sign in sign up
<<
Home , Christopher Ventris, David McVicar, Gerhard Siegel, Michael Volle, Peter Mattei, Richard Bernstein (bass)

WOZZECK dyrektor naczelny Tomasz Bęben dyrektor artystyczny Paweł Przytocki chórmistrz, szef chóru Dawid Ber

dyrektor generalny Peter Gelb honorowy dyrektor muzyczny dyrektor muzyczny Yannick Nézet-Séguin główny dyrygent Fabio Luisi 2.

Peter Mattei w roli tytułowej w Wozzecku Berga. Fot. Paola Kudacki / Met

Prapremiera w Staatsoper w Berlinie – 14 grudnia 1925 roku Premiera niniejszej inscenizacji w The w Nowym Jorku – 27 grudnia 2019 roku Transmisja z The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 11 stycznia 2020 roku Przedstawienie trwa ok. jednej godziny i czterdziestu minut bez przerwy Przedstawienie w języku niemieckim z napisami w języku polskim Alban Berg 3.

WOZZECK

PREMIERA SEZONU

OPERA W TRZECH AKTACH (15 SCENACH) : ALBAN BERG WEDŁUG GEORGA BÜCHNERA

OSOBY Marie sopran Margret alt Tamburmajor Kapitan tenor Andres tenor Wozzeck baryton Doktor bas

REALIZATORZY reżyseria William Kentridge współpraca reżyserska Luc De Wit projekcje wideo Catherine Meyburgh scenografia Sabine Theunissen kostiumy Grea Goiris światło Urs Schönebaum

OBSADA Marie Elza van der Heever Margret Tamara Mumford Tamburmajor Christopher Ventris Kapitan Andres Andrew Staples Wozzeck Peter Mattei Doktor Christian Van

soliści, chór i orkiestra The Metropolitan Opera dyrygent Yannick Nézet-Séguin

Spektakl jest koprodukcją Metropolitan Opera, Festiwalu w Salzburgu, Kanadyjskiego Zespołu Operowego w Toronto oraz Opery Australijskiej.

Inscenizacja jest darem Roberta L. Turnera. 4.

YANNICK NÉZET-SÉGUIN DYRYGENT Kanadyjski dyrygent i pianista. Od września czy Grafeneggu (Wiedeń). Z orkiestrą w Fila- 2018 r. jest dyrektorem muzycznym Metropo- delfii regularnie występuje w Carnegie Hall. litan Opera. Tę funkcję pełni także w Orchestre Prowadzi kursy mistrzowskie w Instytucie Curti- Métropolitain w Montrealu oraz Orkiestrze sa w Filadelfii oraz w Julliard School w Nowym w Filadelfii. Jest członkiem honorowym Euro- Jorku. W repertuarze ma zarówno utwory sym- pejskiej Orkiestry Kameralnej. Wcześniej był foniczne, jak i opery. Jego debiut w Met odbył głównym dyrygentem Orkiestry Filharmonicznej się w sezonie 2009/2010 z nową inscenizacją w Rotterdamie (2008–2018) oraz głównym G. Bizeta. Od tego czasu występuje dyrygentem gościnnym Londyńskiej Orkiestry na tej scenie w każdym sezonie, często pro- Symfonicznej (2008–2014). Blisko współpracuje wadząc spektakle transmitowane w cyklu Met: z Filharmonikami Berlińskimi, Filharmonikami Live in HD. Dyrygował m.in. w Teatro alla Scala, Wiedeńskimi oraz Orkiestrą Symfoniczną Radia w Londynie i Wiedeńskiej Bawarskiego. Bierze udział w festiwalach BBC Operze Państwowej. Prowadził cykl wykonań Proms, Mostly Mozart w Nowym Jorku oraz siedmiu dojrzałych oper Mozarta, połączony festiwalach w Edynburgu, Lucernie, Salzburgu z nagraniami dla Deutsche Grammophon.

PETER MATTEI WOZZECK (BARYTON) Wokalista szwedzki, ceniony zwłaszcza za role na festiwalu w Salzburgu (partia Don Fernan- Mozartowskie. Studiował w Królewskiej da w Beethovenowskim Fideliu pod batutą Szwedzkiej Akademii Muzycznej. Zadebiutował Sir Georga Soltiego, 1996), w mediolańskiej jako Nardo w Rzekomej ogrodniczce W.A. Mo- La Scali. wybrał go do udziału zarta w teatrze Drottningholm w Sztokholmie w wykonaniu Pasji wg św. Mateusza J.S. Bacha w 1990 r. Trzy lata później zagrał w filmie mu- z Orkiestrą Filharmonii Berlińskiej. W Met Mattei zycznym Backanterna Ingmara Bergmana. wystąpił po raz pierwszy jako hrabia Almaviva Partię tytułową w Don Giovannim Mozarta, w Weselu Figara W.A. Mozarta (2002). Na tej należącą do najważniejszych w jego reper- scenie kreował też role Wagnerowskie (Wol- tuarze, zaśpiewał po raz pierwszy w Operze fram w Tannhäuserze, Amfortas w Parsifalu), w Goteborgu w sezonie 1994/1995. Jego de- w operach G. Rossiniego (Figaro w Cyruliku biut międzynarodowy – w tej samej roli – odbył sewilskim), G. Pucciniego (Marcello w Cyganerii), się w Operze Szkockiej w . Występo- P. Czajkowskiego (Jelecki w Damie Pikowej, wał też m.in. w Królewskim Teatrze Eugeniusz Oniegin), Janáčka (Szyszkow w Brukseli, na festiwalu w Aix-en-Provence, w Z domu umarłych).

ELZA VAN DEN HEEVER MARIE (SOPRAN) Śpiewaczka urodzona w Johannesburgu Występuje w tak renomowanych teatrach, (Republika Południowej Afryki). Obecnie mieszka jak Opera Narodowa w Bordeaux, Angielska we Francji, ma podwójne obywatelstwo. Opera Narodowa, Wiedeńska Opera Państwo- Studiowała w Konserwatorium Muzycznym wa, Opera Liryczna w Chicago. W Met zaśpie- w San Francisco. W 2008 r. zwyciężyła wała po raz pierwszy w 2012 r. jako Elżbieta I w Międzynarodowym Konkursie Wagnerowskim w Marii Stuardzie Donizettiego. Wykonywała Opery w Seattle. Kształci się pod kierunkiem tam też partie Donny Anny w Don Giovannim sopranistki Sheri Greenawald. Do jej najważ- i Vitelli w Łaskawości Tytusa W.A. Mozarta oraz niejszych ról należą tytułowe w operze Chryzotemis w Elektrze R. Straussa. Brała udział V. Belliniego i w dziele G. Donizet- w światowej prapremierze opery Ph. Glassa tiego, role Wagnerowskie (m.in. Elza w Lohen- Appomattox (rola Mary Custis Lee) w operze grinie), partie z oper R. Straussa (Cesarzowa w San Francisco. Wykonuje także dzieła w Kobiecie bez cienia), G.F. Händla (Armida oratoryjno-kantatowe, współpracując m.in. w Rinaldzie), B. Brittena (Ellen Orford w Peterze z dyrygentem Michaelem Tilsonem Thomasem Grimesie), G. Verdiego (Desdemona w Otellu). i Orkiestrą Symfoniczną w San Francisco. Alban Berg Wozzeck 5.

CHRISTOPHER VENTRIS TAMBURMAJOR (TENOR) Wokalista brytyjski, szczególnie znany z roli w Mediolanie. Na scenie Met stanął Parsifala w spektaklach w Bayreuth w latach po raz pierwszy w 2003 r., śpiewając partię 2008-2010. Ma w dorobku wiele ról Wagne- Stewy w operze Jenufa L. Janáčka. Studiował rowskich, m.in. tytułowe w Parsifalu, Lohen- w Królewskiej Akademii Muzycznej w Londy- grinie, Tannhäuserze, Zygmunda w Walkirii, nie. Na festiwalu operowym w Glyndebourne Eryka w Holendrze tułaczu. Ponadto wykonuje został wyróżniony nagrodami GTO oraz Johna m.in. partie Maxa w Wolnym strzelcu Christie. Był związany z brytyjskimi zespołami C.M. Webera, Siergieja w Lady Makbet mceń- operowymi, m.in. z Operą Północną i Angielską skiego powiatu D. Szostakowicza, Florestana Operą Narodową. Brał udział w prawykona- w Fideliu L. van Beethovena, Leńskiego w Eu- niach oper Caritas Roberta Saxtona (rola geniuszu Onieginie P. Czajkowskiego. Występuje Roberta Lonle’a) oraz Blond Eckbert Judith na znakomitych światowych scenach, takich jak Weir. W 2007 r. otrzymał nagrodę im. Marii Wiedeńska Opera Państwowa, Opera w San Callas dla najlepszego debiutującego artysty Francisco, Opera Królewska w Lodynie, Teatro roku, przyznawaną przez Operę w Dallas. di San Carlo w Neapolu, w Wenecji,

CHRISTIAN VAN HORN DOKTOR (BAS) Amerykański bas-baryton. Ukończył studia nich sezonach mogli go podziwiać w Czaro- na Yale University, gdzie studiował pod kierun- dziejskim flecie W.A. Mozarta, Aniele zagłady kiem Richarda Crossa. Śpiewa m.in. w Operze i Falstaffie. Van Horn ma w repertuarze także w San Francisco, Operze Lirycznej w Chicago, utwory koncertowe, które wykonuje z orkiestrą Operze Narodowej w Paryżu, Bawarskiej Berlińską, Orkiestrą Symfoniczną w Chicago, Operze Państwowej, Kanadyjskim Zespole orkiestrą Filharmonii w Los Angeles i in. Brał Operowym w Toronto. W nowojorskiej Met wy- udział w wielu nagraniach, m.in. Wesela Figara stąpił po raz pierwszy jako Pistola w Falstaffie W.A. Mozarta pod batutą Teodora Currentzisa G. Verdiego w 2013 r. Na tej scenie kreował też dla Sony Classical Records, Carmen G. Bizeta m.in. role Collina w Cyganerii G. Pucciniego, pod batutą Sir Simone’a Rattle’a dla EMI Julia w Aniele zagłady Th. Adèsa, tytułową i Anny Kareniny D. Carlsona pod batutą w Mefistofelesie A. Boito. W tym sezonie wziął Stewarta Robertsona dla Signum Classics udział w Gali Noworocznej, w marcu zaśpiewa (światowa premiera). W 2018 r. otrzymał partię Alidora w Kopciuszku G. Rossiniego. Wi- Nagrodę Richarda Tuckera. dzowie transmisji „Met: live in HD” w poprzed-

WILLIAM KENTRIDGE REŻYSER Grafik, rysownik, performer, realizator filmów prace znajdują się najlepszych galeriach: oraz reżyser teatralny, urodzony w Republice Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku, Południowej Afryki (1955). Jego rodzice – praw- Instytucie Sztuki w Chicago, Tate Gallery w Lon- nicy bronili w głośnych sprawach sądowych dynie, Centrum Pompidou i in. Kentridge tworzy ofiar apartheidu. Kentridge w swojej twórczości także instalacje multimedialne, ma w dorobku odnosi się do ważnych zagadnień społecznych, kilka pomników oraz scenografie do spektakli m.in. przemocy, niesprawiedliwości, nierówno- operowych. W Met wyreżyserował opery Nos ści między białymi i czarnymi. Studiował nauki D. Szostakowicza (2010, koprodukcja Met, polityczne i wiedzę o Afryce oraz aktorstwo festiwalu w Aix-en-Provence i Opery w Lyonie), (w Johannesburgu i Paryżu). Międzynarodowe A. Berga (2015) oraz Wozzecka. Jest uznanie przyniósł mu cykl 9 krótkich filmów laureatem nagrody Kioto w dziedzinie sztuki 9 Drawings for Projection (1989–2003), i filozofii (2010) oraz nagrody ASIFA przyznanej w których wykorzystał opracowaną przez siebie na festiwalu Etiuda/Anima w Krakowie (2015). technikę przypominającą palimpsest. Jego 6.

POD ZDRADZIECKIM CZERWONYM KSIĘŻYCEM

Zdaniem współczesnych dietetyków bo prócz wymienionych halucynacji dieta grochowa wspomaga prześladują go też wszędobylskie przemianę materii, stabilizuje układ symbole wolnomularskie. Doktor pokarmowy, reguluje trawienie, nie posiada się ze szczęścia: wyniki obniża ciśnienie krwi i przyśpiesza seansów psychologicznych i mocne usuwanie toksyn z organizmu. dowody na całkowite zbydlęcenie Specjaliści od zdrowego żywienia przedmiotu jego badań skłaniają go radzą jednak dorzucić do garnka do postawienia Wozzeckowi z grochem a to marchewkę, a to diagnozy „aberratio mentalis partialis kawałek selera, całość zaś zaprawić drugiej klasy”. łyżką dobrej oliwy, zasmażonej z drobno pokrojoną cebulką. Proste Tragedia wisi w powietrzu. Kiedy danie warto wzbogacić dodatkiem sfrustrowana Maria, kochanka przypraw i odrobinę posolić. Wozzecka, ulegnie operetkowym wdziękom Tamburmajora, upodlony Wozzeckowi groch jednak na zdrowie żołnierz stoczy się na dno obłędu. nie wyszedł. Żołnierz najniższej rangi Czerwono wzejdzie księżyc. Wozzeck i stanu – zapewne Słowianin, być zabije. Gdyby miał pieniądze, stać może Polak, bo jego dziwaczne imię by go było na ślub, na chrzest dziecka aż nadto dobitnie kojarzy nam się i na moralne życie. ze swojskim Wojciechem – żywi się wyłącznie grochem, na polecenie Berg obejrzał wiedeńską premierę sadystycznego Doktora, który nieukończonej sztuki Georga prowadzi na nim eksperymenty Büchnera w maju 1914 roku, niespełna medyczne. Za trzy grosze dziennie trzy miesiące przed wybuchem i wspomniany już wikt. Żeby utrzymać Wielkiej Wojny. Ostatnie dzieło swoją kochankę i nieślubne dziecko, niemieckiego dramatopisarza, Wozzeck dorabia jako balwierz przyrodnika i działacza Kapitana, który traktuje go gorzej rewolucyjnego dotarło na scenę niż parszywego psa. Zbiera też prawie osiemdziesiąt lat po śmierci dla niego chrust i wycina drewno autora. Po raz pierwszy ukazało w podmiejskich zaroślach. Od grochu się drukiem w 1879 roku, w wersji – a może z biedy, upokorzenia mocno przeredagowanej przez bądź choroby – zaczyna tracić austriackiego powieściopisarza Karla zmysły. Widzi głowę toczącą się Emila Franzosa. Trudno rozstrzygnąć, po trawie, tryskający z ziemi ogień, dlaczego przeleżało tak długo łunę nad miastem, słyszy, że ktoś w papierach po zmarłym na tyfus za nim chodzi – pewnie jakiś mason, dwudziestoczterolatku. Ze względu Alban Berg Wozzeck 7.

Peter Mattei w roli tytułowej i Gerhard Siegel jako Kapitan. Fot. Ken Howard / Met Opera 8.

na niekompletność materiału? siedmiu scen dramatu wybrał Na jawną obsceniczność niektórych ostatecznie piętnaście, libretto scen? Na nieczytelność rękopisu, opracował sam, na ogół trzymając sporządzonego mikroskopijnym, się dość ściśle litery tekstu, przede niechlujnym pismem, które Franzos wszystkim jednak zachowując traktował jakimiś podejrzanymi charakter dzieła Büchnera: jego roztworami chemicznymi, żeby surową brutalność, nieznośną je w ogóle odcyfrować? Dopiero atmosferę opresji i koszmarny w wydaniu Georga Witkowskiego chwilami realizm. Dodatkowo z 1921 roku nazwisko głównego podkreślił zawarty w nim dylemat bohatera pojawiło się w prawidłowej władzy i zależności oraz napięcia postaci . W wiedeńskiej wynikającego z różnicy stanów. Residenzbühne sztukę wystawiono pod tytułem Wozzeck, z tym Realizację spontanicznego planu samym Albertem Steinrückiem, pokrzyżowała historia. Na ostateczny który wykreował rolę oszalałego kształt opery złożyły się także krótkie, żołnierza rok wcześniej w Monachium, lecz traumatyczne doświadczenia w inscenizacji Maksa Reinhardta. wojenne Berga. W czerwcu 1918 roku kompozytor pisał do swej żony Całkiem prawdopodobne, Heleny, że jest w nim coś z Wozzecka, że Woyzeck nie trafił od razu że spędził te lata podobnie jak on: w swój czas z uwagi na niezwykłą zależny od ludzi, których nienawidził, konstrukcję dramaturgiczną, możliwą chory, wyzuty z nadziei, upokorzony do zrealizowania dopiero po Wielkiej do głębi ludzkiej natury. Pracował Reformie Teatru na przełomie XIX nad Wozzeckiem już w czasie i XX stulecia. Büchner ułożył historię wojny. Pierwszy akt skończył latem Woyzecka w ciąg krótkich, „filmowo” 1919 roku, drugi w sierpniu 1921, trzeci zmontowanych, pozornie oderwanych dwa miesiące później. Ostateczny od siebie scen: z jednej strony kształt partyturze nadał w kwietniu nawiązując do średniowiecznych 1922 roku. dramatów pasyjnych, z drugiej – antycypując późniejsze Wozzeck ma równie przedziwną o dziesięciolecia eksperymenty konstrukcję, jak sztuka Büchnera. niemieckich ekspresjonistów. Każdemu z trzech aktów Berg Dojmujący naturalizm narracji zderzył nadał drobiazgowo przemyślaną z gęstą symboliką, całą opowieść strukturę, nawiązującą skleił z autentycznych sprawozdań do dawnych form muzycznych. procesowych i debat medycznych W akcie pierwszym sportretował po egzekucji pewnego lipskiego głównych bohaterów w pięciu perukarza-mordercy, z doświadczeń „utworach charakterystycznych” własnych oraz zapisków swojego (Charakterstücke). Akt drugi ojca – lekarza Ernsta Karla Büchnera. skomponował jako symfonię w pięciu Alban Berg, głęboko poruszony częściach. Na akt trzeci składa się pięć zarówno formą, jak i treścią sztuki, inwencji, z wplecionym między dwie z miejsca dostrzegł jej potencjał ostatnie orkiestrowym interludium, operowy. Spośród dwudziestu w którym Berg zrekapitulował Alban Berg Wozzeck 9.

materiał opery, tworząc muzyczny swobodniejszy niż u Schönberga obraz ostatecznego „przemienienia” , aż po bardziej bohatera. rozbudowane „arie” i kipiące od emocji „koloratury”. Każdej z wypowiedzi Tradycyjny porządek tonalny Berg bohaterów Berg nadaje przemyślane zastąpił szeregiem innych zabiegów walory brzmieniowe i wyrazowe: kompozytorskich, spajających narrację precyzyjnie określa dynamikę, w jednolitą, choć bulwersującą wyznacza tok frazowania, gwałtownie ówczesnego słuchacza całość. wypycha głos poza wygodną Posłużył się na przykład misterną tessyturę. Wszystkie partie solowe techniką motywów przewodnich, są ściśle sprzężone z partią orkiestry, pomyślanych w taki sposób, żeby naznaczoną specyficznym kolorytem oddziaływały na odbiorcę zarówno instrumentalnym i niepokojącą szatą na poziomie czysto intuicyjnym, harmoniczną. jak i semantycznym. Pierwszy z nich, a zarazem najważniejszy, Co ciekawe, Berg nie oczekiwał pojawia się w początkowej scenie od słuchaczy Wozzecka drobiazgowej z udziałem Kapitana, na słowach analizy materiału muzycznego. Wozzecka „Wir arme Leut” („my, Wolał, żeby chłonęli myśl przewodnią biedne ludzie”). Ów motyw, opery niejako intuicyjnie, bez prób wyprowadzony z akordu molowego odróżniania fug od inwencji, bez z septymą wielką i nazywany przez rozkładania poszczególnych tematów muzykologów „niedolą Wozzecka”, i motywów na części pierwsze. Chciał nawraca uporczywie w toku opery, ich wciągnąć bez reszty w to piekło sygnalizując niemożność wyjścia rozbuchanych emocji, rozpaczliwie z ograniczeń sytuacji. Berg stosuje też skrywanych popędów i jawnie trudne do uchwycenia niewprawnym okazywanej agresji. Pragnął im uchem mikromotywy, swego rodzaju uświadomić – podobnie jak Büchner, muzyczne migawki, działające który wybiegł daleko przed swoją na poziomie przekazu podprogowego epokę – że trzeba odwrócić porządek – na czele z symbolizującym świata obojętnego na krzywdę morderstwo pojedynczym dźwiękiem i poniżenie; świata, gdzie moralność h, wprowadzonym w finale drugiego jest luksusem niedostępnym aktu po kwestii Wozzecka „Einer dla nędzarza; świata, w którym nach dem andern” („jeden za samotność popycha człowieka drugim”). Dźwięk ten nabiera do mordu. coraz dobitniejszego znaczenia w akcie trzecim, skulminowanego Rękopis Büchnera urywa się w dwuoktawowym skoku z h na słowach Woyzecka: „Bin ich noch pięciokreślnego na trzykreślne blutig? Ich muß mich waschen. w scenie wołania pomocy przez Marię. Da ein Fleck, und da noch einer…” („Wciąż jestem we krwi? Muszę W partiach wokalnych kompozytor się umyć. Tu jedna plama, tam żongluje wszelkimi dostępnymi druga…”). Dalej zachowały się tylko wzorcami, począwszy od „zwykłej” dwa oderwane zdania, być może mowy, poprzez zmysłowy, znacznie przymiarka do następnej sceny 10.

Elza van den Heever jako Marie. Fot. Ken Howard / Met Opera Alban Berg Wozzeck 11.

z udziałem mieszkańców miasta. I tak rośnie nowy Wozzeck. I będzie się Berg spiął swoją operę okrutną odradzał, cierpiał, krzywdził i umierał klamrą: w przedostatniej scenie w samotności aż do końca świata. trzeciego aktu nad stawem, w którym Chyba że da się jednak odwrócić poszedł się topić Wozzeck, pojawiają ten porządek. Berg udowodnił się dwaj jego prześladowcy, Kapitan w swojej operze, że można zerwać i Doktor. Słysząc jęki umierającego, z utartym systemem porządkowania oddalają się w pośpiechu. W scenie materii dźwiękowej, nie tracąc finałowej dzieci bawią się przed przy tym zawartego w muzyce domem Marii. Na wieść, że znaleźli jej człowieczeństwa. trupa, biegną nad staw. Wszystkie z wyjątkiem synka Marii i Wozzecka, który wciąż jest zajęty poganianiem drewnianego konika.

Dorota Kozińska zajmuje się krytyką muzyczną, tłumaczy poezję, beletrystykę, eseistykę i literaturę popularnonaukową; przez wiele lat prowadziła dział koncertowy, później dział operowy w „Ruchu Muzycznym”, obecnie stale współpracuje z „RM”, m.in. jako autorka felietonów „Uchem pisane”. Współpracownica „Tygodnika Powszechnego”, „Teatru”, Programu 2 Polskiego Radia (sędziuje w Płytowym Trybunale Dwójki) oraz Polskiego Radia Chopin (autorka audycji „Głosy z zaświatów” i „Pieśni nad pieśniami”); redagowała „Gońca Chopinowskiego” – gazetę Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina; prowadzi stronę o operze i sztuce wokalnej „Upiór w operze” (www.atorod.pl). 12. Alban Berg Wozzeck 13.

Elza van den Heever jako Marie. Fot. Ken Howard / Met Opera 14.

STRESZCZENIE LIBRETTA

AKT I Wozzeck odwiedza Doktora, który płaci mu za udział w swoich Żołnierz Wozzeck goli Kapitana. pseudonaukowych badaniach. Oficer nalega, by pracował wolniej. Pełen urojeń na temat swoich Mówi mu, że jest dobrym mężczyzną, przyszłych wielkich odkryć, Doktor ale brak mu moralności, ponieważ pyta Wozzecka o jego dietę. Żołnierza ma dziecko z nieprawego łoża. znowu nachodzą wizje, ale Doktor Na to Wozzeck odpowiada, że cnoty wyśmiewa je jako czystą imaginację. są luksusem nieprzeznaczonym dla ubogich. Na ulicy przed wejściem do domu Marie zaleca się do niej Tamburmajor. Wozzeck i drugi żołnierz, Andreas, Dziewczyna początkowo mu się ścinają drewno na opał. Wozzecka opiera, ale wreszcie ulega. nachodzą straszne wizje: słyszy głosy i wyobraża sobie zachodzące słońce jako ogień, od którego zapala się cała AKT II ziemia. Potem nagle zapada cisza. Marie podziwia kolczyki, które dostała Marie, matka dziecka Wozzecka, od Tamburmajora. Gdy wraca i jej sąsiadka Margret oglądają Wozzeck, początkowo próbuje je przez okno pochód dętej orkiestry ukryć, a gdy to się nie udaje, twierdzi, wojskowej. Marie podziwia że znalazła je na ulicy. Mężczyzna jest przystojnego Tamburmajora, pełen podejrzeń. Daje jej zarobione a Margret z niej żartuje. Gdy Marie przez siebie pieniądze i wychodzi. zostaje sama z małym synkiem, Marie ogarniają wyrzuty sumienia. śpiewa mu kołysankę. Przychodzi Wozzeck i opowiada jej o swoich Kapitan i Doktor spotykają się wizjach, które postrzega jako na ulicy i wdają się w ponurą omen, przestrzegający go przed rozmowę na temat chorób i śmierci. nadchodzącymi złymi wydarzeniami. Gdy mija ich Wozzeck, dogryzają Marie stara się go uspokoić, mu, czyniąc aluzje do niewierności ale on spieszy się do koszar Marie. Zszokowany Wozzeck prosi, i wychodzi, nie patrząc nawet by nie robili sobie żartów z tej na swego synka. Przytłoczona jedynej rzeczy na świecie, która jest własnymi obawami, Marie wybiega naprawdę jego. Potem odchodzi z pokoju, zostawiając dziecko. w pośpiechu. Alban Berg Wozzeck 15.

Wozzeck dzieli się z Marie swoimi Marie i Wozzeck spacerują podejrzeniami i próbuje zmusić nieopodal stawu. Marie chce ją do wyznań. Zamierza nawet ją wracać do miasteczka, ale Wozzeck uderzyć, ale ona prowokując go, zmusza ją, by z nim usiadła. Całuje ją mówi, że wolałaby już raczej mieć i czyni ironiczne uwagi na temat jej nóż w swoim brzuchu niż jego rękę wierności. Gdy kobieta próbuje uciec, na swoim ciele. wyciąga nóż i zabija ją.

Dwóch pijanych młodzieńców W tawernie Wozzeck upija się, dziko zabawia tłum w ogródku piwnym. krzycząc, i tańczy z Margret. Gdy Nadchodzi Wozzeck i dostrzega kobieta dostrzegła krew na jego ręku, Marie i Tamburmajora na tanecznym nie potrafiąc wytłumaczyć, skąd ona parkiecie. Podchodzi do niego jakiś pochodzi, wybiega z gospody. głupek i mówi, że czuje zapach krwi. Wozzecka znowu męczą wizje; tym Nad stawem Wozzeck szuka noża; razem wydaje mu się, że osoby gdy go znajduje, wrzuca go do wody. tańczące walca pokryte są krwią. Nagle wyobraża sobie, że księżyc ujawni jego zbrodnię. Wchodzi więc Tego samego wieczoru w koszarach coraz głębiej do wody, by ukryć nóż Wozzecka budzą straszne w bezpieczniejszym miejscu i zmyć wspomnienia tego, co wydarzyło się z rąk ślady krwi. Przechodzący obok w ogródku piwnym. Wchodzi pijany Doktor i Kapitan słyszą odgłosy Tamburmajor i przechwala się swoim tonącego człowieka, ale nie reagują. podbojem Marie. Mężczyźni wdają się w walkę, w której Wozzeck zostaje Bawiące się na ulicy dzieci pokonany. z sąsiedztwa mówią synkowi Marie, że jego mama nie żyje. Dziecko nie rozumie i dalej bawi się i śpiewa. AKT III

Marie, sama w domu z dzieckiem, czyta Biblię: najpierw o cudzołożnicy, której zostało wybaczone, potem o Marii Magdalenie. Błaga Boga o miłosierdzie.

NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW THE METROPOLITAN OPERA 16.

ROZDROŻE MUZYKI

W dokumentalnym filmie Alchemik utworze Schönberga i zapowiadający Glenn Gould wykonuje między innymi techniki kompozytorów darmstadzkich Sonatę fortepianową Albana Berga, z lat czterdziestych i pięćdziesiątych arcydzieło kompozycji „z jednego dwudziestego wieku, ale zarazem jądra”, powstałe na podstawie wielu po Schubertowsku intymna; wcześniejszych projektów, które Koncert skrzypcowy, konsekwentnie Berg sporządzał jeszcze w trakcie dodekafoniczny, ale z materiałem studiów kompozytorskich u Arnolda serialnym tak zbudowanym, Schönberga. Kanadyjski pianista by umożliwić nieustanne powroty mówi przy tej okazji, że w jego zwrotów tonalnych, wewnątrz odczuciu Berg był „fundamentalnie którego cytaty z karynckiej muzyki nieszczęśliwy”, nie mogąc pisać ludowej i chorału Bacha nie brzmią muzyki tonalnej. Być może jest bynajmniej obco. Zarówno krytykom, to pojedyncza najbardziej trafna jak i publiczności muzycznej wypowiedź, ujmująca niepowtarzalny rozpoznanie tych szczególnych cech charakter twórczości Albana Berga: twórczości Albana Berga zajęło kompozytora odczuwającego z całą trochę czasu. Najpierw funkcjonowała potęgą pewien przymus historii ona jako przykład po prostu muzyki, nieodwołalny charakter „szkoły wiedeńskiej”, nieodróżniana rozdroża, na którym znalazła się w znaczący sposób od odmiennych wszelka twórczość artystyczna, stylów muzycznych Schönberga a jednocześnie całą swą istotą i przede wszystkim Antona Weberna. przynależnego do świata muzyki Oswojona później pod etykietką właśnie odchodzącej w przeszłość. „ekspresjonizmu”, a więc wraz z twórczością Schönberga z okresu W przeciwieństwie do mniejszych tzw. „atonalności swobodnej” twórców, Berg nie doznał z tego znajdowała w dobie dominacji powodu artystycznego paraliżu awangard życzliwe uznanie, ani nie popadł w mało przekonujący ale pozostawała czymś obcym. eklektyzm. Uczynił owo rozdroże Awangardzistom okresu po drugiej muzyki zasadniczym problemem wojnie światowej o wiele bardziej swojej twórczości, przewijającym odpowiadała postawa Weberna, się od Sonaty fortepianowej op. 1 jednoznacznie i bez wątpliwości po Koncert skrzypcowy i operę obejmującego cały świat nowej Lulu, ze Suitą liryczną i Wozzeckiem muzyki w każdym jego wymiarze po drodze. Są to bez wyjątku niż historyczne rozdarcie Berga i każde z osobna dzieła zupełnie i niejednoznaczna, zdystansowana niepowtarzalne: Suita liryczna, względem samej idei awangardy w której metrum i rytm zostały postawa Schönberga. Nie bez racji poddane ścisłej serializacji w sposób najważniejszy chyba awangardowy radykalniejszy niż w jakimkolwiek manifest w muzyce, napisany Alban Berg Wozzeck 17.

Peter Mattei w roli tytułowej w Wozzecku Berga. Fot. Paola Kudacki / Met Opera 18.

przez Pierre’a Bouleza, deklarował Najdłuższa z nich była spowodowana właśnie zerwanie z niepewnością staraniami o awans do stopnia co do własnego miejsca historycznego kaprala, w czym widział Berg i wskazywał na wzór twórczości szansę na poprawę własnego Weberna, nosząc niedomagający się losu. Pochodząc z bogatej rodziny, komentarzy tytuł: Arnold Schönberg której majątek nagle ulotnił się nie żyje. Nieliczni twórcy zwracali się po przedwczesnej śmierci ojca, wówczas ku tradycji Albana Berga, kompozytor zdążył doświadczyć już byli to jednak kompozytorzy, którzy życia „od dołu”. Służba w charakterze mieli szczególnie skupić na sobie szeregowego żołnierza dopełniła tych uwagę dopiero, kiedy awangardy doświadczeń. O postaci Wozzecka, zaczęły odchodzić w przeszłość, który nie zna innej perspektywy i który tacy jak Frank Martin i Tadeusz zawieszony jest między światem Baird. Kiedy historyczny optymizm biedy, skomplikowanej i przyziemnej, awangardy zaczął się ulatniać, a ostatecznie tragicznej miłości twórczość Berga zyskiwała na wadze, oraz sadyzmu ludzi, od których a w latach siedemdziesiątych jest się zależnym (nie na ostatnim można już było w nim widzieć jedną miejscu wojskowych przełożonych), z figur ojcowskich współczesnej powiedział Berg, że „ma on wiele muzyki. Tak problematyczna dla ze mnie”. Ten autobiografizm, Berga nowoczesność stawała się pojęty oczywiście nie jako zgodność właśnie równie problematyczna biograficznych wydarzeń, ale jako dla całego pokolenia we wszystkich wspólnota doświadczeń literackiego dziedzinach sztuki. bohatera i twórcy, zawieszony jest między ideałami romantycznymi, Wozzeck stoi w sercu owej twórczości wizją sztuki jako działania i zawiera w sobie wszystkie jej społecznego, wywodzącą się rozdroża, obecne od historii jego z realizmu i naturalizmu, a poetykami powstania, poprzez samą strukturę modernistycznymi. dzieła, po losy wykonań i zmiennych ocen. Przyjrzyjmy się temu po kolei. Wozzeck nie jest jednak po prostu transfiguracją autobiografii. Jest Biorąc na warsztat dramat Georga zarazem arcyświadomym dziełem Büchnera, zwracał się Berg sztuki o złożonej i wyrafinowanej ku wizji sztuki jako aktu społecznej strukturze oraz niełatwych solidarności, poświadczonej także uwikłaniach estetycznych. praktycznym działaniem Büchnera Wydaje się rozstaniem z patosem jako poszukiwanego przez policję i górnolotnością wagneryzmu, rewolucjonisty. Jednocześnie z mitycznymi światami Zygfrydów jednak Berg tworzył dzieło, które i Parsifalów, ale w swym nieuchronnie nabierało wymiaru przerysowanym wręcz realizmie po części autobiograficznego pozostaje jednym z najbardziej i lirycznego. Wozzeck powstawał przekonujących owoców w latach jego służby wojskowej Wagnerowskiej koncepcji sztuki podczas pierwszej wojny światowej, jako rewolucji. Jeśli teatr ma etapami i z długimi przerwami. być – jak chciał autor Die Kunst Alban Berg Wozzeck 19.

und die Revolution – płomieniem, się od siebie przez cały wiek od którego zajmie się zewnętrzny dziewiętnasty: między teatralnymi świat, to Wozzeck płonie wyjątkowo i poetyckimi regułami opery jasno. Opera Berga stanowi a muzyką absolutną, gdzie sama też rozstanie z chromatycznym forma jest znaczeniem. Powstaje językiem muzycznym Wagnera, w ten sposób całość unikatowa ale przecież oparta jest w całości i wielowarstwowa, odsłaniająca na Wagnerowskiej technice motywów się dopiero przy wielokrotnym przewodnich, przeplatającej się kontakcie, właściwie w możliwościach z Schönbergowskim z ducha interpretacji niewyczerpywalna. traktowaniem śpiewu, zawieszonego Uważny słuchacz odkrywa, warstwa między dramatyczną koloraturą za warstwą, skomplikowane relacje a melorecytacją Sprechgesang. między akcją sceniczną, muzycznymi Wozzeck pozostaje zarazem leitmotivami, między powrotami tych pod względem swej techniki motywów a ich funkcją jako materiału kompozytorskiej w równym stopniu do budowy ściśle muzycznych form, ultranowoczesny, co i zapatrzony między pierwotnym charakterem w przeszłość. Wewnątrz języka tych form a kontekstem nowego dźwiękowego, który rozstał się języka harmonicznego i wreszcie już z tonalnością dur i moll, a dla między radykalną nowoczesnością którego nie pojawiła się jeszcze nowa całości a taktyką jej budowania dyscyplina w rodzaju dodekafonii, z resztek muzycznej tradycji, które, nad której regułami w tym samym przesunięte i przekształcone, czasem czasie pracuje Schönberg, Alban bardziej ukryte, czasem jawne Berg poszukuje spójnych zasad (jak w momencie, gdy w interludium organizacji, reguł sensowności, które przed ostatnią sceną opery słyszymy zapobiegną grożącemu chaosowi „czystą” tonację d-moll) – przenikają dźwięków. Każdy fragment Wozzecka i organizują wszystko. jest zatem sceną dramatu, ale pod względem techniczno-formalnym Z pewnym niedowierzaniem tworzy zarazem zamkniętą, ściśle przyjmuje się fakt, że dzieło do tego muzyczną konstrukcję o tradycyjnych stopnia złożone i radykalne, mające wzorach: passacaglię, , allegro potencjał po temu, by oburzyć sonatowe itd. Nie są to proste zarówno „konserwatystów”, jak transpozycje, gdyż większość reguł i „modernistów”, zarazem osobiste konstrukcji, jakie wykorzystuje i liryczne oraz społecznie jadowite kompozytor, powstała na podstawie i satyryczne – mogło stać się tym specyficznych własności tonalności właśnie utworem, który przyniósł dur i moll i trzeba szczególnej Bergowi sławę wśród szerokiej wynalazczości, aby stworzyć ich publiczności. Wykonaniom „atonalne” ekwiwalenty. W ten sposób utworów Berga, niezbyt częstym, Wozzeck przerzuca dodatkowo towarzyszyła dotąd aura skandalu. pomost między dwoma muzycznymi Przynajmniej raz doszło przy tej światami, dwiema niepodobnymi okazji do prawdziwych zamieszek. do siebie kulturami muzycznymi, Także berlińskiemu prawykonaniu które mimo prób zbliżenia, oddalały Wozzecka w 1925 roku towarzyszyła 20.

pewna poświata skandaliczności. obca, czy wręcz odpychająca; A jednak za tym wykonaniem doświadczenie tego procesu, poszły następne, najpierw w którym stosunki między ludźmi w krajach niemieckojęzycznych, stają się nagie i jak w Wozzecku a później w całej Europie nie wydaje się nimi rządzić żadna i zainteresowanie Wozzeckiem stale moralność, a tragedie są jedynie rosło, a kompozytor, ku swojemu przedmiotem zainteresowania zaskoczeniu, mógł żyć na przyzwoitym dla policji i poetów, świata, w którym poziomie z honorariów autorskich z tej języki tracą swoją moc przekazywania jednej opery. Z dzisiejszej perspektywy ludzkich doświadczeń i stają się Wozzeck jawi się jako pierwsza nic nieznaczącym bełkotem, świata, opera modernistyczna, która zyskała w którym formy sztuki, jakie dotąd uznanie publiczności, albo nawet jako wyznaczały nieosiągalny ideał jedno z tych przełomowych dzieł, które i stanowiły, jak mawiają filozofowie, w ogóle zaczęły zasypywać przepaść „obietnicę szczęścia” w nieszczęśliwym między muzyką modernistyczną świecie, zaczynały się rozpadać lub a słuchaczami. być przejmowane w cyniczny sposób przez przemysł. To doświadczenie Tłumaczy się to czasem tym, że Berg ma też wymiar czysto muzyczny miał wnieść do świata wiedeńskiej i z tego punktu widzenia walka Berga awangardy muzycznej „ludzkie o zachowanie świata tradycyjnej wartości”. Jest to stwierdzenie muzyki wewnątrz radykalnie nowego rażąco niesprawiedliwe, sugeruje języka staje się metaforą, której bowiem, że w takiej Odzie doniosłość wykracza daleko poza do Napoleona czy Mojżeszu i Aaronie, pole muzyki: metaforą zamykającą by wymienić tylko dwa arcydzieła doświadczenie tych, którzy, jak na Arnolda Schönberga, brakuje przykład Alban Berg i – zachowując „ludzkich wartości”. Sugeruje też, wszystkie niezbędne proporcje że czysto muzyczna doskonałość, – piszący te słowa, znaleźli się między jakiej poszukiwał nieuchronnością nowoczesności i jego awangardowi następcy, a własną względem niej obcością, nie jest „ludzką wartością”. Można którzy, raz jeszcze parafrazując jednak domyślić się intencji, jakie powiedzenie filozofa, „mają tylko stoją za tym nieszczęśliwym jeden język i to nie jest ich język”. sformułowaniem. Chodzi zapewne o to, że Alban Berg, zwłaszcza Sztuka Albana Berga nie wszystkich w Wozzecku, dokonał wyjątkowo przekonała. Nie przekonała trafnej artykulacji doświadczenia, na przykład nazistów. Kompozytor które mimo autobiografizmu, było rychło znalazł się na liście „artystów doświadczeniem całej wspólnoty zdegenerowanych”, czyli tych, i pozostaje nim jeszcze dziś, którzy reprezentują zagrożenie może nawet w sposób bardziej dla moralnego, aksjologicznego dojmujący. Jest to doświadczenie i rasowego zdrowia „prawdziwych rozpadu ram świata, utraty jego Niemców”. Mniejsza teraz struktury i narastania takiej nowej o szczegółowe powody, dla których jego postaci, która wydaje się właśnie Albana Berga zaliczono Alban Berg Wozzeck 21.

do kręgu Entartete Kunst. Wystarczył „zdrowie”. Nie napawa optymizmem przecież fakt, że Schönberg, stwierdzenie, że świat, jaki nastaje nauczyciel Berga, był Żydem. Widać wokół nas i znów stoi na rozdrożu, „zdrowie” musi oznaczać bezmyślność wydaje się pilnie wymagać i brak wątpliwości, „zdrowy człowiek” „zdegenerowanej” refleksyjności działa i obejmuje szczerze swą i wszystkich niejednoznaczności rzeczywistość, bez wahań i skrupułów. muzyki Albana Berga. Wiemy, jak się kończy tego rodzaju

Krzysztof Moraczewski Doktor habilitowany, profesor poznańskiego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Zakładzie Badań nad Kulturą Artystyczną Instytutu Kulturoznawstwa. Zajmuje się zagadnieniami teorii i historii kultury artystycznej, ze szczególnym uwzględnieniem kultury muzycznej oraz problemami metodologii nauk humanistycznych. Autor książki „Sztuka muzyczna jako dziedzina kultury”. 22.

PLAN TRANSMISJI w sezonie 2019/2020

9 LISTOPADA 2019 / G. 18.55 11 STYCZNIA 2020 / G. 18.55 GIACOMO PUCCINI ALBAN BERG „MADAME BUTTERFLY” „WOZZECK” NOWA OBSADA PREMIERA SEZONU obsada: Hui He (Cio-Cio-San), obsada: Elza van den Heever (Marie), Elizabeth DeShong (Suzuki), Tamara Mumford (Margret), Andrea Carè (porucznik Pinkerton), Christopher Ventris (Tamburmajor), Paulo Szot (konsul Sharpless) Gerhard Siegel (Kapitan), dyrygent: Pier Giorgio Morandi Andrew Staples (Andres), Peter Mattei reżyseria: Anthony Minghella (Wozzeck), Christian Van Horn (Doktor) dyrygent: Yannick Nézet-Séguin reżyseria: William Kentridge 30 LISTOPADA 2019 / G. 18.55 JULES MASSENET 1 LUTEGO 2020 / G. 18.55 „” RETRANSMISJA / NOWA OBSADA „PORGY I BESS” obsada: Lisette Oropesa (Manon), Michael Fabiano (kawaler des Grieux), PREMIERA SEZONU Carlo Bosi (Guillot de Morfontaine), obsada: Angel Blue (Bess), Golda Schultz Artur Ruciński (Lescaut), (Clara), Latonia Moore (Serena), Brett Polegato (Brétigny), Denyce Graves (Maria), Kwangchul Youn (hrabia des Grieux) Frederick Ballentine (Sportin’ Life), dyrygent: Maurizio Benini Eric Owens (Porgy), Alfred Walker (Crown), reżyseria: Laurent Pelly Donovan Singletary (Jake) dyrygent: David Robertson reżyseria: James Robinson 4 STYCZNIA 2020 / G. 18.55 GIACOMO PUCCINI 29 LUTEGO 2020 / G. 18.55 „TURANDOT” GEORG FRIEDRICH HÄNDEL RETRANSMISJA / NOWA OBSADA „AGRYPINA” obsada: Christine Goerke (Turandot), Eleonora Buratto (Liù), PREMIERA SEZONU Yusif Eyvazov (Nieznany Książę – Kalaf), obsada: Brenda Rae (Poppea), James Morris (Timur) Joyce DiDonato (Agrypina), Kate Lindsey dyrygent: Yannick Nézet-Séguin (Neron), Iestyn Davies (Otton), Duncan reżyseria: Franco Zeffirelli Rock (Pallas), Matthew Rose (Klaudiusz) dyrygent: Harry Bicket reżyseria: Sir David McVicar Alban Berg Wozzeck 23.

14 MARCA 2020 / G. 17.55 18 KWIETNIA 2020 / G. 18.55 RICHARD WAGNER GIACOMO PUCCINI „HOLENDER TUŁACZ” „” PREMIERA SEZONU RETRANSMISJA / NOWA OBSADA obsada: Anja Kampe (Senta), obsada: (Floria Tosca), Mihoko Fujimura (piastunka Mary), Brian Jagde (Mario Cavaradossi), Sergey Skorokhodov (myśliwy Erik), (Scarpia), David Portillo (Sternik), Sir Patrick Carfizzi (Zakrystian) (Holender), Franz-Josef Selig dyrygent: Bertrand De Billy (żeglarz Daland) reżyseria: Sir David McVicar dyrygent: Valery Gergiev reżyseria: François Girard 9 MAJA 2020 / G. 18.55 GAETANO DONIZETTI 28 MARCA 2020 / G. 18.55 PHILIP GLASS „MARIA STUART” „ECHNATON” NOWA OBSADA obsada: (Maria), RETRANSMISJA / PRAPREMIERA MET Jamie Barton (Elżbieta), obsada: Dísella Lárusdóttir (królowa Teje), Stephen Costello (Leicester), matka Echnatona, J’nai Bridges Andrzej Filończyk (Cecil), (Nefretete, żona Echnatona), Anthony Michele Pertusi (Talbot) Roth Costanzo (Echnaton), Aaron Blake dyrygent: Maurizio Benini (Arcykapłan Amona), Will Liverman reżyseria: Sir David McVicar (dowódca wojsk Horemhab, przyszły faraon), Richard Bernstein (Ai, ojciec Nefretete, doradca faraona), Zachary James (Amenhotep, syn Hapu, Pisarz) dyrygent: Karen Kamensek reżyseria: Phelim McDermott

Dyrekcja Met uprzejmie informuje, że repertuar i obsady mogą ulec zmianie. Opracowano na podstawie materiałów nadesłanych przez Met z uwzględnieniem czterech zmian terminów transmisji (Manon, Turandot, Echnaton, Tosca) z powodu innych wydarzeń artystycznych w Filharmonii Łódzkiej. Prezentowany plan transmisji dotyczy tylko Filharmonii Łódzkiej. ADRES Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina ul. Narutowicza 20/22 90-135 Łódź www.filharmonia.lodz.pl

INFORMACJE, REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 42 664 79 79 [email protected] (honorujemy karty płatnicze)

MECENAS SEZONU 2019/2020

Filharmonia Łódzka im. A. Rubinsteina jest instytucją kultury Samorządu Województwa Łódzkiego współprowadzoną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

PATRONI MEDIALNI PARTNER TECHNOLOGICZNY

Uczestnictwo w wydarzeniach organizowanych przez Filharmonię Łódzką oznacza akceptację regulaminu widowni, który jest dostępny w kasie biletowej FŁ oraz na stronie www.filharmonia.lodz.pl.

WYDAWCA Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina

OPRACOWANIE PROGRAMU Magdalena Sasin

PROJEKT GRAFICZNY Mamastudio

ZDJĘCIA Paola Kudacki, Ken Howard / Metropolitan Opera

KOREKTA Ewa Juszyńska-Poradecka

SKŁAD, ŁAMANIE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Media Press P. Augustyniak i wspólnicy S.J. Beata Gawłowska / www.media-press.com.pl

NAŚWIETLENIA, DRUK Zakład Poligraficzny Sindruk

ODDANO DO DRUKU 30 grudnia 2019 r. WOZZECK ALBAN BERG