ΤΕΡΨΙΣ STUDIES IN MEDITERRANEAN ARCHAEOLOGY IN HONOUR OF NOTA KOUROU
Edited by Vicky Vlachou and Anastasia Gadolou
ÉTUDES D!ARCHÉOLOGIE 10 ΤΕΡΨΙΣ STUDIES IN MEDITERRANEAN ARCHAEOLOGY IN HONOUR OF NOTA KOUROU Scientifc Committee Michalis Tiverios, Member of the Academy of Athens, Professor Emeritus of Classical Archaeology, University of Tessaloniki Vassos Karageorghis, Former Director of Antiquities, Cyprus Vasilios Lambrinoudakis, Professor Emeritus of Classical Archaeology, University of Athens Charalampos Kritzas, Director Emeritus, Hellenic Ministry of Culture and Sports Anna A. Lemos, Professor Emerita of Classical Archaeology, University of Athens Εvangelia Simantoni-Bournia, Professor Emerita of Classical Archaeology, University of Athens
Editor CReA-Patrimoine © Centre de Recherches en Archéologie et Patrimoine (CReA-Patrimoine) Université libre de Bruxelles 50, av. F.D. Roosevelt | CP 175 B-1050 Bruxelles [email protected] http://crea.ulb.ac.be
ISBN: 9789461360649 Printed by Le Livre Timperman Layout: Nathalie Bloch (CReA-Patrimoine) Detail of sphinx panel: Krater from Mavriki. Aigion Museum no 801
Tis volume is published with the fnancial support of the A.G. Leventis Foundation, the Université libre de Bruxelles (ULB), the Centre de Recherches en Archéologie et Patrimoine (CReA-Patrimoine) and the Cultural Foundation of Tinos.
Cover Attic Late Geometric II skyphos (Athens NAM 784), from the Dipylon Grave 7. Workshop of Athens 894. Reproduced afer permission of the National Archaeological Museum of Athens. © Hellenic Ministry of Culture and Sports / Archaeological Receipts Fund. Drawing by Vicky Vlachou.
Études d’archéologie 10 ΤΕΡΨΙΣ STUDIES IN MEDITERRANEAN ARCHAEOLOGY IN HONOUR OF NOTA KOUROU
Edited by Vicky Vlachou and Anastasia Gadolou
Brussels CReA-Patrimoine
2017 Nota Kourou and Tanasis Kouros at Aghia Moni (Paphos), in front of the Cypro- Syllabic script of the 4th century BC mentioning the Paphian king Neoklis. Photo by Maria Iacovou. Contents
Tabula gratulatoria 9
Foreword 11 Athena Tsingarida
Abbreviations 13
Introduction 17 Vicky Vlachou and Anastasia Gadolou
List of Publications by Nota Kourou Evangelia Simantoni-Bournia 21
I. Pottery Studies
Production and Workshops 27
An Athenian Middle Geometric II krater from the Athenian Agora and the potter who painted it 29 John K. Papadopoulos A new Geometric pitcher from the Workshop of Athens 897 39 Maria Pipili Δύο κρατήρες πρώιμων ιστορικών χρόνων από την Αχαΐα. Εκφράσεις κοινωνικής διαφοροποίησης 47 και εδραίωσης της συλλογικής ταυτότητας, στη διάρκεια του 8ου αιώνα π.Χ. Aναστασία Γκαδόλου Κεραμικοί πειραματισμοί στη Ρόδο των Ύσ τερ ων Γεωμετρικών και Υπογεωμετρικών χρόνων: ερυθρόχριστα αγγεία με κύκλους και κυματοειδείς γραμμές 61 Γιώργος Μπουρογιάννης Κρατηρόσχημος νησιωτικός σκύφος με γραμμική διακόσμηση από τη Μύκονο 71 Φωτεινή Ζαφειροπούλου Te Sphinx Painter and his Workshop 75 Κees Neef Deux fragments d’une coupe forale au musée de Tasos 91 Jacques Perreault Aspects of pottery production and circulation in the Early Iron Age Cypriot polities: considering the evidence of the Salamis workshops 99 Anna Georgiadou Notes on ceramic production during the Early Cypro-Geometric period at Palaepaphos 113 Vassos Karageorghis “Black”, a tale of two pigments in Cyprus. Te chemistry of decoration and the Late Cypriot III – Cypro-Geometric pottery production 121 Eleni Aloupi-Siotis and Anna Lekka
Image and Context 145 Aspects of pictorialism and symbolism in Early Bronze Age Cyclades: a “frying pan” with longboat depiction from the new excavations at Chalandriani in Syros 147 Marisa Marthari « Sacrifce en image » au début de l’histoire grecque : retour sur une hydrie érétrienne 161 Sandrine Huber Quadrupeds on relief pottery of the Aegean 177 Evangelia Simantoni-Bournia Pottery made to impress: oversized vessels for funerary rituals. A view from Geometric Attica and beyond 191 Vicky Vlachou Υψηλόποδες κάνθαροι. Ένα τελετουργικό σκεύος 209 Λυδία Παλαιοκρασσά-Κόπιτσα Une Löwenschale à Mégara Hyblaea (Sicile) 221 Antoine Hermary Fun and games at the symposium: a corinthian thauma in Brussels 229 Dyfri Williams and Natacha Massar A newly discovered funerary pinax from the Athenian Kerameikos 247 Leonidas Bournias
II. Topoi
Μυκηναϊκοί οικισμοί στο Σαρωνικό κατά τη μετανακτορική περίοδο 263 Νάγια Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα Hephestia (Lemnos) in the Early Iron Age. Some considerations 277 Emanuele Greco Terres cuites architecturales de Ténos des époques archaïque et classique 285 Marie-Françoise Billot Νεότερα για τα ιερά της αρχαίας πόλης της Κύθνου 303 Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Ο τύμβος της Λαόνας στην Παλαίπαφο. Από την αναγνώριση στη μέθοδο διερεύνησης 317 Μαρία Ιακώβου Τοπογραφία της Ρωμαϊκής Εύβοιας 331 Παύλος Καρβώνης
III. The Aegean and the Mediterranean
One more Aigyptiakon from Lefandi - Te bronze jug from Toumba, tomb 47.18 349 Hartmut Matthäus Euboean imports in the Geometric necropolis of Ialysos 359 Matteo D’Acunto Ceramics, cultural interconnections and infuences on Naxos 375 Xenia Charalambidou Some horses from Sicilian Naxos 393 Maria Costanza Lentini Te Aegean between East and West 401 Bruno d’Agostino Εισαγμένη κεραμική στο Θερμαϊκό κόλπο και την Ιβηρική χερσόνησο – αργανθώνιος (Παρατηρήσεις στο πρώιμο εμπόριο κεραμικής) 419 Μιχάλης Τιβέριος La présence phénicienne en Grèce 435 Christina Ioannou Το ακρόπρωρο από τα Προϊστορικά στα Αρχαϊκά χρόνια 447 Πέτρος Θέμελης IV. Archaeological Approaches to Cult and Rituals
Domestic, communal and public cult in Dark Age Greece: some interpretative issues 459 Oliver Pilz Social outcasts in Early Iron Age Naxos? 473 Karl Reber Breaking and burning the sphinx 481 Giorgos Papasavvas Oferings to a goddess 500 Irene S. Lemos Παραστασιακές πρακτικές και κοινωνική οργάνωση στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου: Η περίπτωση της Αττικής και της Κρήτης 511 Μανόλης Μικράκης Te musician, the dancer and the priest: readdressing Cypro-Archaic ritual 525 Αnastasia Leriou
V. Writing on Artifacts
Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρ ό τ τα της Νάξου Συμβολή στην «ανάγνωση» των σφραγίδων της 3ης χιλιετίας π.Χ. 543 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος ‘Eνεπίγραφο αλιευτικό βάρος των Γεωμετρικών χρόνων’ ή μήπως όχι; 561 Πάνος Βαλαβάνης Writing for friends: Vathy 232 revisited 567 Catherine Morgan Γρ α μ μ ατ ι κ ά εκπώματα, ερωτικές παγίδες 579 Χαράλαμπος Κριτζάς
About the Contributors 589
Tabula gratulatoria
Christina Avronidaki Christos Boulotis Alexander Cambitoglou Panagiotis Chatzidakis Francis Croissant Rolland Étienne Alexandra Karetsou Vasilios Lambrinoudakis Ageliki Lebessi Anna A. Lemos Nassi Malagardis Sarah P. Morris Alcestis Papademetriou Francis Prost Katerina Romiopoulou Nicolaos Chr. Stampolidis Konstantinos Tsakos Athena Tsingarida Olga Tzachou-Alexandri Didier Viviers Evangelos Vivliodetis Eleni Zimi Forward
Athena Tsingarida
It is a great pleasure to welcome this volume in Social Fund) undertaken in collaboration with honour of Nota Kourou in the archaeological the University of Athens and Nota Kourou. She is series of the Centre of Archaeological Research now a post-doctoral research fellow of the Belgian and Culture Heritage (CReA-Patrimoine) of the National Research Fund (FNRS) at ULB and shares Université libre de Bruxelles. Te publication in with us her sound knowledge of Early Iron Age the collection of the CReA-Patrimoine refects the pottery and her lively energy. warm and fruitful relationship built up between the Centre, Nota and several of her former students I would like to thank both Anastasia and Vicky since several years. along with all contributors for achieving their task within a tied schedule. Te essays refect the wide- I frst met Nota when she came at ULB as an ranging felds of expertise of Nota extending from invited Professor at the International Chair of Aegean Greece to the Mediterranean World. Te Greek Archaeology Eleni Hatzivassiliou. During editors brought into light a signifcant scholarly her lively stay in Brussels, she inspired with her publication that goes far beyond a simple tribute. enthusiasm and deep knowledge of Early Iron Age Te important number of papers written by Aegean and the Mediterranean a large audience former students, now colleagues, further illustrates of students and scholars. On a personnal level, I the strong ties built by a talented professor who discovered, beyond the well acknowledged expert combined human and teaching qualities. Te in Greek archaeology, a person of great kindness, result is a moving token of respect, gratitude and deep sensitivity and generosity. friendship dedicated to Nota.
Te preparation of this volume was undertaken by Anastasia Gadolou and Vicky Vlachou, helped On façonne les plantes par la culture, et les hommes by many colleagues. Both Anastasia and Vicky par l’éducation. … Nous naissons faibles, nous are known in Brussels. While still a curator at the avons besoin de force ; nous naissons dépourvus de National Museum of Athens, Anastasia delivered tout, nous avons besoin d’assistance, nous naissons a lecture at ULB in the frame of our International stupides, nous avons besoin de jugement. Tout ce seminars on Pottery studies in a session organized que nous n’avons pas à notre naissance, et dont with the collaboration of our colleagues from the nous avons besoin étant grands, nous est donné par Museum, specialists in the feld of ancient ceramics. l’éducation. Vicky joined the CReA-Patrimoine in 2012 in Jean Jacques Rousseau the frame of a postdoctoral project (European Émile ou de l’Éducation, extrait
11 Abbreviations abbreviations of journals AntW – Antike Welt: Zeitschrif für Archäologie und Kulturgeschichte AJA – American Journal of Archaeology ΑΑΑ – Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών AJP – American Journal of Philology ΑΔ Α/Β – Αρχαιολογικόν Δελτίον (Α = Μελέτες, Β = Χρονικά) AM – Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung ΑΕ – Αρχαιολογική Εφημερίς AnnArchStAnt – Annali del Seminario di studi del ΑΕΘΣΕ – Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς mondo classico e del Mediterraneo antico: Sezione di Ελλάδας archeologia e storia antica ΑΕΜΘ – Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και AntCl – L’Antiquité classique Θράκη AntK – Antike Kunst ΑνθρΑρχΧρον – Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά Antiquity – Antiquity. A Quarterly Review of Archaeology ΑρχΕυβΜελ – Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών AnzWien – Anzeiger: Österreichische Akademie der Εγνατία – Εγνατία. Επιστημονική Επετηρίδα της Wissenschafen, Wien, Philologisch-historische Klasse Φιλοσοφικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας AR – Archaeological Reports ΕΕΦΣΠΘ – Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Archaeology – Archaeology Magazine Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ArchDelt – Archaiologikon Deltion ΕλλΚερ – Πρακτικά Επιστημονικών Συναντήσεων για ArchEph – Archaiologike Ephemeris την Ελληνιστική Κεραμική ArchEspArq – Archivo Español de Arqueología ΕπετΚυκλΜελ Επετηρίς της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών ASAtene – Annuario de la Scuola archeologica di Atene e delle missioni italiane in Oriente Έργον Το Έργον της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας AttiMGrecia – Atti e memorie della Società Magna Grecia ΚυπΣπουδ – Κυπριακαί Σπουδαί BAAL – Bulletin d’Archéologie et d’Architecture Mακεδονικά – Μακεδονικά. Σύγγραμμα Περιοδικόν Libanaises της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών BABesch – Bulletin antieke beschaving: Annual Papers ΠΑΑ – Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών on Classical Archaeology ΠΑΕ – Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής BANEA – British Association for Near Eastern Εταιρείας Archaeology BAR IS – British Archaeological Reports, International ΑΑΙΑ Bulletin – Te Australian Archaeological Institute Series at Athens Bulletin BASOR – Bulletin of the American Schools of Oriental ActaArch – Acta Archaeologica (Copenhagen) Research ActaAth – Skrifer utgivna av Svenska Institutet i Athen BCH – Bulletin de Correspondance Hellénique (Acta Instituti Atheniensis Regni Sueciae) (formerly BdA – Bollettino d’Arte SkrAth) BÉFAR – Bibliothèque des Écoles françaises d'Athènes et ActaHyp – Acta Hyperborea. Danish Studies in Classical de Rome Archaeology BICS – Bulletin of the Institute of Classical Studies of the Aegaeum – Aegaeum. Annales d’archéologie égéenne de University of London l’Université de Liège BMMA – Bulletin of the Metropolitan Museum of Art, AIONArch – Annali dell’Istituto universitario orientali New York di Napoli. Dipartimento di studi del mondo classico e del Mediterraneo antico. Sezione di archeologia e storia BMusHongr – Bulletin du Musée hongrois des beaux- antica arts
13 BSA – Te Annual of the British School at Athens MarbWPr – Marburger Winckelmann-Programm CahByrsa – Cahiers de Byrsa MarM – Te Mariner’s Mirror CAJ – Cambridge Archaeological Journal MB – Madrider Beiträge CCEC – Centre d'Études Chypriotes - Cahier MededRom – Mededeelingen van het Nederl. Historisch Instituut te Rome CCJB – Cahiers du Centre Jean Bérard MeditArch – Mediterranean Archaeology. Australian ClAnt – Classical Antiquity and New Zealand Journal for the Archaeology of the ClBull – Te Classical Bulletin Mediterranean World CQ – Classical Quarterly MÉFRA – Mélanges de l’École française de Rome, CR – Classical Review Antiquité CRAI – Comptes rendus des séances de l’Académie des Minos – Minos. Revista di flología egea inscriptions et belles-lettres (Paris) MM – Madrider Mitteilungen CretChron – Kretika chronika: Keimena kai meletai tes MMJ – Metropolitan Musem Journal kretikes istorias Mnemosyne – Mnemosyne. A Journal of Classical Eirene – Eirene: Studia graeca et latina Studies Enalia – Ενάλια MonAnt – Monumenti antichi Glotta – Glotta. Zeitschrif für griechische und MonPiot – Monuments et Mémoires Fondation E. Piot lateinische Sprache NSc – Notizie degli scavi di antichità Gnomon – Gnomon. Kritische Zeitschrif für die gesamte OAI – Österreichisches Archäologisches Institut klassische Altertumswissenschaf OlForsch – Olympische Forschungen GRBS – Greek, Roman and Byzantine Studies OMRO – Oudheidkundige Mededelingen uit het HASB – Hefe des Archäologischen Seminars Bern Rijksmuseum van Oudheiden te Leiden Hesperia – Hesperia. Te Journal of the American OpArch – Opuscula archaeologica School of Classical Studies at Athens OpAth – Opuscula Atheniensia Horos – Hóros. Ένα Αρχαιογνωστικό Περιοδικό OpAthRom – Opuscula. Annual of the Swedish Institutes IJNA – Te International Journal of Nautical at Athens and Rome Archaeology and Underwater Exploration OpRom – Opuscula Romana IstMitt – Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Istanbuler Mitteilungen PACT Pact. Revue du groupe européen d’études pour les techniques physiques, chimiques et mathématiques JaarbAkAmst – Jaarboek van de Akademie te appliquées à l’archéologie Amsterdam Pallas – Pallas. Revue d’études antiques JanthArch – Journal of Anthropological Archaeology Pharos – Pharos. Journal of the Netherlands Institute at JAOS – Journal of the American Oriental Society Athens JAS – Journal of Archaeological Science Prakt – Praktika tes en Athenais Archaiologikis Etaireias JdI – Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts ProcAmPhilSoc Proceedings of the American Philoso- JHS – Te Journal of Hellenic Studies phical Society JIAN – Journal international d’archéologie PP – La parola del passato numismatique RA – Revue archéologique JMA – Journal of Mediterranean Archaeology RB – Revue Biblique JRA – Journal of Roman Archaeology RBPhH – Revue Belge de Philologie et d'Histoire JRAI – Journal of the Royal Anthropological Institute RdA – Rivista di Archeologia KADMOS – Zeitschrif für vor-und frühgriechische RDAC – Report of the Department of Antiquities, Epigraphik Cyprus Kernos – Kernos. Revue internationale et pluridiscipli- REA – Revue des Études Anciennes naire de religion grecque antique
14 REG – Revue des Études Grecques ClRh – Clara Rhodos REJ – Revue d’Études Juives CVA – Corpus Vasorum Antiquorum, Paris 1923- RendLinc – Rendiconti dell’Accademia nazionale dei DarSag – Ch. Daremberg and E. Saglio, Dictionnaire Lincei. Classe di scienze morali, storiche e flologiche des antiquités grecques et romaines d’après les textes et les monuments, Paris 1873-1919. RM – Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Römische Abteilung Délos – Exploration archéologique de Délos faite par l’École française d’Athènes RStFen – Rivista di Studi fenici EAA – Enciclopedia dell’arte antica, classica e orientale SIMA – Studies in Mediterranean Archaeology I–VII (1958-1966) SIMA-PB – Studies in Mediterranean Archaeology and EG – Μ. Guarducci, Epigrafa greca I (1967), II (1969), Literature: Pocketbook III (1974), IV (1978), Roma. SMEA – Studi Micenei ed Egeo-Anatolici Eretria – Eretria. Fouilles et recherches StEtr – Studi Etruschi FGrHist – F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen StTroica – Studia Troica Historiker, Berlin 1923- Talanta – Talanta. Proceedings of the Dutch ICS – O. Masson, Inscriptions chypriotes syllabiques, Archaeological and Historical Society Paris, 1961, réédition avec compléments, 1983. TelAviv – Tel Aviv: Journal of the Tel Aviv University, IG – Inscriptiones graecae, Berlin 1895- Institute of Archaeology Isthmia – Isthmia. Excavations by the University of TMO – Travaux de la Maison de l'Orient et de la Chicago under the Auspices of the American School of Méditerranée Classical Studies at Athens Topoi – Topoi. Berlin Studies of the Ancient World Kerameikos – Kerameikos. Ergebnisse der Ausgrabungen WorldArch – World Archaeology LGPN – P. Μ. Fraser και E. Matthews (eds). A Lexicon of Greek Personal Names, Oxford 1987- WS – Wiener Studien LGPN IV – P. M. Fraser και E. Matthews (eds), A ZÄS – Zeitschrif für ägyptische Sprache und Lexicon of Greek Personal Names IV (Macedonia, Trace, Altertumskunde Northern Regions of the Black Sea), Oxford 2005. Zephyrus – Zephyrus. Revista de prehistoria y LSAG2 – L. H. Jefery, Te Local Scripts of Archaic arqueología Greece, (revised edition by A. W. Johnston), Oxford 1990. ZPE – Zeitschrif für Papyrologie und Epigraphik LSCG – F. Sokolowski, Lois sacrées des cités grecques, Paris 1969 [École française d'Athènes, Travaux et mémoires 18]. Abbreviations of Excavation Series and Reference Works OlForsch – Olympische Forschungen PBF – Prähistorische Bronzefunde Agora – Te Athenian Agora RE – A. Pauly και G. Wissowa, Real-Encyclopädie der Klassischen Altertumswissenschaf, 1893-1978. Alt-Paphos – Ausgrabungen in Alt-Paphos auf Zypern RES – Répertoire d’Epigraphie Sémitique, Paris 1900- ArchHom – F. Matz and H.G. Buchholz (eds), 1905. Archaeologia Homerica (Göttingen 1967– ) SEG – Supplementum epigraphicum graecum, Leiden CEG – P. Hansen, Carmina epigraphica Graeca 1923- saeculorum VIII-V a. Chr. n., Berlin and New York, 1983. SwCyprusExp – Te Swedish Cyprus Expedition CIG – A. Boeckh et al., Corpus inscriptionum graecarum, Berlin 1828-1877. Tarsus – Excavations at Gözlü Kule, Tarsus CIL – Corpus inscriptionum latinarum, Berlin 1893- TesCRA – Tesaurus Cultus et Rituum Antiquorum CIS – Corpus Inscrptionum Semiticarum CMS – Corpus der minoischen und mykenischen Siegel COS – W. W. Hallo and K. L. Younger Jr. (eds), Te Context of Scripture, 3 vols, Leiden - New York - Köln 1997-2002.
15 Introduction
Vicky Vlachou and Anastasia Gadolou
Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο, ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Hesiode, Teogony 915-7
Te present collective volume is ofered in honour the Aegean and Eastern Mediterranean, as implied of Nota Kourou, in celebration of her distinguished by iconography. Following her doctoral dissertation academic contribution to the archaeology of the on Sphinxes and the relevant LIMC articles, she Early Iron Age Aegean and the Mediterranean. Nota produced a number of studies highlighting issues Kourou received her BA in Art History and Classical of Early Orientalizing Greek art and its possible Archaeology at the University of Athens and then Cypriot and Near Eastern sources of inspiration. her MA and DPhil in Classical Archaeology at As a confessed admirer of J. N. Coldstream’s work, Oxford University, Somerville College. She served she frequently focused on pottery, producing a at the Department of Archaeology of the University number of studies on crucial ceramic issues of of Athens for more than thirty-fve years until her several classes of Geometric pottery. With her retirement in 2012. As a visiting professor, she has publication of the Aigion crater in 1979, she lectured at the Université de Lausanne, University of succeeded in defning a new Orientalizing phase Bern, University of Geneva, Université de Fribourg, in the evolution of the Tapsos class vases still Sorbonne, Paris I and the École Pratiques des Hautes unparalleled and barely known in Greece, but well Études, Università degli Studi di Milano, Università attested by then in Sicily and Italy. Te identifcation Orientale di Napoli, Università di Firenze, Johannes of an Attic workshop of small handmade vases in Gutenberg Universität Mainz, University of Cyprus the tradition of the “Argive Monochrome Ware” and the American University of Beirut. As an in 1987, followed by an investigation of their Onassis Scholar in 2005, she lectured in a number function and distribution in later articles, remains of Universities in the U.S.A. (New York, Columbia an important addition to the study of handmade University; Austin, University of Texas; Tampa, wares. Her monograph on the Southern cemetery South Florida University; Columbia, University of of Naxos and its pottery in 1999 constitutes a major Missouri). As the 2005 AAIA Visiting Professor, contribution to Cycladic studies: it provides a stable she lectured in Universities in Australia (Sydney, base for the study of Naxian ceramic workshops of University of Sydney and Macquarie University, the Middle Geometric period. Te identifcation Brisbane, Te University of Queensland, Armidale, of a local Naxian workshop closely following the Te University of New England, Newcastle, the Cesnola Painter in an earlier study had given new University of Newcastle). directions not only in the study of that workshop, Troughout her academic carrier, she has been but also to matters of contacts between islands engaged in a variety of scholarly subjects, tackling or painters. Her CVA for the Attic Geometric crucial problems of the Early Iron Age and amphorae in the Athens, National Museum in 2002 attempting to get answers to issues related to the ofers a complete account of the shape’s typology Aegean and the wider Mediterranean area. She and evolution in the Early Iron Age. A number started with iconography under the wise guidance of smaller studies on particular classes of Attic of N. M. Kontoleon and later of Sir John Boardman. Geometric amphorae made earlier or later have Even then, the focus of her research was always on identifed several Athenian Geometric workshops the social background and the relations between and have concentrated on their distribution, and
17 Vicky Vlachou and Anastasia Gadolou
consequently on Athenian contacts, all over the of hers she has been happy to have a large number of Aegean and beyond. excellent students now serving in the Archaeological Service or teaching at various Universities all over In several of these studies, she turned to science to the globe. investigate the provenance of ceramic wares at a time when not everyone thought it a useful or sound In preparing this volume – as a surprise to Nota – approach. She retains to the present her confdence we had to confne our invitation to a much smaller in the validity of scientifc investigation, as is number of contributors than we – and no doubt demonstrated in two large joint projects with Vassos she – would have liked to. As it would have been Karageorghis and others, one on limestone fgurines impracticable from the point of view of publication published in 2002, and another on clay fgurines to produce a volume even heavier than this one, that appeared in 2009. Trough a number of other we would like here to apologize to anyone who studies, she has contributed considerably to the feels unjustly lef out. Over forty former doctoral study of clay fgurines, their typology, iconography students – many of them now leading academics or their function and symbolism. She started in in their own right, colleagues and friends have 1994 with a joint study of Cretan clay fgurines contributed papers on topics that relate to the from Patsos and continued with various classes of diverse felds of interests Nota has pursued. Te Cypriot and Aegean fgurines, putting an emphasis invited authors were not asked to address specifc on the question of continuity-discontinuity with research questions, but rather to contribute the Bronze Age past and the interplay between the research topics they wanted to present in honour of Aegean and Eastern Mediterranean. Nota. Tese are organized in fve parts, embracing pottery studies and topography, interconnections in Tis approach has led her to issues of contact the Aegean and the Mediterranean, archaeological between the Aegean and the Eastern or Western approaches to cult and rituals and epigraphy. Each Mediterranean. Here she has deliberated at length section focuses on more than one concern in the on the importance of Cypriot trade during the study of early societies, presenting and discussing transitional years of the so-called “Dark Ages” fresh interpretations and new ideas based on old and the resulting close contacts with the Aegean. and new material alike. From Early Cycladic Phoenician presence in the Aegean had its place Naxos, through the Early Iron Age Mediterranean too in her studies: a number of joint investigations and Archaic Aegean to Roman Euboea, the key have identifed Phoenician cippi in Crete and theme running through the diferent approaches elsewhere, with special weight being given to a of every contributor is the understanding of Cypro-Phoenician presence in Crete, Rhodes and ancient societies, highlighting the dynamics in elsewhere in the Aegean. studying aspects of the archaeology of the wider Mediterranean region. Her feld work on Tenos has contributed greatly to our knowledge of early Tenian and Cycladic Pottery studies lay emphasis on the production of society with the identifcation and discussion of the ancient ceramics and thus the work of potters and Cyclopean wall at Xobourgo and the small sacred painters, and equally on the iconography and the pyre in front of it, named the “Pro-cyclopean relation between image and use in diferent contexts. sanctuary”. A re-study of the building identifed as Te papers of the frst section approach issues of the Tesmophorion and its comparison with the pottery workshops from diferent aspects and try Pro-cyclopean sanctuary constitutes a principal to answer distinct questions. Stylistic analysis ofers contribution to our understanding of the evolution the appropriate framework in tracing the work of of open-air shrines of the early Cyclades. Te single potters or workshops active in Attica (J. K. large numbers of undergraduate and postgraduate Papadopoulos, M. Pipili), in Corinth (K. Neef), in students that have participated in her excavations the Cyclades (Ph. Zapheiropoulou), and equally on brings us back full-circle to her University career, Cyprus, as demonstrated by the cases of Salamis (A. which is closely linked to the creation of the pottery Georgiadou) and Palaepaphos (V. Karageorghis). collection and mainly the Cypriot Collection at the Scientifc investigation has proven a powerful University Museum in Athens. Nota has been an tool for approaching and understanding craf enthusiastic teacher and to use a favorite expression production and highlighting factors that leave
18 Introduction little trace in the archaeological record (E. Aloupi Te past decades have seen the rise of interest and A. Lekka). Shape and decoration strongly in approaches to cult and rituals through depend on the infuences exerted by the varied archaeological fnds. In the fourth section, population groups that produced and used them. six papers introduce new approaches in ritual In this way, stylistic changes and the circulation studies from an archaeological perspective. of specifc pottery types eventually lead us to Domestic (O. Pilz), funerary (K. Reber) and cultic a better understanding of social and cultural (G. Papasavvas, I. S. Lemos) contexts provide the transformations (A. Gadolou, G. Bourogiannis, necessary framework for tracing ritual activity. Te J. Perreault). In the second part of the frst section, two papers that conclude this section underline contextual approaches are extended to pottery the performative aspect of rituals (M. Mikrakis, studies, dealing with cult and rituals in sanctuaries A. Leriou) in the artistic expression of both the (S. Huber, L. Palaiokrassa-Kopitsa), with funerary Aegean and Cyprus. Te idea running through the rituals and mortuary expressions (M. Marthari, fnal section of this volume is neatly summarized V. Vlachou, L. Bournias), and convivial drinking in the title of C. Morgan’s contribution, “Writing at the symposion (D. Williams and N. Massar). for Friends”. Tis section introduces new Te two papers by E. Simantoni-Bournia and A. interpretations of an 8th-century Euboean grafto Hermary provide the necessary framework for from Oropos (P. Valavanis) and the earliest Achaian mapping established routes of communication dipinto in the form of a metrical text placed on an between the Aegean, Crete and the Sicilian coast and oinochoe (C. Morgan). Preliterate Aegean seals of identify cultural entanglements one with another. the 3rd millennium BC (A. Vlachopoulos) were incorporated in this section for their capacity Te second section of this volume brings together to act as an early form of communication and six papers that ofer a comprehensive synthesis of understanding. In the last contribution of this the evidence from six distinct regions: the Saronic volume, Ch. Kritzas explores the symbolic value of Gulf (N. Polychronakou-Sgouritsa), Hephestia on some archaic grafti in linking the dangers of wine Lemnos (E. Greco), the Cycladic islands of Kythnos consumption to erotic desire. (A. Mazarakis Ainian) and Tenos (M.-F. Billot), Laona at Palaepaphos (M. Iacovou) and Euboea Although diferent issues and problems are (P. Karvonis). Each paper presents an attempt addressed by all the authors in this volume, most of to recreate the historical background, dating as the papers refer to or are inspired by Nota’s papers early as the Post-palatial period, through the and lectures, all gathered in a volume that we hope Early Iron Age, Archaic and Classical periods will inspire Terpsis and stimulate the mind of the and up until the Roman occupation. In the third readers in diferent ways. We would like to express section, eight contributions deal with issues of our gratitude to all the contributors to this volume mobility and interaction between the Aegean and for their willingness to accept our invitation, for the Mediterranean, an area where Nota Kourou being discreet in not revealing anything to Nota has contributed signifcant studies. Te discussion and for their congenial co-operation during its of imports and exports of pottery, metal vessels publication processes. We are grateful to the and various artefacts (H. Matthäus, M. D’Acunto, scientifc committee for reviewing all papers B. d’Agostino, M. Tiverios) constitutes an efective included in this volume and for their unfailing path for tracing patterns of interaction, alongside and positive response to any difculties that arose maritime trade. Te resultant transmission of ideas throughout. Many thanks are due to Dr. Helena in the local craf productions (X. Charalambidou, Vlachogianni and Dr. Don Evely for their valuable M.-C. Lentini) further underlines the operating assistance with the language editing of the Greek and networks and the dynamics that shaped them. English papers. Equally, to Dr. Maria Chidiroglou, Te activity of the Phoenicians in this process responsible for the photographic archives of the cannot be neglected, as it has been argued by National Archaeological Museum at Athens, for N. Kourou and is discussed in this volume by providing the photograph of the Attic skyphos (inv. Ch. Ioannou. Te contribution of P. Temelis 784), which is illustrated on the cover and for all brings us to an issue closely linked with navigating the photographs of artefacts included in this book in the Mediterranean, that of the history of the ship that are stored in the National Archaeological emblems (ακρόπρωρα, ακροστόλια). Museum. Our thanks are most certainly due to
19 Vicky Vlachou and Anastasia Gadolou
Nathalie Bloch (CReA-Patrimoine) for so nicely Rector of the Université libre de Bruxelles, Prof. and efciently producing this heavy tome. Didier Vidiers and the co-directors of the CReA- Patrimoine (Centre de Recherches en Archéologie We were fortunate to have the assistance of a et Patrimoine), Prof. Athena Tsingarida and Prof. colleague and long-time friend of Nota and Sébastien Clerbois for accepting the present Tanasis to prepare a detailed and comprehensive volume in the series of the Études d’archéologie and list of Nota’s own publications, from 1971 to the for providing valuable assistance throughout the present. We thank Evangelia Simantoni-Bournia preparation of the volume. for the eagerness with which she accepted and for producing the list of publications that follows Three generations of pupils and colleagues have and concludes our introduction. We are extremely !""#$ %#&'%(")$ *#)$ %#\,"#-")$ !.$ /01*R&$ 03#$ grateful to the A. G. Leventis Foundation, the scholarship, kindness and readiness to help and Université libre de Bruxelles (ULB), the Cultural *)4%&"5$6"$-0#&%)"($17%&$408,9"$*&$*$&.9!08$0:$0,($ Foundation of Tinos (ITHΠ) and the two great appreciation of her as our teacher, our friend anonymous fnancial supporters for so generously *#)$0,($-088"*;,"5$/01*$("9*%#&$%#1"#&%4"8.$*-1%4"$ undertaking all the costs of this publication. We %#$("&"*(-7<$["8)30(>$*#)$*$40(*-%0,&$("*)"(?$3"$ would like to express our gratitude to the Pro- hope that Terpsis 3%88$!"$"#@0.")A
20 Publications by Nota Kourou
Books 15. ‘Local Naxian workshops and the import-export pottery trade of the island in the Geometric 1. Bosana-Kourou, P., Te Sphinx in Early Archaic period’, in H. A. G. Brijder (ed.), Ancient Greek Greek Art, Phd thesis, University of Oxford 1979 and related pottery. Proceedings of the international (in an electronic form in the Bodleian Library, vase symposium, Amsterdam 12 – 15 April 1984, Oxford). Amsterdam 1984, 107-112 [Allard Pierson 2. Aνασκαφές Nάξoυ. To νóτιo νεκρoταφείo της Series 5]. Nάξoυ κατά τη Γεωμετρική περίoδo. Έρευνες των 16. with R. Jones, ‘Kυκλαδική Kεραμεική στην ετών 1931-1939, Athens 1999 [Vivliotheke tes en Γεωμετρική και Aνατολίζουσα Eποχή’, Athenais Archaiologikes Hetaireias 193]. Aνθρωπολογικά 6 (1984), 62-63. 3. with V. Karageorghis, Y. Maniatis, K. Polikreti, 17. ‘Musical procession scenes in early Greek art. Y. Bassiakos and C. Xenophontos, Limestone Teir Oriental and Cypriote models’, in Τ. statuettes of Cypriote type found in the Aegean. Παπαδόπουλος (ed.), Πρακτικά τoυ Δευτέρoυ Provenance Studies, Nicosia 2002. Διεθνoύς Kυπριoλoγικoύ Συνεδρίoυ, Λευκωσία 20- 4. CVA, Greece Fasc. 8, Athens National Museum 25 Aπριλίoυ 1982, 1, Nicosia 1985, 415-422. Fasc. 5, Athens 2002. 18. ‘Διεπιστημoνική αντιμετώπιση της κεραμεικής και 5. with V. Karageorghis, V. Kilikoglou, M. D. ηλεκτρoνικoί υπoλoγιστές’, in Ministry of Culture Glascock, J. Karageorghis and P. Marantidou, (ed.), Πρακτικά τoυ ΧII Διεθνoύς Συνεδρίoυ Terracotta statues and fgurines of Cypriote type Kλασικής Aρχαιoλoγίας, Αθήνα 4–10 Σεπτεμβρίου found in the Aegean. Provenance studies, Nicosia 1983, Α΄, Athens 1985, 350-356. 2009. 19. with G. Alevras and S. Kalopissi, ‘Aνασκαφή στην 6. with R. Étienne and E. Simantoni-Bournia, Η Kαρδάμαινα (αρχαία Aλασάρνα) της Kω’, ArchEph αρχαία Τήνος, Athens 2013. 1985, 1-18. 20. 7. with E. Simantoni-Bournia, A. A. Lemos and L. G. ‘Ρóα Γλυκεία. Γύρω απó τα πήλινα oμoιώματα Mendoni (eds), Αμύμονα Έργα. Τιμητικός τόμος ρoδιoύ τoυ 8oυ και τoυ 7oυ π.Χ. αι.’, in Eιλαπίνη. για τον καθηγητή Βασίλη Κ. Λαμπρινουδάκη, Tóμoς τιμητικóς για τoν καθηγητή Nικóλαo Athens 2007 [Archaiognosia 5]. Πλάτωνα, 1-2, Heracleion 1987, 101-116. 21. ‘À propos de quelques ateliers de céramique fne, University Handbooks non tournée du type « Argien monochrome »’, BCH 111 (1987), 31-53. 8. H Mεταλλοτεχνία της Γεωμετρικής Περιόδου, 22. ‘A ργíτες, Κoρíνθιoι ή Ελευσíνιoι (;) Γύρω απó ένα Athens 1980. κεραμεικó εργαστήριo τoυ τύπoυ των αργίτικων 9. Oικισμοί και Iερά των Πρωίμων Ιστορικών Χρόνων, μoνόχρωμων’, in A. Gritsopoulos (ed.), Πρακτικά Athens 1985. τoυ Γ΄ Διεθνoύς Συνεδρίoυ Πελoπoννησιακών Σπoυδών, Καλαμάτα 8-15 Σεπτεμβρίου 1985, Articles 1-2, Athens 1987-88, 56-62 [Πελοποννησιακά Suppl. 13]. 10. ‘Eρυθρόμορφος λήκυθος εξ Aθηνών’, AAA IV 23. ‘Handmade pottery and trade. Te case of the (1971), 255-262. ‘Argive monochrome’ ware’, in J. Christiansen, 11. ‘Tαφικó σύνoλo απó την περιoχή Aιγίoυ’, in T. Melander (eds), Proceedings of the 3rd Symposium V. Lambrinoudakis (ed.), Στήλη. Tóμoς εις μνήμην of Ancient Greek and Related Pottery, Copenhagen Nικoλάoυ Koντoλέoντoς, Athens 1980, 303-317. August 31 – September 4, 1987, Copenhagen 1988, 314-324. 12. with A. P. Grimanis, M. Vassilaki-Grimani, S. Fillipakis and N. Yalouris, ‘Mελέτη 24. with A. Grimanis, A. Katsanos, V. Kilikoglou, κεραμεικού υλικού του κρατήρα του Aιγίου, Y. Maniatis, D. Panakleridou and M. Grimanis, Πρωτοκορινθιακών οστράκων και οστράκων ‘An Interdisciplinary Aproach of Geometric τύπου Θάψου’, in V. Lambrinoudakis (ed.), Στήλη. Pottery from Naxos. Provenance and Techological Tóμoς εις μνήμην Nικoλάoυ Koντoλέoντoς, Athens Studies’, in Y. Maniatis (ed.), Archaeometry, Athens 1980, 318-320. 1989,169-175. 13. with A. P. Grimanis, S. E. Filippakis, B. Perdikatsis, 25. ‘Έυβοια και Ανατολική Μεσόγειος στις αρχές της M. Vassilaki-Grimani και N. Yalouris, ‘Neutron πρώτης χιλιετίας (ή το προοίμιο της εμφάνισης Activation and X-ray Analysis of Tapsos Class του ελληνικού αλφαβήτου)’, ΑρχΕυβΜελ 29 Vases. An Attemptto Identify their Origin’, JAS 7 (1990-1991), 237-280. (1980), 227-239. 26. ‘Aegean Orientalizing versus Oriental art. Te 14. ‘Some problems concerning the origin and the evidence of monsters’, in V. Karageorghis (ed.), dating of the Tapsos class vases’, ASAtene 61 Te civilizations of the Aegean and their difusion (1983), 257-269. in Cyprus and the eastern Mediterranean, 2000-
21 600 BC. Proceedings of an international symposium, and V. Karageorghis (eds), Eastern Mediterranean. Larnaca 18-24 September 1989, Larnaca 1991, Cyprus, Dodecanese, Crete. 16th - 6th centuries 111-123. B.C. Proceedings of the international symposium, 27. ‘À propos d’un atelier géométrique naxien’, in F. Rethymnon 13-16 May 1997, Athens 1998, 243-255. Blondé and J. Y. Perreault (eds), Les ateliers de 39. ‘A ιγαίο και Kύπρος κατά την Πρώιμη Eποχή του potiers dans le monde grec aux époques géométrique, Σιδήρου. Nεώτερες Eξελίξεις’, Πρακτικά του archaïque et classique. Actes de la table ronde Διεθνούς Aρχαιολογικού Συνεδρίου «H Kύπρος organisé à l’École Française d’Athènes, 2 et 3 octobre και το Aιγαίο στην Aρχαιότητα», Nicosia 1997, 1987, Paris 1992, 131-143. 217-225. 28. ‘H Nαξιακή παρουσία στο Aιγαίο και την Mεσόγειο 40. with E. Grammatikaki, ‘An anthropomorphic κατά την Γεωμετρική Eποχή’, in I. K. Probonas and cippus from Knossos, Crete’, in R. Rolle, E. Psarras (eds), H Nάξος διά μέσου των αιώνων. K. Schmidt. R. F. Docter and H.G. Niemeyer Πρακτικά A΄ Πανελλήνιου Nαξιακού Συνεδρίου, (eds), Archäologische Studien in Kontaktzonen der Φιλώτι 1992, Athens1994, 263-330. antiken Welt, Göttingen 1998, 237-249. 29. ‘Sceptres and maces in Cyprus before, during 41. ‘A πό το Δένδρο της ζωής στην Eλαία της Aθηνάς. and immediately afer the 11th century’, in V. Mεταλλάξεις ενός εικαστικού σχήματος με Karageorghis (ed.), Cyprus in the 11th century B.C. ιδιαίτερο συμβολισμό’, Περίαπτο 1 (1998), 29- 39. Proceedings of the international symposium, Nicosia 42. ‘Eίδωλα της Περιπλάνησης’, in N. Loizidou, (ed.), 30 - 31 October 1993, Nicosia 1994, 203-226. Mνήμες και Σύγχρονοι Δρόμοι της Kυπριακής 30. ‘Corinthian wares and the West’, in T. Hackens Πλαστικής/ Memories and Contemporary Roads of (ed.), Ancient and traditional ceramics. Céramiques Cypriot Plastic Arts, Tessaloniki 1998, 81-99. anciennes et traditionnelles. Seminar held at the 43. ‘Euboea and Naxos in the late Geometric period. European University Centre for Cultural Heritage, Te Cesnola style’, in M. Bats and B. d’Agostino Ravello, march 19-24, 1990, Strasbourg 1994, 27-53 (eds), Euboica. L’Eubea e la presenza euboica [PACT 40]. in Calcidica e in Occidente. Atti del convegno 31. with A. Karetsou, ‘To Iερó τoυ Eρμoύ Kραναίoυ internazionale, Napoli 13-16 novembre 1996, στην Πάτσo Aμαρίoυ’, in L. Rocchetti (ed.), Sybrita. Napoli 1998, 167-177 [Collection du Centre Jean La valle di Amari fra Bronzo e Ferro, 1, Roma 1994, Bérard 16]. 81-157 [Incunabula Graeca 96]. 44. ‘Tα Aρχαία Tείχη του Ξώμπουργου’, in THNOΣ. 32. ‘A νασκαφές στo Ξώμπoυργo Tήνoυ, 1995 – 1996’, EΩA KAI EΣΠEPIA, Πρακτικά Eπιστημονικού in Prakt 151 (1996), 261-270. Συνεδρίου 4-6 Σεπτεμβρίου 1997, Athens 1999, 33. with Ν. Chr. Stampolidis, ‘À propos d’une amphore 93-104. géométrique pansue du type à trois métopes de 45. ‘Tα είδωλα της Σίφνου. Aπό τη Mεγάλη Θεά στην cercles concentriques. Reconsidération d’un cadre Πότνια Θηρών και την Aρτέμιδα’, in Πρακτικά théorique’, in BCH 120 (1996), 705-719. A΄ Διεθνούς Σιφναϊκού Συμποσίου, Σίφνος 25-28 34. ‘A new Geometric amphora in the Benaki Museum. Iουνίου 1998, Athens 2000, 351-368. Te internal dynamics of an Attic style’, in Ο. 46. ‘Phoenician presence in Early Iron Age Crete Palagia (ed.), Greek offerings. Essays on Greek art reconsidered’, in M.-E. Aubet and M. Barthélemy in honour of John Boardman, Oxford 1997, 43-53. (eds), Actas del IV Congreso internacional de 35. ‘Cypriot Zoomorphic Askoi of the Early Iron Age. estudios fenicios y púnicos, Cádiz 2 al 6 de octubre A Cypro-Aegean Interplay’, in V. Karageorghis, de 1995, Cádiz 2000, 1067-1081. R. Lafneur and F. Vandenabeele (eds), Four 47. with V. Karageorghis, Y. Maniatis, G. Basiakos, and Tousand Years of Images on Cypriot Pottery, K. Polykreti, ‘Διερεύνηση Προέλευσης Aρχαϊκών Brussels- Liège-Nicosia 1997, 89-106. Eιδωλίων Kυπριακού Pυθμού από Aσβεστόλιθο’, 36. with Α. Κaretsou, ‘Terracotta wheelmade bull in E. Aloupi, G. Fakorrelis and G. Basiakos fgurines from central Crete. Types, fabrics, (eds), Θέματα Aρχαιομετρίας, Πρακτικά του 3ου technique and tradition’, in R. Lafneur and Συνεδρίου της EAE, Athens 2000, 195-203. P. Betancourt (eds), TEXNH. Crafsmen, 48. ‘Te sacred tree in Greek art. Mycenaean versus Crafswomen and Crafsmanship in the Aegean Near Eastern traditions’, in S. Ribichini, M. Rocchi Bronze Age. Proceedings of the 6th International and P. Xella (eds), La questione delle infuenze Aegean Conference, Philadelphia, Temple vicino-orientali sulla religione greca. Stato degli University, 18-21 April 1996, Liège-Texas, Austin studi e prospettive della ricerca. Atti del colloquio 1997, 107-116 [Aegaeum. Annales d’archéologie internazionale, Roma 20-22 maggio 1999, Rome égéenne de l’Université de Liège 16]. 2001, 31-53. 37. with V. Karageorghis and E. Aloupi, ‘New 49. ‘An Attic Geometric amphora from Argos. Te Technologies in Cypriot Archaeology. A legacy of protogeometric style’, in A. Alexandri Current Research Program on Ancient Ceramic and I. Leventi (eds), Kαλλίστευμα. Mελέτες πρoς Technology’, in D. Dirksen and G. von Bally (eds), τιμήν της Όλγας Tζάχoυ-Aλεξανδρή, Athens 2001, Optical Technologies in the Humanities, OWLS IV 51-68. (1997), 3-9. 50. ‘Tenos-Xobourgo. A new defensive site in the 38. with Α. Karetsou, ‘An enigmatic stone from Cyclades’, in V. Karageorghis and Chr. E. Morris Knossos. A reused cippus?’, in N. Chr. Stampolidis (eds), Defensive settlements of the Aegean and
22 the Εastern Mediterranean afer c. 1200 B.C. 63. ‘Cycladic Naxian Late Geometric Pottery and Proceedings of an International Workshop held at History’, in M.-C. Lentini (ed.), Te two Naxos Trinity College Dublin, 7th-9th May, 1999, Nicosia- cities: a fne link between the Aegean sea and Sicily, Dublin 2001, 171-189. 14-30 June 2001, University of Athens, Central 51. ‘Tο παλαιότερο τείχος του Ξώμπουργου στα building, Kontos room, Odos Panepistimiou, πλαίσια των Kυκλαδικών οχυρώσεων’, in: Tήνος. Athens. 6-31 July, Archaeological Museum of the Kάτω Mέρη, Πρακτικά Συνεδρίων Εταιρείας island of Naxos. Regione Siciliana. Assessorato Τηνιακών Mελετών, Athens 2001, 25-41. dei Beni Culturali e Ambientali e della Pubblica Istruzione, Palermo 2001, 23-28. 52. ‘Introduction’ and entries 4-15, in O. Philaniotou (ed.), Aπό τη Nάξο του Aιγαίου στη Nάξο της 64. ‘Oι Oικισμοί των Σκοτεινών Xρόνων’, in A. F. Σικελίας, Athens 2001. Lagopoulos (ed.), H Iστορία της Eλληνικής Πόλης, ch. IA, Athens 2004, 147-162. 53. ‘Cycladic Naxian Late Geometric Pottery and History’, in M.-C. Lentini (ed.), Te two Naxos- 65. ‘Inscribed imports, visitors and pilgrims at the cities, A fne Link between the Aegean Sea and archaic sanctuaries of Camiros’, in D. Damaskos Sicily, Giardini Naxos 2001, 23-28. (ed.), Χάρις χαίρε. Μελέτες στη μνήμη της Χάρης Κάντζια, B΄, Athens 2004, 11-30. 54. ‘Tήνος-Ξώμπουργο: Tα τείχη’, in H Συμβολή του Yπουργείου Aιγαίου στην έρευνα και την ανάδειξη 66. ‘H Tήνος κατά την Πρώιμη εποχή του Σιδήρου’, in του Πολιτισμού του Aρχιπελάγους, Athens 2001, N. Chr. Stampolidis and A. Giannikouri (eds), Το 117-118. Αιγαίο στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Ρόδος 1-4 Νοεμβρίου 55. with E. Simantoni-Bournia, ‘Συντήρηση και 2002, Athens 2004, 427-436. στερέωση του αρχαίου Θεσμοφορίου της Tήνου κατά το 2000’, in H Συμβολή του Yπουργείου Aιγαίου 67. ‘Πότνια και Eκβατηρία. Παραλλαγές της Λατρείας στην έρευνα και την ανάδειξη του Πολιτισμού του της Aρτέμιδος στη Σίφνο’, Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Aρχιπελάγους, Athens 2001, 117- 118. Σιφναϊκού Συμποσίου, Σίφνος, 27-30 Ιουνίου 2002, Athens 2004, 227-242. 56. ‘Tenos, Xobourgo. From a refuge place to an extensive fortifed settlement’, in Μ. Stamatopoulou 68. ‘Early Iron Age Greek Imports in Italy. A and M. Yeroulanou (eds), Excavating classical comparative approach to a case study’, in Oriente culture. Recent archaeological discoveries in Greece, e Occidente: Metodi e Disciplina a Confronto, Oxford 2002, 255-268 [BAR IS 1031]. rifessioni sulla cronologia dell’età del ferro italiana, Mediterranea, Quaderni di Archeologia Etrusco- 57. ‘Aegean and Cypriot wheel-made terracotta fgures Italica I, 2004, Rome 2005, 497-515. of the Εarly Ιron Αge. Continuity and disjunction‘, in E.-A. Braun-Holzinger and H. Matthäus (eds), 69. ‘Σύντομη Επισκόπηση της Ιστορίας της Aρχαίας Die nahöstlichen Kulturen und Griechenland Tήνου’, in π. M. Φώσκολος (ed.), Tήνος. Iστορία an der Wende vom 2. zum 1. Jahrtausend v. Chr. και Πολιτισμός, Athens 2005, 67-110. Kontinuität und Wandel von Strukturen und 70. ‘Horse-bird Askoi from Carthage. A case-study Mechanismen kultureller Interaktion; Kolloquium of cultural interrelations in Early Iron Age des Sonderforschungs-bereiches 295 „Kulturelle Mediterranean’, Atti del V Congresso Internazionale und sprachliche Kontakte“ der Johannes Gutenberg- di Studi Fenici e Punici, Marsala-Palermo, 2-8 Universität Mainz, 11.-12. Dezember 1998, Οttobre 2000, Palermo 2005, I, 247-258. Möhnesee 2002, 11-38. 71. ‘A Pre-palatial Stone Figurine from Myrtos, Crete’, 58. ‘Phéniciens, Chypriotes, Eubéens et la fondation in R. Gigli (ed.), MEGALAI NHSOI, Studi dedicati de Carthage’, in Hommage à Marguerite Yon. Actes a G. Rιzzα per il suo ottantessimo compleanno, du colloque international « Le temps des royaumes Catania 2005, 43-63. e e de Chypre, XIII -IV s. av. J.-C. », Lyon 20-22 juin 72. ‘Tήνος-Ξώμπουργο. Η οχύρωση’, in S. Imellos 2002, Paris 2003, 89-114 [CCEC 32]. (ed.), Πρακτικά του B΄ Kυκλαδολογικού 59. with B. d’Agostino, ‘Le Orse di Brauron’, ASAtene Συνεδρίου, Θήρα, 31 Aυγούστου - 3 Σεπτεμβρίου LXXX, ser. III, 2 (2002), 468-474. 1995, Athens 2005, 187- 223. 60. ‘Des petits habitats de l’époque mycénienne à la 73. ‘Ten Years of Archaeological Research at Xobourgo cité-état d’époque historique’, in F. Queyrel (ed.), (Island of Tenos in the Cyclades)’, Bulletin of the La naissance de la ville dans l΄antiquité, Paris 2003, AAIA 3 (2005), 23-29. 71- 90. 74. ‘H Nάξος κατά τη Γεωμετρική περίοδο’, i n M . 61. ‘Rhodes, the Phoenician issue revisited: Sergis and S. Psarras (eds), ΝΑΞΟΣ. Αρμενίζοντας Phoenicians at Vroulia?’, in V. Karageorghis and στο χρόνο, Athens 2006, 55-63. N. Chr. Stampolidis (eds), Ploes... Sea routes... 75. ‘Handle of a Greek Geometric krater’, in A. Mazar Interconnections in the Mediterranean 16th-6th (ed.), Excavations at Tel Beth-Shean 1989- 1996, BC. Proceedings of the International Symposium I, From the Late Bronze Age IIB to the Medieval held at Rethymnon, Crete, September 29th -October Period, Israel Exploration Society-Te Hebrew 2nd, 2000, Athens 2003, 249-262. University of Jerusalem 2006, 379-384. 62. with K. Polikreti, Y. Maniatis, Y. Bassiakos and 76. ‘Mare Cyprium, Mare Punicum, Mare Graecum. V. Karageorghis, ‘Provenance of archaeological H Mεσόγειος στις Αρχές της Πρώτης Χιλιετίας limestone with EPR spectroscopy: the case of the π.Χ.’, in I. Probonas and P. Valavanis (eds), Cypriote type statuettes’, JAS 31 (2004), 1015-1028.
23 ΕΥΕΡΓΕΣΙΗ. Τό μ ο ς Χαριστήριος στον Π. Κοντό, 87. ‘Te Settlements of the Dark Ages’, in A. Ph. Athens 2006, 571-580. Lagopoulos (ed.), A History of the Greek City, 77. with E. Aloupi, ‘Late Geometric slipped Oxford 2009 [BAR IS 2050]. pottery. Technological variations and workshop 88. ‘Ταμύναι Ερετρικής και «Χθόνια Λουτρά». attributions (Euboean, Cycladic and Αttic Με αφορμή δύο Πρωτογεωμετρικές Υδρίσκες workshops)’, in A. Mazarakis Ainian (ed.), Oropos από το Αλιβέρι Ευβοίας’, in P. Valavanis (ed.), and Euboea in the Εarly Iron Age. Αcts of an Ταξιδεύοντας στην Κλασική Ελλάδα. Τό μ ο ς προς International Round Table, University of Tessaly, τιμήν του καθηγητή Π. Θέμελη, Athens 2011, June 18-20, 2004, Volos 2007, 287-318. 119-134. 78. ‘Tenos. An Archaeological Foreword’, foreword to 89. ‘Following the Sphinx. Tradition and innovation the book of L. Moscati Castelnuovo, Tenos in epoca in Early Iron Age Crete’, in G. Rizza (ed.), Identità Arcaica e Classica, Macerata 2007, 17-31. culturale, etnicità, processi di trasformazione a Creta 79. ‘Silent Ofsprings and Dutiful Parents. fra ‘Dark Age’ e Arcaismo. Convegno di studi per i Amphoriskoi and Multiple Vases in Early Iron cento anni dello scavo di Priniàs, 1906–2006 (Atene Age child Burials’, in E. Simantoni-Bournia, A. 9–12 novembre 2006), Catania 2011, 165-177. A. Lemos, L. G. Mendoni and N. Kourou (eds), 90. ‘From the Dark Ages to the Rise of the Polis in Αμύμονα έργα. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή the Cyclades: Te Case of Tenos’, in A. Mazarakis Βασίλη Κ. Λαμπρινουδάκη, Athens 2007, 62-76 Ainian (ed.), Te “Dark Ages” revisited. Acts of an [Archaiognosia Suppl. 5]. International Symposium in memory of William 80. ‘Les Phéniciens en Mer Egée’, in La Méditerranée D.E. Coulson, University of Tessaly, Volos 14-17 des Phéniciens. De Tyr à Carthage [Cet ouvrage June 2007, I, Volos 2011, 399-414. accompagne l’exposition La Méditerranée des 91. ‘Αττικά τεφροδόχα νεαρών κοριτσιών: Γύρω Phéniciens de Tyr à Carthage, Institut du Monde από έναν αμφορέα και ένα ορυκτοποιημένο Arabe, 6 novembre 2007 - 20 avril 2008], Paris ύφασμα της Πρώιμης Γεωμετρικής εποχής’, in A. 2007, 136-139. Delivorrias, G. Despinis and A. Zarkadas (eds), 81. ‘Te Dawn of Images and Cultural Identity: Te Έπαινος Luigi Beschi, 189-200 [Mouseio Benaki 7]. case of Tenos’, in E. Greco (ed.), Alba della citta, 92. ‘Phoenicia, Cyprus and the Aegean in the Early alba delle immagini? Da una suggestione du Bruno Iron Age: J. N. Coldstream’s contribution and d’Agostino, Tripodes 7 (2008), 63-90. the current state of research’, in M. Iacovou (ed.), 82. ‘Markers in Phoenician Chronology: Te evidence Cyprus and the Aegean in the Early Iron Age. from the Aegean’, in Cl. Sagona (ed.), Beyond the Te Legacy of Nicolas Coldstream. Proceedings homeland. Μarkers in Phoenician chronology, of an archaeological workshop held in memory of Leuven-Paris-Dudley, MA 2008, 305-364 [Ancient Professor J. N. Coldstream (1927-2008), Monday, Near Eastern studies, Suppl. 28]. 13 December 2010, Archaeological Research Unit - University of Cyprus, Nicosia 2011, 33-52. 83. ‘Eine Welt zwischen zwei Zeiten. Griechenland und Zypern von 1200 bis 700 v.Chr.’, in Zeit der 93. ‘L’orizzonte euboico nell’Egeo ed i primi rapporti Helden. Die „dunklen Jahrhunderte“ Griechenlands con l’Occidente’, in M. Lombardo, MUSEION 1200-700 v. Chr., Catalogue of the exhibition at Soc. Coop. (ed.), Alle origini della Magna Badisches Landesmuseum, Karlsruhe 2008, 14-9. Grecia: mobilità, migrazioni, fondazioni. Αtti del cinquantesimo convegno di studi sulla Magna 84. with V. Kilikoglou, V. Karageorghis, P. Marantidou Grecia, Taranto, 1-4 ottobre 2010, Taranto 2012, and M. D. Glascock, Cypriote and Cypriote- 159-188. type terracotta fgurines in the Aegean: chemical characterisation and provenance investigation’, 94. ‘Rhodes, un important carrefour en Méditerranée in V. Karageorghis and O. Kouka (eds), Cyprus orientale’, in A. Coulié and M. Philimonos- and the East Aegean. Intercultural Contacts from Tsopotou (eds), Rhodes. Une ile grecque aux portes e e 3000 to 500 BC. An International Archaeological de l’Orient. XV -V siècle avant J.-C., Paris 2014, Symposium held at Pythagoreion, Samos, October 76-88. 17th - 18th 2008, Nicosia 2009, 193-205. 95. ‘Υπο-Πρωτογεωμετρικοί και Γεωμετρικοί ρυθμοί 85. ‘Συνέχειες και ασυνέχειες. Η επικράτηση των στο ΒΑ Αιγαίο: H περίπτωση ενός αμφορέας από ανδρικών θεοτήτων στα μεγάλα ιερά’, in Ch. τη Λήμνο’, in P. Valavanis and E. Manakidou (eds), Loukos, N. Xifaras and K. Pateraki (eds), Ubi ΕΓΡΑΦΣΕΝ ΚΑΙ ΕΠΟΙΗΣΕΝ, Μελέτες Κεραμικής dubium ibi libertas. Τιμητικός τόμος για τον και Εικονογραφίας προς τιμήν του καθηγητή Μ. καθηγητή Νικό Φαράκλα, Rethymnon 2009, Τιβέριου, Tessaloniki 2014, 55-70. 123-133. 96. ‘Cypriots and Levantines in the central Aegean 86. ‘Te Aegean and the Levant in the Early Iron during the Geometric period: the nature of Age. Recent Developments’, in F. Husseini and contacts’, in J.-P. Descoeudres and S. Paspalas A.-M. Maïla-Afeiche (eds), Interconnections in (eds), Zagora in context. Settlements and the Eastern Mediterranean, Lebanon in the Bronze intercommunal links in the Geometric period (900- and Iron Ages. Proceedings of the International 700 BC), Proceedings of the Conference held by the Symposium, Beirut 2008, Beirut 2009, 361-373 Australian Archaeological Institute at Athens and [BAAL VI]. the Archaeological Society at Athens, Athens, 20-22 May, 2012, Sydney 2015, 215-227 [MeditArch 25].
24 97. ‘Τήνος – Ξώμπουργο 2007-2012’, in M. Alvanou 111. ‘Review of P. M. Kitromelidis - M. L. Evriviadis, (ed.), Νησιωτικές Ταυτότητες, Mytilini 2013, Cyprus. World Bibliographical Series 28 (revised 100-101. edition), Oxford, England; Santa Barbara, 98. with V. Vlachou, ‘Introduction. Production and California; Denver, Colorado: Clio Press. 1995’, Function of Ceramics in Early Greece’, in V. Vlachou Archaiognosia 11 (2001-2002), 339-340. (ed.), Pots, Workshops and Early Iron Age Society: 112. with B. d’Agostino, ‘Review of P. Gentili - F. Function and Role of Ceramics in Early Greece, Perusino (eds), Le orse di Brauron, Atti del Brussels 2015 [Études d’ archéologie 8], 11-17. Convegno Urbino 2000, Pisa 2002’, ASAtene LXXX, 99. ‘Early Iron Age Mortuary Contexts in the Cyclades. Ser. III, 2-I (2002), 468-475. Pots, Function and Symbolism’, in V. Vlachou 113. ‘Review of ΔΩPHMA. A tribute to the A.G. Leventis (ed.), Pots, Workshops and Early Iron Age Society: Foundation on the Occasion of its 20th Anniversary, Function and Role of Ceramics in Early Greece. Nicosia 2000’, RA 2003, 370-374. Brussels 2015 [Études d’ archéologie 8], 83-105. 114. ‘Review of Β. Καραγιώργης, Kύπρος. Tο 100. ‘Literacy networks and social dynamics in σταυροδρόμι της Aνατολικής Mεσογείου 1600- archaic Rhodes’, in St. and R. Nawracala (eds), 500 π.X. (ελληνική μτφ. εκδόσεις Kαπόν), Athens ΠΟΛΥΜΑΘΕΙΑ Festschrif fur Hartmut Matthäus 2002’, Archaiognosia 12 (2003-4), 319-313. anlaslich seines 65. Geburtstage, Shaker Verlag 115. ‘Review of W. Johanowsky, Il Santuario sull’ 2015, 245-263. acropoli di Gortina, II, SAIA 2002’, Archaiognosia 101. ‘Potnia fgures and cults in Early Iron Age Aegean 12 (2003-4), 325-330. and Cyprus’, in Kypromedousa. Hommage à Jacqueline 116. ‘Review of M. Prent, Cretan Sanctuaries and Cults. Karageorghis, Paris 2015, 181-200, [CCEC 45]. Continuity and Change from late Minoan IIIC to the Archaic Period, Leiden 2005 [Religions in the Book reviews Graeco-Roman World 154], Bryn Mawr Classical Review 2005.09.60 (http://ccat.sas.upenn.edu/ bmcr/2005). 102. ‘Review of J. Waldbaum, From bronze to iron. Te 117. ‘Review of S. Huber, Eretria XIV. L'Aire sacrifcielle transition from the bronze age to the Iron Age in au nord du Sanctuaire d’Apollon Daphnéphoros, the eastern Mediterranean, Göteborg 1978 [SIMA Gollion 2003’, Archaiognosia 13 (2005), 223-230. LIV]’, Archaiognosia 1 (1980), 385-388. 118. ‘Review of A. L. D’Agata, Haghia Triada II. Statuine 103. ‘Review of J. Boardman, Te Greeks Overseas. Minoiche e Post-Minoiche dai Vecchi Scavi di Teir Early Colonies and Trade (3rd and enlarged Haghia Triada (Creta), Padova 1999 [Monografe edition, London 1980’, Archaiognosia 1 (1980), della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni 389-390. Italiani i Oriente XI], Archaiognosia 13 (2005), 104. ‘Review of B. Borell, Attisch geometrische Schalen. 231-235. Eine spätgeometrische Keramikgattung und ihre 119. ‘Review of E. Simantoni-Bournia, La Céramique Beziehungen zum Orient, Mainz am Rhein’, grecque à reliefs. Ateliers insulaires du VIIe au VIe s. Archaiognosia 2 (1981), 121-124. avant J.-C., Geneva’, RA 2006,1, 169-171. 105. ‘Review of Μ. Maass, Die geometrischen Dreifüsse 120. ‘Review of J. K. Papadopoulos with M. Schilling, von Olympia, Berlin 1978’, Archaiognosia 2 (1981), Ceramicus redivivus: the Εarly Iron Age potters’ 323-329. feld in the area of the classical Athenian Agora, 106. ‘Review of M. Blomberg, Observations on the Boston 2008 [Hesperia Suppl. 31]’, AJA 112 (2008), Dodwell Painter. Stockholm 1983 [Medelhavsmuseet 773-774. Memoir 4]’, Archaiognosia 2 (1982-84), 276-279. 121. ‘Review of F. Ruppenstein, Kerameikos. Ergebnisse 107. ‘Review of F. Schachermeyer, Griechenland der Ausgrabungen XVIII. Die Submykenische im Zeitalter der Wanderungen vom Ende der Nekropole: Neufunde und Neubewertung, Munich mykenischen Ära bis auf die Dorier. Die ägäische 2007’, Archaiognosia 15 (2007-2009), 381-384. Frühzeit, 4. Wien 1980’, Archaiognosia 3 (1982-84), 122. ‘Review of A. Villing and U. Schlotzhauer (eds), 279-283. Naucratis: Greek Diversity in Egypt. Studies on 108. ‘Review of M. Iacovou, Te pictorial pottery of East Greek Pottery and Exchange in the Eastern eleventh century B.C. Cyprus, Götteborg 1988 Mediterranean, London 2006 [British Museum [SIMA LXXVIII]’, Archaiognosia 5 (1987-88), Research Publications 162]’, Ancient West and East 212-214. 9 (2010), 399-402. 109. ‘D. Ridgway, Oι Πρώτοι Eλληνες στη Δύση. H 123. ‘Review of Ι. Παπαποστόλου, Θέρμος. Το Μέγαρον Aυγή της Mεγάλης Eλλάδας (μετφ. Φ. Aρβανίτη), Β΄και το Πρώϊμο ιερό, Athens 2008 [Vivliotheke Athens 1992’, AEM 30 (1992-93), 169- 177. tes en Athenais Archaiologikes Hetaireias 261]’, 110. ‘Review of G. Bailo-Modesti, P. Gastaldi and Αιτωλικά 15 (2010), 123-133. B. d’Agostino, Prima di Pithecusa. I piu antichi 124. ‘Review of S. Verdan, A. Kenzellmann Pfyfer and materiali greci del golfo di Salerno. Catalogo della Cl. Léderrey, Eretria XX. Céramique géométrique mostra- 29 aprile 1999, Pontecagnano Faiano, d’Érétrie, Gollion 2008’, RΑ 2010. 2, 354-357. Museo Nazionale dell’Agro Picentino, Naples 1999’, 125. ‘G. Rizza’, Επίσημοι Λόγοι EKΠA, vol. 35Δ (2011), AIONArch n.s.6 (2000), 219- 223. no 160, 354-360.
25 126. ‘Review of B. Blandin, Eretria XVII. Les pratiques 7. ‘Προσεγγίσεις στην Iστορία της Kυπριακής funéraires d’époque géométrique à Érétrie, Gollion Aρχαιολογίας’, TA NEA THΣ TEXNHΣ 38 (1995), 15. 2007’, Archaiognosia 16 (2010-2012), 385-387. 8. ‘Aνασυνθέτοντας βιβλιογραφικά το πορτραίτο της 127. ‘Review of S. Η. Langdon, Art and Identity in Dark Kύπρου’, TA NEA THΣ TEXNHΣ 49 (1996), 17. Age Greece, 1100-700 B.C.E, Cambridge-New York 2008’, Archaiognosia 16 (2010-2012), 388-390. 9. ‘Aπό τον Mυκηναϊκό Kόσμο στην Πόλη - Kράτος των Iστορικών Xρόνων’, Aρχαιολογία 63, Iούνιος 128. ‘Review of S. Gimatzidis, Die Stadt Sindos. Εine Siedlung von der späten Bronze- bis zur klassischen 1997, 8- 15. Zeit am Termaischen Golf in Makedonien, Paris 10. ‘Από το Δένδρο της Ζωής στην Ελαία της Αθηνάς. 2013’, RΑ 2013.2, 409-411. Μεταλλάξεις ενός εικαστικού σχήματος με 129. ‘Review of S. H. Langdon, Art and identity in Dark ιδιαίτερο συμβολισμό’, Περίαπτο 1 (1998), 29-39. Age Greece, 1100-700 B.C.E., Cambridge-New 11. ‘Kύπρος, Mυκήνες, Kρήτη’. KAΘHMEPINH, Eπτά York 2008’, Te Ancient World 45 (2014), 82-84. Hμέρες, 19 Mαρτίου 2000, 24-26. 130. ‘Review of R. Étienne, N. Kourou and E. Simantoni- 12. ‘Aνασκάπτοντας τη Σαλαμίνα της Kύπρου, 1952- Bournia, Η Αρχαία Τήνος, Athens 2013’, Τηνιακά 5 1974’, Aθηνά 18, Φεβρουάριος 2000, 54- 55. (2014), 407-412. 13. ‘Διαχρονική και Διαμεσογειακή Συλλογή του 131. ‘Review of S. Hadjisavvas, Te Phoenician Period Necropolis of Kition, I, Nicosia 2012’, RA 2015, Aρχαιολογικού Mουσείου του Πανεπιστημίου 176-178. Aθηνών. Στόχοι και Προοπτικές’, N. Θέμος (ed.), 132. ‘Review of M. Kerschner and I. S. Lemos Mουσειακές Eκθέσεις και Eπανεκθέσεις, Πρακτικά (eds), Archaeometric Analyses of Euboean and της Διημερίδας στη Σπάρτη 26/11/ 1999-28/11 Euboean Related Pottery: New Results and their 1999 ( forthcoming). Interpretations. Proceedings of the Round Table 14. ‘Un viaggio archeologico attraverso le isole Cicladi’, Conference held at the Austrian Archaeological Lezioni al Museo Archeologico di Gela, Progetto Institute in Athens, 15 and 16 April 2011, Vienna, Scuola-Museo- Il Corso, Regione Siciliana, 181-190 [OAI 15]’, RA 2016.1, 221-224. Assessorato BB.CC. e P.I, Museo Archeologico- 133. ‘Review of A. Coulié, La céramique grecque aux Gela 2003, 51-58. époques géométrique et orientalisante (XIe-VIe siècle 15. ‘Πάρις Πρέκας, ο άνθρωπος’, Πάρις Πρέκας ο av. J.-C.), Paris 2013’, AIONArch n.s. 19-20, (2012- 2013 [2016]), 321-324. ζωγράφος, Aιγόκερως, Athens 2004, 21-27. 16. ‘Οι ανασκαφές του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Εntries in Encyclopedias and Dictionaries Ξώμπουργο’, Τηνιακή Ενδοχώρα, Ιανουάριος- Φεβρουάριος 2007, 8-10. 134. ‘Δρήρος’, Encyclopedia ΠAΠYPOΣ-ΛAPOYΣ, τ. Γ’, 17. ‘Φιλομμειδής, Λάγνα, Οργία, ΄Ανασσα, Παφία και 334-336. Κύπρις: Η Μεγάλη Θεά του Έρωτα στην Κύπρο’, 135. ‘Sphinx’ in LIMC VIII, 1-2. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 165 (2008), 19. 136. ‘Sphinx’, in LIMC 2009, Supplementum to LIMC VIII (1997), 458-463. Translations 137. ‘Xobourgo on Tenos’, in Encyclopedia of Ancient History, online: http://www. 1. Eπιμέλεια της μετάφρασης και πρόλογος του: encyclopediaancienthistory.com J. N. Coldstream, Γεωμετρική Eλλάδα. Mετ. E. Kεφαλίδου, Aθήνα 1997. Popularizing Articles 2. Aνασκαφαί εις Λευκαντί Eυβοίας 1964-1966, AρχEυβMελ 16 (1970), 91-128. 1. ‘Λευκαντί. O αρχαιολογικός χώρος που επέβαλλε τον επαναπροσδιορισμό των Σκοτεινών Xρόνων’, Βibliographies Aρχαιολογία 42, Mάρτιος 1992, 42-46. 2. ‘Πολυστάφυλος Iστιαία και Ωρεοί’, Δίαυλος, 1. ‘Παράρτημα Eυβοϊκής Bιβλιογραφίας I (1940- Φεβρουάριος 1992, 3-4. 1971)’, (in collaboration with D. Triantafyllopoulos 3. ‘Tα επιστημονικά Συμπόσια του Iδρύματος and Ch. Farantos), AρχEυβMελ IΘ’ (1971), 671-678. Πιερίδη’, H KAΘHMEPINH: Eπτά Hμέρες, 31 Oκτωβρίου 1993, 22. 2. ‘Παράρτημα Eυβοϊκής Bιβλιογραφίας II (1940- 1972)’, (in collaboration with D. Triantafyllopoulos 4. ‘Tο Δένδρον ίσα τω θεώ σέβειν. Aπό το Δέντρο and Ch. Farantos), AρχEυβMελ IH’ (1972), της Zωής στην Eλαία της Aθηνάς’. Tο Δέντρο, εκδ. 233-244. Πινακοθήκη Πιερίδη, Αthens 1993, 1- 2. 3. ‘Παράρτημα Eυβοϊκής Bιβλιογραφίας III (1900- 5. ‘Παραπλέοντας παραστάσεις και συμβολισμούς 1939 και 1940-1974)’, (in collaboration with D. ψαριών στην αρχαία τέχνη’, Γ. Kολοκοτρώνης Triantafyllopoulos and Ch. Farantos), AρχEυβMελ (ed.), Iχθύς, Eκδ. Πινακοθήκης Πιερίδη, Athens K’ (1975), 469-492. 1995, 20-29. 6. ‘Aνιχνεύοντας την έναρξη του Eλληνισμού στην Kύπρο’, TA NEA THΣ TEXNHΣ 37 (1995), 21. Evangelia Simantoni-Bournia
26 Π"#ινη Πρωτ*κ,κ#αδικ" σφραγ2δα απ4 τη Γρ4ττα τη6 Ν8ξ*, Σ,;β*#" στην «αν8γνωση» των σφραγ2δων τη6 3η6 χι#ι>τ2α6 π.Χ.*
Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
Μια πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη (Υστεροελλαδική ΙΙΙΑ-Β περίοδος) από τον Γρ ό τ τα της Νάξου, εύρημα όμως από τον Ύσ τερ ο υπερκείμενο και διαφορετικού προσανατολισμού Μυκηναϊκό ορίζοντα του παράκτιου οικισμού, μου Μυκηναϊκό οικισμό του 12ου και πρώιμου 11ου προσφέρει την αφορμή να συζητήσω τρία ζητήματα αιώνα π.Χ.2 (Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ περίοδος). - τη σημασία ανάλογων μακρόβιων «κειμηλίων» Η σφραγίδα βρέθηκε στην Οικία Α, συγκεκριμένα κατά την προϊστορική αρχαιότητα στις Κυκλάδες στο Δωμάτιο Α΄, που συνιστά προσθήκη κατά την - το εξαιρετικά κοινό μοτίβο της ναξιακής Υστεροελλαδική ΙΙΙΑ2 περίοδο στο ευμέγεθες σφραγίδας στο παράκτιο και νησιωτικό Αιγαίο Υστεροελλαδικό ΙΙΙΑ1 Δωμάτιο Α3. Ως εύρημα της 3ης χιλιετίας π.Χ. δεν προβλημάτισε τον Ν. Κοντολέοντα, ο οποίος - τις δυνατότητες «ανάγνωσης» που το απανταχού μάλιστα χαρακτήρισε το γραμμικό θέμα της ευρισκόμενο γραμμικό σφραγιστικό θέμα της παράστασης «σύνηθες εις τους υπομυκηναϊκούς και προσφέρει στην έρευνα, κυρίως εάν ευσταθεί το πρωτογεωμετρικούς χρόνους»4, εναρμονίζοντας ενδεχόμενο σφραγίδες σαν αυτή να αποτυπώνουν τη σφραγίδα με τον υστερότερο από τους -και στη συνέχεια να ανατυπώνουν- σημεία “Προϊστορικούς” ορίζοντες της Γρόττας, που κάποιας πρωτογραφής. αποκαλύπτονταν με πλείστες πρακτικές δυσκολίες Η τερπνή αφορμή του δωρητήριου άρθρου μου μέσα στο αναβλύζον θαλασσινό νερό5. για την αγαπητή μας Νότα Κούρου προσφέρει στις Η σφραγίδα της Γρόττας, με αριθμό καταλόγου παραπάνω σκέψεις τη φιλοξενία της πρώτης τους Μουσείου Νάξου 348, δημοσιεύθηκε το 1975 διατύπωσης. στο Σύνταγμα των Μινωικών και Μυκηναϊκών Σφραγίδων (CMS) από τον I. Pini6, ο οποίος ορθά Πρόκειται για πήλινη σφραγίδα που βρέθηκε το είχε προτείνει τη χρονολόγησή της στην Πρώιμη 19501 στον ορίζοντα της «Μυκηναϊκής Πόλης Ι» Εποχή του Χαλκού (ή τη Μέση Εποχή του Χαλκού)7. της Γρόττας, όπως αυτή ονομάστηκε δεκαετίες αργότερα, για να διακριθεί ο παλαιότερος οικοδομικός ιστός του 14ου και 13ου αιώνα π.Χ. 2 Κοσμόπουλος 2004. Vlachopoulos 2003. 2016β. 3 Κοσμόπουλος 2004, 27. 4 Κοντολέων 1952, 217. Κοντολέων 1973, 175 * Ένα εύρημα από τη Γρ ό τ τα –την αγαπημένη Εικ. 204γ, 205α-β. ανασκαφή των νεανικών χρόνων της Νότας Κούρου και παλίμψηστο της Προϊστορικής και Πρώιμης Ιστορικής 5 Η συστηματική ανασκαφή της Γρόττας ξεκίνησε το Νάξου που στη συνέχεια εκείνη φώτισε με τις μελέτες 1949, υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας, σε της– επέλεξα για τη συμβολή μου στον τιμητικό έκταση άμεσα γειτονική της ακτής. Η έρευνα από την της τόμο. Επιπλέον, η σφραγίδα που συζητώ εδώ πρώτη στιγμή είχε να αντιμετωπίσει τα αναβλύζοντα αποτυπώνει κατά τρόπο νοσταλγικό τη διαδοχή των ύδατα της θάλασσας στο ύψος των Γεωμετρικών και αρχαιολογικών γενεών που εργάστηκαν στη Νάξο από Μυκηναϊκών ερειπίων, συνθήκη που επηρέασε την το 1950 έως σήμερα: αποτελεί εύρημα του καθηγητή κατανόηση και την τεκμηρίωση των αντίστοιχων της Ν. Κούρου, Ν. Κοντολέοντος, το οποίο σήμερα μου οριζόντων. Βλ. Κοντολέων 1952, 214. Βλαχόπουλος δίνει την αφορμή να τιμήσω τη δική μου καθηγήτρια. 2003, 495 Εικ. 3. Για την πρόσκληση να μετάσχω στον τιμητικό τόμο 6 Pini et al. 1975, 480 αρ. 603. ανά χείρας ευχαριστώ θερμά τις κυρίες Α. Γκαδόλου και 7 Pini et al. 1975, xxiii. Στον ίδιο τόμο CMS V2 Β. Βλάχου, που φιλοξένησαν την «Προϊστορική» μου είχε επισημανθεί το παράδειγμα όμοιου σχήματος συμβολή, η οποία όμως προέρχεται από το γνώριμο σφραγίδας χωρίς παράσταση (Pini et al. 1975, αρ. 525), «Πρωτοϊστορικό» επιστημονικό περιβάλλον της που είχε βρεθεί στον Πρωτοελλαδικό ΙΙ Πολυγωνικό τιμώμενης. Αναλημματικό Τοίχο της Ασίνης. Βλ. Pullen 1994, 38 1 Κοντολέων 1952, 217. σημ. 13.
543 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
Το εύρημα, ωστόσο, δεν συμπεριλήφθηκε στις ομοιότητα με τη σύγχρονη κεραμική εμφανίζουν αναφορές που ακολούθησαν για τις ελάχιστες τα «σκασίματα» στην επιφάνειά της. Λιγοστές Πρωτοχαλκές σφαγίδες που έχουν βρεθεί στο νησί φθορές στην περιφέρεια του δίσκου οφείλονται της Νάξου8, συζητήθηκε όμως στις συναφείς με το κυρίως σε επιφανειακή απολέπιση του πηλού και σφραγιστικό του θέμα εργασίες9. αποκρούσεις. Η σφραγίδα έχει ύψος 0.032 μ., διάμετρο 0.03 μ. και το ύψος της λαβής είναι 0.018 μ. Στη σφραγιστική Η σύντομη αυτή μελέτη για τη σφραγίδα της της επιφάνεια απεικονίζει αδρά χαραγμένα Γρόττας θα θέλαμε να γίνει η αφορμή για να τεταρτοκύκλια σταυρού με ανά μία ενάλληλη προσεγγίσουμε μερικά ζητήματα ευρύτερου προς αυτά γωνία στο εσωτερικό τους (Εικ. 1-4). προβληματισμού γύρω από τη σφραγιδογλυφία Είναι κατασκευασμένη από χονδρόκκοκο της 3ης χιλιετίας π.Χ., όπως: καστανό-ρόδινο πηλό (Munsell 7.5YR 4/2 – 7.5YR Ι. την εύρεσή της σε ορίζοντα χιλίων ετών νεότερο 7/4), με τη χρυσή μίκα που χαρακτηρίζει τη ναξιακή της εποχής κατασκευής της, παραγωγή της πόλεως Νάξου, διαχρονικά10. Η ΙΙ. την ένταξή της στο «διεθνές» περιβάλλον της επιφάνεια δεν φέρει επίχρισμα. Το σχήμα της Πρωτοχαλκής ΙΙ περιόδου στο Αιγαίο, είναι κωνικό, πλασμένο στο χέρι με ασύμμετρα ΙΙΙ. την απόπειρα ερμηνείας του γραμμικού τοιχώματα, και απολήγει σε λαβή πηνιόσχημη, μοτίβου της ως πιθανού φορέα κωδικοποίησης, που φέρει κυκλική διάτρηση κατά τον οριζόντιο αναγνώρισης ή μέσου δήλωσης ταυτότητας, άξονα. Οι απολήξεις της λαβής συγκλίνουν προς έννοιας ή μηνύματος. τα επάνω, η διάτρηση βρίσκεται χαμηλότερα του κέντρου του πηνίου. Ι. Ars brevis, vita longa. H μακρά Ο κυκλικός δίσκος της σφραγιστικής επιφάνειας βιογραφία ενός Προϊστορικού τέχνεργου είναι αδρός, αλλά σχετικά επίπεδος, και ορίζεται από βαθιά αυλάκωση, που τον περιγράφει λίγο Πήλινες σφραγίδες υπάρχουν και κατά την Ύστερη εσωτερικότερα της περιφέρειάς του. Η κυκλική Εποχή του Χαλκού, αλλά αυτές είναι ελάχιστες, αυλάκωση, οι κάθετα τεμνόμενες διάμετροι και με περιορισμένες δυνατότητες διακόσμησης και η σχεδόν ορθή γωνία στο εσωτερικό κάθε της σφραγιστικής τους επιφάνειας11. Θεωρητικά, τεταρτοκυκλίου έχουν χαραχθεί με αιχμηρό λοιπόν, η σφραγίδα της Γρόττας θα μπορούσε στέλεχoς στον νωπό πηλό, βαθιά αλλά βιαστικά. να είναι σύγχρονη της Υστεροελλαδικής ΙΙΙΑ Πρώτα έγινε η διάμετρος εγκάρσια της λαβής, πόλης, αλλά η σαφής τυπολογική, μορφολογική, ύστερα έγινε εκείνη κατά το μήκος της. Το θέμα του θεματολογική και λειτουργική ταυτότητα δεν δίσκου δεν χαράχθηκε υπολογίζοντας τους άξονες αφήνουν καμία αμφιβολία για τη χρονολόγησή της ως προς τη λαβή, καθώς ο κατακόρυφος άξονας (η στην 3η χιλιετία π.Χ. μία διάμετρος) παρεκκλίνει προς τα αριστερά της Τα φτωχά ανασκαφικά δεδομένα της έρευνας των πηνιόσχημης λαβής. Ενδεικτικό της πλημελούς εποχών εκείνων στη Γρ ό τ τα δεν μας επιτρέπουν να χάραξης του δίσκου είναι ότι τα τέσσερα ενάλληλα βεβαιώσουμε εάν η Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα συστήματα γωνιών διαφέρουν στο σχήμα. είναι εύρημα «οργανικής συνάφειας» με τη Δακτυλικά ή άλλα αποτυπώματα –πιθανόν Μυκηναϊκή Οικία Α, που ως κειμήλιο παρείχε του υλικού με το οποίο έγινε η εξομάλυνση τις σφραγιστικές του υπηρεσίες στους ενοίκους της επιφάνειας– μαρτυρούν το αδρό πλάσιμο της, ή εάν συνιστά προϊόν στρωματογραφικής της σφραγίδας στο χέρι. Μετά την απλή αναστάτωσης των οριζόντων της παράκτιας διακόσμηση του δίσκου της η σφραγίδα ψήθηκε Γρόττας –η δεύτερη συνθήκη, πάντως, δεν και οι γκρίζες αποχρώσεις κατά το ήμισυ του διαπιστώθηκε στα χρόνια (1982-1985) των μήκους της οφείλονται στην ανομοιογενή της όπτηση, όπως συμβαίνει κατά κανόνα με τα κεραμικά σκεύη της 3ης χιλιετίας π.Χ. Ανάλογη 11 Βλ. πήλινη σφραγίδα στο Υστεροκυκλαδικό Ι Ακρωτήρι, Karnava 2016, 116 Εικ. 8. Για τη σφραγίδα αυτή η Άρτ. Καρναβά (Κarnava υπό έκδοση) σημειώνει: 8 Birtacha 1990. Αγγελοπούλου 2005, 226 σημ. 15. «ακόμα και το υλικό που επιλέγεται για τη ντόπια αυτή Zachos και Douzougli 2008. σφραγίδα, ο πηλός, αποτελεί μία ξεκάθαρη ανάκληση 9 Pullen 1994. Aruz 2008. μιας σφραγιστικής προϊστορίας της Ανατολικής 10 Για τα χαρακτηριστικά της κεραμικής των Μεσογείου που ανάγεται σε βάθος χιλιετιών, αλλά, εργαστηρίων της Χώρας Νάξου, βλ. Χαραλαμπίδου ωστόσο, έχει απωλέσει πλέον οποιαδήποτε δημιουργική 2013, 79-80, 84. ορμή κατά τη 2η χιλιετία π.Χ.».
544 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου
στρωματογραφημένων ανασκαφών. Γνωρίζοντας και ασαφές υπαίθριο «special deposit» της Κέρου18. ότι ένα από τα συνευρήματά της στο κτήριο Η περίπτωση των Πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων ήταν η λίθινη κεφαλή ακρόλιθου ειδωλίου που βρέθηκαν στους Μεσοκυκλαδικούς-Υσ τερ ο ανδρικής μορφής, στη δημοσίευση του ιδιαίτερου κυκλαδικούς Ι ορίζοντες του Ακρωτηρίου Θήρας εκείνου «κούρου» συζήτησα εν συντομία και είναι η πλέον σύνθετη σε κυκλαδικό οικισμό, με την Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα12. Είχα τότε το «κενοτάφιο» («τηλεφανές» μνημείο αναφοράς γράψει: «εφόσον, όμως, η σφραγίδα βρέθηκε στους ipse loci προγόνους) να στεγάζει μια στον μυκηναϊκό ορίζοντα του οικισμού και το προσεκτική απόθεση ακέραιων επί το πλείστον ευτελές της υλικό δεν της προσέδιδε καλλιτεχνική μαρμάρινων φυσιοκρατικών ειδωλίων19, αλλά ή κειμηλιακή αξία, θα τη δεχτούμε ως εν χρήσει και σημαντικό αριθμό σχηματικών ειδωλίων να σφραγιστικό αντικείμενο που –ως τέτοιο– προέρχεται από μη τακτικές, και ταφονομικά διευρύνει περαιτέρω τον κύκλο δραστηριοτήτων διαφορετικές μεταξύ τους, συνάφειες του κεντρικού που ενδεχομένως ελάμβαναν χώρα στην Οικία τομέα της Υστεροκυκλαδικής Ι πόλης, που –κατά Α»13. Όποια και να υπήρξε η «αναβιωμένη» χρήση τον Χρ. Ντούμα– συνδέονται με τους υποκείμενους της στον Μυκηναϊκό οικισμό, όμως, παραμένει Πρωτοκυκλαδικούς θαλαμωτούς τάφους20. ενδιαφέρον να προσεγγίσουμε τον τρόπο και Εξίσου σημαντική, λόγω της σαφούς λειτουργικής τη διαδικασία με την οποία το τέχνεργο της 3ης σκοπιμότητάς της, είναι η χρήση της εντυπωσιακά χιλιετίας εντάχθηκε στον οικιστικό ορίζοντα του μεγάλης μαρμάρινης Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ φιάλης μείζονος Υσ τερ οχα λκού οικισμού της Νάξου, που στον ανώτερο όροφο του κτηρίου Ξεστή 3 του άνθησε στο ίδιο σημείο χίλια χρόνια αργότερα14. Υστεροκυκλαδικού Ι οικισμού του Ακρωτηρίου. Το ζήτημα της χρήσης Πρωτοκυκλαδικών Η ακέραιη φιάλη καταφανώς συνδεόταν με τεχνουργημάτων σε οικιστικούς ορίζοντες κατά την τελετουργική σκευή του εξέχοντος εκείνου πολύ υστερότερους από εκείνους της κατασκευής κτηρίου, για το οποίο γίνεται ομόφωνα αποδεκτό και πρωτογενούς χρήσης τους είχε τεθεί παλαιότερα ότι στέγαζε τις τελετές ενηλικίωσης (πιθανόν και για τα αποσπασματικά ειδώλια του οικισμού της άλλες διαβατήριες τελετές) της θηραϊκής νεολαίας, Αγίας Ειρήνης Κέας, και βιβλιογραφικά ανακινήθηκε και συναφείς ιερουργίες ή δρώμενα21. πρόσφατα15, δείχνοντας ότι η πλειονότητα των Η πρόσφατη, τέλος, μελέτη του συνόλου των ειδωλίων εκείνων βρέθηκε σε οικιστικές φάσεις της σφραγίδων από τους χρονολογικούς ορίζοντες του Μέσης και Ύστερης Εποχής του Χαλκού –ακόμα Ακρωτηρίου του πρώτου μισού της 2ης χιλιετίας και Γεωμετρικές16. Ανάλογες διαπιστώσεις έχουν π.Χ., από την Άρτ. Καρναβά, «κατέδειξε τον γίνει για τα Πρωτοκυκλαδικά ειδώλια από τη ‹παραδοσιακό› χαρακτήρα των σχημάτων και των Φυλακωπή της Μήλου, που βρέθηκαν στις Πόλεις εγχάρακτων μοτίβων που είχαν επιλεγεί για την ΙΙ και ΙΙΙ, επίσης σπασμένα17, δημιουργώντας κατασκευή των ελάχιστων τοπικών σφραγίδων, ενδιαφέροντες συνειρμούς με τους σκόπιμους χαρακτήρα που παραπέμπει με σαφήνεια σε ακρωτηριασμούς και τις συστηματικές θραύσεις τάσεις της σφραγιδογλυφίας της 3ης χιλιετίας ειδωλίων, που έχουν τεκμηριωθεί στο αινιγματικό π.Χ.»22. Η προσκόλληση των θηραϊκών σφραγίδων στα απλά, γραμμικά εγχάρακτα μοτίβα που δεν σχετίζονται με κανέναν τρόπο με την εν εξελίξει 12 Βλαχόπουλος 2009, 105-106 σημ. 14. πορεία της κρητικής σφραγιδογλυφίας από την 23 13 Βλαχόπουλος 2009, 106. αφαιρετικότητα προς την παραστατικότητα , δηλαδή σε κατά πολύ προγενέστερες μορφές 14 Η ακτή της Γρόττας κατοικείται κατά την Τελική Νεολιθική / Πρωτοκυκλαδική Ι, κατά την περίοδο σφραγιστικών πρακτικών, φαίνεται να ενισχύει που συμβατικά ονομάστηκε «Γρ ό τ τα -Πηλός» από τον περαιτέρω την επιθυμία ανάδειξης κάποιου είδους C. Renfrew (2011, 152-169. Hadjianastasiou 1988, «αυτοχθονίας» των κυκλαδικών κοινωνιών της 11). Ωστόσο, και επειδή το Πρωτοκυκλαδικό υλικό των ανασκαφών Ν. Κοντολέοντος από τη Γρ ό τ τα δεν έχει μελετηθεί έως τώρα, η κατοίκηση στην παράκτια 18 Renfrew 2015. ζώνη κατά τη μακρά Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο τεκμηριώνεται από το πλησιόχωρο Πρωτοκυκλαδικό 19 Sotirakopoulou 1998. Βλ. Doumas 2017. ΙΙ νεκροταφείο στον λόφο των Απλωμάτων 20 Doumas 2017. Βλ. επίσης Doumas 1998. (Lambrinoudakis και Doumas 2017). 21 Vlachopoulos 2016α, 383-384, όπου και η σχετική 15 Wilson 2015. βιβλιογραφία. 16 Herhenson και Overbeck 2015. 22 Karnava υπό έκδοση. 17 Renfrew και Boyd 2017. 23 Karnava υπό έκδοση.
545 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
1-3
4
Εικ. 1-3. Η σφραγίδα της Γρόττας Αρ. Κατ. Μουσείου Νάξου 348 (φωτ. Εικ. 1-2: Χρόνης Παπανικολόπουλος, φωτ. Εικ. 3: Ανδρέας Βλαχόπουλος). Εικ. 4. Η σφραγίδα της Γρόττας (σχέδιο: Νίκος Σεπετζόγλου).
Ύστερης Εποχής του Χαλκού, ως προς τη σχέση άσχετα εάν το περίβλημα της πρόσληψης τους με τους προγενέστερους οικισμούς. κατά τη νέα χρήση αγνοεί ή παραλλάσσει τις Η ερμηνεία του φαινομένου της σκόπιμης αρχικές αξίες με τις οποίες τα τέχνεργα εκείνα «αναβίωσης» κειμηλιακών αντικειμένων κατά νοηματοδοτούνταν. Ανάλογες περιπτώσεις την Εποχή του Χαλκού σε αξιακό και ιδεολογικό στους Μυκηναϊκούς–Γεωμετρικούς ορίζοντες της επίπεδο είναι δύσκολη, ενώ δεν είναι απαραίτητο Γρόττας συνιστούν η εύρεση κυκλαδικού ειδωλίου οι εν λόγω περιπτώσεις να συνδέονται με κοινό «ελλιπούς την κεφαλήν και τους πόδας», δίπλα κώδικα νοηματοδοτήσεων ή συμπεριφορών σε τάφο Πρωτογεωμετρικών χρόνων24, και η από την πλευρά των δρώντων ατόμων και εύρεση κεφαλιού μαρμάρινου Πρωτοκυκλαδικού των κοινοτήτων τους. Είναι, ωστόσο, σαφές ΙΙ ειδωλίου του τύπου με διπλωμένα χέρια ότι και στους τρεις κυκλαδικούς οικισμούς η (παραλλαγής Σπεδού) σε απόσταση 50μ. από τον άμεση συνάφεια των επάλληλων οριζόντων διασφαλίζει την ευκολία της διαρκούς ανάσυρσης παλαιότερων αντικειμένων και τη «βιωματική» ένταξή τους στη ζωή των νεότερων οικισμών, 24 Κοντολέων 1973, 174.
546 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου
5-6 7
Εικ. 5-6. Η σφραγίδα από το Βαθύ Αστυπάλαιας Αρ. Κατ. Μουσείου Αστυπάλαιας 443 (φωτ. Εικ. 5: Ανδρέας Βλαχόπουλος, φωτ. Εικ. 6: Τάσος Πασιαλής). Εικ. 7. Η σφραγίδα από το Βαθύ Αστυπάλαιας (σχέδιο: Νίκος Σεπετζόγλου).
πυρήνα (νότια) των ανασκαφών της Γρόττας25. τεκμηρίου δηλαδή που, ως προγονική αναφορά, Aντίστοιχες, πιθανόν, ήταν οι συνθήκες εμφάνισης προέβαλλε την παλαίτατη Γρ ό τ τα της 3ης χιλιετίας της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ σφραγίδας της Γρόττας στην οργανωμένη πόλη του 1400 π.Χ.), πιθανόν θα στον Μυκηναϊκό ορίζοντα της Οικίας Α, η επέλεγε τη δεύτερη, αφού η ευτέλεια του υλικού οποία, προφανώς ανασυρόμενη από τα ερείπια και η αδρότητα του μοτίβου θα έκαναν την αρχαία του υποκείμενου οικισμού26, αποκτά μια νέα σφραγίδα να μοιάζει παράταιρη, συγκρινόμενη «βιογραφία» κατά τον 14ο αιώνα π.Χ., την εποχή με τους λαμπερούς λίθινους σφραγιδόλιθους που –κατά συγκυριακά ενδιαφέροντα τρόπο– οι που χρησιμοποιούσε πλέον η πόλη27 ή οι οποίοι σφραγίδες χρησιμοποιούνται πυκνότατα, πλέον, –πάλι ως κειμήλια αλλά αποκτημένα εν ζωή– κατά πλάτος του Αιγαίου, για δεύτερη φορά ύστερα κτέριζαν τα γειτονικά νεκροταφεία του 12ου αιώνα από τη δυναμική τους πρώτη εμφάνιση, στα μέσα (Υστεροελλαδικής ΙΙΙΓ περιόδου), Απλώματα και της 3ης χιλιετίας π.Χ. Καμίνι28. Ωστόσο, η ακεραιότητά της καθιστούσε Εάν πρέπει κανείς, υποθετικά βέβαια, να προσεγγίσει τη σφραγίδα της Γρόττας ένα δυνάμει ενεργό τη χρήση της στο περιβάλλον του σημαντικού σφραγιστικό εργαλείο, χωρίς η ιδιότητά της αυτή κτηρίου της πρώτης Μυκηναϊκής «πόλης» της να μειώνει την κειμηλιακή της διάσταση. Νάξου επιλέγοντας είτε τη λειτουργική-χρηστική ιδιότητα της σφραγίδας είτε την κειμηλιακή (του ΙΙ. Το «κοινό» μοτίβο της σφραγίδας στην «κοινή» της αιγαιακής σφραγιδογλυφίας
Το κωνικό σχήμα της σφραγίδας, η απόληξή της 25 Λαμπρινουδάκης 1982, 262 πίν. 158α-β (οικόπεδο σε πηνιόσχημη λαβή με οριζόντια διάτρηση και, Βασιλάκη). ιδίως, το θέμα της βρίσκουν ασφαλή παράλληλα 26 Για τον Πρωτοκυκλαδικό οικισμό στη Γρ ό τ τα , βλ. Renfrew 2011, 517. Hadjianastasiou 1988. Ο σημαντικότερος οικισμός που οικοδομείται μετά από εκείνον είναι ο Μυκηναϊκός των Υστεροελλαδικών 27 Pini et al. 1975, 481 αρ. 604. ΙΙΙΑ-Β χρόνων, αφού ο χρονολογικά ενδιάμεσος 28 Pini et al. 1975, 481-483 αρ. 605-608. Βλ. Μεσοκυκλαδικός ορίζοντας στη Γρ ό τ τα τεκμηριώνεται Βλαχόπουλος 2006, 305-316. Βλαχόπουλος 2012, οριακά. Βλ. Vlachopoulos 2016β, 119-122 Εικ. 7.5. 271-273.
547 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
στην Πρωτοχαλκή ΙΙ περίοδο και καθιστούν τη εκτιμά ότι το μοτίβο ίσως επανέρχεται στο Αιγαίο χρονολογική της ένταξη αδιαμφισβήτητη. Η από την Ανατολή, μαζί με τις ίδιες τις σφραγίδες38. πηνιόσχημη λαβή συνιστά τυπική διαμόρφωση Ίσως, όμως, το «κενό» εμφάνισης των σφραγίδων των σφραγίδων της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Ι περίοδο στο Αιγαίο. Όμοια λαβή φέρουν σφραγίδες από την στο Αιγαίο να μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετικά, «Οικία των Κεράμων» της Λέρνας29, την Ασίνη30 κυρίως λόγω των λιγοστών ανεσκαμμένων και και πολλές Πρωτομινωικές - Παλαιοανακτορικές δημοσιευμένων θέσεων της περιόδου αυτής, σφραγίδες της Κρήτης31, στις οποίες το υλικό που πολιτιστικά εμφανίζει πλείστα διάδοχα κατασκευής (πηλός, οστό, ελεφαντόδοντο) δεν στοιχεία της Τελικής Νεολιθικής περιόδου39. αποτελεί κριτήριο για την τυπολογία της λαβής Επιπλέον, παρότι για τις Νεολιθικές σφραγίδες κατά το πλάσιμο ή τη λάξευση. εκτιμάται ότι κατασκευαστικά δεν προορίζονταν Πλέον δηλωτικό για τη χρονολόγηση της να αποτυπωθούν σε επιφάνειες ωμού πηλού40, σφραγίδας της Γρόττας στην Πρώιμη Εποχή η διαπιστωμένη συγγένεια που εμφανίζουν τα του Χαλκού είναι το σφραγιστικό της θέμα. γραμμικά μοτίβα τους με εκείνα των Πρωτοχαλκών, Το μοτίβο του σταυρού με συστήματα γωνιών καθιστά την αναγωγική τους ομοιότητα στα τεταρτοκύκλια (cross with nested angles in ισχυρότερη του χρονολογικού κενού, κατά το each of the quadrants, angle-flled cross design) οποίο η σφραγιστική πρακτική δεν τεκμηριώνεται απαντά στο Αιγαίο ήδη από τη Nεολιθική εποχή32 ανασκαφικά στο Αιγαίο. (Σέσκλο), με πλέον πρόσφατα δημοσιευμένη μία Στη σφραγιδογλυφία του νησιωτικού Βόρειου πήλινη σφραγίδα από το σπήλαιο του Σαρακηνού Αιγαίου το θέμα του angle-flled cross απαντά στις (Βοιωτία), της Νεότερης Νεολιθικής Ι περιόδου φάσεις Κυανή και Ερυθρή της Πολιόχνης Λήμνου (5400-4300 π.Χ.)33. Το θέμα στην Ανατολή απαντά (δύο σφραγίδες και σφράγισμα)41, στο Μικρό ακόμα παλαιότερα, όπως δείχνει πήλινη σφραγίδα Βουνί Σαμοθράκης (σφραγίδα και σφράγισμα)42 στην Πρώιμη Νεολιθική ΙΙ θέση Bedemagaci της και τη φάση ΙΙ του Εμποριού της Χίου43, σε φάση Δυτικής Τουρκίας34. αντίστοιχη με την Τρ οία Ι / πρώιμη Τρ οία ΙΙ. Ίσως, Κατά την 3η χιλιετία π.Χ. το μοτίβο απαντά κατά δηλαδή, εδώ διαπιστώνει κανείς μια πρωιμότητα μήκος της Μικρασιατικής ζώνης, από το Karataş στην εμφάνιση των σφραγιστικών πρακτικών της Λυκίας35 (σε πήλινες κωνικές σφραγίδες σε έναντι του νοτιότερου Αιγαίου, λόγω της άμεσης κομβίο αγγείου με σταγονόσχημη λαβή, οριζόντια επιρροής των Βορειοαιγαιακών νησιωτικών διάτρηση και εγχάρακτο θέμα γεμισμένο με λευκή ακμαίων κέντρων από τη Μικρασιατική ουσία) έως την Τρ οία36. Πέραν της Ανατολίας, «τρωική» ακτή. όμως, συνιστά παράλληλα ένα εξίσου κοινό θέμα Το μοτίβο γνωρίζει διάδοση κατά την Πρώιμη για μια ευρεία γεωγραφική ζώνη, που περιλαμβάνει Εποχή του Χαλκού ΙΙ περίοδο σε όλο το πλάτος τη Συρία, την Αίγυπτο αλλά και την Κρήτη37. Mε δεδομένο ότι μεταξύ της Νεολιθικής και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού ΙΙ περιόδου δεν υπάρχουν σφραγίδες στο Αιγαίο, ο D. Pullen 38 Pullen 1994, 39. Για το θέμα αυτό, βλ. Krzyszkowska 2005, 36-37. 39 Krzyszkowska 2005, 42 σημ. 20, 45 σημ. 27. Βλ. 29 Wiencke 1975. Vlachopoulos υπό έκδοση. 30 Pini et al. 1975, 420 αρ. 525. 40 Οι νεολιθικές σφραγίδες, συχνά χωρίς 31 Sbonias 1995, 42, 2.4. Βλ. Platon 1969, αρ. 31-35, στέλεχος-λαβή και ενίοτε χωρίς διάτρηση, θεωρείται ότι 46, 131, 171, 177, 178, 186, 470, 473, 474. εξυπηρετούσαν τη χρωματική σήμανση και διακόσμηση άλλων επιφανειών (υφασμάτων, δέρματος κλπ) ή ότι 32 Θεοχάρης 1981, 67 Εικ. 29. Pullen 1994, 37-38. μπορούσαν να φορεθούν ως κοσμήματα. Δεν έχουν Krzyszkowska 2005, αρ. 47. Aruz 2008, 29, σημ. 120 βρεθεί νεολιθικά σφραγίσματα και αποτυπώσεις 33 Σάμψων 2014, 26 Εικ. 20. σφραγίδων σε αγγεία. Βλ. Θεοχάρης 1973, 68 Εικ. 68, 34 Duru 2012, 19, 28 Εικ. 75. Aruz 2008, 29, σημ. 120. πίν. ΧΧ. Ωνάσογλου 1996, 164-164 αρ. 271-184. 35 Warner 1994, 204 πίν. 186. Eslick 2009, 205 πίν. 71 Krzyszkowska 2005, 33-35. Relaki 2009, 359. (KT 321), πίν. 15 decorative motif 111. 41 Pini et al.1975, 412 αρ. 518. Pini et al. 2004, 340 36 Dörpfeld 1902, 400 Εικ. 394. Βλ. παραδείγματα αρ. 213. άγνωστης προέλευσης, σήμερα στη Σμύρνη, Pini et al. 42 Pini et al. 2004, 506 αρ. 339. Pini et al. 1993, 304 2004, 673 αρ. 473, 675 no 475. αρ. 320. 37 Pullen 1994, 39 σημ. 18-19. 43 Hood 1982, 626-627, 724 Εικ. 283.6.
548 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου
του Αιγαίου, όπως πρώτος είχε δείξει ο P. Warren44, χώρας, που προέρχονται κατά βάσιν από οικισμούς. με έντονη την παρουσία του και στην Κρήτη45. Ενδέχεται, δηλαδή, οι κρητικές σφραγίδες από Διακοσμεί πλέον των δεκαπέντε λίθινων σφραγίδων πολύτιμα υλικά54 να κατέληγαν στους τάφους από σημαντικούς Προανακτορικούς τάφους της ως per se κτερίσματα προβολής και κύρους, ενώ Αγίας Τριάδας46, του Αγίου Ονουφρίου47, του οι συνηθέστερα πήλινες σφραγίδες από τους Πλατάνου48 και άλλων θέσεων49, με σημαντικότερη οικισμούς να έκλειναν εκεί τον χρηστικό κύκλο από αυτές την Πρωτομινωική ΙΙΙ-Μεσομινωική ΙΑ της ζωής τους. Αντίστοιχα, στην ηπειρωτική χώρα θηριομορφική σφραγίδα από το σπήλαιο Τραπέζας η σπάνις των Πρωτοελλαδικών νεκροταφείων Λασηθίου, το στέλεχος της οποίας έχει πλαστική στερεί την έρευνα από σημαντικές κατηγορίες απόδοση οκλάζοντος πιθήκου50. κτερισμάτων, μεταξύ αυτών και τις σφραγίδες55. Το θέμα απαντά επίσης σε πήλινο σφράγισμα Στην ηπειρωτική χώρα το θέμα και οι παραλλαγές από τον Πρωτομινωικό ΙΙ οικισμό του του απαντούν κατά κύριο λόγο σε κωνικές λίθινες Μύρτου-Φούρνου Κορυφή Ιεράπετρας51 και σφραγίδες της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου από σφραγισμένο σε πυθμένα αγγείου από το τη Θήβα56, το Αίγιο57, την Τσούγκιζα της Νεμέας58, Καστέλλι Χανίων52, τεκμηριώνοντας τη διάδοσή τις Λιβανάτες Φθιώτιδας59, τον Άλιμο Αττικής60 του και στις καθαυτό πρακτικές «σήμανσης» των και αλλού61. Παραπλήσιο θέμα σταυρού απαντά σε αγαθών που εφαρμόζουν οι οργανωμένοι οικισμοί πήλινη κωνική σφραγίδα, και ακριβές παράλληλο σε όλο το πλάτος του νησιού53. Το απλό αυτό σε σφραγισμένο αγγείο από το σπήλαιο γραμμικό θέμα, που συνίσταται κατ’ουσίαν από Θαρρρούνια της Εύβοιας, επίσης Πρωτοελλαδικής ένα σταυρό και συστήματα ενάλληλων γωνιών, ΙΙ περιόδου62. δεν περιλαμβάνεται στα Πρωτομινωικά θέματα Στις Κυκλάδες το θέμα (cross and chevron που έχουν κατηγοριοποιηθεί ως «αιγυπτιάζοντα», motif) απαντά στην Αγία Ειρήνη Κέας, όπου «ιερογλυφικά» κλπ., αποτελώντας ένα αμιγώς επαναλαμβάνεται σε ελάσσονες παραλλαγές αιγαιακό θέμα, όπως θα συζητηθεί παρακάτω. στη «σήμανση» πήλινων εστιών και πίθων της Οφείλουμε να σχολιάσουμε, πάντως, ότι παρόλη Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου, υπάρχει όμως και την έλλειψη ανεσκαμμένων και δημοσιευμένων σε θέμα λίθινης σφραγίδας63. Μολύβδινη σφραγίδα Πρωτομινωικών οικισμών στο νησί οι κρητικές σφραγίδες συνηθέστατα αποτελούν ευρήματα τάφων, σε αντίθεση με τις σφραγίδες και τα 54 Στα ημιπολύτιμα υλικά της Πρωτοχαλκής σφραγίσματα των Κυκλάδων και της ηπειρωτικής σφραγιδογλυφίας, όπως ήταν το ελεφαντόδοντο (με τον όρο νοείται κυρίως το δόντι ιπποπτάμου και διάφορα είδη οστών) και ο χαλκός, θα ήταν σκόπιμο να προστεθεί και ο μόλυβδος, αφού μόνο η 44 Warren 1970, 36. Βλ. Krzyszkowska 2005, αρ. 54-55. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ σφραγίδα των Απλωμάτων Νάξου 45 Relaki 2009, 357-358 Εικ. 1. (βλ. σημ. 83), μια δεύτερη από τη Μαρκιανή Αμοργού (βλ. σημ. 64) και εκείνη από την Τσούγκιζα Νεμέας είναι 46 Platon 1969, αρ. 74, 96. κατασκευασμένες από το υλικό αυτό. Βλ. Pullen 1994, 47 Platon 1969, αρ. 107, 116. 35. Τα υπόλοιπα υλικά κατασκευής των σφραγίδων 48 Platon 1969, αρ. 288, 292. της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού είναι λίθος, οστό, 49 Platon 1969, αρ. 460, 463, 470. Sakellarakis και ελεφαντόδοντο ή ξύλο, βλ. Krzyszkowska 2005, 40-42. Kenna 1969, αρ. 28, 56. Pini et al. 2004, 234-237 αρ. 55 Krzyszkowska 2005, 37. 127-130. 56 Pini et. al. 1975, 542 αρ. 668. 50 Platon 1969, αρ. 435. 57 Pini et. al. 1993, αρ. 164. 51 Pullen 1994, 38 σημ. 14. Krzyszkowska 2005, 77 58 Pini et. al. 1993, αρ. 128. Pullen 1994, 37 Εικ. 1-3. αρ. 133. Πρόκειται για την πρωιμότερη εμφάνιση του Βλ. Krzyszkowska 2005, 40 αρ. 59. θέματος στην Κρήτη, βλ. Aruz 2008, 29 Εικ. 28. 59 Pini et. al. 2004, 168 αρ. 171. 52 Pini 1992, 106, αρ. 150. Βλ. Vlasaki και Hallager 60 Pini et. al. 2004, 460 αρ. 306. 1995, 228, 265 Εικ. 14. 61 Βλ. Pini et. al. 2004, 189 αρ. 90. Βλ. Aruz 2008, 53 Vlasaki και Hallager 1995, 268-270. Στην Κρήτη 28-29. η συντριπτική πλειονότητα των σφραγίδων προέρχεται από τάφους, παρόλο τον αυξημένο αριθμό των νέων 62 Pini et al. 1993, 343-344, αρ. 350-351. ανασκαφών και δημοσιεύσεων Πρωτομινωικών 63 Pini et al. 1975, 369-370 αρ. 470-472, (εστίες), 382 οικισμών (Vlasaki και Hallager 1995, 253 Table 1). Για αρ. 486 (λίθινη σφραγίδα). Caskey et al. 1975. Wilson το θέμα βλ. Sbonias 1995, 79, 3.1.2 Εικ. 2, 114 , 3.3.3 1999. Για τη «διακοσμητική σήμανση» των εστιών, βλ. Εικ. 15,16. σημ. 103.
549 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
με το ίδιο θέμα προήλθε από τον Πρωτοκυκλαδικό Η πρόσφατη ανεύρεση στο Βαθύ της Αστυπάλαιας ΙΙ οικισμό της Μαρκιανής Αμοργού64. Το μοτίβο (ακρωτήριο Πύργος) πήλινης σφραγίδας με απαντά επίσης σε σφραγισμένο αγγείο από εγχάρακτη παράσταση σταυρού και ενάλληλων το νεκροταφείο της Χαλανδριανής65 και στην γωνιών στα τεταρτοκύκλια73 τεκμηριώνει επίπεδη βάση σφραγιδοκυλίνδρου από τον τάφο επιπλέον την παν-αιγαιακή διάδοση του θέματος D του Κάπρου Αμοργού, με καταφανείς συριακές και διευρύνει τη «σφαίρα» ανάγνωσης και επιρροές –εάν όχι εισηγμένου από εκεί66. Το μοτίβο, αναγνώρισής του από τις Πρωτοχαλκές νησιωτικές όμως, δεν σημαίνει αποκλειστικά σφραγίδες. Στην κοινωνίες του Αιγαίου. Η σφραγίδα βρέθηκε σε Πρωτοκυκλαδική κεραμική απαντά στο πώμα και ορίζοντα που η πλειάδα των παραλλήλων της στο τον πυθμένα τεσσάρων γραπτών πυξίδων67 και σε Αιγαίο θα απέδιδαν στην Πρωτοχαλκή ΙΙ περίοδο. εγχάρακτο θέμα τηγανόσχημου, επίσης από τη Ενδιαφέρον αποτελεί το γεγονός ότι το εύρημα Χαλανδριανή της Σύρου68, χρονολογούμενων ήλθε στο φως σε χώρο στον οποίο βρέθηκε στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙΒ περίοδο. κεραμική συνδεόμενη με τον πρώιμο ορίζοντα Ως προς τις κατηγορίες των σφραγιστικών κατοίκησης στο Βαθύ (Νεότερη Νεολιθική ΙΙ / αποτυπωμάτων με το θέμα αυτό, σφραγίσματα Πρωτοχαλκή Ι). Εντούτοις, η πιθανή σύνδεση έχουν βρεθεί στη Λέρνα Αργολίδας και του ευρήματος με τον πρώιμο αυτό χρονολογικό τον Μύρτο-Φούρνου Κορυφή Ιεράπετρας69, ορίζοντα είναι ζητούμενο, το οποίο θα εξετασθεί με ενσφράγιστα αγγεία στη Χαλανδριανή, τη Λέρνα70 την ολοκλήρωση της ανασκαφής74. και τα Χανιά71, και ενσφράγιστα χείλη εστιών στην Πήλινη, όπως και η σφραγίδα της Γρόττας, Αγία Ειρήνη και το Καστρί Σύρου72. Το μοτίβο μικρότερης διαμέτρου (0.02 μ.) και ύψους αυτό, συνεπώς, εμπλέκεται σε όλες τις εκφάνσεις (0.0119 μ.) και χωρίς τον περιφερειακό δακτύλιο των σφραγιστικών πρακτικών (φορητή σφραγίδα, στον σφραγιστικό δίσκο, η σφραγίδα της διακινούμενο σφράγισμα ή σφραγισμένο αγαθό, Αστυπάλαιας (αρ. κατ. Μουσείου Αστυπάλαιας σταθερή εστία) και διαδίδεται ευρέως γεωγραφικά 443) είναι κυλινδρική και καταλήγει σε τοξωτή κατά πλάτος του Αιγαίου, συνιστώντας ένα πυκνά λαβή, που έχει πλαστεί επίσης με το χέρι (Εικ. 5-7). αναπαραγόμενο θέμα των μέσων της 3ης χιλιετίας Το ροδοκάστανο χρώμα του πηλού μακροσκοπικά π.Χ. –ίσως και πρωιμότερα. τεκμηριώνει την εντοπιότητά της. Έχει ψηθεί ομοιογενώς, αφού έγιναν οι λεπτές εγχαράξεις των ενάλληλων γωνιών στο εσωτερικό των 64 Pini et. al. 2004, 133 αρ. 43. Angelopoulou 2006, τεταρτοκυκλίων του σφραγιστικού δίσκου και 219 Εικ. 8.25, πίν. 52a, αρ. 317. Αγγελοπούλου 2005, 227 αφού η εξωτερική επιφάνειά της είχε επιχρισθεί και πίν. 3α. προσεκτικά λειανθεί. H λαβή της σφραγίδας έχει 75 65 Sakellarakis 1982, αρ. 171. Aruz 2008, 29. Να το σχήμα μισού κρίκου και η οπή της έχει τομή σημειωθεί ότι στο πλουσιότατο νεκροταφείο της V, αποτελούμενη από δύο λοξές διατρήσεις που Χαλανδριανής Σύρου δεν αναφέρεται καμία σφραγίδα. συναντώνται στο εσωτερικό της λαβής. 66 Sherratt 2000, 38-42, πίν. 13-14. Ο Η έρευνα στη σημαντική αυτή θέση για την σφραγιδοκύλινδρος χρονολογείται στην περίοδο Amuq Πρωτοχαλκή του Νοτιοανατολικού Αιγαίου G/H, της πρώιμης 3ης χιλιετίας, πιθανόν αντίστοιχη της είναι μόλις στην αρχή της και, συνεπώς, το Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου. Βλ. επίσης Aruz 2008, εύρημα δεν αρκεί για να αποτυπώσει την 29 Εικ. 47. Krzyszkowska 2005, 55 αρ. 93. έκταση της σφραγιστικής δραστηριότητας στον 67 Rambach 2000α, πίν. ΙΧ.1, πίν. 38.3, 39.3, 59.4, μητρικό οικισμό, πολλώ δε μάλλον στο νησί της 67.2, 116.5, 117.1-2, 121.1. Rambach 2000β παρένθ. πίν. Αστυπάλαιας. Η εύρεση της σφραγίδας σε ορίζοντα 6.50, 16 (SyChaG.408 B). οικοτεχνικού χαρακτήρα (δάπεδα με σημαντικό 68 Rambach 2000α, πίν. 27.4. Rambach 2000β, αριθμό λίθινων εργαλείων συνδεδεμένων με ζεύγος παρένθ. πίν. 6.57. κτιστών κατασκευών-θηκών) αλλα και η χωρική 69 Pullen 1994, 38 σημ. 14. Pini et al. 1975, 46 αρ. της εγγύτητα με ακέραιο μαρμάρινο ειδώλιο του 48 (Λέρνα). Για την αδιαμφισβήτητη συμβολή των σφραγισμάτων στη διαχείριση αγαθών, μέσα στον διοικητικό μηχανισμό των Προανακτορικών κοινωνιών, βλ. Relaki 2009, 363-365, Table 1. 73 Πετράκος 2015, 39-41 Εικ. 36. Βλαχόπουλος υπό 70 Pullen 1994, 38 σημ. 16. Pini et al. 1975, 48 αρ. 51. έκδοση, Εικ. 25. Vlachopoulos και Angelopoulou υπό 71 Vlasaki και Hallager 1995, 265 Εικ. 14. έκδοση. 72 Pullen 1994, 39 σημ. 17. Βλ. επίσης Relaki 2009, 74 Vlachopoulos υπό έκδοση. 358 Εικ. 1. 75 Για τον τύπο της λαβής, βλ. Sbonias 1995, 42, 2.6.
550 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου
τύπου Beycesultan της Ανατολίας καθιστούν το οχυρωμένο τμήμα της ακρόπολης στο Κορφάρι σύνολο πολύτιμο για την ολιστική και εντός των των Αμυγδαλιών (οικιστικού πυρήνα για την ανασκαφικών συναφειών μελέτη των ξεχωριστών αποθήκευση αγαθών, πιθανώς), στον Πάνορμο αυτών τεχνέργων της πρώιμης 3ης χιλιετίας π.Χ.76. Νάξου, δεν βρέθηκαν σφραγίδες και σφραγίσματα82. Τα ίδια ευρήματα ενισχύουν καταλυτικά τον Τα τρία αυτά δείγματα οικισμών, η κύρια φάση των έντονο «κυκλαδικό» χαρακτήρα της προνομιακής οποίων χρονολογείται στην Πρωτοχαλκή ΙΙ περίοδο για την ασφάλεια της κοινότητας και τον – εποχή της μέγιστης εξάπλωσης των σφραγίδων έλεγχο των νοτιοαιγαιακών θαλάσσιων δρόμων στο Αιγαίο – είναι ενδεικτική της αρχαιολογικής εγκατάστασης στο Βαθύ, και τεκμηριώνουν τη ανακολουθίας έναντι μιας αναμενόμενης διευρυμένη προς Ανατολάς σφαίρα διάδοσης του κανονικότητας. Στην πραγματικότητα, όμως, η λεγόμενου Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού77. άσκηση της σφραγιστικής δραστηριότητας στο Ο μικρός αριθμός σφραγίδων και σφραγισμάτων Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού σπανίως μπορεί να που είναι γνωστός από τα νησιά των Κυκλάδων θεωρηθεί «κανονική». γεννά προβληματισμούς για τη διάδοση της Ο αριθμός των Πρωτοχαλκών σφραγίδων στη σφραγιστικής πρακτικής στο κεντρικό Αιγαίο Νάξο είναι μικρός, αναλογικά του αριθμού και της 3ης χιλιετίας π.Χ. Το φαινόμενο αυτό συχνά του πλούτου των νεκροταφείων του νησιού, αποδίδεται στον μικρό αριθμό των ανεσκαμμένων αλλά στη σχέση αυτή πρέπει να συνεκτιμηθεί οικισμών, δεδομένου ότι από τον καλύτερα το γεγονός ότι ο κύριος όγκος αυτών των ερευνημένο οικισμό της Αγίας Ειρήνης Κέας78 συνόλων έχει λαθρανασκαφεί. Μοναδική για τα σφραγίσματα της Πρωτοχαλκής ΙΙ περιόδου το σχήμα και το υλικό κατασκευής της είναι συνιστούν το δεύτερο σε όγκο σώμα μοτίβων μετά η Πρωτοκυκλαδική ΙΙ μολύβδινη (ή αργυρή) τη Λέρνα79. σφραγίδα με κυλινδρικό επίμηκες στέλεχος, από Η διάδοση των διαδικασιών σφράγισης στις τον τάφο Ι των Απλωμάτων στη Χώρα Νάξου, που Κυκλάδες, ωστόσο, δεν φαίνεται να αποτελεί στον μικρό σφραγιστικό της δίσκο φέρει τρίφυλλα μόνο συνάρτηση του ποσοτικού σώματος των κοσμήματα σε στήλες83. Η πυραμιδοειδής ανασκαφών. Στον σχεδόν πλήρως ανεσκαμμένο σφραγίδα από ανοικτόχρωμο πρασινωπό λίθο που οικισμένο του Καστριού της Σύρου βρέθηκαν περισυνελέγη από την περιοχή του Χειμάρρου84, μόλις δύο ενσφράγιστα κεραμικά αγγεία και στην κεντρική Νάξο, διακοσμείται από έξι καμία σφραγίδα ή σφράγισμα80, ενώ στον εκτενώς αλληλοσυνδεόμενες σπείρες, θέμα συνηθισμένο ερευνημένο Σκάρκο Ίου την άσκηση κάποιας στην Πρωτοκυκλαδική κεραμική, αλλά και στις μορφής σφραγιστικής τεκμηριώνουν μόνο σύγχρονες νησιωτικές βραχογραφίες85. Το πλέον πήλινα αναρτητά πλακίδια, όπου αποτυπώνονται σημαντικό τεκμήριο σφραγιστικής πρακτικής στη συνδυασμοί σπειρόμορφων θεμάτων81. Στο Νάξο προέρχεται από το Σπήλαιο του Ζα, στην ορεινή ενδοχώρα του νησιού86, όπου βρέθηκαν εννέα σφραγίσματα με επτά διαφορετικά μοτίβα, όλα γραμμικά (κύκλοι-τρίγωνα-ρόμβοι / ηλιακό 76 Vlachopoulos και Angelopoulou υπό έκδοση. Vlachopoulos υπό έκδοση. μοτίβο / συστήματα σπειρών;). Στο σπήλαιο 77 Για τον «κυκλαδικό» χαρακτήρα της εγκτάστασης στο Βαθύ Αστυπάλαιας, βλ. Βλαχόπουλος 2016. Vlachopoulos υπό έκδοση. αυτά ονομάζονται συχνά «υφαντικά βάρη», παρόλο το 78 Pini et al. 1975, 353-391. O μεγάλος όγκος ελάχιστο τρήμμα τους, βλ. Krzyszkowska 2005, 38, 52. σφραγισμάτων (τα 4/5) είχε αποτυπωθεί σε σταθερές και φορητές εστίες, τα υπόλοιπα σφράγιζαν κεραμική 82 Ευχαριστώ την Ν. Αγγελοπούλου για την (αγγεία μεταφοράς και αποθηκευτικά) και ένα πληροφορία αυτή. σφράγισμα ίσως είναι από πώμα πίθου. Αντιστοιχούν 83 Μπίρταχα 1990, 87 αρ. 83. Pini et al. 1993, 106 Nr. σε 40 σχέδια σφραγίδων, καμία από τις οποίες δεν 105. Βλ. Krzyszkowska 2005, 40 αρ. 60. βρέθηκε στον οικισμό (Wilson 2015, 168). Χρονολογικά 84 Μπίρταχα 1990, 87 αρ. 84. Pini 2004, 384-385 αρ. αντιστοιχούν στην πρώιμη Πρωτοχαλκή ΙΙ Αγία Ειρήνη, 241. που είναι πρωιμότερη από την Οικία των Κεράμων της 85 Χαρακτηριστικό παράδειγμα με το θέμα αυτό Λέρνας και την «ανατολίζουσα» περίοδο της ομάδας απαντά στις βραχογραφίες στο Βαθύ Αστυπάλαιας. Βλ. Λευκαντί Ι / Καστρί (Wilson 2015, 168). Βλαχόπουλος υπό έκδοση, Εικ. 19, 20, 38. Vlachopoulos 79 Wilson 2015, 168-174. υπό έκδοση. 80 Sakellarakis 1982, 209. 86 Pini et al. 1993, 107-109 αρ. 106-109. Zachos και 81 Pini et al. 2004, 281-289 αρ. 169-174. Τα πλακίδια Dousougli 2008.
551 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
βρέθηκε και «πήλινη σφραγίδα»87, επίσης με ΙΙΙ. Ερμηνευτική προσέγγιση του διαφορετική παράσταση. Χρονολογούνται στην γραμμικού μοτίβου της ναξιακής Πρωτοκυκλαδική ΙΙΒ ή ΙΙΙΑ περίοδο. σφραγίδας Οι Γ. Ζάχος και Α. Ντούζουγλη θεώρησαν ότι το εύρημα του Ζα αλλάζει το ερμηνευτικό μοντέλο Το σταυρόσχημο μοτίβο με τις ενάλληλες περί της υποτονικής και διακοσμητικής χρήσης των γωνίες is a universal pattern known throughout σφραγίδων στις Κυκλάδες88, που είχε διαμορφώσει η the Near East, Egypt and Europe (J. Aruz94), που περίπτωση της Αγίας Ειρήνης, με τα πενήντα εννέα στο Αιγαίο απαντά σχεδόν παντού (Τρωάδα διαφορετικά μοτίβα σε αποτυπώματα σφραγίδων και Βορειοανατολικό Αιγαίο, Κυκλάδες, Στερεά επάνω σε αγγεία και εστίες. Τα σφραγίσματα του Ελλάδα και Πελοπόννησο, Κρήτη). Εμφανίζεται Ζα, σε άψητο πηλό, διαφοροποιούν τα δεδομένα, σε σφραγίδες από λίθο, μέταλλο, οστό και πηλό, τεκμηριώνοντας την επιτόπια σφράγιση αγαθών και σε αποτυπώματα σε κεραμική, εστίες και ως την πιθανότερη πρακτική και κατοχυρώνοντας σφραγίσματα-ετικέτες95, με ελάσσονες παραλλαγές τον ελεγκτικό τους προορισμό και την επικυρωτική ως προς μορφή του κεντρικού σταυρού, την τους ιδιότητα89. πυκνότητα των γωνιών και την ποιότητα της Νεότερα ευρήματα από τα νησιά, όπως οι χάραξής τους. σφραγίδες και τα σφραγισμένα αγγεία από το Με μία πρόχειρη καταμέτρηση σφραγίδων, Παλαμάρι της Σκύρου90 και η σφραγίδα της σφραγισμάτων και λοιπών αποτυπωμάτων αυτού Αστυπάλαιας, δείχουν ότι αυτή η πρακτική είναι του θέματος ο αριθμός τους ξεπερνά τα τριάντα περισσότερο διαδεδομένη στο νησιωτικό Αιγαίο – δείγματα, με την πλειονότητα να αφορά λίθινες και ίσως αρκετά πρωιμότερη. Αντίστοιχη εξάπλωση και οστέινες Προανακτορικές σφραγίδες της των σφραγιστικών πρακτικών τεκμηριώνεται Κρήτης και τις ελλαδικές να έπονται Στα νησιά πλέον στον νότιο ελλαδικό κορμό, με διαρκώς του Αιγαίου το μοτίβο εμφανίζεται σε τουλάχιστον αυξανόμενο τον αριθμό των συναφών ευρημάτων91, έξι σφραγίδες και πέντε σφραγίσματα –με τα αλλά και την ίδια απουσία «κανονικότητας» που πολλαπλά αποτυπώματα στις εστίες της Αγίας παρατηρήσαμε παραπάνω. Σημαντικοί οικισμοί της Ειρήνης να μετρούν άπαξ. Σε καμία περίπτωση 3ης χιλιετίας π.Χ. που ανασκάφηκαν πρόσφατα, κάποιο σφράγισμα του θέματος αυτού δεν έχει όπως το Λεύκτρο Λακωνίας92, πυκνώνουν τον ταυτισθεί ως προερχόμενο από γνωστή σφραγίδα. χάρτη των θέσεων όπου τεκμηριώνεται άσκηση Με αφορμή την πρόσφατη επανεξέταση του της σφραγιστικής διαδικασίας, αλλά η απουσία υλικού της Αγίας Ειρήνης, ο D. Wilson κατέταξε σφραγίδων και σφραγισμάτων από άλλους τα τεταρτοκύκλια με ομάδες γωνιών στα θέματα Πρωτοελλαδικούς οικισμούς (όπως στην Κερύνεια των σφραγίδων που τεκμηριώνουν το ευρύ της Αιγιάλειας, με τουλάχιστον μία οικία του πεδίο διασυνδέσεων της ηπειρωτικής χώρας, τύπου Corridor House93) αυξάνει αντίστοιχα την των Κυκλάδων, του Ανατολικού Αιγαίου και της αμηχανία της ερμηνείας τους. Ανατολίας, μέσω της αντίστοιχης διάδοσης των σφραγιστικών πρακτικών96. Οι σφραγίδες Νάξου και Αστυπάλαιας, λοιπόν, μετέχουν μιας shared pan-Aegean koine, rather than originating from or indicative of any other area97. Ωστόσο αυτή η «κοινή» δεν είναι σαφές πώς εξυπηρετεί την ίδια τη 87 Zachos και Dousougli 2008, 91 Εικ. 10.13a. σφραγιστική διαδικασία. 88 Zachos και Dousougli 2008, 93-94. Η ευκολία διαμόρφωσης του γραμμικού- 89 Zachos και Dousougli 2008, 94-95. Krzyszkowska γεωμετρικού θέματος που συζητούμε και η 2005, 38, 45, 56 δυσκολία να διακριθούν οι λιγοστές παραλλαγές 90 Χατζηπούλιου 1997, 358-359. Παρλαμά 2007, 41, 45 Εικ. 2, 3. 91 Για τον πληρέστερο κατάλογο ελλαδικών 94 Aruz 2008, 28-29. σφραγίδων και σφραγισμάτων, βλ. Pini et al. 1993, 95 Wilson 2015, 171. Aruz 2008, 28-29. xxvii-xxvii. Pini 2004, 16-23. Βλ. επίσης Wilson 2015, 96 Wilson 2015, 169, Εικ. 2-5, 170 Εικ. 4a, 6. Η 169. Krzyszkowska 2005, 36-37. χρονολογική αφετηρία της σφραγιστικής in the 92 Για την πληροφορία ευχαριστώ την διευθύντρια developed and late phases of EB II (Wilson 2015, 171), της ανασκαφής Δρα Ά. Παπαδημητρίου. ωστόσο, πιθανόν να τοποθετηθεί πρωιμότερα μέσα στην 93 Για την πληροφορία ευχαριστώ τους ανασκαφείς 3η χιλιετία π.Χ., εάν μελλοντικές έρευνες το επιτρέψουν. Δρα Ερ. Κόλια και Α. Σπυρούλια. 97 Wilson 2015, 172. Βλ. Krzyszkowska 205, 42-45.
552 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου
του αποτρέπουν την άμεση και ανακλαστική ενός συμφωνημένου (άρα διδακτέου) κώδικα ταυτοποίηση του μοτίβου, ακόμα και για τον σημείων. Τα στοιχεία μας, όμως, είναι ελάχιστα πιο παρατηρητικό αποδέκτη ή διαχειριστή του για να αποκαταστήσουμε έναν τέτοιο κώδικα, και «εικονομηνύματος» που πέμπει η σφραγίδα και επιπλέον αντίστοιχη τεκμηρίωση απουσιάζει από αναπαράγει το σφράγισμα. Η απλούστατη, μάλιστα, τη διδάξασα Ανατολή. Το γεγονός που παραμένει διάταξη των συμμετρικών εγχάρακτων γωνιών αδιαφιλονίκητο είναι ότι «σήματα», όπως το εδώ καθιστά ελάχιστα διαφορετική την παράσταση της εξεταζόμενο, κατανέμονται ισόρροπα σε όλο το σφραγίδας (αρνητικό) από το (θετικό) αποτύπωμά πλάτος του Αιγαίου, σαν μια lingua franca ενός της. Αυτή η αμήχανη διαπίστωση της επανάληψης «κοινού» λεξικού. του σφραγιστικού μοτίβου αφορά στη συντριπτική Ένας άλλος τρόπος να εκλογικεύσουμε τη πλειονότητα των σφραγίδων, σφραγισμάτων και στενάχωρη απουσία διακριτότητας στην ευρεία ενσφράγιστων επιφανειών-αντικειμένων της 3ης πλειονότητα των σφραγιστικών μοτίβων είναι να χιλιετίας π.Χ. στο Αιγαίο98, και τα οποία δυνητικά περιορίσουμε τον ζωτικό χώρο κυκλοφορίας των θα εμπλέκονταν στη διαχείριση αγαθών ευρείας σφραγίδων και να δεχθούμε ότι η «επικράτειά» κινητικότητας, που θα ξεπερνούσε τα όρια του τους ταυτιζόταν με τον οικισμό ή με μία όχι πολύ οικισμού ή των κοντινών κοινοτήτων, κατά την μεγαλύτερή του κοινότητα. Εάν η αναλογική ακμάζουσα «διεθνή» Πρωτοχαλκή ΙΙ περίοδο. χωρική απόσταση που χωρίζει τη σφραγίδα από Το περιορισμένο σφραγιστικό θεματολόγιο, το σφράγισμα μικρύνει, τότε η εικονογραφική συνεπώς, και μάλιστα εκείνο που απαντά παντού κοινοτυπία εξασφαλίζει την εύκολη πρόσληψη και συχνά, δημιουργεί μείζον λειτουργικό του «σήματος» και την άμεση ταυτοποίηση της μειονέκτημα, αφού ο σφραγιδογλύπτης, ο κάτοχος επικυρωτικής αρχής που κατέχει και διαχειρίζεται της σφραγίδας και οι αποδέκτες του ενσφράγιστου τη συγκεκριμένη σφραγίδα. αγαθού καλούνται να διεκπεραιώσουν την Βοηθητική της δεύτερης εκδοχής είναι πρώτα εικονο-νοητική, λειτουργική-διοικητική και η παρατήρηση ότι τα σφραγίσματα είναι επικυρωτική λειτουργία που αυτά προϋποθέτουν, κατασκευασμένα από πηλούς τοπικούς100, αναγνωρίζοντας ότι η σφραγιστική «εικόνα» του διαπίστωση που επεκτείνεται για τις πήλινες μέσου συναλλαγής τους δεν κατοχυρώνει την σφραγίδες Νάξου και Αστυπάλαιας. Ύσ τερ α, ταχεία και αλάθητη ταυτοποίηση του πεμπόμενου η χρήση των σφραγίδων στις φορητές και μηνύματος. Η παραδοχή αυτή είναι εν μέρει σταθερές πήλινες εστίες των Πρωτοχαλκών ακυρωτική της πολύσημης κοινωνικο-οικονομικής οικισμών καθιστά τη χρήση τους επιχώρια, άρα πρόσληψης, την οποία η έρευνα αποδίδει στον ρόλο ενδοκοινοτική, αποδυναμώνοντας σε σημαντικό που οι σφραγιστικές πρακτικές διαδραμάτιζαν βαθμό την «φορητότητά» τους, που θα επέτρεπε στις συναλλαγές των πρωτο-αστικών κοινωνιών στις σφραγίδες να μετακινούνται μαζί με τους των μέσων της 3ης χιλιετίας π.Χ. (ταυτοποίηση ατομικούς κατόχους τους. Σε ό,τι αφορά τις προσώπου και ιδιοκτησίας, έλεγχος ποιότητας σφραγίδες με απλά γραμμικά θέματα ενδιαφέρον προϊόντων, επικύρωση διαδικασίας, απαραβίαστη παρουσιάζει η παρατήρηση του J. Younger ότι αυτές φύλαξη κλπ.99) και υποχρεώνει να αναζητήσουμε χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για τη διακοσμητική άλλες προσεγγίσεις ερμηνείας των σφραγίδων, που σφράγιση εστιών και κεραμικών σκευών, ενώ θα μετέτρεπαν την εικονογραφική τους κοινοτυπία εκείνες με τα πλέον σύνθετα μοτίβα εφαρμόστηκαν από μειονέκτημα σε πλεονέκτημα. κατά βάσιν σε συναλλαγές επικυρωτικής και Μια ερμηνεία θα ήταν εκείνη που θα προσέδιδε διοικητικής φύσεως101. σε ένα απλό γραμμικό θέμα (όπως η σπείρα, οι Το corpus των ενσφράγιστων εστιών στην Αγία κύκλοι, οι ενάλληλες γωνίες και ο πλοχμός) τη Ειρήνη προσφέρεται όσο κανένα άλλο για να «σήμανση» ενός και μόνου αγαθού, ώστε αυτό συζητηθεί εάν η κοινωνική τους σηματοδότηση –ως «ανεικονικό εικονόγραμμα»– να αναγνωρίζεται περιορίζεται στη διακοσμητική, όπως είχε εκτιμηθεί παντού στο Αιγαίο, αλλά και πέρα από αυτό, βάσει
100 Αν και οι μελέτες αυτές δεν έχουν γενικευθεί, 98 Relaki 2009, 360-362, 368 Εικ. 3-4, όπου και το στοιχείο αυτό προκύπτει για τον μεγαλύτερο συζήτηση για τα πανομοιότυπα / look alike μοτίβα όγκο ελλαδικών σφραγισμάτων από τη Λέρνα, το και τις παραλλαγές / variations των Προανακτορικών Πετρί και το Γεράκι Λακωνίας. Στην τελευταία θέση, σφραγίδων της Κρήτης. ωστόσο, αναφέρεται σφράγισμα από μη τοπικό πηλό. 99 Relaki 2009, 356-362. Βλ. Renfrew 2011, 386-390, Krzyszkowska 2005, 55-57. 411-414. 101 Younger 1991, 36, 46. Βλ. Krzyszkowska 2005, 43.
553 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
παλαιότερα102, ή εάν αποδίδει περαιτέρω συμβολικά «λεξιλόγιο» των σφραγίδων της 3ης χιλιετίας νοήματα και λειτουργίες103. Επειδή οι πενήντα π.Χ. επιδέχεται περισσότερες αναγνώσεις109. επτά μνημειώδεις σε διαστάσεις εστίες φαίνεται Σαφέστερη (αν και λιγότερο ομιλητική) από όλες ότι ήσαν το επίκεντρο τελετουργικών γευμάτων τις «βιογραφικές» πτυχές των Πρωτοχαλκών εντός ισάριθμων νοικοκυριών (Μ. Caskey104), σφραγίδων αναδεικνύεται η κτερισματική η σφράγιση κάθε εστίας με μοναδικά θέματα ή παράμετρος. Κατασκευασμένες όχι πλέον από παραλλαγές του ίδιου μοτίβου πιθανόν καθίσταται τον ταπεινό πηλό και με μορφολογικά στοιχεία το «σήμα» συγκεκριμένων ατόμων ή οικογενειακών που συχνά προσεγγίζουν το objet d’art, οι λίθινες, ομάδων μέσα στην κοινότητα, προτείνει ο D. οστέινες και μετάλλινες σφραγίδες, ως φορητά Wilson105. Η σύνδεση, μάλιστα, όμοιων αλλά όχι insignia κοινωνικής προβολής, κτερίζουν τους ταυτόσημων σφραγιστικών μοτίβων θα μπορούσε νεκρούς με την πολυτιμότητα της ύλης τους και την να υποδηλώνει δια-οικογενειακές διασυνδέσεις πολυσημία της αρχικής τους –εν ζωή– χρήσεως110. εντός του οικισμού, και έτσι να συμπεράνει κανείς Ένα σύντομο σχόλιο, τώρα, στο εικονογραφικό την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ σφραγιδογλυφία στην αντιστοίχισμα του μοτίβου της σφραγίδας της Αγία Ειρήνη at least as a social marker of individual Γρόττας. Το θέμα στις Πρωτοχαλκές σφραγίδες έχει or family/household identity106. Στα ενσφράγιστα προταθεί από τη L. Goodison ότι παριστάνει ηλιακό αγγεία, αναλογικά με τις εστίες, τα αποτυπώματα σύμβολο111, αλλά το σαφώς αναγνώσιμο «ηλιακό» των σφραγίδων μπορεί να ήσαν ενδεικτικά της θεματολόγιο που μπορεί να αναγνωρισθεί σε άλλα ιδιοκτησίας ή του περιεχομένου των αγγείων107, ή μοτίβα σφραγίδων της εποχής112 ή στα εγχάρακτα να απηχούν κάποιο άλλο shared meaning108. μοτίβα των κυκλαδικών τηγανόσχημων αγγείων, Καταλήγοντας, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι η δείχνει να αποκλείει την περίπτωση αυτή. Το θέμα πλήρως ανεπτυγμένη σφραγιστική δραστηριότητα, των γωνιών σε τεταρτοκύκλια είναι κοινό κατά το με τη σφράγιση φορητών και σταθερών μονάδων πλάτος όλης της Μεσογείου, και ακόμα βορειότερα, του νοικοκυριού (Αγία Ειρήνη, Λέρνα), τη κατά την 3η χιλιετία π.Χ. Στην Ιρλανδία, μάλιστα, διαφύλαξη της ελεγχόμενης πρόσβασης (Λέρνα, το μοτίβο απαντά σε ταφικά κτήρια (Irish Passage Πετρί, Γεράκι) και την επιτόπια ταυτοποίηση Graves) της εποχής αυτής, που συνδέονται με τη της αγροτικής-κτηνοτροφικής παραγωγής λατρεία του ήλιου113. (Ζας), περιλαμβάνει μεγάλη κατηγορία ενδοκοινοτικών διαδικασιών, αλλά υπαινίσσεται και την ύπαρξη δια-κοινοτικών (ακόμη και 109 Η Μ. Ρελάκη (Relaki 2009, 358-361, 368) διεθνών), θα υποστηρίζαμε ότι το περιορισμένο ερμηνεύει τα επαναλαμβανόμενα γραμμικά μοτίβα στις Πρoανακτορικές σφραγίδες ως αποτροπαϊκά και τις σφραγίδες ως προφυλακτικά της βασκανίας, που, εκτός από φορητά φυλαχτά, περνούν και στα αγαθά 102 Pullen 1994. Wilson 1999. Krzyszkowska 2005, 52. που σφραγίζουν τόσο την επενέργεια του αγαθού όσο 103 Wilson 2015, 172-173. και την κυριότητα του ιδιοκτήτη τους. Η ενδιαφέρουσα 104 Caskey 1990. Όλες οι εστίες, εκτός από μία που αυτή ερμηνεία προσκρούει στην περιορισμένη βρέθηκε in situ, προέρχονται από τα γεμίσματα των «ατομικότητα»που ένα τέτοιο μοτίβο διασφαλίζει για ερειπίων του Πρωτοκυκλαδικού οικισμού. τον κάτοχο της σφραγίδας, δεδομένου ότι (στην πράξη) 105 Wilson 2015, 173-174. Από τη χρηστική η σφραγιστική ιδιότητα επιβάλλεται της αποτροπαϊκής. τους λειτουργία οι σφραγίδες ήταν σκόπιμα μέσα 110 Relaki 2009, 356-357. Flouda 2013, 147-148. Για αναγνώρισης και ταύτισης και ο ρόλος τους ως τον προβεβλημένο ρόλο της κατοχής σφραγίδων στην συμβόλων προσωπικής ή ομαδικής ταυτότητας είναι Πρωτομινωική κοινωνία και τους άνδρες-κατόχους αρκετά πιθανός (Σμπόνιας 1999, 9). Βλ. Relaki 2009, τους, με βάση τους Πρωτομινωικούς τάφους της 355-356. Μεσαράς, βλ. Renfrew 2011, 387-390, Table 18.3. 106 Wilson 2015, 174. 111 Goodison 1989, 13-14 ό.π. Εικ. 14 (j-o), 19. Για 107 Wilson 2015, 173. Krzyszkowska 2005, 52. Στην ακριβή παράλληλα με την εδώ εξεταζομενη σφραγίδα, Αγία Ειρήνη η ίδια σφραγίδα σφράγισε δύο πίθους, βλ. ό.π., 14 Εικ. 19a. Pini et al. 1975, 362 αρ. 460. 112 Βλ. π.χ. Platon 1969, αρ. 333. 108 Wilson 2015, 173. To μοναδικό σφράγισμα 113 Goodison 1989, 33 Εικ. 51b. Fleming 1969, 257. με τρεις φορές επαναλαμβανόμενο το ίδιο θέμα δεν Ενδεικτικά της ευρείας διάδοσης του θέματος είναι τα μας επιτρέπει να συνδέσουμε τα σφραγίσματα με πήλινα δισκοειδή ειδώλια της 3ης χιλιετίας π.Χ. από οποιαδήποτε διοικητικής φύσεως δραστηριότητα στην τον δεύτερο ναό στο Tarxien της Μάλτας 18 (Goodison Αγία Ειρήνη. Βλ. Pini et al. 1975, 375 αρ. 478. Wilson 1989, Εικ. 36a. Zammit 1930, 53-54), ένα από τα οποία 2015, 173 Εικ. 3b. καλύπτεται με το γραμμικό θέμα των τεταρτοκυκλίων
554 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου
Η διασύνδεση του μοτίβου με τον ήλιο καθίσταται τους περιοχών και στην ανάγκη για τη θεμελίωση σαφής στην πρώιμη 2η χιλιετία π.Χ., όπως ενός κοινού κώδικα επικοινωνίας118. Ο Ν. Πλάτων δείχνουν σφραγίσματα σφραγιδοκυλίνδρων από (1969) είχε δει τη λειτουργία των σφραγίδων ως την Ανατολία, όπου το θέμα εμφανίζεται μέσα ιδεογραμμάτων, που οδήγησαν στην ιδεογραφική σε ηλιακό δίσκο114, εδώ όμως είναι σαφές ότι και την κρητική ιεροφλυφική γραφή119, πρόκειται για ένα γραμμικό θέμα «ακτίνων» που προσεγγίζοντας ένα ζήτημα που απασχολεί απλώς εξυπηρετεί το εικονογραφικό ζητούμενο. την έρευνα έως σήμερα120, ως τι περιεχομένου Το σταυρόσχημο μοτίβο με τις ενάλληλες γωνίες κώδικας, δηλαδή, πρέπει να προσεγγισθεί η των σφραγίδων της 3ης χιλιετίας π.Χ. είναι αμιγώς αιγαιακή σφραγιστική εικονογραφία, τουλάχιστων γεωμετρικό και διαμοιράζει ισομερώς τον κυκλικό των πρώιμων φάσεων121. Ενδιαφέροντες σφραγιστικό δίσκο, χωρίς κατά τη γνώμη μας να προβληματισμούς για το ίδιο ζήτημα, σε ό,τι αφορά έχει φιλοδοξίες αναπαραστατικές. τις σφραγίδες της 3ης χιλιετίας π.Χ., είχε εκφράσει Παρόλη τη στερεοτυπική απόδοση των βασικών και ο C. Renfrew, στην κορυφαία του σύνθεση γραμμικών θεμάτων και των λίγων δεκάδων (1972) για τον Πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό122. παραλλαγών τους, οι ελλαδικές και κυκλαδικές Προσεγγίσεις ανάλογες, ωστόσο, έχουν γίνει και για σφραγίδες της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού μπορεί, ευρήματα κατά πολύ παλαιότερα, όπως νεολιθικές ωστόσο, να εμφανίζουν στοιχεία μιας πρωτόλειας πήλινες «πινακίδες» και οστέινα αντικείμενα από το εικονογραφικής βάσης δεδομένων, χάρη στη Σέσκλο123 ή η ξύλινη πινακίδα του Δισπηλιού124, σε γεωμετρικά ενταγμένη, αλλά εξόχως διακριτή μια αναζήτηση των σταδίων της διαμόρφωσης των στον παρατηρητικό «αναγνώστη», εμφάνιση λίγων πρώτων γραμμικών «κωδίκων» των οργανωμένων εικονιστικών μονάδων, όπως η αράχνη, τετράποδα κοινωνιών της νεολιθικής εποχής125. μεμονωμένα ή σε θηλασμό, πτηνά και αγγεία115. Συγκρινόμενους με αυτούς τους πιθανούς Στην Κρήτη το σώμα των μοτίβων αυτών είναι «φορείς» σημείων που θα (έπρεπε να) ήταν πλουσιότερο και συχνά οι κτερισματικές σφραγίδες άμεσα προσλήψιμα από τη νεολιθική κοινότητα, συνθέτουν εντυπωσιακά μικροτεχνήματα οι σφραγίδες της Πρώιμης Χαλκοκρατίας είναι «εικονιστικής αφηγηματικότητας», ευρισκόμενες απλούστερες και η θεματολογική τους ποικιλία, θεματολογικά και τεχνοτροπικά ένα βήμα πριν τις από μία άποψη, προβλεπόμενη. Στοιχεία όπως η Παλαιοανακτορικές116. γραμμικότητα των μοτίβων και η γεωμετρικότητα Τό σ ο όμως η εικονογραφία όσο και οι τεχνοτροπίες των συνθέσεων διαμορφώνουν μάλλον ένα μικρό (στυλ) που κατά εργαστήρια αναπτύσσονται γύρω corpus παραλλαγών, οι οποίες «υπακούουν» στο από αυτήν δεν αποβάλλουν το βασικό στοιχείο της βασικό / αρχετυπικό μοτίβο και δείχνουν να το σφραγιστικής «οικονομίας», δηλαδή τη συμβολική παραλλάσσουν ελάχιστα, ενισχύοντας έτσι την έκφραση, που καθιστά τις σφραγίδες μέσα «αναγνωρισιμότητά» του. Εάν, μάλιστα (όπως ανταλλαγής μιας μη γλωσσικής πληροφορίας, αποδεκνύει η παν-αιγαιακή διάδοση μερικών όπως εκτιμά ο Κ. Σμπόνιας117. θεμάτων σαν αυτό της ναξιακής σφραγίδας) Η Ν. Αγγελοπούλου αποδίδει την επανάληψη του ίδιου σφραγιστικού θέματος σε ολόκληρες ομάδες σφραγίδων και τη διάδοσή τους σε ευρύτατους γεωγραφικούς χώρους και χρονολογικούς ορίζοντες 118 Αγγελοπούλου 2005, 229. στην ανάγκη εισαγωγής ενός τρόπου επικύρωσης 119 Platon 1969, XVI. Πλάτων 1971, 119, 147-151. των συναλλαγών αποδεκτού και κατανοητού Αυτόν τον πρώιμο κώδικα επιχείρησε να διερευνήσει ακόμα και στην περίπτωση όπου τα συμβαλλόμενα για τις ιερογλυφικές σφραγίδες ο A. Evans (Evans μέρη ήταν οι κάτοικοι απομακρυσμένων μεταξύ 1894, 31-33), πολύ πριν μελετηθούν οι γραφές του προϊστορικού Αιγαίου, αποδίδοντας στα μοτίβα τους pictographic quality. Βλ. Ferrara 2015, 31. 120 Ferrara 2015. Σήμερα, ωστόσο, είναι αποδεκτό της ναξιακής σφραγίδας. σήμερα ότι η ιερογλυφική «γραφή» της Κρήτης είναι συλλαβική και όχι εικονο-γραμματική, βλ. Krzyszkowska 114 Aruz 2008, 29 σημ. 121. 2005, 95-98. 115 Krzyszkowska 2005, 42 αρ. 65 (Λέρνα), 44-45 121 Flouda 2013, 146-155. αρ. 75-76 (Πετρί Νεμέας), 55 αρ. 89 (Λέρνα, Τίρυνθα, Ζυγουριές). Βλ. επίσης Pini et al. 1975, 375 αρ. 478 (Αγία 122 Renfrew 2011, 411-414. Ειρήνη), 415 αρ. 519 (Ασίνη). 123 Θεοχάρης 1973, Εικ. 181, πίν. ΧΙΧ. 116 Flouda 2013, 148-150 Εικ. 3, 4. 124 Χουρμουζιάδης 2002, 260 Εικ. 9. 117 Σμπόνιας 1999, 8-9, 12, 14 (όπου και βιβλιογραφία). 125 Χρυσοστόμου 2001.
555 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
στο μέλλον τεκμηριωθεί ότι οι σφραγίδες και και δύο ηπείρους εκατέρωθεν, είναι πιθανό ότι σφραγίσματα, αποσκοπούν στην «ευρύτατη συνέστησε έναν διακοινοτικό / διαπολιτισμικό δυνατή αναγνωρισιμότητα», κατά τις πρακτικές εικονο-κώδικα επικοινωνίας, ο οποίος σε πρώτο συναλλαγής εντός και εκτός των οικισμών επίπεδο διασφάλιζε την άμεση και ασφαλή (ενδοκοινοτικά και δια-κοινοτικά), δεν θα ήταν πρόσληψη του πεμπόμενου μηνύματος από τον άστοχο να υποστηρίξουμε ότι αυτά, ως δυνάμει δέκτη, αλλά σε δεύτερο επίπεδο ενδεχομένως «τυπογραφικά σύμβολα» πολλαπλής χρήσης αναδείκνυε τα μοτίβα της στα «σημεία» κάποιας λειτουργούσαν –μέσα από τις παραλλαγές τους– πρωτο-γραφής, του μόνου πολιτισμικού ως «γραφικοί χαρακτήρες» ενός εικονολογικού αγαθού με το οποίο η «διεθνής» 3η χιλιετία πρωτο-αλφαβήτου που διευκόλυνε και της Ανατολής (δεχόμαστε ότι) δεν προίκισε το επικύρωνε τις συναλλαγές στην ευρεία έκταση πρωτο-αστικό Αιγαίο. που η αιγαιακή σφραγιστική τεκμηριώνει. Τίποτα δεν αποκλείει ο κώδικας των σημαινόμενων να ήταν (και) αριθμητικός, όπως μερικές σφραγίδες υπαινίσσονται126. Μάλιστα, η πλέον πρόσφατη Βιβλιογραφία συζήτηση των δεδομένων για την ελλαδική σφραγιδογλυφία της Πρώιμης Εποχής του Αγγελοπούλου, Α. 2005. ‘Σφραγίδες 127 Χαλκού προσέγγισε τον κύκλο της παραγωγής και και σφραγίσματα. Ενδείξεις εμπορικών χρήσης τους με κριτήρια αποκλειστικά οικονομικά, δραστηριοτήτων στις Κυκλάδες την Πρώιμη Εποχή εντάσσοντας το σφραγιστικό παράγωγο σαν ένα του Χαλκού‘, στα Πρακτικά του Β΄ Κυκλαδολογικού «template of value» (υπόδειγμα-πρότυπο αξίας) Συνεδρίου, Θήρα 31 Αυγ.-3 Σεπτ. 1995, Μέρος Β, 128 που αφορά την ίδια την εργασία . Αθήνα, 224-238 [ΕπετΚυκλΜελ ΙΗ, 2002-2003].
Στο σύντομο αυτό δωρητήριο σημείωμα Angelopoulou, N. 2006. ‘Te Lead Seal and the πραγματεύτηκα μία πήλινη σφραγίδα των μέσων Clay Sealings’, στo L. Marangou, C. Renfrew, της 3ης χιλιετίας π.Χ. από τη Γρ ό τ τα της Νάξου, C. Doumas και G. Gavalas (επιμ.), Μαρκιανή ένα εύρημα μη σύνηθες για την πλουσιότατη Αμοργού. Markiani, Amorgos. An Early Bronze Age Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο στο νησί, αλλά με Fortifed Settlement. Overview of the 1985-1991 το σφραγιστικό του θέμα να συνιστά ένα από τα Investigations, Oxford, 219-222 [BSA Suppl. 40]. πλέον διαδεδομένα γραμμικά μοτίβα καθ’όλο το Aruz, J. 2008. Marks of Distinction. Seals and μήκος και πλάτος του Αιγαίου την περίοδο αυτή. Cultural Exchange Between the Aegean and the Μία όμοια σφραγίδα από το Βαθύ Αστυπάλαιας, Orient (c. 2600-1360 B.C.), Mainz [CMS Beihef 7]. εύρημα πρόσφατο και με ενδιαφέρουσα ευρετήρια Βλαχόπουλος, Α. 2006. H Yστεροελλαδική συνάφεια, ενίσχυσε σημαντικά αυτό το συνοπτικό IIIΓ περίοδος στη Nάξο: Tα ταφικά σύνολα αναγνωριστικό εγχείρημα της προσέγγισης των και οι συσχετισμοί τους με το Aιγαίο Ι, Αθήνα Πρωτοχαλκών σφραγίδων, και μας βοήθησε [Aρχαιογνωσία 4]. να συλλάβουμε ότι η σφραγιστική πρακτική της Αιγαιακής 3ης χιλιετίας π.Χ. στηρίχθηκε Βλαχόπουλος, A. 2009. ‘Ακρόλιθος μυκηναϊκός σημαντικά στην επαναληπτικότητα των μοτίβων ‹κούρος› από τη Γρ ό τ τα της Νάξου‘, στο Δ. της, επενδύοντας προφανώς στην ταχεία και Δανιηλίδου (επιμ.), Δώρον. Τιμητικός τόμος για τον ευθεία αναγνώρισή τους από κοινότητες και άτομα καθηγητή Σπύρο Ιακωβίδη, Αθήνα, 103-125. του αυτού, του κοντινού αλλά και του απώτατου Βλαχόπουλος, A. 2012. H Yστεροελλαδική IIIΓ χώρου. Αυτή η ανακυκλούμενη «ανεικονική περίοδος στη Nάξο: Tα ταφικά σύνολα και οι εικονογραφία», σε συνδυασμό με την ευρεία συσχετισμοί τους με το Aιγαίο ΙΙ. Η Νάξος και ο γεωγραφική της διάδοση σε ένα νησιωτικό πέλαγος Μυκηναϊκός Κόσμος της Μετανακτορικής περιόδου, Αθήνα [Aρχαιογνωσία 10]. Βλαχόπουλος, A. Υπό έκδοση. ‘Αρχαιολογικές 126 Krzyszkowska 2005, 38 αρ. 54 (πήλινη σφραγίδα έρευνες στο Βαθύ Αστυπάλαιας (2011-2015)’, από την Τίρυνθα με συμμετρικά ίδιο αριθμό οπών Δωδώνη. Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής στα τεταρτοκύκλια). Για το θέμα των μετρικών και Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τόμος 43-44, αριθμητικών μονάδων στα πρώιμα συστήματα, βλ. Renfrew 2011, 408-411. 2014-2015, Ιωάννινα. 127 Peperaki 2016, 3-5 128 Peperaki 2016, 20-21.
556 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου
Brodie, N., Doole, J., Gavalas, G. και Renfrew, C. Goodison, L. 1989. Death, Women, and the Sun: (επιμ.) 2008. Horizon-Ορίζων. A Colloquium on the Symbolism of Regeneration in Early Aegean Religion, Prehistory of the Cyclades, Cambridge. London [BICS Suppl. 53]. Caskey, L. J., Caskey, M. και Younger, J. G. 1975. Hadjianastasiou, O. 1988. ‘A Late Neolithic ‘Kea, Ayia Irini’, στο I. Pini (επιμ.), Kleinere Settlement at Grotta, Naxos’, στο E. B. French και griechische Sammlungen, Berlin, 353-391 [CMS K. A. Wardle (επιμ.), Problems in Greek Prehistory: V. Ι: 2]. Papers Presented at the Centenary Conference of the British School of Archaeology at Athens, Manchester, Caskey, M. 1990. ‘Toughts on Early Bronze Age April 1986, Bristol, 11-20. Hearths’, στο R. Hägg και G. Nordquist (επιμ.), Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Herhenson, C. και J. Overbeck 2015. ‘Early Cycladic Age Argolid: Proceedings of the Sixth International Figurines in Later Contexts at Ayia Irini, Kea’, στο Symposium at the Swedish Institute at Athens, 11-13 Marthari και Renfrew (επιμ.) 2015, 459-474. June, 1988, Stockholm, 13-21. Karnava, A. 2016. ‘Minoische Siegel: ein Dörpfeld, W. 1902: Troja und Ilion. Ergebnisse Fremdkörper in Akrotiri auf Tera’, Akten des 15. der Ausgrabungen in der Vorhistorischen und Österreichischen Archäologentages in Innsbruck 27 Historischen Schichten von Ilion 1870-1894, Athen Februar−1. März 2014, Ikarus 9, Wien, 113-122. 1902. Karnava, A. Υπό έκδοση. Seals, Sealings and Seal Doumas, C. 2008. ‘Chambers of Mystery’, στο Impressions from Akrotiri, Tera, Heidelberg Brodie, Doole, Gavalas και Renfrew (επιμ.) 2008, [CMS 10]. 165-175. Κοντολέων, Ν. 1952. ‘Ανασκαφή εν Νάξω’, ΠΑΕ Doumas, C. 2017. ‘Early Cycladic Sculptures from 1951, 214-223. the Settlement at Akrotiri, Tera’, στο Marthari, Κοντολέων, Ν. 1973. ‘Ανασκαφή Νάξoυ’, ΠΑΕ Renfrew και Boyd (επιμ.) 2017, 446-454. 1971, 172-180. Doumas, C. και Lambrinoudakis, V. 2017. ‘Te Krzyszkowska, O. 2005. Aegean Seals. An Cemetery at Aplomata on Naxos’, στο Marthari, Introduction, London. Renfrew και Boyd (επιμ.) 2016, 183-218. Λαμπρινουδάκης, Β. 1982. ‘Ανασκαφή Νάξου’, ΠΑΕ Duru, R. 2012. ‘Te Neolithic of the Lakes Region. 1980, 259-262. Hacılar, Kuruçay Höyük, Höyücek and Bademağacı Höyük’, στο M. Özdoğan, N. Başgelen και I.-P. Marthari, M., Renfrew, C. και Boyd, M. (επιμ.) 2017. Kuniholm (επιμ.), Te Neolithic in Turkey. New Early Cycladic Sculpture in Context. Papers Presented excavations & new research 4: Western Turkey, at a Symposium held at the Archaeological Society at Istanbul, 1-65. Athens, 27-29 May 2014, Oxford - Philadelphia. Eslick, C. 2009. Elmalı-Karataş V. Te Early Bronze Marthari, M., Renfrew C. και Boyd, M. (επιμ.) Υπό Age Pottery of Karataş: Habitation Deposits, Oxford. έκδοση. Early Cycladic Sculpture in Context from Beyond the Cyclades: Mainland Greece, the North Evans, A. 1895. ‘Pictographs and pre-Phoenician and East Aegean, Papers presented at a Symposium script from Crete and the Peloponnese’, JHS 14, held at the Archaeological Society at Athens, 23-26 270-372. May 2015. Θεοχάρης, Δ. 1973. Νεολιθική Ελλάς, Αθήνα. Μπίρταχα, Κ. 1990. Στο Λ. Μαραγκού (επιμ.), Θεοχάρης, Δ. 1981. Νεολιθικός Πολιτισμός, Αθήνα. Κυκλαδικός Πολιτισμός. Η Νάξος κατά την 3η π.Χ. χιλιετία, Αθήνα, 87, αρ. κατ. 84. Ferrara, S. 2015. ‘Te Beginnings of writing on Crete: theory and context’, BSA 110, 27-49. Παρλαμά, Λ. 2007. ‘Παλαμάρι Σκύρου. Παρατηρήσεις στην εξέλιξη του οικισμού κατά την Fleming, A. 1969. ‘Te Myth of the Mother 3η χιλιετία π.Χ. και προβλήματα αστικοποίησης’, Goddess’, WorldArch 1, 247-261. στο Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά, Α. Α. Λαιμού, Flouda, G. 2013. ‘Materiality of Minoan Writing: Λ. Γ. Μενδώνη και Ν. Κούρου, (επιμ.), Αμύμονα Modes of display and perception’, στο K. Ε. Piquette Έργα. Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Βασίλη και R. D. Whitehouse (επιμ.), Writing as Material Κ. Λαμπρινουδάκη, Αθήνα, 25-48 [Archaiognosia Practice: Substance, surface and medium, London, Suppl. 5]. 143-174.
557 Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος
Peperaki, O. 2016. ‘Te value of Sharing: Seal, Use Sakellarakis, J. A. 1982. Athens, Nationalmuseum, Food Politics, and the Negotiation of Labor in Early Berlin [CMS Suppl. I]. Bronze II Mainland Greece’, AJA 120, 3-25. Sakellarakis, J. A. και Kenna, V. E. G., 1969. Iraklion. Πετράκος, Β. 2015. ‘Βαθύ Αστυπάλαιας’, Έργον Sammlung Metaxas, Berlin [CMS IV]. 2014, 39-41. Σάμψων, Α. 2014. Το Σπήλαιο Σαρακηνού στο Pini, Ι. et al. 1975. Kleinere griechische Sammlungen, Ακραίφνιο Βοιωτίας. Συμβολή στην προϊστορία της Berlin [CMS V]. Κεντρικής Ελλάδας, Αθήνα. Pini, Ι. et al. 1988. Kleinere europäische Sammlungen, Sherratt, S. 2000: Catalogue of Cycladic Antiquities Berlin. [CMS XI]. in the Ashmolean Museum. Te Captive Spirit 1, Oxford. Pini, I. et al. 1992. Kleinere griechische Sammlungen. Ägina – Korinth, Berlin [CMS V Suppl. 1A]. Σμπόνιας, Κ. 1999. ‘Διακοινοτικές σχέσεις και συμβολική έκφραση στην Προανακτορική Κρήτη’, Pini, I. et al. 1993. Kleinere griechische Sammlungen. στο I. Kilian-Dirlmeier και M. Egg (επιμ.), Eliten in Lamia – Zakynthos und weitere Länder des der Bronzezeit. Ergebnisse zweier Kolloquien in Mainz Ostmittelmeerraums, Berlin [CMS V Suppl. 1B]. und Athen, Romisch-Germanisches Zentralmuseum, Pini, Ι. et al. 2004. Kleinere griechische Sammlungen. Forschungsinstitut fur Vor-und Fruhgeschichte, Neufunde aus Griechenland und der westlichen Mainz 1997, Mainz, 1-18 [Μonographien / Roemisch- Türkei, Mainz [CMS V Suppl. 3]. Germanisches Zentralmuseum Mainz 43]. Platon, Ν. 1969. Iraklion, Archäologisches Museum. Sotirakopoulou P. 1998. ‘Te Early Bronze Age Die Siegel der Vorpalastzeit, Berlin [CMS ΙΙ.1]. stone fgurines from Akrotiri on Tera and their Πλάτων, Ν. 1971. ‘Προανακτορικός Μινωικός signifcance for the Early Cycladic settlement’, πολιτισμός, Η ανάπτυξη της Μινωικής γραφής’, BSA 93, 107-165. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Α, Αθήνα, 108-121 Vlachopoulos, A. 2003. ‘Te Late Helladic IIIC και 147-154. ‘Grotta Phase’ of Naxos. Its Synchronisms in the Pullen, D. 1994. ‘Early Bronze Age sealing systems’, Aegean and its Non-Synchronisms in the Cyclades’, AJA 98, 35-52. στο S. Deger-Jalkotzy και M. Zavadil (επιμ.), Proceedings of the International Workshop ‘Τhe Rambach, J. 2000α. Kykladen I. Die frühe Bronzezeit Beginnings of the Dark Ages of Greece: LH IIIC Grab- und Siedlungsbefunde, Bonn 2000. Chronology and Synchronisms’, Wien 2001, Wien, Rambach, J. 2000β. Kykladen II. Die frühe Bronzezeit: 217-228. Frühbronzezeitliche Beigabensittenkreise auf den Vlachopoulos, A. 2016α. ‘Images of Physis or Kykladen, Relative Chronologie und Verbreitung, Perceptions of Metaphysis? Some Toughts Bonn 2000. on the Iconography of the Xeste 3 Building at Relaki, M. 2009. ‘Rethinking Administration and Akrotiri, Tera’, στο E. Alram-Stern, F. Blakolmer, Seal Use in Tird Millennium Crete’, Creta Antica S. Deger-Jalkotzy, R. Lafneur και J. Weilhartner 10: 2, 353-372. (επιμ.), Metaphysis. Ritual, Myth and Symbolism in the Aegean Bronze Age, Proceedings of the 15th Renfrew, C. 2011. Te Emergence of Civilization. Te International Aegean Conference, University Cyclades and the Aegean in the Tird Millennium of Vienna, 22-25 April 2014, Leuven, 375-386 BC (1η έκδοση 1972), Oxford. [Aegaeum 39]. Renfrew, C. και Boyd, M. 2017. ‘Te marble Vlachopoulos, A. 2016β. ‘Neither far from Knossos sculptures from Phylakopi on Melos’, στο Marthari, nor close to Mycenae. Naxos in the Middle and Renfrew και Boyd 2017, 436-445. Late Bronze Age Aegean’, στο E. Gorogianni, P. Renfrew, C. 2015. ‘Te Sanctuary at kavos and the Pavúk και L. Girella (επιμ.), Beyond Talassocracies: Practice of Community Cult’, στο C. Renfrew, N. Understanding processes of Minoanisation and Brodie, G. Gavalas, M. Boyd, O. Filaniotou (επιμ.), Mycenaeanisation in the Aegean, Oxford, 116-135. Kavos and the Special Deposits: Te Sanctuary on Vlachopoulos, A. Υπό έκδοση. ‘Vathy Astypalaia. Keros and the Origins of Aegean Ritual, Cambridge, An Early Cycladic site in the Dodecanese’, στο 555-560. S. Vitale και T. Marketou (επιμ.), Te Southeast Aegean/Southwest Coastal Anatolian Region
558 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου
(SASCAR): Material Evidence and Cultural Identity Χαραλαμπίδου, Ξ. 2013. ‘Συμβολή στη γνώση των I. Te Early and Middle Bronze Age, Italian School αρχαίων ναξιακών ταφικών εθίμων: το ταφικό of Archaeology, May 12th to 14th, 2016. σύνολο 11 από τη νεκρόπολη του Τσικαλαριού’, στο I.K. Προμπονάς και Στ. Ψαρράς (επιμ.), Πρακτικά Vlachopoulos, A. και Angelopoulou, Α. Υπό του Δ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με Θέμα «Η Νάξος έκδοση. Early Cycladic Figurines from Vathy, δια μέσου των αιώνων», Κωμιακή, 4-7 Σεπτεμβρίου Astypalaia, στο Marthari, Renfrew και Boyd (επιμ.) 2008, Aθήνα, 77-98 υπό έκδοση. Χουρμουζιάδης, Γ. 2002. ‘Πέρα από το χωράφι, τη Vlasaki, M. και Hallager, Ε. 1995. ‘Evidence for seal λίμνη και το σταύλο’, στο Γ. Χουρμουζιάδης (επιμ.), use in Pre – Palatical Western Crete’, στο Müller Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, Θεσσαλονίκη, 247-261. W. (επιμ.), Sceaux Minoens et Mycéniens. IVe Symposium International, Clermont-Ferrand, 10-12 Χρυσοστόμου, Π., 2001. ‘Νέα στοιχεία από τη Septembre 1992. Berlin, 251-270 [CMS Beihef 5]. νεολιθική έρευνα στην επαρχία Γιαννιτσών. Μια άγνωστη μορφή προϊστορικής γραφής’, ΑΕΜΘ 15, Warner, J. L. 1994. Elmalı-Karataş II. Te Early 489-500. Bronze Age Village of Karataş, Bryn Mawr, PA. Ωνάσογλου, Άρ. 1996. ‘Σφραγίδες’, στο Γ. Warren, P. 1970. ‘Te Preliminary Dating Evidence Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Νεολιθικός for Early Minoan Seals’, Kadmos 9, 29-37. Πολιτισμός στην Ελλάδα, Κατάλογος Έκθεσης, Wilson, D. E. 1999. Keos IX. Ayia Irini. Periods I-III: Αθήνα, 163-164. Te Neolithic and the Early Bronze Age Settlemets I: Younger, J. 1991. ‘Seals? from Middle Helladic Te Pottery and Small Finds, Mainz. Greece’, Hydra. Working Papers in Middle Bronze Wilson, D. E. 2015. ‘Te Early Bronze Age II Age Studies 8, 3-54. Seal Impressions from Ayia Irini, Kea: their Zachos, K. και Dousougli, A. 2008. ‘Observations Context, Pan-Aegean Links, and Meaning’, στο C. on the Early Bronze Age Sealings from the Cave Macdonald, E. Hatzaki και S. Andreou (επιμ.), Τhe of Zas at Naxos’, στο Brodie, Doole, Gavalas και Great Island. Studies of Crete and Cyprus presented Renfrew (επιμ.) 2008, 85-95. to Gerald Catogan, Athens, 168-174. Zammit, T. 1930. Prehistoric Malta. Te Tarxien Χατζηπούλιου, Ε. 1997. ‘Εξειδικευμένες Temples, London. δραστηριότητες στο Παλαμάρι της Σκύρου στο τέλος της τρίτης χιλιετίας’, στο Χρ. Γ. Ντούμας και La Rosa (επιμ.), Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο. Διεθνές Συνέδριο 22-25 Απριλίου 1996 Αθήνα, Αθήνα, 357-361.
559 About the Contributors
Eleni Aloupi-Siotis, PhD Sandrine Huber THETIS Authentics LTD Université de Lorraine, EA 1132 Hiscant-MA 4 Diagoras str, GR11636 Athens [email protected] [email protected] Maria Iacovou Marie-Françoise Billot Archaeological Research Unit IRAA-Institut de Recherche sur l’Architecture Antique University of Cyprus, Nicosia USR 3155 CNRS-AMU-Universités de Lyon 2 et des [email protected] Pays de l’Adour (Pau) Christina Ioannou [email protected] CNRS UMR 8167, Mondes sémitiques Leonidas C. Bournias [email protected] Hellenic Ministry of Culture and Sports Vassos Karageorghis Ephorate of Antiquities of Athens Former Director of Antiquities,Cyprus [email protected] [email protected] Giorgos Bourogiannis Pavlos Karvonis Te A.G. Leventis Postdoctoral Research Fellow Research Center for Antiquity Medelhavsmuseet, Stockholm Academy of Athens [email protected] [email protected] Xenia Charalambidou Charalampos Kritzas Research Associate, Fitch Laboratory Director Emeritus, British School at Athens Hellenic Ministry of Culture and Sports [email protected] [email protected] Matteo D’Acunto Anna Lekka Department of Asia, Africa and Mediterranean Directorate of the Management of the National Archive University of Napoli “L’Orientale” of Monuments, Documentation and Protection of [email protected] Cultural Goods Bruno d’Agostino Hellenic Ministry of Culture and Sports Professor Emeritus [email protected] Via Luigi Rizzo 36 Irene S. Lemos 00136 Roma Merton College, Oxford Universiry [email protected] [email protected] Anastasia Gadolou Maria Costanza Lentini Directorate of Prehistoric and Classical Antiquities Polo Regionale di Catania Hellenic Ministry of Culture and Sports Via V. Emanuele 266 [email protected] 95124 Catania [email protected] [email protected] Anna Georgiadou Anastasia Leriou Post-doctoral researcher University of Athens University Lyon 2-HiSOMA, Gerda Henkel Stifung Te Archaeological Society at Athens [email protected] [email protected] Emanuele Greco Marisa Marthari Director Emeritus Director Emerita Italian Archaeological School of Athens Hellenic Ministry of Culture and Sports [email protected] [email protected] Antoine Hermary Hartmut Matthäus Aix Marseille Univ, CNRS, Minist. Culture & Com, CCJ, Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg Aix en Provence, France Institut für Klassische Archäologie [email protected] [email protected]. Natacha Massar Nagia Polychronakou-Sgouritsa Department of Antiquities, Royal Museums of Arts and Professor Emerita History Department of History and Archaeology Parc du Cinquantenaire, Brussels University of Athens [email protected] [email protected] Alexandros Mazarakis Ainian Karl Reber Department of History, Archaeology and Social Director, Ecole suisse d’archéologie en Grèce Anthropology (IAKA) Université de Lausanne (IASA) University of Tessaly [email protected] [email protected] Evagelia Simantoni-Bournia Manolis Mikrakis Professor Emerita School of Architecture Department of History and Archaeology National Technical University of Athens University of Athens [email protected] [email protected] Catherine Morgan Petros Temelis All Souls College, University of Oxford Professor Emeritus [email protected] University of Crete [email protected] Cornelius Neef Professor Emeritus, University of Amsterdam Michalis Tiverios [email protected] Member of the Academy of Athens Professor Emeritus Lydia Palaiokrassa-Kopitsa Aristotle University of Tessaloniki Professor Emerita, Department of History and [email protected] Archaeology University of Athens Panos Valavanis [email protected] Department of History and Archaeology University of Athens John K. Papadopoulos [email protected] Department of Classics, Cotsen Institute of Archaeology Andreas G. Vlachopoulos University of California, Los Angeles Department of History and Archaeology [email protected] University of Ioannina, [email protected] Giorgos Papasavvas Archaeological Research Unit Vicky Vlachou Department of History and Archaeology Chargée de Recherches, F.R.S.-FNRS University of Cyprus, Nicosia Université libre de Bruxelles (ULB - CReA-Patrimoine) [email protected] [email protected] Jacques Y. Perreault Dyfri Williams Director, Department of History Université libre de Bruxelles (ULB - CReA-Patrimoine) University of Montreal [email protected] [email protected] Photini Zapheiropoulou Oliver Pilz Director Emerita Institut für Altertumswissenschafen Hellenic Ministry of Culture and Sports Arbeitsbereich Klassische Archäologie Johannes Gutenberg-Universität, Mainz [email protected] Maria Pipili Director Emerita Research Center for Antiquity Academy of Athens [email protected]