MARCIN ADAMCZAK WOLSZTYN W XIX WIEKU MARCIN ADAMCZAK WOLSZTYN W XIX WIEKU Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn im. Stanisława Platera Wolsztyn 2012 Seria: Ocalić od Zapomnienia pod redakcją Ariety Prządki Skład: Beata Bączyk Korekta: Beata Mróz, Iwona Joksz Łamanie: Robert Staszewski ISBN: 978-83-89208-29-3 @Copyright Wydawnictwo Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn Wydawnictwo: Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn im. Stanisława Platera ul. Gajewskich 48, 64-200 Wolsztyn teł, fax: 068 347 26 30, 068 384 22 81 e-mail: [email protected] Na okładce zdjęcie ze zbiorów autora Pałac Gajewskich, druga połowa XIX w. Dyrektor biblioteki serdecznie dziękuje za wsparcie finansowe w wydaniu niniejszej książki osobom, które zażyczyły sobie pozostać anonimowymi D ru k: Drukarnia Wydawnictwa Wolsztyńskiego „Woldruk” 64-200 Wolsztyn, ul. Poznańska 2 tel./fax: 068 384 27 73 e-mail: [email protected], [email protected] Szanowni Państwo! Historia.. .Pamięć.. .Wspomnienie... Zgodnie z ideą serii „Ocalić od Za­ pomnienia” Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn im. Stani­ sława Platera przekazuje w Państwa ręce kolejne opracowanie historycz­ ne dotyczące przeszłości naszego miasta, tym razem widzianej okiem młodego człowieka. Bardzo cieszy fakt, że spojrzenie to jest wielowymiarowe i odejmuje sporo obszarów tematycznych tego tak ważnego w rozwoju miasta czasu. Naszkicowany obraz przeszłości pozwoli na lepsze utoż­ samienie się z miejscem, w którym żyjemy, przyczyni się do poznania jego lepszych i gorszych dni, da obraz zmian zewnętrz­ nych w architekturze i mentalnych ludności. Mam nadzieję, że lektura tej książki będzie dla jednych przy­ pomnieniem opowieści przodków, a dla drugich ciekawą wę­ drówką po nieznanych zakamarkach historii. Pozwólmy przenieść się w klimat XIX-wiecznego Wolszty­ na, spacerujmy po jego ulicach, przyglądajmy się budynkom, poznajmy historię ludzi, którym przyszło wtedy tutaj mieszkać. Burmistrz Wolsztyna ■jr ' Słowo wstępne Wolsztyn to miejscowość o nietypowej i niezwykłej historii. Skromna, średniowieczna, peryferyjna i niewiele różniąca się od sąsiednich, wielkopolska wieś Komorowo, dzięki przedsię­ biorczości i aktywności mieszkańców, przeobraziła się w mia­ steczko tętniące życiem i imponujące gospodarnością. Zapewne to komorowscy rycerze, pozostający w ścisłych kontaktach z prężnie rozwijającym się Śląskiem, zbudowali podwaliny eko­ nomicznego rozwoju nowego miasta. Dzięki lokacji i stworze­ niu dogodnych warunków egzystencji i rozwoju gospodarcze­ go w Wolsztynie pojawili się goście z Niemiec. Powoli rodziła się wspólnota łącząca i dyskontująca talenty oraz umiejętności przedstawicieli trzech narodowości: Niemców, Polaków i Żydów. Wspólnym wysiłkiem, na przestrzeni wieków, kształ­ towała się potęga gospodarcza miasta. Sąsiedztwo, nie pozba­ wione problemów i konfliktów, wykreowało nową rzeczywi­ stość, tworząc oryginalne oblicze Wolsztyna. Zagadnienia te, pośród wielu innych, są przedmiotem intere­ sujących dociekań Marcina Adamczaka, autora niniejszej pra­ cy. Marcin Adamczak obserwuje XIX - wieczny Wolsztyn z jego atrakcjami, problemami i dokonaniami, analizując wkład poszczególnych nacji w rozwój społeczności. Towarzyszy naj­ ważniejszym wydarzeniom w historii Wolsztyna, rejestrując naj­ istotniejsze fakty, decydujące o jego współczesnym obliczu. Dostrzega niezwykłą prężność XIX-wiecznego miasteczka, która tworzyła podstawę dla obecnego, wciąż intrygującego, wize­ runku Wolsztyna. Prof. dr hab. Joachim Benyskiewicz 5 WSTĘP Podstawą niniejszej pozycji jest praca magisterska napisana pod kierownictwem profesora Joachima Benyskiewicza na Uniwersytecie Zielonogórskim recenzowana przez profesora Hieronima Szczegółę i obroniona w 2007 roku. Dla potrzeb publikacji została ona rozszerzona i wzbogacona o materiał ilustracyjny pochodzący w przeważającej części ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Wolsztynie. Materiał ikonograficzny zamieszczony w pracy został dobrany pod względem jego unikalności i niewielkiej znajomości przedstawionych wizerunków. Bardzo wiele ciekawych zdjęć Wolsztyna ukazało się już w albumach Artura Skorupińskiego1, dlatego też powielanie ich mijałoby się z celem. Tam, gdzie zdaniem autora było to konieczne ponownie przedstawiono znane obrazy, natomiast gdzie było to możliwe wykorzystano mniej znane fotografie, o dużej wartości historycznej, mimo czasami gorszej jakości. Praca „Wolsztyn w XIX wieku” opisuje dzieje miasta w okresie panowania pruskiego, uwzględniając także zawierający się w tym czasie epizod Księstwa Warszawskiego. Ujęty w tytule wiek XIX został rozszerzony do 125 lat, ze względu na ważne wydarzenia w historii regionu, które mogą stanowić cezurę czasową wyraźnie oddzielającą go od wieku XVIII i XX. Ramy chronologiczne pracy obejmują okres od momentu drugiego rozbioru Polski, w czasie przejęcia Wielkopolski przez Prusy, do roku 1918, kiedy to doszło do wybuchu zwycięskiego powstania wielkopolskiego, w wyniku którego zarząd nad miastem przejęła ponownie administracja polska. 1. A. Skorupiński, Wolsztyn wczoraj i dziś, Wolsztyn 2002; A. Skorupiński, Wolsztyn i okolice na dawnej pocztówce, Wolsztyn 2004. 6 Impulsem do podjęcia tematu był brak dokładnego opracowania historii Wolsztyna okresu zaboru pruskiego w nielicznie reprezentowanych pracach dotyczących przeszłości miejscowości. Celem pracy jest odtworzenie funkcjonowania i znaczenia miasta w omawianym okresie, przedstawienie sytuacji demograficznej i stosunków społecznych panujących wśród mieszkańców. Ze względu na to, że społeczeństwo Wolsztyna tworzyli przedstawiciele trzech wyznań, szczególną uwagę warto poświęcić wspólnotom wyznaniowym, ich życiu religijnemu i miejscu w społeczeństwie miasta. Dla pełnego obrazu miejscowości ważne będzie opisanie gospodarki, wyglądu zewnętrznego, a także, co jest bardzo charakterystyczne dla ziem polskich pod zaborami, problemu tożsamości narodowej mieszkańców. Jak dotąd powstały trzy poważne opracowania dotyczące historii Wolsztyna, z czego dwa pochodzą sprzed drugiej wojny światowej. Pierwsze autorstwa wybitnego historyka Stanisława Karwowskiego2 opisujące miasto od jego założenia do początku XX wieku, zawiera tylko wzmiankowe informacje z okresu zaboru. Druga z prac, pióra księdza Zdzisława Zakrzewskiego3 stworzona w oparciu o informacje zawarte u Karwowskiego i materiały zgromadzone w archiwum parafii Wolsztyn, została doprowadzona tylko do roku 1811. W dodatkach do książki można znaleźć kronikę najważniejszych wydarzeń od 1800 do 1931 r. oraz wykazy proboszczów, pastorów, burmistrzów i dziedziców miasta, dotyczące po części także omawianego okresu. Najszerzej czas zaboru pruskiego w Wolsztynie przedstawiony został w jednym z rozdziałów pracy Konrada 2. S. Karwowski, Wolsztyn i jego dziedzice, Poznań 1911. 3. Z. Zakrzewski, Z dziejów Wolsztyna i okolicy, Leszno 1932. 7 Ireneusza Bednarczyka4, jednak napisany on został w przeważającej części na materiałach drukowanych. Minusem wszystkich trzech opracowań jest fakt, że nie zostały wyposażone w pełny aparat naukowy w postaci przypisów, przez co wiele zawartych tam informacji jest trudnych do zweryfikowania. Wiadomości o Wolsztynie znajdujemy również w pracach omawiających dzieje całego regionu, bądź poświęconych określonej epoce. Na czele tej grupy wydawnictw można umieścić drugi tom Dziejów Wielkopolski5, opracowany przez kilku autorów pod redakcją Witolda Jakóbczyka, a także prace Jerzego Kozłowskiego6. Po dziś dzień nieocenione, choć już nieco przestarzałe, jest monumentalne trzytomowe dzieło Stanisława Karwowskiego - Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego7, z którego to największą wartość, w opinii historiografów, ma tom pierwszy. Niewiele można znaleźć na temat Wolsztyna w latach 1793 - 1918 w literaturze niemieckiej. Są to zazwyczaj informacje w monografiach poświęconych określonym zagadnieniom na tle Wielkopolski. Historię miast opisuje Heinrich Wuttke8, dzieje Żydów i ich gmin w poznańskiem opracowali Heppner i Herzberg9, natomiast historię kościołów protestanckich przedstawili Steffani i Werner10.__________ 4. K. I. Bednarczyk, Wolsztyn w przeszłości, Wolsztyn 2002. 5. Dzieje Wielkopolski, t. II: Lata 1793 - 1918, red. W. Jakóbczyk, Poznań 1973. 6. J. Kozłowski, Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793 -1918, Poznań 2000: Tenże, Wielkopolska pod zaborem pruskim w latach 1815 - 1918, Poznań 2004. 7. S. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego, 1.1, Poznań 1918, t. II, Poznań 1919, t. III, Poznań 1931. 8. H. Wuttke, Stadte - Buch des Landes Posen, Leipzig 1877. 9. A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jud Gemeinden in der Posener Lande, Koschmin - Bromberg 1909. 10. J. Steffani, A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz P o se n , Lissa 1904. 8 Materiały źródłowe dotyczące Wolsztyna w okresie zaborów to przede wszystkim akta miasta Wolsztyn w Archiwum Państwowym w Lesznie. Zbiór akt nie reprezentuje w pełni omawianego okresu, brak jest wielu akt dotyczących działalności miasta, a ich zdecydowana większość prowadzona jest od lat czterdziestych XIX wieku. Materiały dotyczące katolików uzyskano w archiwum parafii pod wezwaniem NMP Niepokalanie Poczętej w Wolsztynie. Pomocne okazały się także akta landratury babimojskiej i Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Pojedyncze dokumenty uzyskano ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Wolsztynie i Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Ze źródeł drukowanych wykorzystanych w pracy można wymienić jeden z cenniejszych tytułów