduniversiteit: Hoe gymden de 13/06 Bazel, 9ICAANE congres: Tell Damiyah. A small of the early-medieval trade network oude Grieken? settlement with a remarkable international role, or 12/06 Oegstgeest: Opgravingen in Oegstgeest in de context 22/05 Leiden, dispuut Boomstaf: Constantijn de Grote: not? van de vroegmiddeleeuwse Rijnmond politieke boodschappen op gesneden agaat 29/09 Leiden, RMO, tijdvakkenlezing: Waar ligt de oudste 04/07 Leiden, Dorestad Congress: Looking for Merovingian rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 26/05 Leiden, ICLON: Van Archaeologisch Cabinet naar stad ter wereld? royal graves in the Low Countries rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 Rijksmuseum van Oudheden 13/07 Leiden, Museumkaart: Gouden Middeleeuwen 11/06 Parijs, École du Louvre: Admiration and indignation: 26/08 Tongeren, Gallo-Romeins Museum: Wie waren de calvinistic approaches to classical sculpture in the Vikingen? Netherlands 02/09 Rotterdam, Numismatische Kring: De archeologische 18/06 Leiden, Stedelijk Gymnasium, locatie Athene: De waarde van Merovingisch goud en geld camee van Constantijn 11/09 Istanbul, congres EAA: Access to luxury goods in rural 19/06 Leiden, Stedelijk Gymnasium, locatie Socrates: De areas in the early-medieval Netherlands camee van Constantijn

t 24/11 Boekpresentatie Maarten van Rossem • Maarten van Rossem presenteerde voor een volle zaal met een mengvorm t 25/11 Byvancklezing: Rites of Spring in the Carthaginian Tophet • De achtste Byvancklezing werd gegeven door prof. dr. van een lezing en een one man show zijn nieuwe boek Europa volgens Maarten van Rossem s Lawrence Stager, hoogleraar Archeologie van Israël en directeur van het Semitic Museum van Harvard University. Van1975 tot 1980 leidde hij het Punic Project in Carthago, met opgravingen in de haven en de begraafplaats. De Byvancklezing wordt georganiseerd met BABESCH (voorheen Bulletin Antieke Beschaving), dat zich tot doel stelt continuïteit te bieden aan haar inspanningen voor de Mediterrane Archeologie en tevens een blijvende kwaliteit te garanderen van de jaarlijkse publicaties en publieksgerichte activiteiten s

bijlage vii: Organogram

Per 31.12.2014 Raad van Toezicht Directeur Jan Hoekema, voorzitter Wim Weijland Erna Kortlang Ineke Sluiter Directiesecretariaat P&O Sander van den Eijnden Marlies Kleine Simone Swertz Maarten Asscher

Financiën en Bedrijfsvoering Collecties en Onderzoek Afdelingshoofd: Wouter de Groot Afdelingshoofd: Pieter ter Keurs Controller: Paul Zandbergen Communicatie en marketing Conservatoren: Maarten Raven Medew. fin. admin.: Gerdien van der Heide PR, comm./marketing: Selkit Verberk Ruurd Halbertsma Pieter Neuteboom Marketing: Gabriëlle van der Voort Annemarieke Willemsen Gebouwenbeheer/techniek: John van der Steen Webbeheerder: Jacco van Weele Luc Amkreutz Medewerker: Janko Duinker (project) Lucas Petit Beveiliging Lara Weiss Hoofd: René van Es Presentaties, fondswerving, Beveiligers: Kevin Lafeber buitenlandse tentoonstellingen Restauratoren: Renske Dooijes Simon Heshusius Helbertijn Krudop Projectleiders: Tanja van der Zon Heleen van Kempen Marianna Düring (project) Jill van der Sterren Jan Zijderhand Leonie van Esser Yavuz Er Registrator: Heikki Pauts Hanneke Kik Raoul Frankhuizen Medewerker registrator: Heikki Pauts Assistent-projectleider: Anna de Wit 5 oproepkrachten 130 Collectiebeheerders: Marianne Stauthamer 131 Educatie Publieksdienst Robert Ritter Medewerkers Educatie: Marieke Peters Hoofd: Rita van Oosterhoud Assistent-collectiebeh.: Joris Brattinga (project) Timo Epping Winkel: Timo Epping Jeroen Rensen (project) Servicedesk: Wil Hartevelt Adrie Voorbij Fotografen: Peter Jan Bomhof Medewerkers: Kees van der Mortel Anneke de Kemp Noël Franken Robbert-Jan Looman (project) Marein Meijer Archivaris/bibliothecaris: Chietra Cheda 16 oproepkrachten rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

t 29/11 Lezing: Carthage and Tunisia in the Christian Period • Prof. dr. Taher Ghalia, verbonden aan het Tunesische Institut t09/12 Lezing: Mythe en werkelijkheid • Door prof. dr. Pieter ter Keurs, hoofd Collecties en Onderzoek bij het RMO. Hij National du Patrimoine en voormalig directeur van het Musée National du Bardo in Tunis, gaf een lezing over Carthago en verhaalde over de geschiedenis van Carthago en de totstandkoming van de tentoonstelling, waarvan hij de samensteller is s Tunesië in de christelijke periode s bijlage viii: De 9 principes van Governance Code Cultuur

1 – Het bestuur is verantwoordelijk voor het in acht nemen ming rondom de asbestverwijdering, verbouwing en ver- met regelmaat aan de orde geweest. • Er is nog steeds een vacature op het gebied van (digitale) van Code. nieuwing van de vaste opstellingen in 2013 is afgerond. • De Raad van Toezicht kent een vast aantal onderwerpen media en communicatie. • In de statuten van de stichting Rijksmuseum van Oud- die in ieder geval tot het toezicht behoren, zoals realisa- • Herbenoeming van een lid vindt plaats na overweging, • De Raad van Toezicht en de directeur-bestuurder van heden is benoemd welke besluiten in ieder geval aan de tie van doelstellingen en resultaatafspraken met OCW, gelet op actuele omstandigheden en op de profielschets. het Rijksmuseum van Oudheden passen de Governance Raad van Toezicht worden voorgelegd. strategie, risicobeheer en financieel beleid, inclusief Code Cultuur sinds 2013 toe en maken dit kenbaar in het • Alle aspecten van het risicomanagement zijn opgenomen tweemaal jaarlijks een prognose en een inhoudelijke 7 – De Raad van Toezicht geeft tevoren aan welke inzet van jaarverslag, de jaarrekening en op de website. in de jaarrekening en dit jaarverslag. Nieuwe wet- en managementrapportage. Dit is qua inhoud en frequentie de leden wordt verwacht en welke eventuele vergoeding • De toepassing van de principes van deze code sluit aan regelgeving (ANBI, cao e.d.) worden nageleefd en schriftelijk vastgelegd. Door problemen bij de financiële daar tegenover staat. bij de doelstelling, aard en omvang van het museum. toegepast. administratie kon het management maar één prognose Soms wordt afgeweken van een praktijkaanbeveling. Aard leveren. Dit is aan de orde geweest in de vergadering. • Ieder lid heeft voldoende tijd voor de vervulling van zijn en omvang van de organisatie of aanwezige kennis en 4 – De Raad van Toezicht stelt rechtspositie en bezoldiging • Eén van de leden van de Raad van Toezicht is contact- functie. De aanwezigheidsgraad was 87%. ervaring leveren hiervoor de motieven. van het bestuur zorgvuldig vast en is hierover zo open persoon voor de ondernemingsraad. Dit is mevrouw E. • De leden ontvangen een vergoeding van € 250 • De Raad van Toezicht heeft deze code in 2014 geagen- mogelijk. Kortlang. per bijgewoonde vergadering, inclusief reiskosten. deerd en bekeken of verbeteringen wenselijk zijn. Dit bedrag is in overeenstemming met de door de • De bezoldiging van de directeur-bestuurder hoeft niet 6 – De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor zijn rijksoverheid gehanteerde normen. 2 – Het bestuur kiest het besturingsmodel van de aangemeld te worden volgens de richtlijnen van de Wet samenstelling: hij waarborgt deskundigheid, diversiteit en • De voorzitter bereidt met de directeur-bestuurder de organisatie bewust. Normering Topinkomens. Hij heeft een contract voor onafhankelijkheid. agenda voor, leidt de vergaderingen, zorgt voor de juiste onbepaalde tijd. Dit staat op de RMO-website vermeld. informatievoorziening en voor zorgvuldige besluitvor- • Het museum heeft sinds de verzelfstandiging in 1995 Zijn bezoldiging wordt vermeld in de jaarrekening. Leden: Datum Einde Einde 2e ming en ziet toe op het functioneren van de Raad van een Raad van Toezicht-model en handhaaft dit bestu- • De Raad van Toezicht beslist over benoeming, beoorde- aantreden 1e termijn termijn Toezicht. ringsmodel bewust. ling, bezoldiging inclusief eventuele bonussen, schorsing Jan Hoekema 01-04-2010 2014 2018 • Het RMO draagt zorg voor ondersteuning voor de Raad • In 2013 is een conceptakte van statutenwijziging opge- en ontslag van de directeur-bestuurder. Maarten Asscher 09-03-2012 2016 2020 van Toezicht. Dit gebeurt door de directiesecretaresse, steld waarin de statuten in lijn zijn gebracht met de GCC. Erna Kortlang 09-03-2012 2016 2020 die de vergaderingen notuleert. De statuten zijn nog niet gepasseerd, omdat overleg met 5 – De Raad van Toezicht legt zijn taken, Ineke Sluiter 28-03-2013 2017 2021 • Er is geen sprake van een gedelegeerd lid met specifieke het ministerie van OCW wenselijk is. Op de ANBI-pagina verantwoordelijkheden en werkwijze vast en handelt Sander van den Eijnden 13-06-2013 2017 2021 taken en verantwoordelijkheden. op de site wordt het bestuursmodel toegelicht. daarnaar. 132 Leden: Competentie 1 Competentie 2 8 – Toezichthouders en bestuurders vermijden elke vorm 133 3 – De directeur-bestuurder is verantwoordelijk voor de • Een verslag van de Raad van Toezicht maakt deel uit van Jan Hoekema Landelijke en Diplomatieke en van belangenverstrengeling. De Raad van Toezicht ziet hier organisatie en is in- en extern duidelijk over de taken, het jaarverslag en de jaarrekening. De Raad van Toezicht lokale politiek culturele wereld op toe. bevoegdheden en werkwijze. vergadert in principe vier keer per jaar en laat zich leiden Maarten Asscher Cultuur en Ondernemer- door het culturele, economische en maatschappelijke be- geschiedenis schap • Het RMO verstrekt aan leden van de Raad van Toezicht • De directeur-bestuurder heeft minimaal vier keer per jaar lang van het museum. In 2014 is er drie keer vergaderd. Erna Kortlang Notarieel Netwerk Leidse en aan de directeur-bestuurder geen persoonlijke lenin- een overleg met de Ondernemingsraad. Dit is gebeurd. De nazomer vergadering is geschrapt omdat er geen ondernemers gen en garanties. Het jaarverslag vermeldt wel de neven- • Omdat er één directeur-bestuurder is, is er geen collec- urgente onderwerpen waren. Ineke Sluiter Griekse en Verbinding functies van de bestuurder, niet van die van de Raad van tief bestuursreglement. Het RMO zou een directieregle- • Er is (nog) geen reglement waarin de onderlinge porte- Latijnse taal en Universiteit Toezicht. Deze activiteiten zijn voor vier van de vijf leden ment in 2014 opstellen. Dit is verschoven naar 2015. feuilleverdeling, de werkwijze van de Raad van Toezicht, cultuur, Leiden zichtbaar via LinkedIn-profielen. • Het RMO maakt het mogelijk dat medewerkers die onre- de omgang met de directeur-bestuurder en hoe om te boegbeeld voor • Voor het aangaan van nevenfuncties door de directeur- gelmatigheden menen waar te nemen deze zonder risico gaan met eventuele tegenstrijdige belangen zijn vastge- gymnasia bestuurder wordt toestemming bij de voorzitter van de voor hun positie kunnen melden bij de interne vertrou- steld. Sander van den Eijnden Bedrijfsvoering Universiteit/ raad van gevraagd. wenspersoon. • De Raad van Toezicht was voornemens in 2014 zijn publieke Educatie • Ieder lid heeft een onafhankelijke en kritische bijdrage • Als medewerkers onregelmatigheden te melden hebben functioneren buiten aanwezigheid van bestuur/directie te organisaties aan de besluitvorming. De Raad van Toezicht heeft zich die de directeur-bestuurder betreffen, dan kunnen zij bespreken. Vanwege het beperkte aantal van drie verga- vergewist van de onafhankelijkheid van zijn leden. De zich richten tot de voorzitter van de Raad van Toezicht. deringen is dit helaas niet gebeurd. Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor de besluitvor- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 • De directeur overlegt wekelijks met de overige leden van • Jaarlijks bespreekt de Raad van Toezicht het functioneren • De Raad van Toezicht bestaat uit vijf leden, statutair ming over hoe de instelling met tegenstrijdige belangen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 het managementteam. Belangrijke beslissingen worden van de directeur-bestuurder. Dit wordt buiten aanwe- mogen dit er zeven zijn. De zittingstermijn voor de leden om gaat. in de MT-notulen vastgelegd. zigheid van de directeur-bestuurder voorbereid. Dit is is tweemaal een periode van vier jaar. Er is een gefaseerd • De majeure strategische besluiten en belangrijke be- gebeurd. openbaar rooster van aftreden. Zie boven. leidsbeslissingen worden in het MT besproken en voor • De directeur-bestuurder heeft naast de vergaderingen • Bij iedere nieuwe benoeming wordt de profielschets van accordering aan de Raad van Toezicht voorgelegd, met met enige regelmaat contact met de individuele leden de Raad van Toezicht besproken. Elk lid kan het beleid op de nadruk op het onderkennen en beheersen van risico’s. van de Raad van Toezicht, die hem op actieve, anticipe- hoofdlijnen beoordelen en heeft daarnaast enkele speci- Hiervan was in 2014 geen sprake, omdat de besluitvor- rende en reflecterende wijze adviezen verstrekken. Dit is fieke deskundigheden of/en netwerken.

t 11/12 NINO-lezing: Egyptische merktekens en pictogramschrift • Dr. Ben Haring (Universiteit Leiden) gaf een lezing t 13/12 Lezing: Salammbô van Gustave Flaubert • Een multimediale lezing over Salammbô, de Carthagoroman van over Egyptische merktekens en pictogramschrift. Haring is projectleider van het NWO-project Symbolizing Identity: Identity Gustave Flaubert uit 1862. Kunsthistoricus Michel Didier volgde het verhaal van de priesteres Salammbô aan de hand van marks and their relation to writing in New Kingdom Egypt s kunstwerken, illustraties, opera- en filmfragmenten s bijlage ix: Risicomanagement

9 – Het bestuur is verantwoordelijk voor financieel beleid financiële aspecten besproken. Deze worden vastgelegd In deze bijlage zijn de belangrijkste onderdelen, afspraken de jaarbegroting worden geen onzekere inkomsten opge- en risicobeheer door sluitende interne procedures en in de managementrapportage waarbij de directeur- en procedures opgenomen die het RMO hanteert op het nomen. Hiermee worden op voorhand risico's vermeden. externe controle. bestuurder commentaar levert op de bevindingen. Deze gebied van financieel risicomanagement. Gelet op principe Het RMO werkt met minimum projectbegrotingen zónder managementrapportage wordt in een Raad van Toezicht 9 van de Governance Code Cultuur wordt inzicht in dit financiële risico's en met aanvaardbare kwaliteit van het • De directeur en het hoofd financiën en bedrijfsvoering vergadering geagendeerd. Daarnaast wordt de accoun- risicomanagement gegeven in dit jaarverslag en in de eindproduct en met maximumbegrotingen, die enkel gere- zijn verantwoordelijk voor de opgemaakte financiële ver- tant incidenteel ingeschakeld voor specifieke adviezen en jaarrekening. aliseerd worden wanneer sponsorgelden of andere inciden- slagen en de interne procedures. De Raad van Toezicht werkzaamheden. In 2014 gold dit voor een extra controle tele inkomsten worden toegezegd. ziet toe dat dit volgens de afgesproken normen gebeurt. op de debiteurenadministratie in verband met een lang- 1. Solvabiliteit • De Raad van Toezicht heeft in 2010 de externe accoun- durige ziekte. 7. Juistheid van verzekerde bedragen tant Ernst &Young na advies van het management • De externe accountant brengt eenmaal per jaar aan mi- OCW stelt hier geen eisen aan. Het RMO streeft een benoemd. De directeur stelt de beloning voor de accoun- nimaal één vertegenwoordiger van de Raad van Toezicht solvabiliteit van tussen de 20 en 25% ten opzichte van de Jaarlijks worden de lopende verzekeringen op inhoud en tant vast. De accountant is herbenoemd voor de jaren verslag uit van zijn bevindingen, voorafgaand aan het Algemene Reserve en het bestemmingsfonds OCW na. juistheid door een externe partij gecontroleerd en eventueel 2013 en 2014 met een optie op verlenging voor de twee vaststellen van de jaarrekening. De Raad van Toezicht kan aangepast. jaren daarna. hem bevragen over de getrouwheid van de jaarrekening. 2. Liquiditeit • Met de accountant worden de jaarrekening en andere 8. Leningen De norm van 1.3, ooit door het ministerie van OCW bepaald, blijft gehandhaafd. Leningen dienen ter goedkeuring aan de Raad van Toezicht te worden voorgelegd, voorzien van een dekkingsplan. 3. Het vier ogen-principe 9. Wegzetten van overtollige liquide middelen Het fiatteren van rekeningen gebeurt door minstens twee medewerkers (budgethouder en lid van het Het RMO belegt niet. Het museum zet eventuele tijdelijk managementteam). Het daadwerkelijk fiatteren aan de overtollige middelen op iets beter renderende rekeningen bank om rekeningen te betalen wordt door twee MT-leden en houdt de vrijheid van directe opneembaarheid. Mocht het gedaan. Steekproefsgewijs controleren de MT-leden bij management moverende redenen hebben de opneembaar- iedere betalingsbatch de bankrekeningen met de facturen. heid restrictiever te maken, dan is toestemming van de Raad 134 van Toezicht nodig. 135 4. Volledigheid van opbrengsten 10. Weerstandsvermogen Leden van het MT melden in hun wekelijkse vergadering welke subsidies, fondsen, geld van derden door wie en voor Dit is het bedrag dat nodig is om gedurende een bepaalde welk project zijn geworven, alsmede een indicatie in welk tijd een voorzienbare discontinuïteit te kunnen opvangen. boekjaar de inkomsten en uitgaven vallen. Dit deel van de Belangrijk hierbij is de gedachte dat de continuïteit slechts MT-notulen gaat naar de financiële administratie als basis tijdelijk in het geding is. Een permanente vermindering voor de boeking. van overheidssubsidies kan in die definitie niet uit weerstandsvermogen worden betaald en zal leiden tot 5. Rechtmatigheid van bestedingen reorganisatie. In 2014 is berekend en beredeneerd dat het weerstandsvermogen circa € 700.000 dient te bedragen. Dit is een standaardpunt op de MT-agenda, waarbij de leden motiveren en beargumenteren waarom een bepaalde uitgave of investering gedaan wordt.

6. Begrotingsprincipes rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

Het RMO hanteert een kostenbewuste strategie en heeft een lean and mean organisatie die is gebaseerd op de resultaten van realistische inkomsten en uitgaven. De directeur wordt door de Raad van Toezicht verplicht corrigerend op te treden bij een tegenvallende negatieve prognose met als doel minimaal een niet-negatief bedrijfseconomisch exploitatie- resultaat. Kostenbesparing is dan het eerste instrument. In

t 15/12 Uitgeverij SPQR • Een kleine 90 docenten Klassieke Talen wisselden op de gebruikersdag van Uitgeverij Roeland & t 18/12 Lezing: The Secret of Empire • Op 18 december sloot het museum het Augustusjaar af met een lezing door Staal informatie uit over de recent uitgekomen nieuwe methode Latijn s Anthony Everitt. Deze Britse schrijver en classicus schreef onder meer een biografie over Augustus. Voorafgaand vertelde conservator prof. dr. Ruurd Halbertsma over de relatie tussen Augustus en Carthago, in het kader van de gelijknamige tentoonstelling s Colofon

Foto’s: Rijksmuseum van Oudheden tenzij anders vermeld Samenstelling/Eindredactie: Hanneke Kik, Wim Weijland Ontwerp & productie: Stern/Den Hartog & De Vries Drukwerk: Veenman +

© Rijksmuseum van Oudheden 2015

www.rmo.nl

Afbeelding achterzijde 136 Beeld van een biddende Sumerische man. Kalksteen, Chafadje (het antieke Tutub, Irak), ca. 2800 v.Chr. In Mesopotamië was de gebruikelijke politieke eenheid de stadstaat, vergelijkbaar met de situatie in het oude Griekenland. De leiders van deze stadstaten lieten in de tempels beelden van zichzelf neerzetten, in biddende houding. Dit beeldje stond waarschijnlijk in een tempel die was gewijd aan de maangod Sin. Oorspronkelijk was het beeldje bont beschilderd. De man is gekleed in een rok en heeft een kaalgeschoren hoofd en een ontbloot bovenlichaam. De figuren op dit soort beeldjes hebben vaak bijna hypnotiserende ogen en brede wenkbrauwen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2014

t 19/12: 200.000ste bezoeker • De 200.000ste bezoeker, mevrouw Van Empel uit Baarn, werd met haar man met bloemen, boeken en appeltaart welkom geheten in het RMO s