1 Boekessays PvdA en het Midden-Oosten Marnix Krop politiek wetenschap essay Thomas von der Dunk over von der Thomas Patrick de Vries Patrick Erik Jurgens & ax van Weezel & Weezel van Max Wimar Bolhuis, Paul Tang, Frans Verhagen, Frans Verhagen, Tang, Paul Bolhuis, Wimar Dirk-Jan van Baar & van Baar Dirk-Jan verder en hoe verkiezingsnederlaag de enorme

socialisme & democratie jaargang 74 nummer 1 maart 2017 socialisme & democratie jaargang 74 nummer 1 maart 2017

afbeelding omslag: Nederland, Pannerden, De dag na de verkiezingen, 2017 [ © Bert Spiertz / hollandse hoogte ] 7 1

Nestgeur uit een spuitbus maart 20 maart

1 Pleidooi voor een bescheiden elite Pleidooi voor een bescheiden Niet hip of sexy, maar noodzakelijk Niet hip of sexy, Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld met de Arabische wereld Naar nieuwe samenwerking De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie De PvdA, Israël en de Palestijnen: Vanuit de oppositie bouwen aan een moderne sociaal-democratie sociaal-democratie de oppositie bouwen aan een moderne Vanuit nummer Europa van waarde

Struisvogels zijn we niet, maar onzeker wel 74 Als de splinters winnen Nik-Jan de Boer Peuro Menno Hurenkamp Snijders Geschiedenis L. issn 0037–8135 issn A. Column Tweede Kamerverkiezingen 2017 Tweede Wimar Bolhuis Erik Jurgens Marnix Krop Verlies Redactioneel Column Dirk-Jan van Baar Tang Paul Thomas von der Dunk Boekessays De PvdA en het Midden-Oosten Max van Weezel J. de Vries Patrick jaargang jaargang

58 5 50 57 4 8 14 18 45 3 25 37 3 Redactioneel Verlies

Nederland was nooit echt links, maar deze verkiezingen waren een serieuze rechtse overwinning. Herstelde welvaart, angst voor het vreemde en gebrek aan links profiel om die twee in een positief verhaal te vertalen, grepen op een ongelukkige manier in elkaar. Nog nooit was links over de hele linie zo klein. Het is veel te gemakkelijk om dat af te doen met een verwijzing naar de ongelukkige coalitie van de PvdA met de VVD, of met een verwijzing naar een rommelige campagne. Het verlies van de PvdA werd amper uit- gesmeerd over de directe concurrenten, maar viel toe aan een versplinterd landschap van partijen en partijtjes die zich voor laten staan op deelbelangen. De commentaren van Paul Tang, Wimar Bolhuis, Dirk-Jan van Baar, Frans Verhagen en Thomas von der Dunk spreken voor zich – terug naar de verbindende opdracht. Er leeft immers ook onder een geëmancipeerde bevolking steun genoeg voor centrum-links, zoals Martin Schulz in Duitsland laat zien. Maar deze stukken kunnen alleen maar een begin zijn van een analyse. Het zal het komende jaar er op of er onder zijn voor de PvdA – komt er in de gemeenteraadsverkiezingen een kentering tot stand, komt er in oppositie een kentering tot stand, komt in er in onderlinge omgangsvormen een kentering tot stand? Het zijn nu nog open vragen. Een scherpe illustratie van de teloorgang van de PvdA als brede volkspartij levert ook Max van Weezel met een kleine geschiedenis van de band tussen joden en sociaal-demo- craten. De samenwerking was ooit vanzelfsprekend, maar naarmate de oorlog verder in de herinnering zakte en het Palestijns-Israëlisch conflict verder opspeelde kwam daar de afgelopen jaren een einde aan. Multiculturaliteit in eigen land is al moeilijk genoeg voor een politieke partij, het incorporeren van het conflict in het Midden-Oosten amper te doen. Diplomaat Patrick de Vries geeft in aansluiting op het stuk van Van Weezel toch een voorschot, hoe we naar de Arabische wereld kunnen kijken.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 4 Column

Nestgeur uit een spuitbus

Door Menno Hurenkamp burgerschap gevolgen zijn van lokale creativi- Hoofdredacteur S&D teit, ideologische bevlogenheid en natuurlijk ook wel van wat individuele inspanning. En als, als je op korte termijn wil fuseren, waar- Het bestaansrecht van de sociaaldemocratie is om dan niet met de echt succesvolle SDP in de verbinding tussen hoger opgeleiden en la- Duitsland, in plaats van met GroenLinks of ger opgeleiden, tussen intellectuelen en wer- de SP die er alles bijeen genomen ook niet kers, tussen nieuwkomers en achterblijvers. florissant voorstaan? Die verbinding komt niet tot stand door ho- Maar probeer hoe dan ook niet via verbaal cuspocus maar door intelligente publieke vuurwerk over het belang van verbinding voorzieningen die weer gebaseerd zijn op ro- achter­ban te lokken. Laat zien dat je weet hoe buuste overtuigingen – let wel, geen ‘dure’ deze tot stand komt en op welke plekken. voorzieningen of ‘hoge’ uitkeringen maar re- Verspil niet te veel tijd aan nostalgische op- gelingen die zorgen dat zieken beter worden, loopjes met partijleden, verhinder ook dat er werkzoekenden aan de slag komen en dat wie weer partijbestuurders komen die graag in de niet mee kan, toch met opgeheven hoofd zijn krant willen. Investeer in makkelijk te herken- medeburgers aan kan kijken. Je past die rege- nen coalities die goed werk dichterbij bren- lingen aan, aan de tijdgeest en aan de beschik- gen of goedkopere, goede huizen. Accepteer bare middelen - maar wat je dus niet doet is de dat cultuurverschillen en inkomensverschil- mensen aanpassen wanneer de voorzieningen len daarbij soms spanningen opleveren en tekort schieten. En ondertussen kijk je niet laat het maximaliseren van die contrasten weg wanneer de wereld in brand lijkt te staan, aan natuurlijke protestpartijen. Tot aan de die instituties hebben ook een internationale gemeenteraadsverkiezingen is het iets min- taak – de onrust over wat er mis gaat rond be- der dan een jaar, dat is een onthutsend korte lasting, banken en migratie vraagt wetgeving. periode gezien het werk dat aan de winkel is. Dan mag de moraal volgen. Maar zeg niet dat binding moet, laat zien Laat het mopperen op mensen die niet wil- dat het kan. Anders reproduceer je de nest- len deugen, leren, werken of het Wilhelmus geur uit een spuitbus waar het electoraat zich zingen maar aan rechts over, zou een eerste nu van afgewend heeft – mooie woorden over opdracht zijn voor sociaaldemocraten die de ‘samen vooruit’, die zonder samenwerking aangeslagen beweging nieuw leven willen in- met andere linkse of progressieve organisa- blazen. Zorg dat je een verhaal hebt over hoe ties niet uit de verf komen en die gemakkelijk scholen, ziekenhuizen, sociale werkplaatsen, bezwijken onder het verlangen bestuurlijke inburgering en bedrijven horen te werken. verantwoordelijkheid te willen dragen. En Over hoe internationele samenwerking tot die dus niet herkend worden door de tiental- stand komt. Vertel daarbij dat mooie voorzie- len procenten van de bevolking die ondubbel- ningen natuurlijk geld kosten, dat er natuur- zinnig sociaal-democratische idealen aan- lijk publieke middelen nodig zijn, en dat over- hangt. Het gaat bepaald te ver om te zeggen heidsbegrotingen geen doel maar middel dat ze graag PvdA zouden stemmen, maar zijn. En laat zien dat sociale vernieuwing, het staat vast dat ze er geen duurzame duurzame ontwikkeling, integratie en problemen mee hebben.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 5

Tweede Kamerverkiezingen 2017 Vanuit de oppositie bouwen aan een moderne sociaal- democratie

Verandering komt niet door linkse samenwerking. Ook het gedachtengoed en de interne partijorganisatie moeten herzien worden. Het leren begrijpen van jongere generaties is hierin cruciaal.

Wimar Bolhuis

Politiek assistent ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

De PvdA heeft met 29 zetels verlies de groot- sociaal-democratie. Belangrijk startpunt ste verkiezingsnederlaag uit de parlementai- van het bouwen is om de interne partij­ re geschiedenis geleden.1 Het vertrouwen van organisatie te vernieuwen (de politieke de kiezer is weg. De samenwerking met de ledenraden, en onze campagnestrategie- VVD heeft tot een onduidelijk profiel geleid. en organisatie) en om het gedachtengoed De komende jaren zal de partij vanuit de op- en programma te moderniseren (vraagstuk- positie moeten werken aan een modern soci- ken van de toekomst zoals duurzaamheid aal-democratisch programma en het vertrou- of balans op de arbeidsmarkt). wen moeten terugwinnen. Het vertrouwen terugwinnen van veel kie- zers, maar bovenal van de jongeren in Nederland. Slechts 13 % van de PvdA-kiezers was onder de 35 jaar.2 En maar 1 % van de jon- Jongeren zijn essentieel geren onder de 24 jaar die stemde koos voor voor de leefbaarheid van de PvdA. Dat zegt genoeg. Verandering is no- een politieke partij op dig. De waarden van de sociaal-democratie – gelijkheid, solidariteit, gelijke kansen, recht- lange termijn vaardigheid - zijn onder nieuwe generaties springlevend, alleen sluit de uitvoering en de presentatie door onze partij blijkbaar niet meer aan bij de moderne tijd. De PvdA moet uiteindelijk ook een links- Die ouderwetsheid is een essentieel aan- progressieve partij worden waarin jongeren grijpingspunt voor de wederopbouw van de zich herkennen. Waar de PvdA van oudsher

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 6 Tweede Kamerverkiezingen 2017

Wimar Bolhuis Vanuit de oppositie bouwen aan een moderne sociaal-democratie

juist populair was onder jongere generaties, Gedachtengoed en programma hebben bij de afgelopen verkiezingen GroenLinks en D66 dit jongerenimago ge- De PvdA heeft een probleem. Nieuwe, links- kaapt. Jongeren zijn essentieel voor de leef- progressieve ideeën onder jongere leden be- baarheid van een politieke partij op lange reiken de partijtop bijna niet.5 Die cultuur is termijn.Voor de continuïteit van het kader, een probleem. Jongere leden voelen zich niet maar ook omdat ouderen juist op partijen gehoord en het gedachtengoed wordt niet ge- stemmen die voor jongeren een toekomst- moderniseerd. Dit is slecht voor de aanwas en beeld geven.

Interne partijorganisatie Jongere leden voelen Om jongeren te trekken moeten de PvdA- zich niet gehoord en het bijeenkomsten gemoderniseerd worden. Nu zijn ze ouderwets. Congressen en ledenraden gedachtengoed wordt niet duren urenlang en er is geen echt debat of gemoderniseerd ideeënuitwisseling. Jongere leden haken hier- door simpelweg af. Het merendeel weigert dan ook om mee te doen met de discussie. Want men weet op voorhand dat het niets ver- het behoud van jonge leden en voor de electo- andert. Echte ledendemocratie vergt dat de rale aantrekkingskracht van de PvdA. De nieu- partijtop het primaat van de leden accepteert. we partijvoorzitter zal oplossingen moeten En de bijeenkomsten moeten daarnaast snel- vinden om tot een open cultuur te komen. ler, interactiever en gezelliger. Je moet je Als het gaat om een nieuw gedachtengoed vrienden mee willen nemen naar de PvdA. Dit lijkt de hernieuwde populariteit van de SPD staat ook in de vernieuwingsagenda #kies- (Sozialdemokratische Partei Deutschlands) en voordetoekomst voor het nieuwe partijbe- Martin Schulz in ons buurland Duitsland een stuur, die meer dan 400 PvdA-leden hebben inspiratiebron. Wat doen zij? De SPD richt zich getekend.3 Een voorbeeld voor een betere op- steevast op een belastingverhoging voor de zo- zet zouden de Ideeënfabrieken van de links- geheten rijken, de sociale rechtvaardigheid en progressieve beweging Positief Links het milieu – specifiek klimaatverandering. kunnen zijn.4 Daarbij zet Schulz zich keihard af tegen de AfD Daarbij moet de campagne beter afge- (Alternatieve fur Deutschland), een partij die stemd gaan worden op jongeren. Vaak heb ik openlijk nationalistisch en anti-vreemdelin- gehoord van jongeren dat zij op internet, soci- gen is.6 Hierdoor wint hij aan populariteit. ale media en populaire radioshows de cam- Doorgetrokken naar Nederland zou dit bete- pagnespots hoorden langskomen van GL, D66, kenen dat Asscher zich moet profileren als VVD en D66, en ze de PvdA nergens zagen. hoofduitdager van de PVV en Wilders in de ko- Men kan zich afvragen wat de nieuwe genera- mende jaren. Aangezien de sociaal-culturele ties laten afhangen van flyeren, canvassen of dimensie de achilleshiel van linkse partijen is, met standjes op de markt staan. Dit ziet er snel omdat ze vaak vooral sociaaleconomisch wor- uit als ouderwets. De jongeren kiezen waar- den vertrouwd, moet Asscher in de vier jaar schijnlijk op hele andere manieren voor een oppositie een duidelijk profiel opbouwen op politieke partij – namelijk via de nieuwe me- het samenlevingsvraagstuk; naast de traditio- dia. De PvdA moet daar slagen maken. nele sociaaleconomische tegenstellingen zoeken met de VVD.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 Tweede Kamerverkiezingen 2017 7

Wimar Bolhuis Vanuit de oppositie bouwen aan een moderne sociaal-democratie

Links-progressieve samenwerking Plasterk nog niet eens een week na de verkie- zingsdatum suggereerde.8 De poppetjes, iden- Gelet op de uitslag is links-progressieve sa- titeiten en culturen zonder grote weerstand menwerking de komende jaren onontbeerlijk samenvoegen vergt namelijk massagetijd. en zelfs heel wenselijk. Waarschijnlijk vallen De komende jaren in de oppositie kunnen GroenLinks en SP buiten het kabinet en zitten gebruikt worden om een links-progressieve onze drie linkse partijen samen in de opposi- coalitie te smeden voor de Tweede Kamer­ tie.7 Dit betekent alle ruimte voor groeiende verkiezingen in 2021. Dat kan zomaar nodig politieke samenwerking over links. Alleen zijn, voor Asscher en de PvdA. Want ooit wordt moet dit gestaag, en niet ondoordacht, uit pa- het weer een linkse lente! Als we hard werken niek en in haast zoals de oproep van minister misschien al in 2021.

Noten opinieblog-hoe-de-pvda-ver- 6 www.nrc.nl/nieuws/2017/02/ 17 dween-uit-het-geboortedorp- /op-deze-impuls-zat-duitsland­ 1 Het vorige record stond ook op van-spekman~a4459022/. -te-wachten-6742075-a1546590. naam van de PvdA: 22 zetels 4 www.positieflinks.nl. 7 Bij het schrijven gaat de infor- verlies, van 45 naar 23 in 2003. 5 Daarom schreef ik eerder het mateur een coalitie VVD, 2 www.nos.nl/artikel/2163382- ‘Positief Pamflet’ (2015), met CDA, D66 en GroenLinks on- jong-of-oud-man-of-vrouw- daarin 17 links-progressieve derzoeken. wie-stemde-op-welke- ideeën voor een PvdA die 8 www.nos.nl/artikel/2164063- partij.html. zelfstandigheid, vrijheid en plasterk-pvda-moet-samen- 3 www.volkskrant.nl/opinie/ vooruitgang ondersteunt. gaan-met-groenlinks.html.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 8

Niet hip of sexy, maar noodzakelijk

Er spreekt zo veel onmacht uit de PvdA over de eigen bestaansgrond,­ dat je er bang van wordt. In deze tijden van globalisering en flexwerk is sociale zekerheid onmisbaar.

Dirk-Jan van Baar

Publicist en columnist

Wonderlijk, die enorme opluchting in het komt uit het linkse Duitse cabaret, van de nabije buitenland over de Nederlandse ver­ bard Franz Josef Degenhardt (1931 – 2011), en is kiezingsuitslag en de uitgebleven doorbraak – jázeker – spottend bedoeld. Ik zeg het er maar van Geert Wilders. De Duitse minister van even bij, want ik denk niet dat er nog velen op Buitenlandse Zaken Sigmar Gabriel, een SPD- de hoogte zijn van alle cultuuruitingen­ die het man, zag er zelfs een stem vóór Europa in. Als Duitse (nationale) socialisme tijdens zijn lange een Duitse sociaal-democraat de nu al jaren geschiedenis heeft voortgebracht. Zeker niet in woedende veenbrand tegen de bestuurselites geheugenloos Nederland. Daar kon je na 15 in een westers buurland zo oppervlakkig be- maart overal lezen dat de PvdA zichzelf heeft schouwt, en de ineenstorting van de overleefd en op zoek moet naar nieuwe wegen Nederlandse zusterpartij compleet over het om weer sexy te worden voor jonge kiezers. Of hoofd ziet, zegt dat iets over de staat van ont- zoiets. Zoals er ook partijprominenten­ zijn die kenning waarin de sociaal-democratie ver- juist nu, terwijl de rode familie naar alle kan- keert. Overal in Europa is die ondanks zelfver- ten is uitgevlogen, het moment rijp achten klaard kosmopolitisme heel erg naar binnen voor een samengaan met de frisse lentesprui- gericht. Ook in Duitsland, het stamland van ten van GroenLinks. Zodat er weer progressie- het socialisme. Het maakt de SPD blijkbaar ve toekomst is. niet uit wie er in buurlanden regeert, zolang anti-Europese volksmenners maar onder de Misplaatste gelatenheid grond blijven. Solidair is anders. Natuurlijk kun je dit ook positiever uitleg- Als vrijzinnig-conservatieve buitenstaander gen. Een Duitse sociaal-democraat zal zeggen (ik stemde voor het eerst sinds 1986 weer eens dat het aan de Nederlanders en al die andere PvdA) begrijp ik weinig van deze doodsverkla- Europese volken zelf is om hun eigen parle- ringen. Er spreekt een zodanig onbegrip uit mentariërs te kiezen: ‘Hier darf jeder machen over de eigen bestaansgrond, dat je bang kunt was er will, aber nur im Rahmen der freiheit- worden van zoveel onmacht. Niet voor het lich demokratischen Grundordnung.’ Die tekst eerst trouwens, want de sociaal-democratie

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 Tweede Kamerverkiezingen 2017 9

Dirk-Jan van Baar Niet hip of sexy, maar noodzakelijk

was vaak hopeloos verdeeld over de te volgen de PvdA als geen ander voor de ‘arrogante koers en elke partijdenker blonk uit in nieuwe linkse grachtengordelelite’ die het bij het ‘spagaten’ die in het verschiet zouden liggen. GeenStijl-volk zo heeft verbruid. Daarom is De Nederlandse sociaal-democratie was een de verdamping van de sociaal-democraten een dikke overwinning voor het rechtspopu- lisme, ook al heeft het Alternatief voor Nederland, de PVV, niet zoveel patriottische stemmen gehaald als gevreesd. Maar het Als vrijzinnig-conservatieve waren er wel meer dan in 2012, volgens partij­ buitenstaander begrijp ideoloog Martin Bosma – een voormalige ik weinig van deze sociaal-democraat – 44 % meer. Erg geheimzinnig is dit niet. Iedereen die doodsverklaringen weleens op het internet vertoeft, kon deze stemming zien aankomen, en iedereen die iets van de geschiedenis van de sociaal-demo- cratie weet, kon snappen dat zij in crisistijden hogere vorm van hersengymnastiek. Met één het risico loopt te worden fijngemalen door constante: als er politiek moest worden geko- straatvechters van links en rechts. Laat u niks zen, kwam zij als grootste gemene deler op wijsmaken door spindoctors die zeggen dat links altijd weer als winnaar uit de bus. Tot het met deze tegenstelling gedaan is en dat al- 15 maart, toen de sociaal-democratie niet al- les alleen nog om de middenklasse draait. Er leen werd overvleugeld door de brave jongens zijn nog altijd veel mensen (vroeger arbeiders en meisjes van GroenLinks en het niet meer zo genoemd) die daartoe niet behoren en nog linkse D66, maar ook door de ‘authentieke’ veel meer mensen die statusverlies vrezen. arbeiders van de SP. Voor linkse kiezers is de Daarom is het ook niet waar dat de postmo- PvdA ineens geen onmisbare machtsfactor derne politiek alleen nog om culturele the- meer. Dat is de echte dijkdoorbraak in de pol- ma’s (islam, immigratie en integratie) draait der die in het buitenland onopgemerkt bleef. en dat de klassieke sociaaleconomische tegen- Mij treft de gelatenheid waarmee dit wordt stellingen zijn overwonnen. Onbegrijpelijk geaccepteerd. Ach ja, de kiezer is geëmanci- dat gematigd links zich dit rechtse verhaal op peerd, we kunnen ook wel zonder PvdA. Als er de mouw heeft laten spelden en is meegegaan een volkspartij klaar zou staan die dit gat op met allerlei identiteitspolitiek die de kerntaak kan vullen, valt daarmee te leven. Maar niets is van de sociaal-democratie – het verschaffen van minder waar. De VVD noemt zich wel volks- een minimum aan bestaanszekerheid voor álle partij, maar kijkt niet verder dan de midden- burgers – alleen maar bemoeilijkt. Dat geldt klasse. Iedereen die niet voldoet aan het DNA zelfs voor het feminisme, een vanzelfsprekend van hardwerkend Nederland (het ‘goede po- onderdeel van progressieve emancipatiepoli- pulisme’ volgens Mark Rutte), valt daarbuiten. tiek, die de positie van de ‘gewone man’ die zijn Het CDA, dat de PvdA als parlementaire volks- trots ontleende aan zijn kostwinnerschap on- partij lange tijd concurrentie aandeed, kampt bedoeld heeft ondergraven. Een mokkende ook met weggelopen kiezers. Met dit verschil man is ook voor zijn gewone vrouw niet fijn, dat christendemocraten minder trendgevoe- terwijl etnische minderheden de gelijkheid lig zijn en zich na nederlagen minder laten tussen de seksen lang niet allemaal accepteren. gek maken. Zij zijn gewend aan de hoon van Vooral moslims niet, waarop de door de VVD hoofdstedelijke praatjesmakers en ontlenen bij de PvdA weggelokte Ayaan Hirsi Ali heeft daar deels hun kracht aan. Daarentegen staat gewezen – ten koste van de politiek correcte

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 10 Tweede Kamerverkiezingen 2017

Dirk-Jan van Baar Niet hip of sexy, maar noodzakelijk

linkse gemeente. Een briljante liberale media- tegenstanders unisono voor laffe appeasers uit- coup die nog steeds doorwerkt. maakt en alle verwijzingen naar de jaren dertig voor verdachtmakingen houdt, niet alleen te- De pot verwijt de ketel genover hemzelf, maar tegenover de anderhalf miljoen vaderlandslievende Nederlanders die Het is nu zo dat gematigd links door rechts op hem stemmen. Een gotspe, die nochtans wordt verweten dat het niet links genoeg is zeer effectief (want intimiderend) uitpakt. geweest en wegkijkend van alle multiculturele De PvdA en eigenlijk alle mainstreampar- drama’s zijn traditionele achterban in de steek tijen stellen zich in deze timide op, alsof ze heeft gelaten. Dat is een wel zeer giftig verwijt, Wilders gelijk willen geven met zijn kritiek dat waarbij keurig rechts even comfortabel mee- ze slappe nepdemocraten zijn. Treurig stemt huilt met de progressieve (maar ook rechtspo- ook hoever de PvdA is meegebogen met eco- pulistische) islamkritiek als met vergeten nomenpraatjes, die de verzorgingsstaat louter groepen in postindustriële gebieden die dank- nog voorstellen als collectieve kostenpost, zij marktgeoriënteerde ‘saneringen’ in de knel met de stelselmatige verhoging van de AOW- zijn gekomen en zichzelf maar moeten zien te leeftijd – in werkelijkheid een sluipende las- redden. De spilzieke (linkse) overheid, een ge- tenverzwaring voor het kwetsbare individu – luksmachine die haar beloften niet waar- als dieptepunt. Onbegrijpelijk hoe de partij maakt, krijgt daarbij van alles de schuld. Zelfs dit kroonjuweel van sociale zekerheid uit de de euro met zijn financiële garanties van glorietijd onder de oude Drees, de enige over- Noord-Europa aan Zuid-Europa wordt nu voor- heidsregeling waar álle Nederlanders belang gesteld als een ‘links project’, terwijl het multi- bij hebben, heeft laten kannibaliseren in ruil nationale bedrijfsleven altijd de grootste pleit- voor ‘hervormingen’ die alleen de hoogopge- bezorger van de eenheidsmunt is geweest. Nog leide middenklasse met goede beroepsper- bonter is het begrip voor Poetin dat ter rechter- spectieven voordeel brengt. zijde doorklinkt. De geheim agent in het Zo gezien heeft de PvdA de ondergang over Kremlin zou realistischer zijn dan de naïevelin- zichzelf afgeroepen. Daar staat tegenover dat gen in Brussel, die net als Job Cohen steeds in een vergrijzende samenleving die door weer met moslimvertegenwoordigers aan het flexwerk wordt gekenmerkt en steeds meer theedrinken slaan. Dat weerhoudt onze islam- concurrentie van de wereldmarkt ondervindt, critici er niet van overal ‘westerse zelfhaat’ sociale zekerheid eerder meer dan minder waar te nemen, behalve bij zichzelf. belangrijk wordt. De toekomst van de sociaal-­ Voor mij was dit ‘verraad van rechts’, dat democratie ligt in de ouderenzorg, waarbij sinds de financiële crisis veel brutaler en hypo- een beroep op de christelijke naastenliefde crieter is geworden dan ervoor (over moral (hier komt het CDA weer in beeld) niet mis- hazard gesproken), reden naar links over te ste- staat. Historisch gezien zijn beide volkspartij- ken. Wat mij stoort is de slachtofferrol die PVV- en, en de geschiedenis van de Duitse achtigen voor zich opeisen, met hun geklaag Bondsrepubliek illustreert dat, een dam tegen over ‘demonisering’ als ze weer eens voor fas- het rechtspopulisme dat overal in Europa aan cist of racist zijn uitgemaakt. Dat was terecht de dijken knaagt. Daarin klinkt voor alles een zolang er allerlei minder fraaie aspecten van de roep om sociaal protectionisme door. Het is multiculturele samenleving taboe waren ver- het blijvende belang van de sociaal-democratie klaard, maar die tijd is vijftien jaar na Pim om daarvoor te zorgen. Dat is niet hip of sexy, Fortuyn echt voorbij. De situatie is nu zo dat maar noodzakelijk. Het alternatief is eigen alle alarmbellen tegen opkomend fascisme bui- consumeren­ eerst, de politiek van de maag- ten werking zijn gesteld, en dat Wilders zijn mens, uitlopend op de nihilistische barbarij.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 11

Formuleren wat we gemeen hebben

Vraag je af hoe het kan dat hoogopgeleide kiezers met een hoog inkomen stemmen voor een verzorgingsstaat, maar dat laag­ opgeleide, minder kansrijke burgers zich daar juist van afkeren.

Frans Verhagen

Journalist en publicist

Hoewel deze campagne de geschiedenisboeken Ideologie in kan als een van de slechtste ooit, is dat niet de belangrijkste reden dat de PvdA zo sterk Als we geen ideologisch onderbouwde volks- heeft verloren. Over die campagne kunnen we partij kunnen zijn, dan kunnen we er beter nog lang napraten, het probleem was funda- mee ophouden. De PvdA kan niet de zoveelste menteel: wat hadden we de kiezer te bieden? middelgrote belangenbehartigerspartij wor- Te weinig en daarom moeten we ons afvragen den – en welke unieke belangen vertegenwoor- wat het bestaansrecht is van de PvdA in de digen we dan helemaal, afgezien van die van Nederlandse politieke cultuur. Niets meer bekwame bestuurders? Sociaal-democratie maar ook niets minder. moet een min of meer coherent wereldbeeld Naar mijn idee moet de PvdA een volks­ geven van waaruit beleid en programma als partij zijn, dat wil zeggen: in zijn leden en vanzelf voortvloeien. Het voorkomt dat je niet zijn kiezers een brede doorsnee van de Neder­ iedere keer, bij elk besluit, alles moet gaan af- landse samenleving vertegenwoordigen. wegen, zoals pragmatisten en opportunisten Onlosmakelijk daarmee verbonden is dat het doen. Het suggereert de keuzes, de te volgen een ideologische partij moet zijn, met een lijn spreekt vanzelf. herkenbaar, duidelijk beginselprogramma. De onderliggende vragen dringen zichzelf Sociaal-democratie moet niet zomaar een op. Zijn we in staat om zowel PVV stemmers in kreet zijn, maar mensen moeten daar ook de randgebieden van Nederland aan te spre- meteen een beeld bij hebben. Met die vereis- ken als weldenkende intellectuelen, zonder ten gaan we in tegen de trend. Die is meer patroniserend te worden? Kunnen we formu- richting belangenpartij, toegespitst op een leren wat we gemeen hebben? Kunnen we een bepaald deelprogramma, of op een bepaalde programma bieden, een denkwijze, een sa- doelgroep. En dus anti ideologie. Isme’s schij- menlevingsvoorstel dat bewijst dat we een ge- nen uit te zijn, maar daar moeten we ons niets meenschappelijk belang hebben? Kan ieder- van aantrekken. een zich thuisvoelen bij de sociaal-democratie als hij of zij de principes deelt?

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 12 Tweede Kamerverkiezingen 2017

Frans Verhagen Formuleren wat we gemeen hebben

Sociaaleconomisch beleid moet voorop Het idee dat je met law and order-praat en het staan. Ik ben niet nostalgisch, maar Joop den problematiseren van de integratie kiezers zou Uyls ‘spreiding van inkomen, kennis en kunnen behouden was sociaal-democraten macht’ is als brede doelstelling nog steeds on- niet waardig en werkte averechts. En, niet on- overtroffen. Praat niet over inkomensonge- belangrijk, het was de verkeerde analyse. lijkheid, maar over die spreiding, over sociale Doe niet meer mee met dat rare tribale mobiliteit. Zeur minder over de ongewenste identiteitsdebat. Als we geen gezamenlijk zaken (bankiers en zo) dan over wat we wél belang kunnen traceren tussen vrouwen, wensen. Vraag je af hoe het kan dat hoog op- homo’s, Turken, Marokkanen, katholieken, geleide, hoge inkomens kiezers stemmen gebleekte haardossen, tattooliefhebbers en voor een verzorgingsstaat, maar dat laag op- operabezoekers, dan hebben we geen recht geleide, minder kansrijke burgers zich daar van bestaan. Daarom: houd je verre van het juist van afkeren? ‘white privilege’ gezeur. Nederlanders in de Is het mogelijk een verzorgingsstaat op het grensgebieden (letterlijk en figuurlijk) heb- niveau dat we wensen te combineren met ben daar nooit wat van gemerkt. De PvdA open grenzen? Op welk van de twee leveren moet geen vrouwenpartij, homopartij of wat we in? De uitdaging is een werkbare variant te dan ook zijn, maar een partij van iedereen. We vinden. Wat als de mogelijke varianten botsen moeten ons niet laten gijzelen door een zwarte- met voor ons fundamentele waarden? Dat is piet-, Marokkanen- of islamdebat. We moeten eenvoudig: dan moeten we een andere vari- niet meedoen aan het armpje drukken over de ant exploreren. Het dwingt tot denken, tot Nederlandse identiteit. overtuigen, tot overleg, tot overhalen. Tot een visie. Vergeet die sociale media als je niets te Nieuwe termen communiceren hebt. Een van de moeilijkste dingen, in het algemeen maar zeker in de politiek, is het invoelen van gevoelens die je zelf niet hebt. Als hoog opge- Het wordt echt tijd dat leide atheïst valt het niet mee om je in te leven in een laag opgeleide streng gelovige nationa- sociaal-democraten een list. Een weldenkende intellectueel kan zich acceptabel verhaal vertellen moeilijk verplaatsen in mensen die zich mach- over wat Nederland een teloos voelen. In deze context, als food for thought: ik ben geen fan van het woord solida- aantrekkelijk multicultureel riteit. Solidariteit roept beelden op van mede- land maakt lijden, hulp, hand uitsteken, patroniseren. Het is een term uit een andere tijd, die van de soci- ale kwestie. De tijd van de Internationale, die zo langzamerhand ook wel weg mag. De soci- Het wordt echt tijd dat sociaal-democraten aal-democratie heeft een mooie geschiedenis, een acceptabel verhaal vertellen over wat maar dat blijft alles wat er rest als we niet de Nederland een aantrekkelijk multicultureel restanten van de verzuiling afleggen: rode zus, land maakt. Sinds Scheffers opruiende rode zo, links dit, links dat. Sorry oude socialis- NRC-artikel, eeuwen geleden, zit de PvdA in ten, maar geen moderne burger heeft er nog een kramp, het best geïllustreerd door de wat mee. Jongeren trekken met die oude treurige wij-zijnota in 2009. De erfenis van meuk? Vergeet het. En vooruit, herdoop de die kramp dragen we nog steeds met ons mee. PvdA in de Sociaal Democratische Partij.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 Tweede Kamerverkiezingen 2017 13

Frans Verhagen Formuleren wat we gemeen hebben

De nu door veel analisten omarmde ‘funda- onderkent en burgers handvaten geeft om mentele tegenstelling’ tussen kosmopoliti- daarmee om te gaan is altijd complexer, ge- sche en nationalistische Nederlanders lijkt me laagder en moeilijker dan bangmakerij voor onzin. Ik geloof er niets van, althans, ik wil me de haatzaaier of afkeer van de gladde meebe- niet door dit soort in beton gegoten antago- weger die zich als leider presenteerde. We faal- nismen klem laten zetten. We moeten onder- den op alle niveaus (ik hoop dat niemand be- kennen dat de meeste Nederlanders helemaal taald is voor de zielloze kreet ‘Samen Vooruit’). niet zo kosmopolitisch zijn en dat nationalis- Het zou goed zijn als we een soort zero me hoogstens een vluchtheuvel is voor men- based-analyse konden maken van waar we sen die het gevoel hebben dat ze genegeerd voor staan. Stel dat we zonder de ballast van zijn, maar best weten dat dit niets oplost. Als de afgelopen decennia sociaal-democratische de sociaal-democratie de samenhang niet kan idealen praktisch zouden moeten formuleren laten zien, dan heeft ze geen bestaansrecht. hoe zou dat dan klinken? Jaren werk, hard In een aantal opzichten zat de PvdA cam- werk. Maar als we daartoe niet bereid zijn pagne met een probleem: het verhaal was en blijven steken in foutenanalyse en het nooit eenvoudig. Een verhaal dat de overheid zoeken naar de snelste weg naar meer zetels wil inzetten voor een gezamenlijk doel vraagt (Aboutaleb!, een vrouw!), dan hebben we meer overtuigingskracht dan een verhaal dat de gouden kans op vernieuwing die ons nu de burger individuele kracht aanpraat. Een ver- wordt opgedrongen verspeeld. haal dat de complexiteit van onze samenleving

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 14

Als de splinters winnen

Ideologische verschillen moet je niet willen overbruggen, daarvan profiteren populisten en splinterpartijen. Paul Tang pleit voor een verhaal over sociale rechtvaardigheid met harde aanvallen op populisme en een fel pleidooi voor Europa.

Paul Tang

Europarlementariër

‘Ik had de PvdA van harte een andere uitslag me opkomt. Pim Fortuyn spreekt vier jaar later toegewenst.’ Met die troostende woorden van van de puinhopen van Paars. Zijn voor Neder­ Mark Rutte kon Lodewijk Asscher het doen. land ongekend rechtse geluid heeft de tegen- Hierbij een terugblik op een aangekondigde stelling en het debat in de politiek terug kun- nederlaag, waarvan de oorzaken veel verder nen brengen. De les uit Rutte-Asscher is dat de teruggaan dan drie maanden campagne. coalitiepartners verliezen, met name met name De zaterdag voor de verkiezingen toonde de PvdA, en dat een veelvoud aan (splinter)par- de documentaire U kijkt zo lief fragmenten uit tijen wint: PVV, 50+, Denk, FvD en PvdD. het verkiezingsdebat van 1998. We zien dat Omgekeerd, in 2012 is er een felle politieke Wim Kok en liberale uitdager Frits Bolkestein strijd tussen links en rechts te gezien geweest, elkaar na vier jaar ´Paars´ vooral sparen. De zit- waar de flanken het moeilijk hebben gehad. tende premier Kok laat zich zelfs verleiden tot De samenwerking met de VVD heeft op- een verkapt stemadvies op junior-coalitiepart- nieuw een hypotheek op onze partij gelegd. Al ner D66: ‘De inbreng van D66 in het kabinets- in 2012 had duidelijk moeten zijn dat de coali- beleid is groot geweest. Het zou zonde zijn als tie een uitzondering op de regel was dat de we niet met zijn drieën verder kunnen.’ PvdA niet met de VVD samenwerkt. De PvdA- architecten van het kabinet – Wouter Bos, Diederik Samsom en Jeroen Dijsselbloem – hebben de puinhopen van Paars van dichtbij De les uit Paars is dat meegemaakt, maar bieden geen duidelijke les wanneer de tegenstellingen hoe die puinhopen dit keer te voorkomen. In elk geval was de situatie in 2015 of 2016 uit de politiek verdwijnen, zeker niet hetzelfde als in 2012: de noodzaak het populisme opkomt voor samenwerking met de VVD was verdwe- nen en er ontstond ruimte voor een scherpere ideologische koers. Van deze last hadden we ons eerder kunnen en moeten bevrijden. Dat De les uit Paars is dat wanneer de tegenstel- had op verschillende manieren gekund. Dat lingen uit de politiek verdwijnen, het populis- kon door te breken met het kabinet. Dat kon

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 Tweede Kamerverkiezingen 2017 15

Paul Tang Als de splinters winnen

ook door een vrijwillig terugtreden van beleid van de vier jaar ervoor. Partijen in de Diederik Samsom die verantwoordelijk was oppositie – constructief of niet – zijn beloond. voor moeilijke keuzes die op dat moment te Het is een ontwikkeling die we in heel verdedigen waren, maar die had moeten aan- Europa zien, de nieuwkomer profiteert. voelen dat een nieuwe periode om een nieuwe Francois Hollande en Sigmar Gabriel durfden partijleider vroeg. zich niet kandidaat te stellen en Manuel Valls, In plaats daarvan zocht de partij een nieu- de premier, durfde het wel maar faalde jam- we impuls in een lijsttrekkersverkiezing. Die merlijk in de voorstrijd van de Franse so­ impuls werd duidelijk niet gevonden; de pei- cialisten. Emmanuel Macron heeft zo’n twee lingen bleven gedurende en ook na de raad- jaar geleden het Elysée verlaten om een nieuwe pleging onbewogen. Twee kandidaten bleek te beweging te starten. Hij is nu plots een serieuze weinig voor een echte ideeënstrijd. De inhou- kandidaat voor de verwachte tweestrijd met Le delijk scherpere koers, bijvoorbeeld door de Pen. Martin Schulz is relatief onbekend in aanvullende punten van Asscher en het verkie- Duitsland en weet juist daardoor de strijd tus- zingsprogramma zelf – dat spreekt van sen de sociaal- en christendemocratie nieuw le- 100.000 extra publieke banen –, was welkom ven in te blazen. De flanken worden daarmee maar kwam te laat en was te onzichtbaar. weggedrukt, en met name Alternative für Het is daardoor tijdens de campagne niet Deutschland daalt in de peilingen. helder geworden waarvoor de partij staat en De tweede conclusie is dat politieke partij- kiest: een links alternatief voor de zittende en hun identiteit - vormgegeven door idealen, premier zoals in 2012 of een pleitbezorger gedachtengoed, geschiedenis en tradities – van het kabinetsbeleid zoals in 1998. Groen­ goed moeten bewaken. Het spectrum van poli- Links heeft zich wél kunnen opwerpen als tieke partijen versplintert en de loyaliteit van een authentiek links geluid en heeft met kiezers is minder vanzelfsprekend dan ooit. Jesse Klaver de positie van linkse verbinder Juist door die identiteit kan een politieke par- kunnen innemen. Het is die positie die de tij zich onderscheiden en kiezers aan zich bin- PvdA door de coalitie met de VVD heeft den. Een coalitie maakt deze identiteit diffuus laten openvallen. en ongrijpbaar, waardoor de kiezer de partij niet langer herkent en gelooft. Dat is vele par- De verkiezingsuitslag stemt tot inkeer tijen al overkomen, bijvoorbeeld D66 in 2006, en vraagt om een ommekeer het CDA in 2012 en nu de PvdA. Het is daarom niet vanzelfsprekend dat de traditionele par- De eerste conclusie is dat het nemen van ver- tijen moeten inzetten op een meerderheids­ antwoordelijkheid zich niet uitbetaalt, moge- coalitie. Een minderheidsregering biedt meer lijk anders dan in de tijd van Den Uyl en Kok. mogelijkheden om de eigen kleur te behou- Populaire en / of kundige bewindspersonen den, zowel voor regeringspartij als oppositie- hebben ons electoraal niets opgeleverd; een partij. De traditionele politieke partijen moe- groeiende economie en dalende werkloosheid ten voorkomen dat ze door een coalitie van hebben de kiezers niet gunstig gestemd, om- vier of vijf partijen voor de kiezer allemaal één dat die kiezers het niet op het conto van het pot nat worden. De PvdA moet daarom, nu en impopulaire kabinet schrijven. Ook Mark in de toekomst, geen rechtse coalitie aan een Rutte heeft de gebruikelijke premierbonus meerderheid helpen. Het zal alleen de popu- slechts ternauwernood weten te incasseren. listen tegemoetkomen. Het resultaat voor hem en de VVD lijkt haast De derde vaststelling is dat de PvdA de ei- net meer te maken met een gedecideerd gen positie niet tegen het licht heeft durven ogend optreden in de Turkije-rel dan met het houden en zich heeft laten verleiden tot

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 16 Tweede Kamerverkiezingen 2017

Paul Tang Als de splinters winnen

tijdelijke successen. Nog steeds lonkt het idee pensionering onderstreept dat beeld. Het is van een linkse, brede en verbindende volks- niet voor niets dat mensen in de loop der partij die staat voor de belofte dat het niet al- jaren, tijdens en voor dit kabinet, mij op de leen beter wordt, maar dat het beter wordt schouders hebben getikt met de woorden dat voor iedereen. Tegelijkertijd staat het idee on- de partij ze ‘in de steek gelaten heeft’. Bij door- vragen is er zelden een concreet moment of beleidsvoorstel, hoewel de samenwerking met de VVD de afgelopen jaren veel is ge- PvdA heeft de eigen positie noemd. Maar het gevoel is reëel. niet tegen het licht durven houden en zich laten Met alleen vooruitgangsoptimisme redden we het niet verleiden tot tijdelijke successen Een vooruitgangsoptimisme is wel noodzake- lijk, maar onvoldoende om de opdracht van een brede, verbindende partij opnieuw in ver- vulling te brengen. In een nieuw narratief voor der druk, zeker nu de Nederlandse samenle- links moet ook een activistische overheid cen- ving minder hecht lijkt te worden en het aan- traal staan, die een sterke verzorgingsstaat ei- bod van politieke partijen verder versplintert. gentijds weet in te vullen en de gelijkheid van Angstvallig heeft de PvdA vermeden om de werknemers tegenover werkgevers weet te ver- consequenties van deze ontwikkelingen te beteren. Het is niet alleen de opdracht de posi- willen doordenken, een partij waar nota bene tie van arbeid te versterken, maar ook – en dat doctorandussen de arbeiders hebben verdron- is even cruciaal – het kapitaal te beteugelen. gen. In 2009 is een poging tot deze ‘opdracht Dat laatste klinkt misschien een tikje ouder- tot pessimisme’ nog verketterd.1 wets. Maar onze traditionele opdracht – de Maar bovenal, beloftes zijn niet ingelost. strijd tussen arbeid en kapitaal – is actueler Bernhard ter Haar beweert dat er de laatste dan ooit. Door globalisering en technische jaren vooral maatregelen zijn genomen die vooruitgang kan kapitaal zich over de wereld pola­risatie door ongelijkheid en onzekerheid verplaatsen: daar waar winst voor aandeel­ tussen groepen in de samenleving vergroten.2 houders snel en makkelijk te behalen is en De ‘onzekere werkenden’ en ‘de achterblijvers’ daar waar het gunstigste belastingregime is. hebben al weinig vertrouwen in de politiek en Dat ondermijnt de positie van werknemers. hebben veel maatregelen gezien die de onze- Het is bijvoorbeeld schokkend hoe snel de kerheid eerder vergroten dan verkleinen. Angelsaksische­ bonuscultuur voor bestuur- Volgens Ter Haar is er gekozen voor een grote ders ook bij ons geïmporteerd is, hoe sterk de hoeveelheid maatregelen die polariserend macht van aandeelhouders is geworden, hoe werken. Denk aan de afbouw van de WSW en zeer het aandeel van arbeid in de productie de Wajong, de invoering van een studieleen- (de AIQ) is gedaald en hoe gewoon flexwerk stelsel, de invoering van een verhuurdershef- is geworden. Links heeft daarop te lauw gerea- fing en bezuinigingen op de zorg. Het begro- geerd; het bepleit wel de bescherming van ar- tingsoverschot is daarentegen gevierd, en niet beid, maar niet de beteugeling van het kapitaal. herkend als een signaal dat er ruimte geweest Het huiswerk is wel gedaan, maar is niet in- is om de negatieve effecten van deze maatre- geleverd: dus toch een dikke onvoldoende. De gelen te compenseren. Het idee ontstaat dat analyse is er de laatste jaren namelijk wel ge- mensen er alleen voor staan. De moestuin na weest, zie bijvoorbeeld het rapport ‘De Bakens

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 Tweede Kamerverkiezingen 2017 17

Paul Tang Als de splinters winnen

Verzetten’ van de Commissie Melkert en het vraagt om een breuk met oude gewoonten. project Van Waarde, maar de partij heeft er Het interessante is dat Martin Schulz met niet of niet genoeg naar gehandeld. We moe- een authentiek verhaal de linkse kiezers doet ten dan ook verder gaan dan onze waarden opleven. Hij verbindt sociale rechtvaardigheid met de mond te belijden. We moeten onze met harde aanvallen op populisten, een fel waarden toepassen op de uitdagingen van pleidooi voor Europa, en scherpe kritiek op de deze tijd: polarisatie door ongelijkheid en on- Hartz-hervormingen van een voorganger zekerheid, de veranderende positie van werk, Gerhard Schröder. Zonder authentiek verhaal de omslag naar een schone economie. Dat verliest de PvdA zichzelf én de kiezers.

Noten

1 www.waterlandstichting.nl/ 2 www.socialevraagstukken.nl/ ?p=artikelen&s=bekijken& sociale-polarisatie-wat-doen- we-eraan/

id=1666

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 18

Tweede Kamerverkiezingen 2017 Pleidooi voor een bescheiden elite

Europa wordt geteisterd door crises, maar het geloof van het publiek dat er oplossingen vandaan kunnen komen is klein. Het antwoord van de PvdA zou moeten zijn: in woord en gebaar laten zien wat je bedoelt met eerlijk delen.

Thomas von der Dunk

Cultuurhistoricus en publicist

2016 was een ongekend politiek rampjaar, dat De zeven plagen van Europa altijd nog door 2017 kan worden overtroffen. Het jaar bracht een volksopstand tegen de Dat 2017 niet minder dramatisch dreigt te (neo)liberale postcommunistische, zo niet de- worden, komt bovenal samen in Europa, waar- mocratische naoorlogse orde. Europa — hét mee nog steeds maar weinig burgers zich kun- grote vredesproject van de leidende politieke nen identificeren. Europa lijkt in het aanzicht klasse na 1945 als antwoord op twee vernieti- van nog de veel grotere opgaven die nu op gende wereldoorlogen — is sinds de millenni- haar afkomen amper handelingsbekwaam, umwisseling bij grote delen van de bevolking nu het met minstens zeven plagen tegelijk te toenemend in diskrediet geraakt. In kampen heeft. Tel maar op: Nederland bracht 2016 het bestuurdersdeba- cle van het Oekraïnereferendum. Bij onze 1 De vluchtelingencrisis, die Europa weer grootste economische geestverwant Groot- steeds meer in Oost en West verdeelt: lan- Brittannië leidde een volgend referendum tot den zonder koloniaal verleden en met een de zege voor het Brexitkamp. Een derde refe- vrij grote culturele homogeniteit tegen- rendum in Italië betekende de nederlaag van over landen waarvoor het omgekeerde de hervormingsplannen van Renzi en daar- geldt. Schengen is in gevaar. En binnen- mee het politieke einde van de premier zelf. lands leidt elke nieuwe terreuraanslag of En in de Verenigde Staten was er de, door wei- seksuele ontsporing van migranten tot de nig politici of commentatoren voorziene, zege steeds luidere roep om een onvoorwaarde- van Donald Trump als opvolger van zijn abso- lijk ‘grenzen dicht’, hoezeer ook met alle lute tegenpool, de eerste ‘zwarte’ president internationale verdragen en Europese Barack Obama, wiens regenboogcoalitie van principes in strijd. ‘niet-deplorabelen’ met Hillary Clinton voor 2 De Eurocrisis, die Europa steeds meer in altijd de toekomst dacht te hebben. Noord en Zuid verdeelt: vrijhandel tegen- over protectionisme, monetair fetisjisme

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 Tweede Kamerverkiezingen 2017 19

Thomas von der Dunk Pleidooi voor een bescheiden elite

versus financiële rekkelijkheid. Elke keer Hongarije als het om mediavrijheid en on- als men in Brussel net de zaakjes eindelijk afhankelijke justitie gaat, Frankrijk vanwe- op orde denkt te hebben, duikt er weer een ge het antiterreurbeleid, Denemarken en nieuwe bancaire demon aan de horizon Griekenland inzake humanitaire asielzoe- op, de jongste nu in Italië in de vorm van kersopvang. En dan is er nog Turkije, NAVO- de alleroudste bank ter wereld, de Monte partner en officieel nog steeds EU- Paschi di Siena. lidmaatschapskandidaat. De knieval van 3 De democratische crisis: het in vrijwel alle ruim een jaar geleden — u mag alles en wij lidstaten tanende gezag van de elite, lei- kijken bij alles weg, mits u maar de grenzen dend tot die zojuist al gememoreerde spec- sluit — was al niet bevorderlijk voor taculaire groei van rechtspopulistische, na- Erdogans secure omgang met de tionalistische, anti-Europese partijen; de Kopenhagencriteria. Na de knullige mis- met zowel de sociaal-culturele gevolgen lukte julicoup–door de AKP met een beroep van massamigratie als met het neoliberale op de staatsveiligheid voor massale arresta- sociaaleconomische beleid samenhangen- ties uitgebuit zoals Hitler dat ooit met de de kloof tussen een vrijemarktgezinde bo- Rijksdagbrand deed — zijn in Ankara de venklasse en een verzorgingsstaatgezinde remmen echter pas goed losgegooid. bevolking. Concreet: open grenzen bij min- 6 De geopolitieke crisis: Rusland versus der sociale regelgeving betekent dat de di- Oekraïne, met een vleugje Krim en MH-17. recteur een schitterende internationale Volgens de doortastende werkgeversgoe- carrière tegemoet gaat en onder verwijzing roe Hans de Boer mag niets handeldrijven naar Amerikaanse concurrentie een hoger in de weg staan, dus ook dit niet — Den salaris kan vragen, om tegelijk de monteur Haag als Moskou’s gasrotonde. Met Trump onder verwijzing naar Albanese concurren- zijn ook in Washington de bakens fors ten tie mee te delen dat die het voortaan met gunste van het mega-zakendoen verscho- minder moet doen of anders zijn werk ver- ven. Poetin vindt intussen in Erdogan liest. steeds meer een geestverwant, waarbij het 4 De nationalistische crisis: toenemend nati- Kremlin ook binnen Europa, al dan niet in onaal egoïsme als gevolg van de drie crises ruil voor liquide middelen, op steeds meer van zojuist, resulterend in een streven naar sympathie kan rekenen. De Vijfde Colonne hoge hekken en muren, plus talloze be- — Orbán, Marine le Pen, Norbert Hofer, stuurlijke opt-outs, zowel tussen de lidsta- Thierry Baudet — vindt men ditmaal uiterst ten, als daarbinnen afzonderlijk. Geen land rechts. Dat Europa daardoor steeds zwak- wil meer dokken voor een ander — ook ker tegenover Rusland komt te staan, laat Nederland niet, dat met de zegen van Den Poetins nuttige idioten koud. Haag als vooraanstaand belastingzwendel- 7 En dan: het Midden-Oosten, dat steeds ver- paradijs armere EU-lidstaten van hun legi- der implodeert. Trefwoorden: Syrië, Irak, de tieme fiscale inkomsten berooft. En als de toenemende confrontatie tussen de sharia- Britten straks dankzij het demografische staten Iran en Saoedi-Arabië, IS en haar ter- overwicht van Little England inderdaad uit roristische filialen van deels eigen de EU stappen, verlaten de Schotten en Europese makelij. De aantrekkingskracht Noord-Ieren — die daar juist in meerder- van IS valt niet los te zien van het isolement heid tegen zijn .– misschien op hun beurt van veel moslims hier, dat — bij alle interne weer het Verenigd Koninkrijk. Alsof we al culturele voeding die er ook is — versterkt niet genoeg aan onze kop hebben. wordt door de giftige xenofobie van het po- 5 De rechtstatelijke crisis. Ik noem Polen en pulisme.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 20 Tweede Kamerverkiezingen 2017

Thomas von der Dunk Pleidooi voor een bescheiden elite

Deze opsomming van alle vraagstukken die in onder crisis nummer 2 (en 3) genoemde pun- het nieuwe jaar (opnieuw) in volle omvang op ten. Van alle overige crises hadden we toen ons afkomen, maakt geen aanspraak op volle- nog niet (of hooguit amper) weet. Maar de digheid. Maar wat was nu in 2016 gedurende kern van de sociaaleconomische onvrede over het eerste halfjaar de inzet van toenmalig de gevolgen van dertig jaar neoliberalisme is Europees voorzitter Nederland? De voorzitter sindsdien onveranderd gebleven en zelfs toe- van die voorzitter, de Nederlandse premier, genomen: de groeiende bedreiging van de be- meende: een visie is niet nodig, we kunnen staanszekerheid van velen door flexibilisering met het pragmatisch aanpakken van enkele van de arbeidsmarkt in samenhang met de probleempjes volstaan. Het is veelzeggend groeiende inkomstenverschillen. Dat geldt voor de conceptuele armoede van de huidige ook voor de TINA-argumentatie (there is no al- kaste van politici. Desondanks lopen ternative) van de nationale en Europese beleid- Nederland en Europa het grote risico dat het smakers, waarmee die neoliberale maatrege- premierschap van de huidige functionaris na len tegen de zin van de bevolking doorgedrukt 15 maart wordt gecontinueerd. worden, en voor het feit dat zij die de met de- regulering en flexibilisering samenhangende Een Europese revolutie globalisering propageren, ook degenen zijn die zelf het meest zichtbaar van open grenzen ‘Is Europa immuun voor revoluties?’ Aldus de plus vrijhandel profiteren. Links heeft daarbij kernvraag van een stuk van mijn hand in De de moed verloren om out-of-the-box te denken, Volkskrant van 4 juni 2011, met het oog op de en zich zo dat rechtse denken te veel eigen ge- toen nog als ‘Arabische Lente’ betitelde opstan- maakt. In het gat dat viel, zijn de rechtspopu- den in Tunesië en Egypte, de Occupy-beweging, listen gesprongen, door een links economisch en het Zuid-Europese verzet tegen de Brusselse programma in een rechts nationaal jasje te begrotings- en bezuinigingsdictatuur. ‘Kijk om steken. Daarmee komen zij op voor de in de steek gelaten verzorgingsstaat, zij het dat deze alleen tot de uit nationaal oogpunt juiste ons- soort-mensen is beperkt. De sociaaleconomische De prijs van dat TINA-denken wordt niet in onvrede over de gevolgen van de villawijken, maar in de volkswijken be- taald. De woede daarover bij de lagere mid- dertig jaar neoliberalisme is denklasse, die zich door die ontwikkeling toegenomen steeds vaker bedreigd weet, wordt vergroot door de graaicultuur. Deze is, in de meer dan vijf jaar die sinds mijn stuk verstreken zijn, ook nog steeds niet wezenlijk veranderd. In je heen, die revolutie is begonnen’, zo luidde dat opzicht heeft, zoals Jeroen Dijsselbloem de titel boven een stuk van oorlogsverslag­ opmerkte, de financiële sector een belangrijke gever Arnold Karskens in de NRC van 30 mei bijdrage aan de opkomst van het populisme vorig jaar, nog vóór de Brexit. ‘Het ancien régi- geleverd: de belastingbetalende burger mocht me zag de revolutie ook niet aankomen’, zo voor de schade opdraaien, zonder dat dat in historicus Eelco Runia in dezelfde krant op 17 de afgelopen jaren in bancaire kring tot enige december, nadat we inmiddels ook al Trump wezenlijke mentaliteitsverandering heeft ge- te verwerken hadden gekregen. leid. Het besef dat men fundamenteel fout zat, Mijn argumenten toen hebben aan geldig- ontbreekt nog steeds. Daaraan heeft overigens heid niets verloren: ze betreffen de hierboven Dijsselbloem zelf ook bijgedragen, door inder-

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 Tweede Kamerverkiezingen 2017 21

Thomas von der Dunk Pleidooi voor een bescheiden elite

tijd die zelfverrijking slechts als ‘onverstandig’ cijfers, internationale afspraken in Brussel of te betitelen, in plaats van als ‘moreel verwer- elders inzake begrotingstekorten en migratie- pelijk’ — een essentieel verschil. quota, die nu eenmaal verplichtingen met Hoe onbeleerbaar men in deze sector is, zich meebrengen waaraan men zich niet even- blijkt wel uit het feit dat op de Volkskrant-lijst tjes op een achternamiddag kan onttrekken. van veelverdieners in het bedrijfsleven van Daarover schreef ik in 2011 dit — en dat heeft augustus vorig jaar ook — met zeven ton — alleen maar aan urgentie gewonnen: ‘Ook in Carel van Eykelenburg prijkt, voorzitter van het verleden is het namelijk weleens voorge- de Raad van Bestuur van de Bank Nederlandse komen dat de bevolking het uitgestippelde le- Gemeenten. Dat is een semi-overheidsbedrijf gale beleid heeft verstoord door zich niet aan waarvan de leiding geen enkel persoonlijk de bestaande wet te houden en de wet terzijde financieel risico loopt. De Raad van Commis­ te schuiven. Zoiets noemen we een revolutie. sarissen achtte het niet nodig om bij Van Die is illegaal en geheel in strijd met de regels, Eykelenburg op vrijwillige matiging aan te en vast ook met het gezonde economische ver- dringen; Van Eykelenburg had er namelijk stand. Helaas: noch in het Frankrijk van 1789, noch in het Europa van 1848 of het Rusland van 1917 hield iedereen zich aan de adviezen van het IMF. De financiële verplichtingen die Waar wat juridisch legaal het vorige bewind op wettige wijze was aan­ gegaan, werden eenvoudig terzijde gescho- is langdurig botst op wat ven. De revolutie vond toen niet alleen ge- moreel als legitiem wordt woon plaats, maar hield ook nog eens stand, beschouwd, ontstaat waaruit men dus moet concluderen dat dat wat legale beleidsmakers als verstandig be- brandstof voor een schouwen en onderling afgesproken hebben, volksopstand niet ook steeds gebeurt. Dat komt doordat het sociale aspect voor het politieke handelen al- tijd doorslaggevender is dan het economi- sche, en wel, omdat financieringstekort en be- formeel recht op. Dat is de kern: het juridi- talingsbalans ongrijpbare abstracties zijn, en sche legitimisme dekt niet meer het gevoel honger, kou en dakloosheid niet.’ dat in de samenleving over morele legitimi- Dat houdt dus een essentiële waarschu- teit bestaat. Waar wat juridisch legaal is lang- wing in voor 2017. Als door het opnieuw nege- durig botst op wat moreel als legitiem wordt ren van de voortekenen straks Marine Le Pen beschouwd, ontstaat brandstof voor een triomfantelijk het Élysée binnentrekt, en volksopstand — via de stembus of via de Frauke Petry Angela Merkel vloert, dan is dat straat. En die zien wij nu. Dat zij die voor de voor de Europese Unie einde verhaal. De goed- kredietcrisis van 2008 verantwoordelijk zijn, verdienende Top 200 uit de Volkskrant zal vrijuit gaan, wordt als ten diepste onrecht- — terecht — voor de overgrote meerderheid de vaardig beschouwd. redding van een werkbare EU als essentieel Daartegen helpt het verwijt dat ‘het volk’ voor de toekomst van Nederland beschouwen, slechts de irrationele sentimenten van de ei- en er op wijzen dat zulks in deze moeilijke tij- gen onderbuik volgt dan niet, zoals we dat ook den offers verlangt. Daartoe is die Top 200 ze- recent weer in De Volkskrant konden vernemen ker bereid. Dat zij bereid is anderen daarvoor in een artikel over de Top 200. Daartegen helpt forse materiële offers te laten brengen, heb- dan ook geen enkel abstract betoog over ben we de afgelopen decennia inderdaad

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 22 Tweede Kamerverkiezingen 2017

Thomas von der Dunk Pleidooi voor een bescheiden elite

afdoende gezien. Maar de cruciale vraag is, in sen van Hans de Boer en meer naar de angsten hoeverre zij bereid is ook zelf forse materiële van de visboer. In dat opzicht heeft Trump het offers te brengen. En van die bereidheid heb- iets beter begrepen, al belooft zijn miljardairs- ben we, gezien de onuitroeibare bonuscultuur kabinet voor de belangen van de verarmde in de top van het bedrijfsleven, juist nog bitter kiezers die hem aan zijn zege hebben gehol- weinig gezien. Dat is voor haar geloofwaardig- pen weinig goeds. heid wel essentieel. Zoals Yoeri Albrecht, direc- teur van debatcentrum De Balie, in datzelfde Volkskrant-stuk opmerkte: ‘Veel mensen in de elite incasseren alle voordelen van hun posi- Wat nodig is, is een streep tie, maar geven er weinig voor terug. Als ze dat meer hadden gedaan, bijvoorbeeld hun eigen onder de ongeremde salarissen matigen, was de maatschappelijke globalisering onrust nu minder groot geweest.’ Daar ligt dus ook voor iemand als Van Eykelenburg een schone, verantwoordelijke taak. Er zijn drie zaken waarin Europa, om Daarmee samenhangend, ten tweede: niet electoraal te kunnen overleven, grondig moet alleen een einde aan de verdere tendens tot veranderen. Dat dient zich in ieder geval bij privatisering en vermarkting van collectieve komende de verkiezingen te vertalen in een instituties, zoals openbare nutsbedrijven, die scherpere strijd tussen botsende opvattingen in vrijwel elk geval slechts tot hogere over de rechtvaardige samenleving, en min- manager­salarissen, meer bureaucratie en der inleverbereidheid omwille van de regeer- slechtere prestaties hebben geleid. Ook dient baarheid daarna: meer politiek debat en min- aan het bezuinigingsdogma en de belasting- der technocratisch bestuur. Niet toevallig concurrentie, waarbij de neoliberalen door af- wacht de PvdA, die dat in 2012 weer veel te braak van collectieve financieringsbronnen snel vergeten was en zo in een ongeloofwaar- doelbewust de staat als vertegenwoordiger dige coalitie stapte, op 15 maart vermoedelijk van de burger machteloos en het bedrijfsleven een desastreus verkiezingsresultaat. De ver- almachtig hebben gemaakt, een einde te ko- bintenis met de onbeleerbaar neoliberale men. Met die gevaarlijke tendens heeft, onder VVD is niet voor herhaling vatbaar. de verleidelijke lokroep van ‘grote persoonlij- ke vrijheid’, ook de sociaal-democratie te Drie noodzakelijke veranderingen makkelijk ingestemd. Tegen de achtergrond van een mondiale Want wat nodig is, is een streep onder de onge- machtsverschuiving, waarbij China en India remde globalisering, zoals die zich vertaalt in — puur op grond van hun massa — op termijn internationale handelsverdragen die met bij- hun oude plaats van millennia op de economi- voeglijke bepalingen het bedrijfsleven opper- sche wereldranglijst zullen hernemen, zullen machtig dreigen te maken en met de politiek er in het Westen zeker niet meteen weer bo- de burgers buiten spel zetten. De staat, en niet men tot in de hemel gaan groeien. Daarom is de markt, dient de koers te bepalen. Het TTIP de opbouw van een nieuw mechanisme voor is van de baan, maar het wel goedgekeurde grondige herverdeling nodig. Dat is precies CETA lijdt nog sterk aan dat euvel. Daar is, om dat wat na 1945 uit angst voor het revolutie­ een herhaling van het Oekraïnedebakel te gevaar is gebeurd — zelfbeperking van de elite voorkomen, ook voor de Haagse politiek werk — en na 1989, toen met de val van de Muur de aan de winkel: minder luisteren naar de wen- angst voor het revolutiegevaar was geweken,

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 Tweede Kamerverkiezingen 2017 23

Thomas von der Dunk Pleidooi voor een bescheiden elite

weer werd afgebroken. Dat heeft er mede toe door tot een coalitie toe te treden waarin de geleid dat de honderd rijkste mensen op aarde resterende kiezers zich met geen mogelijk- inmiddels evenveel bezitten als de armste heid kunnen herkennen. Je kunt niet elke drie-en-een-half-miljard, dus de helft van de keer over links de verkiezingen winnen om hele wereldbevolking. Dus juist geen vlaktaks, dan over rechts te gaan regeren. zoals het CDA bepleit, maar een veel scherper Dergelijke morele vragen hebben ook een oplopende inkomens- en vermogensbelasting, persoonlijke loopbaancomponent. Zowel de zoals vroeger bestond. nationale als de Europese elite heeft niet al- Dat betekent aanpassing van wetten die leen enorm aan moreel gezag ingeboet, door momenteel juist het tegendeel stimuleren, eigen inhaligheid te laten samengaan met omdat landen elkaar fiscaal zijn gaan becon- curreren. Dat heeft tot vermeende onbetaal- baarheid, en dus afbraak van de verzorgings- staat, geleid. Blijft de elite zich daartegen met De PvdA kampt hier met hand en tand verzetten, dan moet men op een verdere implosie van de door haar gekoester- een geloofwaardigheids­ ­ de Europese orde voorbereid zijn. Nogmaals probleem stelt zich hier uitdrukkelijk de vraag: in hoe- verre is de elite die zozeer aan Europa zegt te hechten bereid niet alleen anderen, maar ook zichzelf daarvoor te laten bloeden? de opdracht aan minder royaal door Mammon Dat brengt mij op het laatste punt: het be- bedoelden om de broekriem aan te trekken. lang van waardengeoriënteerde politiek, zoals Ook is als gevolg van het neoliberale denken, al eerder in het WBS-rapport Van Waarde uit dat van collectieve instituties verlangt dat zij 2013 is bepleit. Dat tot leidraad te nemen is niet zich als winstgevende bedrijven organiseren, makkelijk, als je te maken hebt met een coali- de hele opvatting van de publieke zaak gede- tiegenoot die elk probleem tot een technische valueerd. Dat leidt ook in de publieke sector kwestie reduceert, omdat zij de relevantie van regelmatig in bestuurskring tot onaanvaard- ideologie en visie voor politiek stelselmatig baar financieel-egoïstisch wangedrag, bij wo- ontkent. Of liever gezegd: überhaupt niet ver- ningbouwverenigingen, ziekenhuizen, scho- mag in te zien hoezeer het eigen, als objectief len en universiteiten, en onlangs nog bij de gepresenteerde, wereldbeeld ook op (alleen nationale politie, waar de bloemetjes wel erg niet expliciet geformuleerde) aannames be- royaal werden buitengezet. Maar ook het rust die alleszins voor discussie vatbaar zijn. structurele gebrek aan enige bescheidenheid bij het door Buma tot belangrijkste ‘nationale Persoonlijke toewijding waarde’ opgeblazen koningshuis, zoals dat re- cent in de geplande studiebeurs van ander- Het feit dat de nieuwe PvdA-partijleider half-miljoen voor een achttienjarige kroon- Lodewijk Asscher de morele aspecten van prinses tot uiting komt, is symbolisch voor elk politiek handelen benadrukt, biedt enige een elite die de staats- en gemeenschapskas hoop voor de toekomst. Maar the proof of the op gezette tijden als een soort zelfbedienings­ pudding is in the eating. En de PvdA kampt hier winkel beschouwt. met een geloofwaardigheidsprobleem, zoals Waar bovendien bestuurders en politici haar jongste verpulvering leert. Dat betekent zich vroeger voor het overgrote merendeel dat zij niet opnieuw bezwijken moet voor de levens­lang aan die publieke zaak committeer- ‘noodzaak het land regeerbaar te houden’ den, zien te veel hunner dit nu slechts als een

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 24 Tweede Kamerverkiezingen 2017

Thomas von der Dunk Pleidooi voor een bescheiden elite

tijdelijke betrekking in dienst van de eigen switch na afloop van het eigen premierschap carrièreperspectieven: het publieke ambt als als die van Schröder, Blair of Kok ondenkbaar opstapje naar een nog veel profijtelijker baan zijn geweest. Hetzelfde geldt voor tijdgenoten in het grote bedrijfsleven, zodat zij te vaak als Harold Wilson of Joop den Uyl, om van voor het grote geld lijken te gaan. Daaronder Willem Drees, Kurt Schumacher, Clement bevinden zich helaas ook teveel gewezen Attlee — of nog eerder Troelstra en Friedrich sociaal­-democratische coryfeeën, zoals Tony Ebert — te zwijgen. Als het al als mogelijkheid Blair, Gerhard Schröder en ook Wim Kok, die in hun hoofd opgekomen was, beseften zij vol- zo medeverantwoordelijk worden voor im­ doende dat een politieke functie ook morele moreel gedrag bij dat bedrijf waarvan zij verplichtingen voor ná de politieke loopbaan zich verre zouden moeten houden. met zich meebrengt. Dat werpt een smet op hun premier- of Juist voor sociaal-democraten is de etale- minis­terschap. Juist in Europa zien wij die de- ring van een dergelijke zelfzuchtigheid funest. valuatie in alle hevigheid. Menig eurocommis- Het wordt hoog tijd dat dit ook in de vorm van saris vindt na afloop van de termijn wel zeer duidelijke afspraken over het post-Haagse goed bezoldigd onderdak, of weet — zoals leven in de selectie van aankomende politici Neelie Kroes — al een leven lang bij beroeps- wordt verdisconteerd. Dat begint met een matige bezigheden niet tussen persoonlijk — ook bij de PvdA te weinig aanwezig — besef mijn en publiek dijn te scheiden. Het absolute van het fundamentele verschil tussen particu- dieptepunt levert uiteraard Junckers voorgan- lier en publiek belang, en dus met een beëin- ger Barroso, die meende van alle banken die er diging van het zo sterk op het behalen van bestaan juist net naar Goldman Sachs te moe- persoonlijk profijtelijke targets gerichte be- ten overstappen: een van de hoofdschuldigen drijfsmatige denken bij de overheid. Alleen aan de kredietcrisis. Barroso’s stap getuigt van zo kan de ‘gevestigde’ politiek, en zeker de een extremes Mass an Instinktlosigkeit, om de sociaal-democratie, het vertrouwen herwin- woorden van wijlen Willy Brandt na Kohls be- nen van burgers die met veel minder moeten ruchte vergelijking van Gorbatsjov met rondkomen, maar tegelijk zien hoe anderen Goebbels kort na Gorbatsjovs aantreden te ci- schaamteloos uit de gemeenschappelijke teren. Willy Brandt: voor hem zou een carrière- vleespotten blijven snoepen.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 25

De PvdA en het Midden-Oosten De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

Het schijnbaar vanzelfsprekend verbond tussen de joodse gemeenschap en de sociaal-democratie is verdwenen. Hoe komt dat en wat betekent het voor de nabije toekomst?

Max van Weezel

Journalist en politicoloog

Op donderdag 18 juni 2015 liep het mis tussen digde Het Parool alvast aan: ‘Burgemeester de linkse fracties in de Amsterdamse gemeen- Eberhard van der Laan en locoburgemeester­ teraad en een groot deel van de Joodse Kajsa Ollongren bezoeken in september beide gemeen­schap. Plaats van handeling: de steden om de samenwerking te beklinken’.1 Boekmanzaal van de Stopera waar de commis- Het bleek een hoogst voorbarige conclusie. sie Algemene Zaken het voorstel van het Voordat de bijeenkomst van de commissie college van Burgemeester en Wethouders be- Algemene Zaken begon, dromden steeds meer handelde om een stedenband met Tel Aviv en demonstranten samen voor de Stopera. De de Palestijnse stad Ramallah op de West Bank Stichting Diensten en Onderzoek Centrum aan te gaan. Met het ‘gayvriendelijke’ Tel Aviv Palestina, Youth for Palestine, Back to dacht de Nederlandse hoofdstad onder meer Palestine, Studenten voor Rechtvaardigheid in op LHBT-gebied te kunnen samenwerken. Palestina en de trotskistische Internationale Bovendien beschikte de plaatselijke ICT-sector Socialisten kwamen allemaal tegen de steden- over veelbelovende startups. Ramallah, band met Tel Aviv betogen. Sommigen van hen regerings­zetel van de Palestijnse president droegen een Jodenster met het woord Mahmoed Abbas, leende zich vooral voor ‘Palestijn’ erop. ‘Een stedenband moet breed samenwerking op economisch terrein. Het gedragen worden onder de bevolking’, lichtte was een compromis dat binnen het college woordvoerder Frank van der Linde toe: ‘Van van B en W was gesloten: een stedenband met der Laan is burgemeester van alle Tel Aviv alleen was voor coalitiepartij SP onac- Amsterdammers, dus ook van de moslims die ceptabel, omdat de stad lag in een land dat voor het grootste deel tegen samenwerking ‘structureel internationale afspraken met Israël zijn.’2 Binnen, in de Boekmanzaal, schendt’. Vandaar dat ter compensatie ook waren het uitsluitend tegenstanders van de Ramallah in het vizier kwam. Een paar dagen stedenband die gebruik maakten van hun voor de bewuste commissievergadering­ kon- recht op inspraak. Ghada Zeidan klaagde

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 26 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

namens de Palestijnse organisaties in Neder­ politiek op deze manier de raadszaal wordt land oorlogsmisdaden als de verdrijving van binnengehaald’.4 Moorman hanteerde een de bevolking van Jaffa in 1948 aan. Israël hield paar dagen later in NRC Handelsblad­ precies de Palestijnen ook nu nog steeds in een ‘kolo- hetzelfde argument: ‘We moeten geen interna- niale wurggreep’. Houda Stitou van DocP laak- tionale politiek bedrijven in de gemeente- te in schrille bewoordingen de raad’.5 Een opmerkelijk nieuw inzicht: in de ‘Apartheidspolitiek van Israël’. Ook werd het jaren tachtig had de gemeente Amsterdam er woord gevoerd door Jaap Hamburger van het geen enkele moeite mee stelling te nemen linkse buitenbeentje binnen de Joodse ge- tegen het Zuid-Afrikaanse Apartheidsregime. meenschap, de stichting Een Ander Joods Ingewijden wisten me te vertellen dat binnen Geluid. Israël kende wel vijftig wetten die dis- de PvdA vooral een rol had gespeeld dat fractie­ criminerend uitpakten voor Palestijnen, zei leden van Turkse en Marokkaanse afkomst hij. Tel Aviv was een homovriendelijke stad, ernstige bedenkingen koesterden tegen het maar dat nam niet weg dat het in een land lag voorstel van B en W. Het verzet tegen de ste- dat minderheden onderdrukte. De ICT- denband zou eerder daardoor zijn ingegeven bedrijven waarin het college van B en W veel dan door een plotselinge afkeer van inter­ perspectief zag, werkten voor het leger en de nationale aangelegenheden.­ geheime dienst. Het onderwijs in Israël was In de Boekmanzaal bewoog Eberhard van nationalistisch en chauvinistisch. De zionisti- der Laan hemel en aarde om toch voldoende sche ideologie waarop de joodse staat zich steun voor de stedenband te verwerven. baseerde, stond haaks op de waarden uit het Amsterdam had een vergelijkbare band met Amsterdamse stadswapen: heldhaftig, vast- Peking, niemand had ooit gezegd dat dat in- beraden en barmhartig. Een liaison met Tel stemming met het regeringsbeleid van de Aviv zou ‘onze stad bezoedelen’. Amsterdam Volksrepubliek China inhield. De spanningen sloot toch ook geen stedenband met de in het Midden-Oosten wáren al overgeslagen Republika Srpska?3 naar de hoofdstad, dus ook dat kon geen Toen kwam de gemeenteraad aan het argument zijn. Het mocht niet baten. woord. Het waren vooral de linkse partijen Met uitzondering van Jaap Hamburger die grote twijfels koesterden aan de wijsheid reageerde de Joodse gemeenschap als door van een stedenband. Daniël Peters van de SP een wesp gestoken. Waarom demonstreerden trok alsnog zijn steun voor het compromis de pro-Palestijnse organisaties voor de Stopera binnen het college van B en W in. Rutger Groot nooit tegen ISIS, Hamas of de Syrische dictator Wassink van GroenLinks, Johnas van Assad maar wel tegen de Joodse staat, vroeg Lammeren van de Partij voor de Dieren en Ratna Pelle van de site Israël-Palestina Marjolein Moorman van de PvdA sloten zich Informatie zich af.6 Beseften de raadsleden bij hem aan. Hun redenering was dat het niet dat Tel Aviv stond voor het linkse, avant- Israëlisch / Palestijns conflict de gemoederen gardistische Israël dat benepen nationalisme in de hoofdstad snel verhitte: Marokkanen en en chauvinisme juist afwees, schreef Anet Turken in Slotervaart en Geuzenveld stonden Bleich in De Groene Amsterdammer.7 er heel anders tegenover dan de Joodse min- Prominente Joodse PvdA’ers als Harry van den derheid in Amsterdam-Zuid. De raad moest Bergh en Robbert Baruch distantieerden zich voorkomen dat de tegenstellingen die het van hun geestverwanten­ in de Stopera. Zelf Midden-Oosten verdeeld hielden in wierp ik via Twitter ook de vraag op of Joden Amsterdam werden geïntroduceerd. Groot bij de volgende gemeenteraadsverkiezingen Wassink had via Het Parool al laten weten dat in Amsterdam nog wel op linkse partijen als hij het onwenselijk vond ‘dat buitenlandse de PvdA konden stemmen. En dat waren dan

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 27

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

nog de mildste reacties. Van Lammeren van had 73 doden te betreuren. In Europese hoofd- de Partij voor de Dieren werd overladen met steden als Londen, Stockholm en Parijs gingen e-mails waarin hij voor een ‘Jodenhater’ werd duizenden de straat op om tegen de uitgemaakt. Ook Marjolein Moorman wist niet Israëlische bombardementen te demonstre- wat ze meemaakte: ‘Er zijn krachttermen ren. Ook in Nederland sloeg de vlam in de pan. gebruikt. Ik ben antisemiet genoemd’.8 Op 12 juli 2014 trok een betoging tegen het ge- Najaar 2015 volgde de ontknoping. De ge- weld in de Gazastrook door de Haagse binnen- meenteraad verklaarde zich bereid tot samen- stad. Naast Palestijnse, Turkse en Marokkaanse werking met Tel Aviv en Ramallah, maar de vlaggen werden ook borden meegedragen term ‘stedenband’ viel niet meer. Het samen- waarop de Davidster werd vergeleken met het werkingsverband Amsterdam voor Palestina hakenkruis. De Joden werd voorgehouden: vierde de uitkomst als een overwinning. De ‘Doe de Palestijnen niet aan wat Hitler u aan- Joodse gemeenschap was teleurgesteld. deed’. Dat was tegen het zere been van Joodse Zonder het te beseffen hadden de organisaties als het CIDI en het Centraal Joods Amsterdamse gemeenteraadsleden zich in Overleg. Maar het kan altijd erger. Nog geen één groot wespennest­ gestoken. twee weken later scandeerden IS-supporters als Abou Moussa en Abu Suhayb op de Protesten in Amsterdam en Den Haag Hoefkade in de Haagse Schilderswijk de leus ‘Dood aan de Joden’ — zonder dat de politie Ze hadden gewaarschuwd kunnen zijn, want meteen ingreep. Ook mij sloeg op dat moment ook een jaar eerder — in 2014 — laaiden de emo- de schrik om het hart: ik kende de ties over het Midden- Oostenconflict in steden Schilderswijk goed, een paar straten verderop als Amsterdam en Den Haag al huizenhoog op. had ik in mijn jeugd op Joodse les gezeten. Ik Aanleiding was de oorlog in Gaza, die uitbrak vond het een onacceptabele gedachte dat vlak- in de zomer van dat jaar. Vanuit de door de bij de plek waar in de jaren vijftig de laatste moslimfundamentalisten van Hamas bestuur- restanten van de in de oorlog zwaar getroffen de Gazastrook werden raketten afgeschoten op Jodenbuurt van de hofstad te vinden waren nu steden en dorpen in het zuiden van Israël. Het ‘Dood aan de Joden’ kon worden geroepen. Israëlische leger lanceerde de operatie ‘Protec­ Het was de enige keer in mijn leven dat ik seri- tive Edge’ (Beschermende Rand), met lucht- eus overwoog mijn koffers te pakken.9 Vergeleken met Den Haag bleef het in de zomer van 2014 in Amsterdam relatief rustig. Dat was mede te danken aan burgemeester De Joden werd voor­ Van der Laan, die aan de vooravond van een grote Gazademonstratie op het Museumplein gehouden: ‘Doe de op zondag 3 augustus duidelijke instructies Palestijnen niet aan wat uitvaardigde over wat de politie wel of niet Hitler u aandeed’ toeliet: zo was het dragen van vlaggen van de Islamitische Staat en Hamas niet toegestaan en zou gezichtsbedekkende kleding niet wor- den getolereerd. Het was verboden vlaggen te aanvallen op Gaza en uiteindelijk een invasie verbranden en beledigende spreekkoren aan door de landmacht. Aan Palestijnse zijde vie- te heffen. Van der Laan was tot die houding len ruim 2000 doden en raakten meer dan gekomen vanwege de angst bij de Joodse ge- 10.000 mensen gewond, waaronder zo’n 3000 meenschap voor dreigementen van de kant kinderen en meer dan 2000 vrouwen. Israël van militante moslims in de stad: ‘Ik krijg elke

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 28 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

dag een overzicht van incidenten van de ‘Fuck de zionisten! Fuck de Talmoed!’ Met die afgelopen 24 uur, en elke keer zit er wel iets bij laatste opmerking plaatste hij dus ook de dat over antisemitisme gaat.’ 10 Sommigen joodse religie in het verdachtenbankje. De binnen de Joodse gemeenschap roepen wel rapper sprak tegen dat hij een antisemiet was. erg snel dat kritiek op het optreden van de staat Israël gelijk moet worden gesteld aan anti­semitisme, maar in de zomer van 2014 werden de Israëlische regeringspolitiek, de Appa droeg op zijn minst bij zionistische ideologie waarop die staat zich tot een totale begrips­ baseert en het Jodendom als religie inderdaad nogal eens op een slordige manier door elkaar verwarring tussen Israëliërs, gehaald. Een van de vaste sprekers op de zionisten en Joden Gazademonstraties van dat jaar was rapper Appa, pseudoniem van de Marokkaanse Amsterdammer Rachid El Ghazoui. Bij zijn op- tredens trok hij fel van leer tegen het ‘Israëlische terreurregime’­ en de ‘zionistische Sterker nog: hij had respect voor ‘echte Joden massamoordenaars’, maar ook tegen het die weten dat Palestina niet van hen is en dat Jodendom als geloof. Op het Haagse Spui stel- ze niet het recht hebben Palestina te bezetten. de El Ghazoui dat Israël in Gaza een ‘moderne Maar zijn complottheorie over de ‘zionistische Holocaust’ aanrichtte. De zionistische lobby lobby die de media beheerste’ en ‘de politici beheerste de media en de politiek. Minister die naar het pijpen van de zionisten dansten’ Timmermans van ‘buitenlandse schijnheilig- beantwoordde aan alle antisemitische stereo- heid’ danste naar het pijpen van de zionisten, typen. Vervang ‘zionisten’ door ‘Joden’ en zijn net als de Rotterdamse burgemeester opmerkingen hadden in de jaargang 1935 van Aboutaleb en PvdA-Kamerlid Marcouch. 4 en 5 Der Stürmer niet misstaan. Appa droeg op zijn mei waren een farce zolang daar niets over het minst bij tot een totale begripsverwarring lot van de Palestijnen werd gezegd. Tijdens tussen Israëliërs, zionisten en Joden. 11 een Gazabijeenkomst in Amsterdam op 20 juli ging hij nog een stapje verder. De slachtoffers Joden en de PvdA van de Tweede Wereldoorlog waren veranderd in daders, betoogde Appa: ‘Zij die de Holocaust Vooral op momenten dat de strijd in het hebben meegemaakt creëren er nu zelf één’. Midden-Oosten hoog oplaait en de emoties Nederland was in de ban van zionistische daarover via de media naar steden als praatjes en het CIDI maakte daar gebruik van: Amsterdam en Den Haag worden geëxpor- ‘Esther Voet en haar loophondje Ronny teerd, valt het voor gematigd-progressieve Naftaniel verdedigen kindermoordenaars, partijen als de PvdA niet mee koers te houden. vrouwenverkrachters en Arabierenhaters’. Op De sociaal-democratie­ wil verbinden en dat 23 augustus, op de Dam, gooide hij nog wat levert, toegepast­ op het Israëlisch / Palestijnse extra brandstof op het vuur. Politici die achter conflict, fraaie volzinnen op als: ‘Zowel Israël stonden waren ‘ratten, volksverraders, Israëli’s als Palestijnen moeten hun eigen collaborateurs en hypocriete zwijnen’, die staat hebben zodat ze in vrede, veiligheid en ‘niet de ballen hadden om tegen de zionisten voorspoed naast en met elkaar kunnen leven’, in te gaan.’ Hamas bestond niet uit terroristen ‘Wij moeten stappen zetten ter ondersteuning maar uit ‘helden en vrijheidsstrijders.’ Om van de constructieve krachten’ en ‘In dat kader zijn toespraak af te ronden met de woorden: zijn het stimuleren van een constructieve

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 29

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

opstelling van beide partijen, erkenning van gend aantal leden en andere kiezers voelen de Palestijnse staat en het stoppen van de zich hoogst ongemakkelijk met het eenzijdige bouw van illegale nederzettingen in de bezette pro-Israëlbeleid van de huidige coalitierege- gebieden onmisbaar’. 12 Probleem is dat de ring en — zij het in iets mindere mate — van diehards aan beide kanten weinig boodschap de PvdA-fractie. Sterker nog, via mijn lidmaat- aan de genuanceerde standpunten van de schap van de PvdA voel ik mij zeer tegen mijn PvdA hebben. De aanhangers van de nationa- zin steeds meer medeplichtig aan bijna vier listische premier Benjamin Netanyahu in jaar actief steunen en gedogen van de Joodse Nederland lijken weinig vaart te willen maken staat, en daarmee van een genocide nastre- met de oprichting van een Palestijnse staat. Ze vend regime’. 13 Bruggen slaan tussen Israël en zien de bouw van Joodse nederzettingen op de de Palestijnen, zoals de PvdA-leiding voor bezette Westelijke Jordaanoever liever uitge- ogen staat, sluit slecht aan bij de gepolariseer- breid dan beperkt. Dat een deel van die de toon die in het debat over het conflict in Westelijke Jordaanoever in handen is van de het Midden-Oosten is geslopen. Zoals minister Palestijnse Autoriteit (lees: de seculier-natio- Koenders van Buitenlandse Zaken constateer- nalistische PLO) terwijl de islamitische funda- de op het grote PvdA Midden-Oosten debat in mentalisten van Hamas de macht hebben in Zwolle: ‘Het is polarisatie troef: je bent voor of Gaza, maakt het realiseren van een Palestijnse tegen de ene partij of de andere, voor of tegen staat er niet makkelijker op. Van de kant van sancties, voor of tegen engagement of solida- Hamas wordt het bestaansrecht van Israël ont- riteit’. 14 Met haar nadruk op constructieve kend. Ook in Nederland ageren groeperingen samen­werking tussen alle partijen in de regio als Back to Palestine en Studenten voor loopt de PvdA voortdurend het risico én jood- Rechtvaardigheid in Palestina tegen de se hardliners uit Amsterdam-Buitenveldert en tweestaten oplossing waarvoor de PvdA Amstelveen én boze moslimbewoners van warmloopt. Israël is in hun ogen een koloniaal Osdorp en de Schilderswijk van zich te ver- experiment waaraan met behulp van een in- vreemden. Voordat je het weet maakt iedereen ternationale boycot en economische en cultu- de partij het verwijt dat ze in het conflict tus- rele sancties een eind moet worden gemaakt, sen Israël en de Palestijnen de kool en de geit net als indertijd lukte met het probeert te sparen. Apartheidsbewind in Zuid-Afrika. Zij zijn voor Binnen de Joodse gemeenschap, die ooit één staat Palestina, waarin ook de Joodse be- veel PvdA-aanhangers telde, hoor ik vaak dat volking moet opgaan en geloven niet in de op de partij niet meer te bouwen valt. Vroeger mogelijkheid van twee staten die ‘in vrede, stond de sociaal-democratie pal voor Israël, veilig­heid en voorspoed’ met elkaar samen- wordt dan gezegd. Nu komt die onvoorwaar- werken. Een deel van de Nederlandse migran- delijke steun nog alleen van kleine christelijke tengemeenschap is de ‘zionistische terroris- partijen als de ChristenUnie en de SGP, en van ten’ ook liever kwijt dan rijk, zoals bij de rechts: Han ten Broeke van de VVD, Joram van Gaza-­demonstraties van 2014 bleek. Binnen de Klaveren van Voor Nederland, Geert Wilders PvdA bestaat een stroming die erop aandringt en zijn PVV. Begrijpt de PvdA niet dat een een snoeihard standpunt tegen Israël in te Palestijnse staat onder de huidige verhoudin- nemen. ‘Kunnen wij op 15 maart 2017 nog wel gen in de regio maar al te makkelijk kan wor- op de PvdA stemmen?’, vroeg Jan Wijenberg, den gekaapt door extremistische stromingen oud-ambassadeur in Jemen en Saoedi-Arabië als Hamas, de Islamitische Jihad en IS? Hoe en lid van de PvdA- Buitenlandcommissie, zich kan in het conceptverkiezingsprogramma in een open brief aan ‘waarde Partijgenoot’ ‘Een verbonden samenleving’ staan dat als Diederik Samsom af: ‘Ik en met mij een stij- Israël niet stopt met de bouw van illegale

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 30 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

neder­zettingen het land onder druk moet jongeren uit buurten als Bos en Lommer, worden gezet, ‘bijvoorbeeld door het herover- Slotervaart en Geuzenveld die zich aangetrok- wegen van het Associatieverdrag van Israël ken voelen tot de onverzoenlijke verzets­ met de EU’? 15 Snapt de PvdA dan niet dat zo’n beweging Hamas. Was het Israëlisch / maatregel alleen maar kan bijdragen tot het Palestijnse conflict tot dusver een botsing ontkennen van de legitimiteit van Israël — pre- tussen twee vormen van nationalisme (het cies wat de voorstanders van een boycot en zionisme en het streven naar een eigen sancties willen? Tijdens gesprekken die ik met enige regelmaat voer bij Broodje Meijer aan de Buiten­veldertselaan en Italiaanse traiterie Gusto di Casto aan het Gelderlandplein wordt Neemt de PvdA het gevaar daar door de clientèle vaak aan toegevoegd: van zulk als kritiek op Israël ‘De PvdA is nog alleen uit op de moslimstem, wij zijn zo’n kleine minderheid dat ze niets om en het zionisme verpakt ons geven.’ antisemitisme vanuit de Zelf ben ik allesbehalve een havik. Op mijn achttiende werd ik al afgezet als hoofd­ radicale moslimhoek wel redacteur van het blad van de zionistische serieus genoeg? jongerenvereniging­ Haboniem omdat ik een artikel over Israëlische schendingen van de mensenrechten op de Westelijke Jordaanoever en in Gaza had laten afdrukken. Voor Vrij Palestijnse staat), nu neemt de discussie steeds Nederland­ trokken Leonard Ornstein en ik meer religieuze trekken aan. Van oorsprong langs de hoofdrolspelers in het vredesproces: Turkse of Marokkaanse jongeren uit politici als Shimon Peres en Jossi Beilin, onder- Amsterdam-West gaan ervanuit dat Israël de handelaars, Israëlische militairen, Palestijnse Palestijnen onderdrukt omdát ze moslim zijn, politiefunctionarissen. Er bestaat nog een foto en stellen het Israëlische regeringsoptreden van Leonard en mij die is genomen in het huis soms gelijk aan onhebbelijkheden van dé van PLO-leider Yasser Arafat in Gaza. Met naast Joden. Op die manier dreigt een conflict om ons op de bank zijn vrouw Suha en hun doch- grondgebied uit te lopen op een confrontatie tertje Zahwa. Ik kan me de euforie waarin ik tussen de islam en het Jodendom. Ensel heeft verkeerde nog levendig herinneren. Maar het in dit verband over de ‘islamisering van het Hamas doorkruiste met aanslagen het vredes­ protest’. 17 proces, de Israëlische premier Yitzhak Rabin Hoewel de PLO ook tijdens de Libanon- werd door een joodse fanaticus vermoord, de oorlog van 1982 het omsingelde Beiroet ver­ top in Camp David die een definitieve vredes- geleek met het getto van Warschau en het regeling had moeten opleveren mislukte, de Israëlische leger met dat van de Duitsers, Palestijnen begonnen hun gewelddadige wordt het begin deze eeuw pas goed bon ton Tweede Intifada en het Oslo-proces liep uitein- om de Israëli’s gelijk te stellen aan de nazi’s, delijk uit op één grote desillusie.16 een vergelijking die door de Joodse gemeen- In zijn boek Haatspraak schetst antropoloog­ schap begrijpelijk genoeg als uiterst onsma- en historicus Remco Ensel hoe grimmig de kelijk wordt beschouwd. Bij de demonstratie sfeer tussen voor- en tegenstanders van Israël ‘Stop de oorlog tegen de Palestijnen’ op de in het begin van deze eeuw ook in Nederland Dam in april 2002 werd de Davidsster op één werd. Hij heeft vooral oog voor een nieuwe lijn gesteld met het hakenkruis en de naam groepering die zich in de strijd werpt: moslim- van de toenmalige Israëlische premier

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 31

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

verbasterd tot Adolf Sharon. Termen als ‘zio- eindelijk in de oprichting van de staat Israël nistische genocide’ kwamen steeds meer in zou resulteren. Sociaal-democraten waren in- zwang, net als complottheorieën over ‘de ternationalisten, ze geloofden dat arbeiders Joden die de hele wereld beheersen’. De grens van welke afkomst dan ook schouder aan tussen anti­zionisme en antisemitisme wordt schouder de klassenstrijd moesten voeren te- zo wel heel vloeiend.18 Neemt de PvdA het ge- gen het kapitalisme. De zionisten waren natio- vaar van zulk als kritiek op Israël en het zio- nalisten die na teleurstellende ervaringen als nisme verpakt antisemitisme vanuit de radi- de Dreyfus-affaire in Frankrijk geen hoop cale moslimhoek wel serieus genoeg? meer koesterden op gelijke rechten voor Joden in Europa. Alleen een eigen land, het Het vergeten socialistisch-zionisme latere Israël, bood nog perspectief. In haar monumentale proefschrift ‘De kleine verschil- Op uitnodiging van Marjolein Moorman was len die het leven uitmaken’ beschrijft Evelien ik een tijd geleden aanwezig bij een brain- Gans de soms stroeve verhouding tussen storm van de Amsterdamse gemeenteraads- Joodse sociaal-democraten die het internatio- fractie van de PvdA. Het ging over de spannin- gen in de stad tussen Joden en moslims. Wat me opviel was dat bij de huidige fractie weinig tot geen kennis meer bestond over de innige Decennialang bleef de band die jarenlang tussen de Joodse bevolking van Amsterdam en de sociaal-democratie had PvdA een uitgesproken bestaan. Ter voorbereiding van mijn inleiding pro-Israëlische partij dook ik in een wereld die nu zo goed als verge- ten is: de Joodse slijpers, verstellers en klovers die in 1894 de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond (ANDB) oprichtten, nalisme omhelsden en socialistisch-zionisten het prototype van de moderne vakvereniging. die meenden dat de Joodse arbeider zich naar ANDB-voorzitter Henri Polak die door zijn Palestina moest begeven om zich te emancipe- aanhangers als een heilige werd vereerd en de ren. Desondanks bestond er een nauwe band ‘rebbe van de diamantbewerkers’ werd ge- tussen een partij als de SDAP en organisaties noemd. Buurten als de Diamant- en als Poale Zion (Arbeiders van Zion) die de emi- Transvaalbuurt die voor de helft uit arbeiders gratie van het Joodse proletariaat naar van Joodse afkomst bestonden en waar bij ver- Palestina propageerden.20 kiezingen de steun voor de SDAP, de voorloper Na de bevrijding maakte de SDAP plaats van de PvdA, opliep tot rond de 70 %. De voor- voor de PvdA, in 1948 werd op gezag van de oorlogse colleges van B en W waarin wethou- Verenigde Naties de staat Israël in het leven ders als Monne de Miranda en Emanuel geroepen. Decennialang bleef de PvdA een Boekman het Joods-socialistische volksdeel uitgesproken pro-Israëlische partij, de linker- vertegenwoordigden. Zoals het naoorlogse vleugel vormde daar geen uitzondering op. Amsterdam een reeks PvdA’ers van Joodse Binnen het rooms-rode kabinet-Beel ijverden afkomst als burgemeester had: Ivo Samkalden, de sociaal-democratische ministers onder Wim Polak, Ed van Thijn en recent nog aanvoering van vicepremier Willem Drees Job Cohen.19 voor onmiddellijke erkenning van de Joodse Dat wil niet zeggen dat de sociaal-democra- staat. Hun katholieke collega’s stonden daar ten van het eerste uur als één man stonden te gereserveerd tegenover: zij hoopten dat Indië juichen voor de zionistische beweging, die uit- voor Nederland behouden kon blijven en daar

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 32 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

woonden veel moslims. Bovendien maakte het niet ondergaan. Wij zijn thans soldaten voor Vaticaan zich zorgen over de toekomst van de de vrede van Israël’.24 De rebelse jeugd dacht Heilige Plaatsen in Jeruzalem. Uiteindelijk er in die dagen niet anders over. De Federatie duurde het tot 1950 voordat de eerste van Jongerengroepen in de PvdA riep het kabi- Nederlandse ambassadeur naar Israël ver- net op militair te interveniëren ten gunste van trok.21 De sociaal-democraten vonden niet al- Israël, in Den Haag gingen Provo en de PSP- leen dat het Joodse volk na de verschrikkingen jeugd de straat op om hun steun voor het be- van de Holocaust recht op een eigen staat had- dreigde land uit te spreken. Pas toen het den, ze zagen Israël ook als linkse proeftuin. Israëlische leger er in was geslaagd binnen Tot in de jaren zeventig werd het land gere- een week al zijn vijanden te verslaan en de geerd door partijen als de Mapai (Israëlische Sinaï-woestijn, de Golan-hoogte, de Gaza­ Arbeiderspartij), Achdut Ha’avoda (Eenheid strook en de Westelijke Jordaanoever in te ne- van de Arbeid) en de Mapam (Verenigde men, drong tot de Nederlandse politiek door Arbeiderspartij). De Israëlische vakbeweging, dat hiermee een nieuw probleem was gecre- de Histadrut, nam een invloedrijke positie in. ëerd: Israël heerste opeens over ruim een mil- Ook de kibboets, de collectieve boerderij waar joen Palestijnen, het land was een bezettings- iedereen dezelfde rechten en plichten had, macht geworden. In die tijd werden ook sprak tot de verbeelding.22 In vrijwel heel organisaties als het Nederlands Palestina Nederland werd Israël beschouwd als de klei- Komitee opgericht. ne dappere David die het opnam tegen de Desondanks stond Nederland ook tijdens reusachtige Arabische Goliath, en de sociaal- de Oktoberoorlog van 1973 (Egypte en Syrië democraten maakten volop deel uit van die overvielen het land op Grote Verzoendag om consensus. Toen Israël tijdens de Suez-crisis de Sinaï-woestijn en de Golan-hoogte te her- van 1956 hand in hand met de grootmachten overen) pal achter Israël. Den Uyl, inmiddels Frankrijk en Engeland ten strijde trok tegen premier, was een groot bewonderaar van zijn de Egyptenaren, verklaarde PvdA-voorzitter Israëlische ambtgenoot Golda Meïr.25 Zijn be- Evert Vermeer zich solidair met ‘het dappere windslieden Henk Vredeling en Bram Israël’, terwijl premier Drees in de Kamer be- Stemerdink organiseerden in het geheim wa- toogde dat het land zich alleen maar had ver- penleveranties aan de Joodse staat. De pro-­ dedigd.23 Nog groter was het enthousiasme Israëlische opstelling van het kabinet-Den Uyl toen Israël tijdens de Zesdaagse Oorlog van kwam Nederland in 1973 en 1974 op een 1967 slaags raakte met Egypte, Jordanië en Arabische olieboycot te staan. Achteraf moet Syrië tegelijk. Vermaard zijn de autostickers dat als een keerpunt worden beschouwd. De met het opschrift: ‘Wij staan achter Israël’. Nog werkgevers verweten Den Uyl dat hij zich te voordat de gevechtshandelingen waren uitge- weinig liet leiden door de belangen die het broken, kwamen in de Oude Rai in Amsterdam Nederlandse bedrijfsleven in de Arabische we- duizenden mensen bijeen om van hun solida- reld had. De diplomaten op het ministerie van riteit met de bedreigde Joodse staat te getui- Buitenlandse Zaken drongen aan op het voe- gen. Vrijwel alle politieke partijen gaven acte ren van een ‘evenwichtig beleid’: niet anti-­ de présence. Joop den Uyl, net aangetreden als Israël maar ook niet blind voor de noden van oppositieleider, sprak daar de hartverwarmen- de Palestijnen. Het was een aanpassing aan de de woorden: ‘Dit is Amsterdam dat opkomt koers die Europese partners als Frankrijk voor voor Jeruzalem. Ik verplicht mijzelf en mijn ogen stond. Toonaangevende Haagse politici partij de belofte tot onafhankelijkheid van noemden zich niet langer ‘vriend’, maar liever Israël na te komen. In Israël is de democratie ‘kritisch vriend’ van Israël. Steeds meer van en het socialisme verwezenlijkt. Zij mogen hen plaatsten kanttekeningen bij het assertieve

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 33

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

en robuuste optreden van de Joodse staat. steden te verdedigen. In de Amsterdamse Toen Israëlische commando’s in 1976 op de Apollohal spraken Elco Brinkman van het luchthaven van de Afrikaanse stad Entebbe CDA, Thijs Wöltgens van de PvdA, Frits Bolke­ een gekaapt vliegtuig bestormden om de gij- stein van de VVD en Hans van Mierlo van D66 zelaars te bevrijden, veroordeelde PvdA- hun afschuw over de Iraakse agressie uit. voorzitter Ien van den Heuvel ‘de inval van Achter hen hing een spandoek met de tekst: Israël in Oeganda’: ‘Hier zijn grenzen over- ‘Solidair met Israël’. De pogingen van Rabin schreden. Dit kan volstrekt niet. Je kunt niet en Peres om tot een vredesregeling met de zomaar als land een andere staat binnenval- PLO te komen, konden op overweldigende len.’ (26). Het was het moment waarop veel steun van de Nederlandse politiek rekenen. Nederlandse Joden zich afvroegen of je met Tot in de zomer van 2000 het vredesproces tot vrienden als de PvdA-voorzitter nog vijanden stilstand kwam en de Tweede Intifada uitbrak. nodig had. In 1979 aanvaardde de Tweede Vanaf dat moment stonden linkse partijen Kamer een motie van D66’er Laurens Jan weer voor de keus: zijn we voor Israël óf Brinkhorst waarin stond dat de Nederlandse voor de Palestijnen.26 regering ‘feitelijke contacten’ met de PLO niet langer uit de weg moest gaan. Het ‘evenwichti- Hoop voor de toekomst ge beleid’ had het van het ‘wij staan achter Israël’ gewonnen. Israël is niet meer het land waar jonge idealis- In de jaren tachtig vroeg Nederland zich tische pioniers de Hora dansen rond de sinaas- steeds vaker af wie in het Midden-Oosten nou appelboom op hun collectieve boerderij. David en wie Goliath was: de Israëliërs of de Immigratie uit de Arabische wereld en de Palestijnen. De annexatie van Oost-Jeruzalem voormalige Sovjet-Unie heeft de politieke (in 1980) riep bij parlementariërs protest op, psychologie van het land drastisch veranderd, net als de inlijving van een deel van de Golan- net als de komst van nationalistische hoogte in 1981. De Tweede Kamer veroordeelde Amerikaanse en Franse Joden die zich als kolo- de Libanese veldtocht en het bloedbad in nist in de bezette gebieden hebben gevestigd. Sabra en Shatila in 1982 als een ‘flagrante Sinds 1977 geven rechtse politici als schending van het internationale recht’. Menachem Begin, Yitzhak Shamir, Ariel Ondanks de akkoorden van Camp David die Sharon en Benjamin Netanyahu de toon aan. onder auspiciën van de Amerikaanse presi- De bezetting van de Westelijke Jordaanoever dent Carter met Egypte waren gesloten, maak- duurt nu al bijna een halve eeuw — hele gene- te Israël geen aanstalten de Palestijnen een raties Israëliërs weten niet meer hoe het voor vorm van autonomie te gunnen. De beelden die tijd was. Politieke leiders als Netanyahu en van tot de tanden toe bewapende Israëlische zijn minister van Defensie Avigdor soldaten die tijdens de Eerste Intifada (1987– Liebermann (begonnen als uitsmijter in een 1993) stenen gooiende Palestijnse jochies ach- nachtclub in Moldavië, nu voorman van de terna zaten, deden de inmiddels vier decennia chauvinistische partij ‘Israël Ons Huis’) lijken oude Joodse staat geen goed. Toch solidari- immuun voor kritiek van verlichte kringen uit seerde Nederland zich weer met Israël toen de de Verenigde Staten en Europa. De hele wereld bewoners van steden als Tel Aviv en Haifa in is toch tegen de Joden, luidt hun devies, dus 1991 serieus in gevaar kwamen door de SCUD- waarom zou je je iets van de wereld aantrek- raketten die de Iraakse dictator Saddam ken? Wat me verontrust, is dat die houding Hoessein op hen afvuurde. Het derde kabinet- gemeengoed begint te worden onder de tie- Lubbers, een coalitie van CDA en PvdA, ners en twintigers die nu in Israël opgroeien. stuurde Patriot-raketten om de Israëlische Tijdens de Gaza-oorlog van 2014 liepen rechtse

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 34 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

jeugd-gangs door de straten van Jeruzalem, van een twee staten oplossing het af te leggen terwijl ze leuzen als ‘Dood aan de Arabieren’ tegen de radicalen die Israël afschilderen als aanhieven. Het handjevol vredesdemonstran- een Apartheidsstaat die moet verdwijnen. Het ten dat zich in Tel Aviv en Jeruzalem tegen de geeft linkse joden, die door de een voor zionis- oorlog durfde te keren, werd door omstanders uitgejouwd (‘Jullie kiezen voor de vijand’, ‘Dood aan de linkse verraders’). Zulke inciden- ten staan niet op zichzelf. Volgens onderzoek Waarom zou het Joodse volk van het Dahaf Instituut rukken nationalisme en onverdraagzaamheid snel op onder de zijn recht op een eigen Israëlische jeugd: 60 % van de tieners tussen de onafhankelijke staat moeten vijftien en achttien vindt een sterke leider be- opgeven? Als straf voor langrijker dan het respecteren van de rechts- staat, 70 % noemt veiligheid van een hogere ‘slecht gedrag’? orde dan democratie. 62 % van de ondervraag- de jongeren omschreef zichzelf als nationalis- tisch en rechts, nog maar 12 % als vredelievend en links. Als de onderzoekers gelijk hebben, tische fascist en door de ander voor laffe land- ontwikkelt Israël zich in een grimmige rich- verrader worden uitgemaakt, het machteloze ting.27 De oude links-liberale elite van het land gevoel dat ze tussen hamer en aambeeld te- ziet de toekomst dan ook met angst en beven recht zijn gekomen. 29 tegemoet. In de krant Haaretz vergeleek com- Hoewel het op dit moment niet meevalt de mentator Chemi Shalev met enig gevoel voor handen op elkaar te krijgen voor een tweesta- overdrijving het Jeruzalem van 2014 met het ten oplossing, die waarborgt dat ‘zowel Berlijn van 1933. In mei 2016 waarschuwde de Israëli’s als Palestijnen in vrede, veiligheid en socialistische oud-premier Ehud Barak dat voorspoed naast en met elkaar kunnen leven’, Netanyahu en zijn ministersploeg ‘de kiemen zou de PvdA mijns inziens alles op alles moe- van het fascisme aan het kweken waren’. Ook ten zetten om de gedachte daaraan nieuw le- de huidige oppositieleider Yitzhak Herzog ven in te blazen. Vlak voor zijn aftreden als zag ‘een ontluikende vorm van fascisme de minister van Buitenlandse Zaken van de Israëlische samenleving binnensluipen’. 28 Verenigde Staten gaf John Kerry een voorzet Rapper Appa is dus niet de enige die de daarvoor. Zijn plan voor een definitieve vre- Holocaust er iets te lichtvaardig met de desregeling was gebaseerd op de ideeën die haren bijsleept. Dat komt in Israël zelf ook toenmalig president Clinton in 2000 al aan de volop voor. strijdende partijen voorlegde: herstel van de Sinds het mislukken van het Oslo-proces grens van voor de Zesdaagse Oorlog van 1967, zijn beide partijen in het Israëlisch / Palestijnse Jeruzalem als gedeelde hoofdstad van Israël conflict aan het radicaliseren. In Jeruzalem en de nieuw te vormen Palestijnse staat, een maken politici van de regeringspartijen compensatieregeling voor de Palestijnen die Likoed, Het Joodse Huis en Ons Huis Israël in de oorlogen van 1948 en 1967 van huis en geen geheim van hun ambitie door te gaan haard werden verdreven. Netanyahu reageer- met de bezetting en het nederzettingenbeleid, de woedend en noemde Kerry ‘vooringeno- en sinds de verkiezing van Donald Trump be- men tegen Israël’. Trump riep Israël op ‘de rug staat een reële kans dat de Verenigde Staten recht te houden’.30 Maar een goed alternatief hen geen strobreed in de weg zullen leggen. voor zo’n tweestaten oplossing bestaat niet. Aan Palestijnse kant dreigen de voorstanders De annexatie van het bezette gebied door

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 35

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

Israël is onrechtvaardig tegenover de of anderen ter linkerzijde zijn om de twee Palestijnen en vormt een garantie voor het staten oplossing in twijfel te gaan trekken. eeuwig voortduren van de strijd. Omgekeerd Het zou juist een stimulans moeten zijn om is het vervangen van Israël door een islamiti- dit doel met des te meer passie na te streven. sche of seculiere staat Palestina, gezien de Natuurlijk moet de PvdA stelling nemen te- krachtsverhoudingen in het Midden-Oosten, gen het nederzettingenbeleid dat een levens- irreëel en minstens even onrechtvaardig. vatbare Palestijnse staat onmogelijk dreigt te Want waarom zou het Joodse volk zijn recht maken. Tegelijk is het nodig een vuist te ma- op een eigen onafhankelijke staat moeten op- ken tegen groeperingen die het bestaansrecht geven? Als straf voor ‘slecht gedrag’? Dat zou van Israël ontkennen. De neiging het zionisme dan een unicum zijn in de moderne geschie- te demoniseren zou door de PvdA te vuur en denis. Zoals de schrijver Amos Oz, al tientallen te zwaard moeten worden bestreden. Net als jaren actief in de Israëlische vredesbeweging, elke poging het Israëlisch / Palestijnse conflict onlangs zei in het BBC-programma — in feite een botsing tussen twee nationale Newsnight: ‘Niemand heeft ooit gezegd dat na bevrijdingsbewegingen — de vorm te laten Hitlers gruweldaden Duitsland moest ophou- aannemen van een Heilige Oorlog tussen dé den te bestaan, of Rusland, na Stalins Goelag. Joden en dé moslims. Waar ik voor pleit, is een Daarom gaat iemand die zegt dat Israël moet hernieuwd engagement van de PvdA met ophouden te bestaan of er nooit had mogen Israël én de Palestijnen. Dat heeft meer per- komen een grens over’.31 De enige mogelijk- spectief dan de naar binnen gerichte houding heid die recht doet aan beide partijen blijft (‘de buitenlandse politiek mag niet de raads- twee staten naast elkaar: Israël en Palestina. zaal worden binnengehaald’) waarvan de link- Nog steeds is hiervoor ook een meerderheid se fracties in de Amsterdamse gemeenteraad van Israëliërs en Palestijnen te vinden. Het feit blijk gaven toen ze zich keerden tegen de dat de ontwikkeling ter plekke niet de goede steden­band met Tel Aviv en Ramallah. richting uitgaat, kan geen reden voor de PvdA

Noten 10 NU.nl, 1 augustus 2014. rechtvaardigheid dichterbij 11 Toespraak Appa in Den Haag, wil brengen, website PvdA; 1 Het Parool, 13 juni 2015. 12 juli 2014; Toespraak Appa Toespraak Diederik Samsom 2 Het Parool, 17 juni 2015. op het Museumplein, You- tijdens het PvdA Midden- 3 Toespraak Jaap Hamburger Tube 21 juli 2014; Speech Appa Oosten debat in de Nieuwe over de stedenband Amster- op de Dam, YouTube 23 augus- Buitensociëteit in Zwolle, 28 dam-Tel Aviv, site Nederlands tus 2014; Israel-Palestina In- maart 2015; ‘Een verbonden Palestina Komitee, 19 juni formatie, 27 augustus 2014; samenleving’, conceptverkie- 2015. Het Parool, 11 juli 2015. Overi- zingsprogramma 2017, 58. 4 Het Parool, 17 juni 2015. gens bood El Ghazoui later 13 Website Nederlands Palestina 5 NRC Handelsblad, 1 juli 2015. zijn excuses aan voor de uit- Komitee, 20 maart 2016. 6 Israël-Palestina Informatie, 9 spraak: ‘Fuck de Talmoed!’ ‘Ik 14 Toespraak Bert Koenders in juli 2015. heb spijt van mijn gedrag Zwolle, 28 maart 2015. 7 De Groene Amsterdammer, 26 toen. Ik was te verbitterd’, zei 15 ‘Een verbonden samenleving’, juni 2015. hij in De Correspondent van 9 conceptverkiezingsprogram- 8 NRC Handelsblad, 1 juli 2015. april 2016. ma 2017, 58 9 Mijn gevoelens op dat mo- 12 Zie: Michiel Servaes, De PvdA 16 Zie: Leonard Ornstein en Max ment heb ik uitvoerig be- kiest in het Midden-Oosten van Weezel (2001), Op heilige schreven in: Vrij Nederland, 13 partij voor eenieder die vre- grond. Achter de schermen van augustus 2014. de, vrijheid, stabiliteit en het vredesproces in het

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 36 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

Midden-Oosten, Amsterdam: Israël’, analyse van een Neder- conflict 1947–1977, Universiteit Prometheus. Over de misluk- landse liefde 1948–1991’, Vrij Groningen; Fred Grünfeld king van Camp David schreef Nederland, 2 februari 1991. (1991), Nederland en het Nabije de Amerikaanse toponder- 22 Vrij Nederland, 2 februari 1991. Oosten. De Nederlandse rol in handelaar Dennis Ross het De invloedrijke positie van de de internationale politiek ten boek The missing peace. The sociaaldemocratie in de be- aanzien van het Arabisch-Israë- inside story of the fight for Mid- ginjaren van Israël is uitvoe- lische conflict 1973–1982. Uni- dle East peace, New York: Far- rig beschreven door Peretz versiteit Maastricht; Jan Dirk rar, Straus and Giroux, 2004. Merhav, ‘Die israelische Linke. Snel, ‘Nederland en de band 17 Remco Ensel (2014), Haat- Zionismus und Arbeiterbewe- met Israël’, Historisch Nieuws- spraak. Antisemitisme — een gung in der Geschichte Isra- blad, 2008/5; Marianne van 21-eeuwse geschiedenis, Am- els. Europäische Verlagsan- Leeuwen (2010), Vrede als ne- sterdam: AUP, 388. stalt, Frankfurt am Main 1972’. vendoel. Amerika, Europa en 18 Ensel, pg. 376 e.v. Een uitge- 23 Vrij Nederland, 2 februari 1991. het vredesproces in het Midden- breide versie van zijn relaas De invloedrijke positie van de Oosten, Universiteit van Am- staat in Evelien Gans en Remco sociaaldemocratie in de be- sterdam; Dorien de Vos (2011), Ensel, The Holocaust, Israël and ginjaren van Israël is uitvoe- Van nationaal naar Europees. ‘the Jew’, Amsterdam: AUP. rig beschreven door Peretz De ontwikkeling van het buiten- 19 Voor de band tussen de SDAP Merhav, ‘Die israelische Linke. lands beleid van Nederland ten en de Joodse gemeenschap Zionismus und Arbeiterbewe- aanzien van het Arabisch-Israë- van Amsterdam zie onder gung in der Geschichte Isra- lisch conflict 1976–1980,Univer - meer Philo Bregstein en Salva- els. Europäische Verlagsan- siteit van Amsterdam; Lon- dor Bloemgarten (1978), Herin- stalt, Frankfurt am Main 1972’. neke Bentinck (2013), Afscheid nering aan Joods Amsterdam, 24 Vrij Nederland, 2 februari 1991. van een vertrouwd Israël. Hoe Amsterdam: De Bezige Bij; De invloedrijke positie van de het olie-embargo van 1973 en de Selma Leydesdorff (1987), Wij sociaaldemocratie in de be- Libanonoorlog in 1982 de Neder- hebben als mens geleefd: het ginjaren van Israël is uitvoe- landse sympathie voor Israël Joodse proletariaat van Amster- rig beschreven door Peretz veranderden, Universiteit dam, 1900–1940, Amsterdam: Merhav, ‘Die israelische Linke. Utrecht. Meulenhoff; Karin Hofmeester Zionismus und Arbeiterbewe- 27 Zie Max van Weezel, ‘De Ara- (1999), ‘Als ik niet voor mijzelf gung in der Geschichte Isra- bierenhaat van een nieuwe ben...’: de verhouding tussen els. Europäische Verlagsan- generatie Israëliërs’, Vrij Ne- Joodse arbeiders en de arbei- stalt, Frankfurt am Main 1972’. derland, 30 juli 2014. dersbeweging in Amsterdam, 25 ‘Op Den Uyls bureau thuis in 28 Haaretz, 2 juli 2014; Haaretz, Londen en Parijs vergeleken, Buitenveldert prijkten drie 20 mei 2016; The Times of Israel, 1870–1914, Amsterdam; Frank foto’s van vrouwen, eentje van 12 juli 2016. van As (2014), ‘Judeo-socialis- Liesbeth, een van dochter Ari- 29 Zie de hartenkreet van mijn me? Een verkenning van de ane en een van Golda Meïr’, dochter Natascha van Weezel relatie tussen het Amsterdam- schrijft Anet Bleich in de bio- op de site Nieuwwij, 24 juni se Joodse proletariaat en de grafieJoop den Uyl 1919–1987. 2015. sociaaldemocratische bewe- Dromer en doordouwer, Amster- 30 De toespraak van Kerry staat ging, ca. 1870—1940’, Onvol- dam: Uitgeverij Balans, 309. integraal afgedrukt in Haar- tooid Verleden, 9 oktober 2014. 26 Voor de geschiedenis van de etz, 28 december 2016; zie ook 20 Evelien Gans, De kleine ver- Nederlands-Israëlische be- Haaretz, 29 december 2016. schillen die het leven uitmaken, trekkingen verwijs ik naar: 31 Geciteerd in The Jerusalem Amsterdam: Vassallucci 1999. Ben Soetendorp (1982), Het Post, 14 september 2016. 21 Zie Leonard Ornstein en Max Nederlandse beleid ten aanzien van Weezel, ‘‘Wij staan achter van het Arabisch-Israëlische

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 37

Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld

De problemen van Europa en de Arabische regio zijn ondeelbaar en onhoudbaar zonder gezamenlijke oplossingen. Het vergt machtspolitiek én dialoog om de angst van Europese burgers voor verlies van identiteit en bestaanszekerheid serieus te nemen, zonder de frustratie van de Arabische bevolking over de toegenomen ongelijkheid en uitzichtloosheid te veronachtzamen.

Patrick J. de Vries

Werkte als Nederlandse diplomaat in Washington, Peking en Kabul en de afgelopen twee jaar als politiek adviseur binnen het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Arabische Emiraten

Het is een puinhoop Midden-Oosten. Iran verwijt op zijn beurt Saoedi-Arabië extremistische groeperingen in De Arabische wereld stort steeds dieper in. Syrië en elders te steunen. Turkije laveert door Op regionaal niveau is een machtsstrijd ontke- deze machtsstrijd heen met een pragmatische tend tussen twee machtsblokken die elkaar in agenda: in Syrië en Irak heeft Ankara de een destructieve houdgreep houden. Een samen­werking met Iran nodig voor het in- Soennitisch kamp aangevoerd door Egypte, dammen van ISIS en in bedwang houden van Jordanië, Saoedi-Arabië en de Golfstaten. En de Koerden en voor stabiliteit in Libië richt een Sjiitisch bolwerk gedirigeerd vanuit Turkije zich tot Golfstaten. Egypte is gepre­ Teheran met een zich uitbreidend netwerk occupeerd met interne stabiliteit. van machtscentra in Irak met een Sjiitische Op nationaal niveau heeft de Arabische regering in Bagdad, het zuiden van Libanon Lente de erosie van grenzen en functioneren- dat onder controle is van Hezbollah en het de staten in razend tempo versneld. In Libië, Noorden van Jemen dat wordt beheerst door Syrië, Irak en Yemen zijn staatsstructuren na- de Houthis. De Soennitische wereld voelt zich, genoeg volledig ontmanteld. Hier wreekt zich na het nucleaire akkoord dat de internationa- ook de handelwijze van Westerse mogend­ le gemeenschap afgelopen zomer met Iran heden in het verleden.1 Na het uiteenvallen sloot, steeds sterker bedreigd door Iran. Deze van het Ottomaanse rijk hebben de Britten landen vrezen dat als ISIS is verslagen er een drie autonome provincies bij elkaar gevoegd Sjiitische ‘ring’ ontstaat in het hart van het tot Irak; deelden de Fransen Groot Syrië op in

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 38 De PvdA en het Midden-Oosten

Patrick J. de Vries Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld

de huidige landen van de Levant en persten de liefst 70 % van de Arabische bevolking –ruimte Italianen drie Noord-Afrikaanse regio’s bijeen te geven tot initiatief. 30 % van de Arabische tot het huidige Libië. Deze processen hebben jongeren is werkeloos en in sommige landen, gemeen dat nauwelijks naar etnische, tribale zoals Egypte (42) en Iraq (38), is dat nog hoger. en lokale structuren is gekeken en steeds aan En dat maakt hen kwetsbaar voor het werven- een minderheidspositie de macht is gegund — de Soennieten in Irak; de Alawieten in Syrië en de clanleiders van ‘stadstaten’ Misrata en Benghazi in Libië. En dat is een constante De Russen en de Amerikanen spanningsbron die ontwikkeling naar breed gelegitimeerde regeringen in de weg heeft ge- spelen een kat-en-muisspel staan. Het verzet tegen de inmenging van de en Europa is afwezig. Met Westerse wereld, gevoed door de inval van de stabiliteit als grootste VS in Irak in 2003, en de desintegratie die zijn hoogtepunt bereikte in de Arabische lente is verliezer een voedingsbodem voor toenemend sekta- risch geweld. Dat loopt al lang niet meer al- leen langs lijnen van de twee hierboven ge- noemde religieuze machtsblokken: ook de verhaal van extremistische groeperingen. binnen de Soennitische stroming is de extre- Lokaal en nationaal bestuur worden steeds mistische strijd, vooral met de opkomst van verder verzwakt door terroristische organisa- ISIS, verder opgelaaid. Dat gebeurt ook op sta- ties die het militaire en politieapparaat aan- telijk niveau: de Golfstaten hebben de Moslim vallen, economieën saboteren en bevolkingen Broederschap als terroristische organisatie be- polariseren. De Arab Human Development stempeld en pompen vanuit dat perspectief Rapporten van 2002 en 2009 drukten al een miljarden in de Egyptische economie van pre- regio in verval uit in cijfers en kille bewoor­ sident Sisi om de politieke islam te beteuge- dingen.2 Sindsdien is het dus alleen nog maar len. De relatie van deze landen met Turkije is verder bergafwaarts gegaan. stroef omdat de koers van president Erdogan Met de veel besproken leading from behind- in hun ogen ruimte biedt aan versterking van benadering van de regering Obama zag de de politieke islam stroming in de regio. Cairo Russische president Poetin zijn kans schoon. en Ryaadh, machtsblokken in de Arabische re- Rusland kreeg ruim baan en heeft nu Syrië in gio, steggelen over de positie van de Syrische zijn greep. Recent maakte Moskou afspraken president Assad. met Egypte over gezamenlijke militaire oefe- En ten derde is er op lokaal statelijk niveau ningen en met Iran over militaire operaties in geen goed bestuur. Er zijn nauwelijks drijven- Syrië. Met beide landen werden nieuwe wapen- de krachten en structuren die onderwijs, on- leveranties beklonken.3 Met Iran, Irak en het dernemerschap en veiligheid bevorderen. Syrische regime werd in 2015 een militaire Economieën in de regio zijn vaak volledig af- coördinerende­ cel opgericht om inlichtingen hankelijk van olie-inkomsten en die dalen over IS uit te wisselen. Ook versterkte Rusland vanwege de huidige prijzen. In Irak komt 90 % zijn militaire netwerk stevig door afspraken van het overheidsbudget uit olie-inkomsten, met Cyprus, Egypte en Syrië (Tartus) over toe- in Jemen is dat 30 %. Klein- en Middenbedrijf gang tot hun zeehavens en met Turkije (Inclik) vormen de meerderheid in de private sector, en Iran (Shahid Najeh) over luchthavens. maar hebben nauwelijks toegang tot financië- Poetin heeft goede relaties met de Israëlische le leningen van banken. Het ontbreekt aan so- premier Netanyahu opgebouwd. In nog geen ciale cohesie om de jonge generaties — maar anderhalf jaar tijd heeft Moskou zijn politieke

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 39

Patrick J. de Vries Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld

invloed enorm — en naar het zich laat aanzien geerd door een hervormingsgezinde coalitie langdurig — uitgebreid. Daar komt nog bij dat van seculiere, linkse en politieke islam-partij- Rusland ook economisch zijn machtspositie en, waarbij het vooral opmerkelijk is dat versterkt. De handel met Iran is met 70 % geste- laatstgenoemde praktische samenwerking bo- gen en Moskou onderhandelt met Riyad en ven een puur religieuze agenda lijkt te hebben Teheran over een OPEC-overeenkomst om de gesteld. De Verenigde Arabische Emiraten olie markt te stabiliseren. Sinds het vertrek uit wordt steeds meer een verbinding tussen de Egypte in 1972 is de rol van Rusland in deze re- Europese en Aziatische werelden met in toene- gio niet zo significant geweest als nu. In breder mende mate aandacht voor universele waar- geopolitiek perspectief blijft een punt van zorg den als vrijheid van religie en versterking van dat er veel over, maar niet met, regionale spe- de positie van de vrouw. Abu Dhabi investeert lers wordt gesproken. Ook in 2017 staat er weer stevig in internationale initiatieven om stabi- een reeks internationale toppen op stapel, liteit in de regio te bevorderen. Met de ‘Saoedi- maar in de stoelendans is er zelden een plek Arabië 2030 visie’ is door de nieuwe leiders in aan tafel voor leiders uit het Midden-Oosten.4 Riyad in ieder geval een sociaal-economisch In Syrië komen al deze ontwikkelingen sa- hervormingsprogramma gelanceerd om meer men: wat begon als een Soennitische opstand economische verbindingen met Azië, Afrika tegen het (Sjiitische) Alawitische bewind van en Europa te maken. Ook beoogt dit program- Assad, verdeelde het land in religieuze en etni- ma meer jongeren aan het werk te krijgen en sche groeperingen, die ieder door eigen extre- de kwaliteit van onderwijs te verhogen.5 Het mistische militante strijders worden aange- aantal studiebeurzen naar het buitenland voerd. Rusland en de VS staan lijnrecht steeg aanzienlijk het afgelopen jaar. De tegenover elkaar en hetzelfde geldt voor Riyad Arabische regio beschikt over enorme denk- en Teheran. Iran en Hezbollah beschouwen en arbeidskracht van jongeren die willen in- Syrië als een existentiële levensader die be- noveren en ontwikkelen. En de cijfers inzake dreigd wordt door een Soennitische aanval geletterdheid, toegang tot schoon water en vanuit de Golfstaten en Turkije. Moskou heeft kindersterfte zijn in de regio in het afgelopen een monsterverbond gesloten met Teheran en decennium sterk verbeterd. Damascus; de internationale gemeenschap Maar het algemene beeld is een regio in staat erbij en kijkt ernaar. Alhoewel alle partij- verval: een epicentrum van civiele burgeroor- en een gezamenlijk belang lijken te hebben in logen, staten die volledig uiteen zijn gevallen het verdrijven van ISIS, prevaleert voor Ankara met regeringen die weinig legitimiteit heb- steeds meer de strijd tegen de Syrische ben, uitdijende extremistische netwerken die Koerden en voor de Golfstaten de strijd tegen vanuit de regio overal en op elk moment kun- de dominantie van Iran en Hezbollah. Met nen toeslaan, historisch grote vluchtelingen- Assad die nauwelijks een strobreed in de weg stromingen, toenemende economische en wordt gelegd voorlopig als lachende derde. En demo­grafische druk op de samenleving, kli- het valt geenszins uit te sluiten dat Syrië nog maatveranderingen die toegang tot voedsel jaren in een patstelling blijft die verzoening en water zullen bemoeilijken. En vooral mil- en wederopbouw uitsluit. Met als serieus risi- joenen jonge generaties met geen enkel uit- co dat in Irak exact hetzelfde gebeurt na de be- zicht op een leven met onderwijs en werk — vrijding van Mosul. De Russen en de een poel van frustratie. We zien een regio die Amerikanen spelen een kat en muis spel en geen houvast biedt aan burgers: poreuze Europa is afwezig. Met stabiliteit als grootste grenzen, gebrekkige overheidsstructuren, verliezer. weinig sociale cohesie en geringe economi- Er zijn lichtpunten. Tunesië wordt gere- sche impulsen. De conflicten in Syrië, Libië,

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 40 De PvdA en het Midden-Oosten

Patrick J. de Vries Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld

Irak en Yemen illustreren ook hoe de gehele Syrië en Irak.7 Dit zijn geen kinderachtige be- Arabische regio steeds verder gespleten raakt. dragen. Mogherini pleitte ook voor een regio- De Arabische Liga komt zelden tot collectieve nale politieke dialoog, met eveneens een stoel initiatieven en speelt nauwelijks een rol aan tafel voor Iran. Maar zij deed dat na een van betekenis. bezoek aan Teheran, vergezeld door een batterij aan Eurocommissarissen die nog Verdeeld Europa nooit eerder — en nog steeds niet — in Riyad of Cairo zijn geweest. Voor dit pleidooi had een Deze realiteit zal bij uitstek impact blijven heb- meer verbindende locatie of moment kunnen ben op Europa; veel meer dan op de VS, China worden gekozen. Blijft overeind staan dat, of Rusland. De instabiliteit in het Midden- vooral als het om de Arabische regio gaat, Oosten heeft een vluchtelingencrisis veroor- Mogherini een gespleten Europa achter zich zaakt van ongekende proporties, die de gren- treft; gedreven door verschillende culturele, zen van Europa destabiliseert en de Europese sociaaleconomische en nationaal politieke be- politieke consensus splijt. Tegelijkertijd heb- langen. En met vier verkiezingen van toonaan- ben deze conflicten duizenden foreign fighters gevende Europese economieën in aantocht in vanuit Europa naar het Midden-Oosten doen 2017 zullen onderwerpen als migratie, extre- trekken, terwijl hun extremistische supporters misme en stabiliteit aan de randen van Europa internet overspoelen met weerzinwekkende vooral door een nationale bril — en niet een propaganda om nog meer volgelingen te verlei- Europese — worden bekeken. Europese eens- den. De Marokkaanse en Tunesische regeringen gezindheid is ver te zoeken, de inspanningen beklagen zich erover dat in Frankrijk en België van Mogherini om met Europa een grotere rol geradicaliseerde Marokkanen in grotere aantal- te spelen ten spijt. len terugkomen en in de Noord-Afrikaanse sa- menleving een probleem vormen. Van wezen- Herstel van vertrouwen lijk onderscheidend belang is dat er geen interne en externe veiligheid meer is; hun pro- Het Midden-Oosten in verval, Europa tot op blemen zijn de onze geworden en vice versa. het bot verdeeld en twee regio’s die elkaar In 2015 concludeerde de buitenlandse vooral bekritiseren; dat is geen succesformule zaken-commissie­ van het Europees Parlement voor vruchtbare samenwerking. Vergezichten dat de EU zeer weinig invloed in het Midden- zijn dan kwetsbaar, maar dat is het huidige Oosten en Noord-Afrika heeft. Volgens de voortmodderen ook. Juist vanwege het feit dat Europarlementariërs worden de instrumen- er grote interne verdeeldheid is binnen ten van de EU te veel gefragmenteerd ingezet. Europa en de Arabische wereld, is er meer rich- Vooral laken zij dat de EU geen lange termijn tinggevend denken over de Europese en strategie voor deze regio heeft.6 De in 2016 ge- Arabische samenlevingen nodig. Niet uit naï- lanceerde Europese Veiligheidsstrategie blijft viteit maar uit noodzaak. Dit vraagt om een hangen op hoofdlijnen. De Hoge Europees-Arabische dialoog gericht op meer Vertegenwoordiger van de EU Mogherini heeft vertrouwen tussen beide samenlevingen. wel een ruim budget tot haar beschikking. Geïnitieerd door lidstaten in samenspraak Naar Jordanië ging al 800 miljoen Euro en re- met een actieve Mogherini in Brussel en met cent werd er een pakket voor Tunesië van 600 grotere betrokkenheid van de private miljoen euro voor de komende drie jaren ge- sectoren, vooral bedrijfsleven en cultuur. presenteerd. In 2005–2016 werd een bedrag Op drie niveaus. van 1 miljard euro vrijgemaakt ter ondersteu- Structurele stabiliteit in de Arabische regio ning van een strategie ter bestrijding van IS in vraagt om een meer fundamentele politieke

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 41

Patrick J. de Vries Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld

belangendiscussie. Europa zou meer vanuit manieren om sociaaleconomische hervor­ een regionaal machtsperspectief naar de mingen te stimuleren en hervormingsgezinde Arabische regio moeten kijken. Relaties van stromingen te steunen. De sociaal-democratie de EU met Turkije, Egypte en Saoedi Arabië zou landen als Marokko, Tunesië, Egypte en zijn fragiel. De rol van de politieke islam, het Jordanië, meer seculier en minder sektarisch expansionisme van Iran, een Palestijnse staat, dan andere Arabische landen, tot meer leider- autonomie van Koerden, sociale fragmentatie schap in de regio kunnen aansporen. Dat deze en het functioneren van de rechtstaat zijn on- landen zich tot een centraal politiek zwaarte- derwerpen die de regio diepgaand verdeeld punt ontwikkelen, financieel en politiek ge- houden. En daarom zal deze discussie ook steund door gematigde Golfstaten die er een moeten gaan over de machtsbalans tussen belang in zien dat de regio zich politiek stabi- Egypte, Saoedi-Arabië en Turkije met Iran. liseert en economisch gaat ontwikkelen. Europa kan daar een bijdrage aan leveren, Ten tweede is, vooral nu radicalisering, vanuit de eigen geschiedenis, waarbij langs migratie, terrorisme zo diep zijn binnen ge- de weg van dialoog en samenwerking in EU, drongen in onze samenlevingen, een breed NAVO en OVSE kader met vallen en opstaan cultureel-maatschappelijk debat zinvol. naar een regionale machtsbalans is (en nog Europa is, vanuit de Arabische regio bezien, steeds wordt) toegewerkt. In de nieuwe multi- vooral een broedplaats van extremisme en polaire machtsorde is een grotere rol van rechts populisme geworden. Ook wordt Europa, in de nabije regio ook een sterke geo- Europa dubbele standaarden verweten nu politieke troefkaart, hard nodig om burgers Europese hoofdsteden ineens minder gene- gen zijn mensenrechten publiekelijk aan de kaak te stellen. Daartegenover staat dat Europa het Midden-Oosten vooral ziet als een Politieke oplossingen zijn regio die niets anders dan conflict en chaos ondenkbaar als uitsluitend voortbrengt van dictators en monarchen die elke legitimiteit ontberen. Dat Saoedi-Arabië vanuit een waarden­ een achterlijk land is waar vrouwen geen auto perspectief wordt gesproken mogen rijden. En dat Riyad wereldwijd miljar- den dollars spendeert aan het verspreiden van extremistisch religieuze ideologieën. Wellicht is dat feitelijk niet altijd juist, maar de bescherming en voorspoed te bieden in een beelden zijn levendig en overwegend negatief. wereld waarin Rusland en China dominanter Culturele leiders uit beide regio’s — architec- worden. Sterker nog, Europa gaat een hoge ten, schrijvers, kunstenaars en ontwerpers — prijs betalen als deze landen het in de regio zouden meer in beeld kunnen brengen wat voor het zeggen krijgen. In Syrië heeft onze samenlevingen drijft, de wortels van Rusland de Westerse wereld al voor vol­ extremisme bespreekbaar kunnen maken en dongen feiten gesteld. daardoor wederzijds begrip vergroten. In Maar, politieke oplossingen zijn ondenk- plaats van ons richten op de verdediging van baar als uitsluitend vanuit een waardenper- behoud van onze cultuur en anderen buiten te spectief wordt gesproken. Principes van de sluiten.8 Dat moet uiteraard van twee kanten rechtsstaat, mensenrechten voorop, zijn cru­ komen. In het bijzonder zou deze culturele dia- ciale onderwerpen waarover consensus moet loog over radicalisering moeten gaan: hoe worden gevonden, maar juist vanuit sociaal- cultuur een identiteit kan geven en inclusi­ democratisch perspectief moet gezocht naar viteit in samenlevingen kan bevorderen.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 42 De PvdA en het Midden-Oosten

Patrick J. de Vries Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld

Culturele leiders kunnen een alternatief ver- Arabisch strategisch concept dat uit overheids- haal ontwikkelen als tegenwicht voor extre- en private grassroots initiatieven bestaat. Dat mistische groeperingen die eigenwaarde vraagt tijd en energie, in een proces dat tegen- bieden aan jongeren die zich geïsoleerd en slagen zal kennen. Daar is ook verbeeldings- niet vertegenwoordigd voelen. De politiek, de kracht bij nodig, maar dat is vaker zo. Denk bij- culturele sector en het bedrijfsleven kunnen voorbeeld aan discussies van dertig jaar op dit punt meer samenwerken.9 Cultuur geleden over klimaatverandering of intensie- speelt bij uitstek een centrale rol bij het vor- vere samenwerking tussen het communisti- men van een gemeenschappelijke identiteit sche Oost- en liberale West-Europa. Op politiek in samenlevingen. niveau gaat het er op de korte termijn om con- Ten derde de private sector-diplomatie. flicten in Libië, Syrië en Irak en in het bijzonder Verschillende landen in de Arabische regio het Kalifaat van IS op te lossen. Beide regio’s staan voor vergelijkbare maatschappelijke uit- hebben een acuut belang vluchtelingenstro- dagingen: slinkende energievoorraden, water- men tegen te gaan, extremisme in te dammen schaarste, verstedelijking, milieuproblemen en overheidsstructuren op te tuigen. en jeugdwerkeloosheid. De private sectoren Verschillende conflicten wereldwijd, niet al- kunnen in beide regio’s onderzoeken welke leen in Irak maar ook in Afghanistan, Somalië economische impulsen de regio’s versterken, en Congo, hebben uitgewezen dat zonder regi- of er nieuwe modellen zijn die een sociale eco- onale steun inspanningen zijn gedoemd te nomie bevorderen en die juist kansen bieden mislukken. Juist nabij gelegen staten, nauw aan jonge generaties. Vanaf 2020 heeft twee verbonden door culturele, tribale, religieuze derde van de inwoners van de Arabische regio achtergronden, kunnen post-conflict­ recon- een smartphone en met innovatieve technolo- structie tot een succes maken. En politieke sa- gie kunnen economische initiatieven worden menwerking tussen Europa en Arabische lan- gestimuleerd. Daarvoor zijn economische her- den zou zich ook op de Balkan en Noord-Afrika vormingen — en vooral investeringskapitaal moeten richten. Beide regio’s zijn steeds meer vanuit Europa — nodig. Het Europese bedrijfs- broeinesten voor extremisme en vormen een leven zou hier actiever op kunnen inspelen. De corridor voor terroristen. Projecten van deradi- Arabische regio is met een exponentieel groei- calisering en re-integratie van foreign fighters ende jonge bevolking een potentiële topmarkt kunnen worden gefinancierd, of er kan met de voor Europese export. En de regio verbindt regeringen in de Balkan en Noord-Afrika wor- Europa met andere markten: 8 % van de mon- den gewerkt om wetgeving, grenscontroles en diale handel gaat door het Suezkanaal en 30 % politiestructuren te versterken en economi- van het maritieme olievervoer gaat door de sche impulsen te geven. straat van Hormuz. Politieke stabiliteit en een Europa kan expertise inzetten om economi- gezonde regionale economie kunnen de mon- sche samenwerking in de regio te stimuleren, diale economie stevige impulsen geven. bijvoorbeeld door een economische zone te creëren. De intra-Arabische handel is op dit Initiatieven vanuit een visie voor de moment slechts 18 % van de totale Arabische lange termijn handel en 80 % daarvan heeft plaats binnen de Golfstaten. Ook kan worden gedacht aan Deze dialoog moet tegelijkertijd een proces in Europese steun, met de European Bank for gang zetten naar een gezamenlijk idee over Reconstruction and Development als voorbeeld, meer gematigde en moderne samenlevingen voor de oprichting van een regionale ontwik- die burgers houvast bieden en interstatelijke kelingsbank, die de ontwikkeling van klein- en samenwerking bevorderen: een Europees- middenbedrijf stimuleert. En uiteindelijk kan

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 43

Patrick J. de Vries Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld

dit politiek-economische proces uitmonden aan sociale media campagnes van extremis- in een regionale veiligheidsdialoog. Het is es- ten.10 Universiteiten in beide regio’s kunnen sentieel dat ook Iran, Israël en Turkije hiervan onderzoekscentra inzake radicalisering op- deel uitmaken. Het valt op dat Saoedi-Arabië, zetten met experts uit Europa en de Arabische Egypte, Jordanië en de Golfstaten nauw met wereld en kennis en ideeën uitwisselen voor Israël samenwerken in de strijd tegen IS. De een meer gezamenlijke benadering van radi- vraag is of dat een basis biedt voor samenwer- calisering. Imams uit beide regio’s zouden king op andere terreinen. Europa kan hieraan training faciliteiten voor imams kunnen op- wellicht samen met de VS een bijdrage leve- zetten teneinde een meer gematigde en pro- ren, vanuit de ervaring die destijds is opge- gressieve interpretatie van de Islam te bevor- daan met de Helsinki Akkoorden en de oprich- deren. In meer algemene zin is het van belang ting van de OVSE om toenadering tot Rusland de kwaliteit van onderwijs met investeringen stimuleren. In een dergelijke structuur kan een impuls te geven en ervaringen te delen, het bespreken van oplossingen voor voor hu- zodat Arabische jongeren goed worden voor- manitaire crises als gevolg van de vele conflic- bereid op moderne arbeidsmarkten. ten die de regio teisteren een eerste stap zijn. Ook de bevordering van regionale handel kan Een nieuwe top een gezamenlijk belang zijn. Daarnaast zou deze strategie uit grass- De jongere generaties vroegen tijdens de Ara­ roots publieke en private initiatieven kunnen bische Lente niet om andere grenzen, maar bestaan die onderwijs, cultuur, en entrepe- om nieuwe bestuursvormen; een Arabisch neurschap steunen om meer veerkrachtige sociaal contract met meer mogelijkheden tot samenlevingen te realiseren. Kern van deze inspraak, participatie, economische ontplooi- activiteiten is dat zij niet door (centrale) over- ing en bescherming van het individu. Die aspi- heden worden opgelegd, maar dat juist bur- ratie is niet verdwenen.11 Er wordt deze dagen gers participeren en daartoe ook worden ge- nogal wat gefilosofeerd over opdeling van stimuleerd. Kleinschalige initiatieven van landen, onafhankelijkheid of meer autonomie bedrijfsleven en maatschappelijke organisa- voor regio’s als oplossing voor instabiliteit. ties, die van de grond worden opgebouwd, kunnen een wezenlijke bijdrage leveren aan participatie en ordening en daarmee aan een klimaat van verandering. Transformatie naar Het is zinvoller aan de basis beter bestuur met meer inbreng van lokale te beginnen en lokale gemeenschappen. Een eerste stap kan zijn het aantal visa, culturele uitwisselingen en stu- ontwikkelingen voor beter diebeurzen -–juist voor Egyptische en bestuur te steunen Saoedische studenten — te verhogen. Investeringen in onderwijsprogramma’s kun- nen bijdragen aan de ontwikkeling van schrij- vers, rechters, klerken en dokters, die de Maar wellicht is het zinvoller aan de basis te beeldvorming in Arabische samenlevingen beginnen en lokale ontwikkelingen voor beter kunnen beïn­vloeden als een alternatief voor bestuur te steunen en een gesprekspartner te extremistisch gedachtengoed. Religieuze lei- zijn voor vragen als op welke wijze op lokaal ders uit beide regio’s kunnen sociale media niveau diversiteit kan worden gewaarborgd programma’s opzetten die aantrekkelijk zijn en politie en onderwijs kan functioneren. voor jonge moslims en een tegenwicht bieden Europa is als geen ander permanent op zoek

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 44 De PvdA en het Midden-Oosten

Patrick J. de Vries Naar nieuwe samenwerking met de Arabische wereld

naar orde en evenwicht in een continent dat sche debatten (over aantallen vluchtelingen). vaak verdeeld en verscheurd is geweest. En Maar het is de vraag of in deze tijd van grote daarbij heeft juist de rule of law gewerkt, op in- mondiale veranderingen alleen technocrati- dividueel niveau door rechten van de zwakke- sche oplossingen volstaan. Er is ook een rich- ren te beschermen en op interstatelijk niveau. tinggevend verhaal nodig om mensen te mo- Vanuit een besef dat recht, en in het bijzonder biliseren. Dat is geen dagdromerij. De druk gelijkheid voor de wet, nodig is om samenle- van een arm en in bevolkingsomvang expo- vingen niet te laten ontsporen. Het gaat erom nentieel groeiend Arabisch continent gren- dat binnen de grenzen van het recht als orde- zend aan een rijk en tegelijkertijd vergrijzend nend en verbindend principe iedere gemeen- en slinkend Europa is nauwelijks te stoppen. schap zijn eigen cultuur, waarden, en waar- Europa heeft baat bij een meer eensgezinde heid kan hebben. rol in samenwerking met de Arabische wereld. In Europa zwellen nationalistische en po- Effectiever aanpakken van problemen in de re- pulistische stromingen aan op het comfort gio is het beste tegengif tegen populistische dat zij bieden met de retoriek dat het beter anti-establishment retoriek. De volgende top toeven is achter de muren en een nieuw ijze- van de Europese Unie en de Arabische Liga is ren gordijn.12 Het politieke midden zet geen voorzien voor 2018. Dat is een mooi ijkpunt alternatieve visie neer en voert vooral techni- om naar toe te werken.

Noten rope.newsweek.com/nine- Mens, Amsterdam: Ambo| pivotal-big-power-sum- Anthos, 69. 1 Scott Anderson (10-8-2016), mits-2017. 9 Zie ook: Birgit Donkers (25-1- ‘Fractured lands; how the 5 Saudi Arabia, Vision 2030, 2017), ‘Het is onze kunst die Arab world came apart’, New Cabinet approval 25-4-2016, ons allen verbindt’, Trouw. York Times, www.nytimes. www.english.alarabiya.net/ 10 Omar Saif Ghobash (29-11- com/interactive/2016/isis- en/perspective/features/full- 2016), ‘How to survive in age middle-east-arab-spring- text-of-Saudi-Arabia-s-visi- of Extremism and Islamo­ fractured-lands.html. on-2030.html phobia’, Foreign Affairs. 2 United Nations Development 6 European Parliament, ‘Com- 11 Koert Debeuf (22-1-2017), ‘The Program, Arab Human Deve- mittee on Foreign Affairs, Arab Spring is far from over’, lopment Report 2009; ‘Chal- motion for a European Parlia- Politico. lenges to human security in ment Resolution on security 12 New York Times (22-12-2016), the Arab countries’, challenges in the Middle East Reflecting on an escape from www.undp.org/rbas and and North Africa and the Hungary 60 years ago; ‘that www.arab-hdr.org. prospects of political stabi- fence has since been demolis- 3 Emile Simpson (2-11-2016), lity’, 2014/2229. hed, but Hungary erected a ‘Vladimir of Arabia’, Foreign 7 Council of the European Uni- new razor wire fence along its Policy, www.foreignpolicy. on, ‘Conclusions on the EU borders with Serbia and Croa- com/2016/11/02/vladimir-of- regional strategy for Syria tia, an act that Mr. Leimdorfer arabia-putin-russia-middle- and Iraq as well as the laments: “how”, he asked, east. ISIL / Da’esh threat’, adopted “can Hungary build a new 4 Stewart M. Patrick (3-1-2017), 16-3-2015. Iron curtain to try and keep ‘The Nine Pivotal Big Power 8 Bas Heijne (2016), Onbehagen: people out’. Summits of 2017’, www.eu- Nieuw licht op de Beschaafde

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 45

boekessay Struisvogels zijn we niet, maar onzeker wel

►► Paul Cliteur, Bardot, Fallaci, Houellebecq, ►► Meindert Fennema, Geert Wilders, Wilders, Juridische vervolging van tovenaarsleerling, Prometheus, religiekritiek en vreemdelingenvrees, Amsterdam, 2016. De Blauwe Tijger, Groningen, 2016.

Erik Jurgens

Oud-lid van de Tweede en van de Eerste Kamer en emeritus hoogleraar staatsrecht

De neiging om wat je onaangenaam vindt niet politieke elite, en op een aantal onderwerpen serieus te nemen is algemeen. Dat onaangena- van politiek beleid (zoals het lidmaatschap me gaat immers vaak gewoon over. Ook in po- van de EU, de toelating van vluchtelingen, litiek en samenleving ontstaan er bewegingen te hoge belastingen en het betalen van ont- die als moerasgas naar boven komen borrelen, wikkelingshulp). Dat is niet bepaald een en dan wegwaaien. Dat is in een lang leven zo lichtend visioen op een nieuwe, meer recht­ vaak het geval dat je, ook als ervaren waarne- vaardige samenleving. mer, soms niet in de gaten hebt wanneer het Het is moeilijk om een dergelijk, alleen in om uitzonderingen gaat. negatieve zin zich profilerend, politiek senti- Zo is het ook mij gegaan bij de opkomst ment serieus te nemen. Zeker als je ziet welke van bepaalde gevoelens onder de kiezers die enorme vooruitgang onze samenleving sinds zich vertaalden in Kamerzetels, eerst voor de 1945 bereikt heeft voor iedereen, en dat nega- SP en later voor de PVV (die zich ‘partij’ tieve sentiment dus moeilijk valt te begrijpen. noemt, maar dat niet is; een partij is immers En toch stemmen mensen er op. een ledenvereniging). De SP bleek met kwali- Ik beken dat ik ook gedacht heb dat het wel teit van ideeën en mensen aan de politiek over zou waaien, zoals de opvattingen van deel te gaan nemen, en kon daarom gaande- Boer Koekkoek, Janmaat en Fortuyn maar kort weg inderdaad serieus worden genomen. een rol speelden. Zelfs de kiene maatschappij- Maar de PVV heeft nooit een samenvattende analist Henk Hofland sprak in 2008 over de politieke visie op tafel kunnen leggen. Tot op PVV als een ‘eendagsvlieg’. de huidige dag beperken de Tweede Een eerste indicatie dat het vanaf Fortuyn Kamerfractie en leider zich tot schimpscheu- anders was geworden kreeg ik in 2005. Stad ten op het bestaande bestel van rechtsstaat en land reisde ik af om te pleiten voor het ver- en democratie, op de daarbij behorende drag dat een nieuwe ‘grondwet’ maakte voor

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 46 boekessay Gebrekkige waarneming van de feiten

Erik Jurgens

de EU. Nergens kreeg ik serieuze tegenspraak mensen die op krasse kritiek uiten, zoals in bij mijn pleidooi om dit verdrag te aanvaar- de vier genoemde gevallen. Ook het boek den, waarin immers vele goede dingen ston- van Cliteur stemt dus tot nadenken. den, waaronder toekenning van grondrech- ten. En ik werd dus met stomheid geslagen Tovenaarsleerling toen bleek dat ook in de PvdA-achterban een meerderheid tegen stemde bij het in dat jaar Terecht laat de kroniekschrijver van het ver- gehouden referendum. Het bleek zelfs dat in schijnsel Wilders het oordeel over zijn studie- mijn eigen PvdA-Eerste Kamerfractie drie le- object over aan de lezer. Een afgewogen oor- den tegen het verdrag hadden gestemd. Dit deel over diens optreden lijkt hem vooralsnog zonder dat in de fractie zulk een tegenstem onmogelijk, zo schrijft hij. Fennema draagt was besproken, zodat mij duidelijk kon wor- overzichtelijk feiten aan over de politieke den hoe de bezwaren dan wel luidden. Ik trad Werdegang van Wilders. Hij heeft deze zo — verbijsterd — af als woordvoerder Europese goed mogelijk op juistheid nagetrokken, Zaken van de fractie, een functie die ik tien zoals het hoort. jaar had vervuld. Dat was toch een signaal dat ik onvoldoen- de in de gaten had wat vele, soms zelfs welden- kende, kiezers eigenlijk dachten. Daarin was ik Fennema draagt over­ niet alleen, maar toch. In mijn veertigjarige zichtelijk feiten aan over de politieke leven, dat in 2007 eindigde, had ik mij steeds beijverd om goed op de hoogte te politieke Werdegang van zijn van de standpunten en beweegredenen Wilders van andere politieke groepen. Maar deze nieu- we sentimenten waren mij ontgaan. Ik denk vooral omdat zij zich niet aandienden als sa- menhangende politieke ideologieën, die zich Normaal leg je het resultaat ook aan de leenden voor bestudering. betrokkene voor. Dat heeft Fennema gedaan, Toen de auteurs van de beide boeken mij maar zijn studieobject heeft nooit op enig vroegen om op 2 december 2016 hun boeken bericht van de auteur gereageerd. ‘ten doop’ te houden, heb ik deze kans aange- Dit is het kernprobleem bij Wilders. Zijn grepen om mijn achterstand in te halen. Het tactiek is om nooit op argumenten of vragen lezen van de boeken heeft mij inzicht gegeven, van anderen in te gaan, anders dan scheldend. dat ik al eerder had kunnen hebben. Hij schiet oneliners af over een veelheid van Bij het boek van Fennema gaat het om de onderwerpen, maar vermijdt de discussie. In vierde, nu uitgebreide, druk sinds de eerste in een democratie is juist de open gedachtenwis- 2010. Ik had dus kunnen weten hoe de PVV seling de kern van het politieke leven. Zo speelt op onderbuikgevoelens, en dit serieu- wordt de publieke opinie gevormd. In het zer kunnen nemen. Engels heeft politiek de meervoudsvorm, Cliteur vindt dat we moediger kritiek ‘politics’. In zijn nog altijd zeer leesbare klas- moet uitoefenen op het feit dat de islam, in sieker In Defence of Politics (Pelican Books, haar leer zelf, gedrag propageert dat onder- 1964) legt Bernard Crick uit dat politics meer- mijnend is voor onze democratische rechts- voudig zijn, omdat politiek bestaat uit een orde: zoals het doden van ‘ongelovigen’. Hij voortdurend onderling zoeken naar wat sa- stelt dat we die kritiek ten onrechte ontmoe- men aanvaard kan worden. Het afschieten digen door strafprocessen te voeren tegen van oneliners levert daartoe geen positieve

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 boekessay Gebrekkige waarneming van de feiten 47

Erik Jurgens

bij­drage. Wilders doet niet aan ‘politics’. Hij is Vervolging van religiekritiek dus niet een politicus, maar een actievoerder. De subtitel van Fennema’s boek wordt in de In zijn boek laat Fennema Paul Cliteur beho- eerste hoofdstukken waargemaakt. Uit niets ren tot ‘de libertaire intellectuelen rond Hirsi tijdens diens eerste jaren in de VVD-politiek Ali’, die — met Wilders — hebben gewaar- was te voorspellen dat Wilders zich aan ‘poli- schuwd tegen een ‘islamisering van tics’ zou onttrekken. In tegendeel, hij nam Nederland’, maar zich in 2007 — met Hirsi daaraan acht jaar actief deel als intellectueel Ali — van Wilders distantiëren. Dit omdat hij goed onderbouwde fractiemedewerker. Hij zich ook hierin overschreeuwt, en het resul- beschouwde zich als leerling van de voorzitter, taat daarvan de aandacht afleidt van de hoofd- Frits Bolkestein. Vanaf 1997 lid van de zaak. Zoals Cliteur in 2016 optreedt als getuige Utrechtse gemeenteraad. Dit laatste bleek een à decharge in het tweede proces Wilders, opstap te zijn naar het Kamerlidmaatschap in inzake de ‘minder Marokkanen’ uitspraak, 1998. Fennema heeft over deze periode velen omdat hij meent dat nu de overheid met kunnen raadplegen die hem in de VVD- zo’n proces zichzelf overschreeuwt. periode, tot zijn uittreden, hebben leren ken- Cliteur wil in zijn boek, dat de titel draagt nen. Ofschoon hij sociale zaken in zijn porte- van vier strafprocessen tegen bekende perso- feuille had gehad werd hij in 2004, toen nen wegens religiekritiek, aantonen dat wat VVD-staatssecretaris Annette Nijs tussentijds hij ‘theoterrorisme’ noemt (terrorisme met aftrad, gepasseerd. Mark Rutte werd haar op- beroep op goddelijke openbaring) wel dege- volger. Dat zette bij Wilders kwaad bloed. lijk een gevaar voor de samenleving vormt. Niet lang daarna kwam zijn breuk met de En dat dit moet worden onderkend. En dat dus VVD-fractie en vond ook de laffe moord op kritiek daarop niet met strafprocessen moet Theo van Gogh plaats. Het is onmiskenbaar worden bestreden. Voor zijn stelling is veel te dat de tijden grimmiger werden, en daarop zeggen. speelde Wilders vervolgens bekwaam in. Helaas gaat hij er vanuit dat ‘de politiek cor- Fennema gebruikt een aantal kenmerken- recte, liberaal-progressieve intelligentsia of de episodes om de ontwikkeling van Wilders linkse elite’ bewust poogt het bestaan van en zijn PVV te volgen: de film Fitna, en de forse theo-terrorisme te verdoezelen. Nu behoor(de) reacties daarop; de verkiezingssuccessen in ik, onmiskenbaar tot deze elite, maar ik heb 2010 en 2013; het gedogen van het kabinet-­ Balkenende II; botsingen binnen de PVV; de rol van Martin Bosma als ‘ideoloog’ van de PVV; de contacten met buitenlandse soortge- Wij hebben in dit land geen noten; het eerste strafproces tegen Wilders en ervaring met een religie die de aanloop tot het tweede. Het boek heeft een sterk journalistiek karakter. Vooreerst omdat geweld niet schuwt tegen het eigentijdse geschiedschrijving betreft. andersdenkenden Maar vooral omdat het moeilijk is om door te dringen in de innerlijke beweegredenen van zijn studieobject, en de wijze waarop hij zijn gesloten imperium bestiert. Er zijn immers die neiging absoluut niet, en merk dat ook niet weinig bronnen. Misschien is bij een vijfde in mijn omgeving. Ook heb ik niets gemerkt druk analyse en terugblik mogelijk… van een ‘enorme lobby’ die zou bestaan om ‘islamofobie’­ als strafrechtelijk delict erkend te krijgen’ (p.80).

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 48 boekessay Gebrekkige waarneming van de feiten

Erik Jurgens

Eerder is aan de orde het feit dat wij in dit Zelf heb ik inderdaad moeite met art. 137c land geen ervaring hebben met een religie die Wetboek van Strafrecht. Dit stelt het beledigen geweld niet schuwt tegen andersdenkenden. van een groep mensen vanwege hun ras, Christenen hebben dat al tijdens de geloof et cetera strafbaar. Art. 137d stelt Verlichting afgeleerd. Tevens hebben we ge- vervolgens het aanzetten tot haat tegen deze leerd om onze religieuze minderheden te res- groepen strafbaar, gek genoeg niet met straf- pecteren, tot en met kosjer en halal slachten. verzwaring als die haat leidt tot gebruik van Wel zijn we er bedacht op dat bepaalde vor- geweld. men van religie-kritiek minderheden, als hele groep tegelijk, in de hoek zetten waar de klap- pen vallen. Dat betekent geenszins dat er, zoals Cliteur Beledigd zijn zit ‘tussen de veronderstelt, een ‘impliciete consensus’ zou bestaan ‘dat religiekritiek verwerpelijk, wel- oren’, je kunt het ook van je licht zelfs racistisch, of op zijn minst ongepast laten afglijden is’. En dat er een ‘taboe’ zou bestaan op gods- dienstkritiek. Ik heb in een lang openbaar le- ven nooit iets van die consensus gemerkt. Dat het in beschaafde kringen ongebruike- Art. 137c past volgens mij niet meer in een lijk is om in een gesprek af te geven of elkaars samenleving waar we nogal openhartig ons godsdienst of levensovertuiging, wil niet zeg- uiten. Beledigd zijn zit ‘tussen de oren’, je gen dat je er geen forse kritiek op zou mogen kunt het ook van je laten afglijden. Ooit ben hebben. ‘Katholieken fokken als konijnen’, ik opgetreden als getuige à decharge in een werd mij vroeger voorgehouden. Dat tot mid- proces tegen Gerrit Komrij. Hij had over de den vorige eeuw katholieken gemiddeld veel radio gezegd dat katholieken bij de commu- kinderen hadden, was onmiskenbaar. Ik ant- nie ‘in reepjes gesneden abortus tot zich na- woordde altijd dat we inderdaad graag meer- men’. Ik getuigde dat ik deze opmerking derheid willen worden. hoogst smakeloos achtte, maar dat ik mij als Ruud Koopmans, hoogleraar sociologie en katholiek niet beledigd achtte. ‘Beleidigter migratie-onderzoek in Berlijn, heeft onlangs Leberwurst’, zeggen de Duitsers over hen die uit onderzoek opgemaakt dat de helft van de zich licht beledigd voelen. Islamieten zijn miljard moslims in de wereld een intolerante nog niet zover: elke opmerking over de vorm van de islam aanhangt. En dat daar weer Profeet geldt als ernstige belediging van de 10 % van bereid is om geweld te accepteren. islam. Met forse gevolgen voor hen die dat NRC Handelsblad heeft dit bericht nagetrok- doen. Islamieten zullen in ons land, en el- ken, en op 6 januari gemeld dat dit bericht als ders, moeten leren om zulke opmerkingen of waar moet worden beoordeeld. cartoons van zich te laten afglijden. Als dit zo is, dan is kritiek daarop volop ge- Oproepen tot haat, discriminatie en geweld rechtvaardigd, zeker ook op het feit dat het die tegen groepen uit de samenleving vallen religie zelf is die, kennelijk, een aanzienlijk daarentegen wel onder een strafbare catego- aantal volgelingen aldus inspireert. De libe- rie. Dat kunnen we niet aanvaarden, tegen- raal progressieve elite hanteert die kritiek vol- over wie dan ook. Dat hebben we in de jaren gens mij wel degelijk. Cliteur betoogt, met ar- 1933–1945 langs de harde weg geleerd. In dit gumenten uit de gevallen die hij onderzocht, kader is de studie van Cliteur interessant. dat dit steviger moet. En dat de overheid daar- Brigitte Bardot, de heldin van mijn jonge tegen niet met processen moet optreden. jaren, is dierenactiviste. Zij noemde het

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 boekessay Gebrekkige waarneming van de feiten 49

Erik Jurgens

reli­gieus voorschrift dat voor een islamitisch worden, liefst ook door gematigde islamie- feest dieren onverdoofd worden geslacht im- ten zelf. moreel. Dat kwam haar op strafvervolging te Het is niet waar dat ‘de struisvogels van de staan. Ook de journaliste Oriana Fallaci, en de progressieve politiek’ (p.112) er niks van willen schrijver Michel Houellebecq zijn door hun weten. Moeilijker is echter de vraag te beant- kritiek op religie strafrechtelijk vervolgd, net woorden wat we eraan kunnen doen. als Wilders. Cliteur beschrijft die gevallen. Strafrechtelijke vervolging van mensen die Het boek van Cliteur getuigt van een grote over religie krasse dingen zeggen, heeft in ie- belezenheid over zijn onderwerp. Terecht ver- der geval geen zin, daarin heeft Cliteur gelijk. dedigt hij, principieel, dat religiekritiek nor- Er bestaat echter geen onwil om op te tre- maal is. Terecht stelt hij ook dat vrijheid van den, daarin vergist Cliteur zich grondig. Er is godsdienst niet gelijk is aan het recht om ge- onmiskenbaar onzekerheid hoe we dan wel vrijwaard worden van kritiek op je godsdien- effectief kunnen optreden, zonder tevens stige overtuiging. wezenlijke elementen van onze rechtsstaat te Maar hij lijkt geobsedeerd door de ge- ondermijnen. dachte dat het weldenkende deel van de na- Cliteur verdedigt zijn stelling met overtui- tie het niet met hem eens zou zijn. De tole- ging, met vele boeiende verwijzingen naar de rantie in ons land, zegt hij, zou onder druk praktijk en naar andere literatuur. Maar hij staan. Dit ‘vanwege het niet aflatende ge- stoot (potentiële) medestanders af — zeker klaag van de politieke en bestuurlijke elite die uit de door hem benoemde ‘linkse elite’ — over kritiek op het gewelddadig islamisme’ door hen bij voorbaat voor struisvogels uit (p. 98) . Hoe komt het dat dit geklaag mij niet te maken. ter ore komt? Natuurlijk heeft terrorisme Dat is jammer. De bestrijding van wat hij geïnspireerd door een jihad (‘theoterroris- ‘theo-terrorisme’ noemt, vergt juist een nieu- me’) zijn wortels in de islam. Waar anders? we, brede consensus, die zich uitstrekt tot de En dat moet en mag gezegd en bestreden lezers van S&D.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 50

boekessay Europa van waarde

►► Frans Bieckmann Frans & Monika Sie ►► Luuk van Middelaar, De Europese Unie en Dhian Ho (red.), De belofte van een ander de gebeurtenissenpolitiek, oratie, Europa. Naar een Europese Unie van waarde, Universiteit Leiden, 23 september 2016 het 35e jaarboek voor de sociaaldemocratie, ►► Frans Timmermans, Broederschap. Van Gennep, Amsterdam, 2016 Pleidooi voor verbondenheid, Uitgeverij Podium, Amsterdam, 2015

Marnix Krop

Voormalig Nederlands diplomaat & thans lid van de Commissie Europese Integratie van de Adviesraad Internationale Vraagstukken

‘A perfect storm’, zo wordt de situatie waarin voor Europese eenwording lijkt in één klap Europa zich momenteel bevindt wel omschre- verdwenen. Sterker nog: Europese verbrokke- ven. Deze Engelse uitdrukking sluit goed aan ling en Duits isolement zijn het nieuwe pa- bij de schok die de uitkomst van het referen- rool in Washing­ton. De gehele naoorlogse dum over een Brexit teweeg heeft gebracht. orde in Europa wordt daarmee op de proef Na de eurocrisis, de Oekraïne-crisis en de gesteld. ‘A perfect storm’ inderdaad; beter vluchtelingencrisis, alle op zichzelf al ingrij- kan het niet worden uitgedrukt. pend genoeg, kwam daar dit existentiële mo- Een storm roept om dijkbewaking en, als ment bij: nog niet eerder had de bevolking de woelingen zijn geluwd, om dijkverzwaring van een lidstaat in meerderheid aangegeven en het aanbrengen van stormkeringen. Om de Europese Unie te willen verlaten. Zouden omvangrijke deltaplannen zelfs. Tenminste als meer landen deze door het Verdrag van we de dreigende fragmentatie niet voor lief Lissabon (2009) geschapen mogelijkheid van willen nemen en het verenigde Europa niet in uittreden willen aangrijpen? De groeiende eu- het geweld van de golven willen laten wegzak- roscepsis en de wijdverbreide aantrekkings- ken. Bij alle twijfels over Europa lijkt er onder kracht van populistische bewegingen elders de Europeanen toch voldoende steun voor in Europa doen intussen het ergste vrezen. voortzetting van het Europese project te be- Het electorale jaar 2017 — naast Nederland staan. En ook de huidige regeringen van de zijn er verkiezingen in de sleutellanden lidstaten willen nog van geen opgeven weten. Frankrijk, Duitsland en wellicht ook Italië — In Bratislava (september 2016) en Malta (fe- zou tot verdere dijkdoorbraken kunnen lei- bruari 2017) is het voorwerk gedaan: eind den. De verkiezing van Donald Trump in het maart van dit jaar moet een Verklaring van Witte Huis voegt daar de nodige orkaankracht Rome de nieuwe vastbesloten eensgezindheid aan toe: de traditionele Amerikaanse steun gaan uitstralen. Maar met een verklaring keer

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 boekessay Europa van waarde 51

Marnix Krop

je de storm nog niet. Daar zijn jaren van aan- houden van toezicht dat zij ook worden uitge- houdende werkzaamheden voor nodig, voort- voerd en nageleefd. Daarmee is de Unie een gedreven door een solide analyse van de pro- heel eind gekomen. Zonder al deze regels zou- blemen, een scherp besef van urgentie en een den lidstaten niet zo naar elkaar zijn toege- breed gedeelde politieke wil tot verbetering groeid, zou er niet een vergaande vorm van ge- en verandering. Tot op zekere hoogte moet meenschappelijke markt tot stand zijn Europa zichzelf opnieuw uitvinden om ook in gekomen, zou op zulke verschillende gebie- de toekomst stormbestendig te zijn. Behoort den als landbouw, vervoer en buitenlandse dit ook tot de mogelijkheden? handel niet tot zo’n gezamenlijk geordend be- Politiek filosoof Luuk van Middelaar, advi- leid tot stand zijn gekomen, zou Europa — seur en toesprakenschrijver van Herman van anders gezegd — niet zo’n vreedzaam en be- Rompuy — voorzitter van de Europese Raad hoorlijk bestuurd continent zijn geworden. (2009–2014) — sneed in zijn Leidse oratie in En toch: zijn regels wel voldoende om Europa september vorig jaar een belangrijk probleem bij elkaar te houden? Los van de vraag of deze aan: kan Europa wel met grote gebeurtenissen regulerende machinerie — die niet alleen in omgaan? Is de EU eigenlijk wel crisisbesten- Brussel zetelt: de lidstaten en hun parlemen- dig, waar het gaat om dramatische ontwikke- ten zijn daar met huid en haar bij betrokken — lingen die om krachtig handelen vragen?1 wel altijd goed werkt en de nodige maat weet te houden (eurocommissaris Frans Timmermans is onder andere met Better Regulation belast), werpen de crises van de Met een Verklaring van Rome laatste jaren de nog dringender vraag op: kan Europa wel goed met plotselinge gebeurtenis- keer je de storm nog niet sen overweg? Laat bijvoorbeeld de vluchtelin- gencrisis niet zien dat Europa zo’n overweldi- gende ontwikkeling niet goed aankan, de zaak niet onder controle kan houden? Is dat Natuurlijk, regels ontwerpen en vastleggen, niet een belangrijke reden waarom het daarin is Europa een kei. En daar is op zichzelf Europa momenteel aan legitimiteit, aan pu- niets mis mee, integendeel. De Europese inte- bliek vertrouwen ontbreekt? Zo ja, wat valt gratie is in wezen het verhaal van het in regels daar dan aan te doen? Hoe kan Europa zo’n vervatten van de wens en noodzaak om samen handelend vermogen verkrijgen? Moet te werken. De EU is in eerste instantie een Europa zoiets wel verwerven? rechtsgemeenschap, waarin gemeenschappe- Zo zijn we langs de weg van de crisisbeheer- lijk recht de uitoefening van nationale macht sing weer terug bij de aloude discussie over de moet temperen. De gewelddadige en rampza- uiteindelijke vorm van Europa, bij wat in het lige geschiedenis van ons continent moest be- Frans zo prangend de finalité politiqueheet, heerst en overwonnen worden: nooit weer het einddoel van het integratieproces. Dit is in oorlog, nooit weer Auschwitz, nooit weer eco- het huidige klimaat een politiek wel erg incor- nomische ellende. Het is inmiddels al zeventig rect onderwerp. Het riekt naar federalisering jaar geleden, maar de Europese Unie draagt en daaraan is door de Franse en Nederlandse nog steeds haar doopceel in zich. Haar hele referenda van 2005 een hardhandig einde ge- cultuur en institutionele opbouw, haar hele maakt. Maar toch kan de noodzaak crises te ‘politieke systeem’ zo te zeggen, is gericht op kunnen beheersen er niet helemaal omheen. het bouwen aan consensus voor het formule- Dit vindt overigens geen steun bij de populis- ren van gemeenschappelijke regels en op het tisch nationalisten van vandaag, die immers

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 52 boekessay Europa van waarde

Marnix Krop

van mening zijn dat alle macht terug moet tunie. Het in 1997 toegevoegde Stabiliteits- en naar de eigen nationale staat en naar diens Groeipact (SGP) moest iets van dit defect ver- soevereine attributen, zoals het grensbeheer. helpen, maar zeker nadat Duitsland en ‘Take back control’ was niet voor niets de leus Frankrijk zich er niet aan hielden was het hek van de Brexiteers, dit keer vooral gericht op van de dam. Tussen 2005 en 2009 werden de het stoppen van de arbeidsmigratie vanuit an- regels van het SGP zestig keer overschreden, dere EU-landen. Ook in Trumps ‘America first’ zonder dat er ooit een sanctie werd uitge- weerklinkt dezelfde echo, zij het dat de conti- deeld. Gevolg: het voor een gemeenschappelij- nentale grootte van de VS dit een heel andere ke munt onmisbare samengroeien van het propositie maakt dan de veel kleinere schaal financieel en economisch beleid van de euro- van de meeste EU-lidstaten. De vraag is dan landen kwam in de staatsschuldencrisis (de ook of de EU voor het behoud van haar regels eurocrisis sinds 2009) krakend tot stilstand en en arrangementen niet meer ‘vuurkracht’ werd tijdelijk zelfs ver teruggeworpen. Dat de nodig heeft om eventuele crises het hoofd te euro nog steeds bestaat, en het ergste zelfs bieden. Daarbij moeten we niet in de eerste lijkt te hebben overleefd, is niet te danken aan plaats denken aan de vorming van een het Europese vermogen tot crisisbeheersing. Europese regering of iets dergelijks. Het be- Integendeel, de crisis heeft zich een paar jaar gint veel eenvoudiger: moeten we bij het be- van het ene dieptepunt naar het andere voort- sluiten over Europese regels en arrangemen- gesleept, en dat er uiteindelijk licht aan het ten niet veel vaker het slechtst denkbare einde van de tunnel verscheen (met een meng- scenario in ogenschouw nemen? Ontwerpen sel van discipline, solidariteit en goedkoop we niet te vaak iets dat het bij mooi weer kan geld) was meer te danken aan het sturend ver- uithouden, maar dat onder de druk van tegen- mogen van de Duitse kanselier Angela Merkel, vallende omstandigheden moeilijk stand- ER-voorzitter Van Rompuy alsook ECB- houdt? Want zo goed als Van Middelaar meent president Mario Draghi, dan aan de overige dat de Europese regels zijn, zijn ze ook weer instellingen en de verzamelde eurolanden. De niet. Twee voorbeelden. euro ging bijna ten onder aan zijn onvolledige Allereerst de euro. De gemeenschappelijke en wellicht halfhartige mix van Europese ge- Europese munt, waartoe op politieke en eco- meenschappelijkheid en nationale zeggen- nomische gronden begin jaren ’90 is besloten, schap. De zwakte van de euro is op zijn minst vertoont een aantal defecten die in de zonnige evenzeer het resultaat van het falen van de periode van 2002 tot 2008/2009 nauwelijks lidstaten als van de EU zelf. aan de oppervlakte kwamen. Maar toen de in- Tweede voorbeeld: de vluchtelingen. Ooit, ternationale financiële crisis echt losbarstte, in de jaren tachtig, is op initiatief van een aan- bleek het euro-bouwwerk zowel in zijn funde- tal lidstaten (waaronder de Benelux) besloten ring als in zijn afwerking gebreken te verto- de zichtbare bewaking van de onderlinge nen die eerder verholpen hadden kunnen grenzen op te heffen. Dit ‘Schengen-arrange­ worden. In het algemeen kwamen deze defec- ment’, dat tien jaar later in het EU-verdrag is ten erop neer, dat de Europese landen de euro opgenomen en bijna algehele geldigheid wel graag wilden hebben, maar niet of nauwe- kreeg, is lange tijd een van de succesnummers lijks zin hadden de daarvoor nodige zeggen- van de Europese integratie geweest. Het was schap over de eigen economieën op te geven, of erg populair bij zowel burgers als vervoerders op zijn minst met een Europese instelling te de- die zo van het lange wachten aan Europese len. Daarom is de euro niet het product van een grenzen waren verlost. Natuurlijk is er bij de heuse Economische en Monetaire Unie, maar opzetten van Schengen ook gesproken over de eerder van een veel beperktere Europese mun- noodzaak van het gemeenschappelijk bewaken

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 boekessay Europa van waarde 53

Marnix Krop

van de gezamenlijke buitengrens, zo nodig te- heel snel en viel de Europese ‘aanpak’ in uit- gen grensoverschrijdende criminaliteit. Dit eenlopende nationale benaderingen uiteen. bleek echter een brug te ver. Dat zou de soeve- Ook hier ging Europa praktisch ten onder aan reiniteit van de lidstaten te zeer aantasten: genoemde onvoldragen mix en waren de lid- grenzen raken immers aan het wezen van de staten waarschijnlijk meer verantwoordelijk nationale staat. De afspraak werd dus dat elke voor Europa’s gebrek aan beheersing van deze lidstaat voor alle andere deelnemende landen crisis dan Europa zelf. Inmiddels hebben de de ‘Europese buitengrens’­ zou bewaken. Wie ‘deal’ met Turkije en de oprichting van een van buiten kwam, zou aldus de Europese Europese kustwacht de rust weer wat doen te- grens passeren en de Europese ‘gemeenschap- rugkeren. Maar een oplossing is het niet echt. pelijke ruimte’ betreden. De diverse poortjes Deze voorbeelden wijzen naar de nood- op Schiphol maken dit arrangement heel in- zaak van eerder meer dan minder Europa. zichtelijk. Later is voor de coördinatie van dit Voor een stabiele munt en een functioneren- grensbeheer nog een Europees agentschap op- de buitengrens, ten behoeve van het vertrou- gericht, het in Warschau gevestigde Frontex, wen van Europa’s burgers. Of Europa over maar dit kwam geenszins in de plaats van nati- zo’n handelend vermogen voor crisisbeheer- onale zeggenschap over de grens. Ook is in de sing ook echt moet beschikken, is overigens loop der jaren enige voortgang geboekt met niet alleen een vraag van bestuurlijke wijs- heid bij het ontwikkelen van Europese arran- gementen. Het gaat natuurlijk ook om de steun die daarvoor op politiek niveau kan We zijn nu weer terug bij worden verworven. In de parlementen van de meeste landen is daarvoor nog wel enige de aloude discussie over ruimte voorhanden. Dit is zeker het geval de uiteindelijke vorm wanneer de nood als hoog genoeg wordt erva- van Europa ren, zo liet de eurocrisis tenminste zien. Maar onder de bevolkingen is die steun onzekerder geworden, wat natuurlijk bij de komende ver- kiezingen kan gaan doorwerken. Om die neer- het formuleren van een gemeenschappelijk waartse spiraal te doorbreken is meer nodig migratie- en asielbeleid — voor het handhaven dan rationele belangenafweging; er moet ook van een Europese buitengrens natuurlijk on- een beroep worden gedaan op politieke emo- misbaar — maar dit was bij het uitbreken van tionaliteit. Waar populistische leiders met de vluchtelingencrisis nog bij lange na niet af- hun ‘eigen-volk-eerst-betoog’ de gevoelens gerond. In feite werkte een onderdeel ervan — van burgers bespelen, hoeft dat niet een een- het zogeheten Dublin-akkoord — wel erg tegen richtingsverkeer te zijn. Dat lijkt in elk geval de gemeenschappelijkheid in: het legde de het motief van Frans Timmermans geweest last voor de ontvangst / afhandeling van asiel- om zich aan het schrijven van het boekje, geti- zoekers exclusief bij de landen van aankomst. teld Broederschap. Pleidooi voor verbondenheid, De erbarmelijke omstandigheden van vluchte- te zetten. Zoals Angela Merkel haar landgeno- lingen in landen als Italië en, vooral, ten probeerde aan te moedigen zich over Griekenland is mede op ‘Dublin’ terug te voe- vluchtelingen te ontfermen met haar inmid- ren. Toen, vooral door de oorlog in Syrië, de dels befaamde dan wel omstreden ‘Wir schaf- dijken bezweken en vele honderdduizenden fen das’, zo doet Timmermans een beroep op vluchtelingen zich op weg naar het Europese een (via vertalingen) groeiend Europees pu- hartland begaven, brak het Europese front bliek om de ogen voor de ‘ander’ niet te slui-

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 54 boekessay Europa van waarde

Marnix Krop

ten en juist het hart te openen. Vrijheid, gelijk­ van de redenering enige afbreuk. Maar laten heid, broederschap, die beroemde trits van de we for the sake of the argument aannemen dat Franse revolutie stoft Timmermans (met hulp dit verschijnsel zich ook Europa-breed aan- van Victor Hugo) weer af. Daarbij maakt hij dient. Europa dus niet als ideaal van verhef- duidelijk dat die begrippen, die ook zoveel fing, maar als producent van neergang. aan de ontwikkeling van de sociaal-democra- Europa dat geen bescherming biedt. In dit tie hebben bijgedragen, in samenhang moet licht verklaart het boek de vlucht van het anti- worden gelezen en geleefd: zonder broeder- Europees populisme in onze streken, alsook schap (of solidariteit) blijven vrijheid en ge- de Britse keuze voor het verlaten van de Unie. lijkheid dode letters. Solidariteit is overigens Is dat ook een richting die de sociaal-democra- niet alleen eenrichtingsverkeer; om haar te tie, voor wie Europa voorheen vooral een ‘pro- kunnen bestendigen, moet er altijd wel iets ject van hoop’ vertegenwoordigde, zou moe- van eigen belang in schuilen. Daarom schrijft ten volgen? Dat zeker niet; met overtuiging Timmermans niet alleen over de noodzaak kiezen de redacteuren voor een politiek van vluchtelingen op te vangen en terrorisme verandering van de EU, van aanpassing van te bestrijden, maar ook om de verbinding in haar beleid, en van hernieuwde toenadering onze eigen Europese samenlevingen weer op tot haar burgers (of liever: omgekeerd, want te zoeken en te herstellen. Vooral de jeugd, en de aangegeven richting is democratisering). degenen die door de internationale economie Dus geen keuze voor een exit, niet van in de knel zijn geraakt, heeft hij hierbij op het Nederland, en niet van links. De bundel gaat in oog. Europa is buitenland en binnenland te- op verscheidene Europese thema’s, van vluch- gelijk. Grenzen zijn nuttig en belangrijk, maar telingen naar Schengen, van duurzaamheid muren zijn gevaarlijk. We mogen niemand naar mondiaal bestuur, en van gedeelde veilig- buitensluiten. Timmermans schreef een be- heid met Rusland naar de brandhaarden bij hartenswaardig, bijna romantisch aandoend, Europa’s buren. De meeste aandacht, zowel politiek pamflet. Concrete voorstellen bevat naar thema’s als naar politieke uitwerking, het echter niet. gaat echter uit naar de invloed van het ‘neo-li- De hartenkreet van Timmerman sluit daar- beralisme’ op het Europees project. Dat wil om wonderwel aan bij de teneur van de 35e overigens niet zeggen dat de auteurs steeds op uitgave van het Jaarboek voor de sociaal- dezelfde lijn zitten. Sommige auteurs beplei- democratie, dat een ‘Europese Unie van waar- ten bijvoorbeeld een terughoudende de’ behandelt. Ten dele tenminste. Met een Europese ontwikkeling, terwijl andere zich dertiental, vaak begin 2016 geschreven, bijdra- juist krachtig voor ‘meer Europa’, zelfs een po- gen alsook een verhelderende samenvatting litieke unie, uitspreken. Niet elk artikel is ook van de redacteuren Frans Bieckmann en even voldragen, terwijl er daarnaast nog wel Monika Sie, onderzoekt deze bundel ‘de belof- wat thema’s lijken te missen. Wat dat laatste te van een ander Europa’. Uitgangspunt van betreft had in het bijzonder ‘sociaal Europa’, deze speurtocht is de vaststelling dat menig een met recht veelbesproken onderwerp te- (vooral jonge) Europeaan onder mismoedig- genwoordig, niet mogen ontbreken.2 Dit voor- heid en uitzichtloosheid gebukt gaat, dat dit is al omdat de meeste auteurs toch als belangrij- terug te voeren op effecten van de economi- ke onevenwichtigheid in het Europese sche mondialisering en dat de Europese Unie bouwwerk aanmerken, dat het teveel op vrij- daar geen bescherming tegen biedt, maar making van de markt leunt en te weinig op be- juist geheel en al als onderdeel van die ‘globa- vordering van werkgelegenheid en verwezen- lisering’ wordt gezien. Dat deze statistiek uit lijking van sociale samenhang. Te veel België afkomstig is, doet aan de grondigheid negatieve integratie en te weinig positieve

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 boekessay Europa van waarde 55

Marnix Krop

integratie, kortom. En dat zou buitensluiting cratische actie nodig is, wil de lezer wel gelo- teweegbrengen. ven. En wellicht ook dat dit moet worden on- Het is jammer dat de auteurs niet echt dui- dernomen in samenhang met diverse delijk maken hoe dat alles in zijn werk gaat. politieke protestbewegingen aan Europa’s Waarin schuilt die onevenwichtigheid in linker­zijde. Maar zolang niet goed uiteengezet Europa dan? En hoe werken de Europese me- wordt waaruit die actie dan moet bestaan, chanismen die buitensluiting dan in de hand? blijft het pleidooi iets onbevredigends hou- Er kan toch niet worden volstaan met de me- den. Willen de auteurs bijvoorbeeld koers dedeling dat de verdragen die ten grondslag zetten naar een nieuw EU-verdrag? liggen aan de interne markt en het euro-geld- Niettemin bevat dit jaarboek een reeks systeem vorm kregen in de jaren negentig, dat interessante suggesties voor beleidswijzigin- wil zeggen tijdens de hoogtijdagen van het gen. De meest aansprekende zijn te vinden in vrijemarktdenken? De precisie waarmee bij- de artikelen van Melkert, Passchier en het duo voorbeeld Ad Geelhoed met zijn artikel Hemerijck/ Nierop. Maar ook Van Tilburg ’’Maastricht’ en de sociaaldemocratie’ in het heeft natuurlijk gelijk met zijn pleidooi voor Jaarboek van 1995 de te eenzijdige marktori- sanering van de Europese financiële sector. En ëntatie in het Verdrag van Maastricht bloot- Tang heeft zeker een punt door te hameren op legt, wordt hier node gemist.3 Een behande- het belang van de aanpak van grootschalige belastingontwijking door grote ondernemin- gen, zij het dat individuele lidstaten zich hier eerder aan bezondigen dan de EU zelf. Zolang niet goed uiteengezet­ Integendeel zelfs, maar de tegenactie op Europees niveau verdient zeker versterking. wordt waaruit die actie Het klimaat is er inmiddels ook naar. Of dat dan moet bestaan, blijft het ook geldt voor Melkerts pleidooi voor een ver- pleidooi iets onbevredigends schuiving van het Europees accent op financi- ën naar arbeid, is de vraag. Zeker als het is be- houden doeld om de positie van de ministers van Financiën in het euro-systeem concurrentie aan te doen. Wel is duidelijk dat in Europa de werkloosheid structureel te hoog is en dat dit ling van het vervolg daarop — de eventuele een verwoestende sociale en politieke uitwer- correcties op ‘Maastricht’ met het witboek- king heeft. Of dat echter alleen met een breed Delors over ‘groei, concurrentievermogen en vraaggestuurd investeringsprogramma kan werkgelegenheid’ van 1993, het Verdrag van worden verholpen, is weer een andere kwes- Amsterdam (1997), de Lissabon-agenda van tie. Een vergelijking tussen de verscheidene 2000, het Verdrag van Lissabon van 2007 — zou Europese landen laat zien dat die cijfers natio- in dit Jaarboek niet hebben misstaan. Ook ont- naal (en zelfs regionaal) sterk kunnen ver- breekt eigenlijk een analyse van de wijze waar- schillen. Vooral landen met door kartelvor- op het euro-systeem functioneert en langs ming gebrekkig werkende producten- en welke weg dit tot onrechtvaardige uitkomsten dienstenmarkten en met cliëntelistische poli- leidt. Nu moet de lezer de auteurs en redacteu- tieke stelsels onderscheiden zich door struc- ren maar op hun woorden geloven en ook, wat tureel grote werkloosheid, dito geringe werk- ernstiger is, gissen naar de wijzen waarop dit gelegenheid en omvangrijke zwarte en grijze euvel ten principale kan worden rechtgezet. arbeidsmarkten. Deze landen, vooral in Zuid- Dat daarvoor meer principiële sociaal-demo- Europa te vinden, kenden allang een cultuur

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 56 boekessay Europa van waarde

Marnix Krop

van bescherming van binnenstaanders en samenwerking tussen Duitsland en Frankrijk marginalisering van buitenstaanders; van- (investeringen in ruil voor hervormingen). daar steeds hun torenhoge jeugdwerkloos- Dit sluit ook aan bij het idee van Hemerijck heid. Sinds hun toetreding tot de euro kun- en Nierop om in het Stabiliteits- en Groeipact nen ze hun problemen met achterblijvende ruimte te maken voor sociale investeringen, arbeidsproductiviteit, oplopende inflatie en anders gezegd om versterking van terreinen verminderd concurrentievermogen niet als onderwijs en gezondheidszorg mee te la- meer maskeren met regelmatige devaluaties ten tellen als belangrijk aspect van de gewens- van hun munten. Zij, dat wil zeggen hun over- te structurele economische aanpassing. Dit heden maar ook hun sociale partners, moeten zou kunnen bijdragen aan de modernisering nu echt aan de slag met de aanbodzijde van van die in elke economie en maatschappij be- hun economie, en ja, dat betekent ook de ver- langrijke sectoren en daarmee ook aan de aan- betering van de werking van markten, in de vaarding van de noodzaak van structurele her- bedrijvensector, maar deels ook in de publie- vormingen. Nadere specificatie van deze ke sector. Dit gaat doorgaans niet vanzelf en sociale investeringen en de voorwaarde van doet bij betrokkenen ook vaak pijn. Maar zon- toezicht op de uitvoering ervan zijn wel nodig der euro zou dit ook moeten gebeuren, want om te voorkomen dat hier weer een ‘bres’ zou anders is het toegroeien naar een sociaal worden geslagen in het bolwerk dat nodig is duurzaam evenwichtige, maar ook concurre- om de gemeenschappelijke munt overeind te rende, economie niet goed denkbaar. houden. Want dat de euro een belangrijk in- Overeind blijft echter wel Melkerts suggestie strument is om Europa’s politieke stabiliteit van een coalitie voor meer productieve pu- en economische welvaart te bevorderen, en tij- blieke investeringen, ook voor de arbeids- dens de financiële crisis zelfs onmisbaar was markt. Dat is een idee dat in de huidige situa- om Europa’s uiteenvallen te voorkomen, had tie van economisch herstel zich in het in dit jaarboek wel wat meer erkenning kun- noordelijke helft van de eurozone goed laat nen krijgen. Ook de euro — verbeterd, ver- bespreken en dat eventueel ook deel kan uit- sterkt, dat zeker — is voor Europa van waarde. maken van een nieuwe, zeer wenselijke

Noten 2 Zie bijvoorbeeld Ieke van den sociaal-democratie’, in: Frans Burg (2008), ‘Een sociale agen- Becker, Wim van Hennekeler, 1 Zie ook: ‘Europa moet leren da voor Europa’, in: Frans Bart Tromp en Marjet van bescherming te bieden’, inter- Becker, Menno Hurenkamp Zuylen (red.), Nederland in de view met Van Middelaar in en Monika Sie Dhian Ho (red.), wereld, Het zestiende jaar- NRC Handelsblad, 23 septem- Het ongemak over Europa, boek voor het democratisch ber 2016; tevens: Herman van WBS-jaarboek, Amsterdam: socialisme, Amsterdam: De Rompuy (2015), Europa in de Mets&Schilt, pp 165-179. Arbeiderspers, pp 87-118. storm, Amsterdam: Promet- 3 Ad Geelhoed (1995), ‘’Maas- heus / Bert Bakker. tricht’ en de Nederlandse

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 57

Peuro

Door Nik-Jan de Boer mogelijk. Anderzijds maakte dat de EMU ook Redactielid S&D kwetsbaar, zoals de crisis onverhuld heeft blootgelegd. De mogelijkheid van een crisis speelde in het Nederlandse parlementaire Op 1 februari jongstleden debatteerde de debat over Maastricht slechts een beperkte Tweede Kamer over het voorstel voor een par- rol. lementaire enquête over de invoering van de Het is dus onjuist dat de risico’s van de euro, ook wel bekend als de ‘peuro’. Het voor- EMU ten tijde van Maastricht volledig zijn be- stel ging gepaard met stevige taal van sproken in het Nederlandse parlement. initiatief­nemer Thierry Baudet: ‘Open de euro- Bovendien heeft de eurocrisis aangetoond hoe doofpot. Verschaf inzicht in deze grandioze fundamentele aannames in het originele ont- misser’. In eerdere stukken waren Baudet en werp van de EMU incorrect bleken. Jeroen zijn mede-initiatiefnemers milder. Het ging Dijsselbloem wekt nu de indruk dat de maat- hen niet om het aanwijzen van schuldigen, regelen van tijdens de eurocrisis voldoende maar om verdiepen en zo ‘tot inzicht en oplos- zijn. Verschillende economen achten verdere singen te komen’. Gezien de aanhoudende stappen echter nodig. Sterker nog, problemen in de Eurozone leek dat geen Dijsselbloem zelf is mede-auteur van het ‘Five slecht idee. Presidents’ Report’ dat verdere Europese inte- Volgens PvdA, D66, CDA en VVD is over de gratie voorstelt. invoering van de euro destijds echter op de- Ondertussen laait de eurocrisis weer op. mocratische wijze besloten en dus komt die Terwijl het twitter-presidentschap van Trump, enquête er voorlopig niet. Minister de Brexit en de aankomende verkiezingen de Dijsselbloem stelde dat er toen ook uitvoerig voorpagina’s kapen, zijn de onderhandelin- is gepraat over de risico’s van een monetaire gen over nieuwe financiële steun aan unie. Griekenland in een impasse beland. Een meer- Dat beeld klopt slechts ten dele. Het besluit derheid van het IMF-bestuur concludeerde om een economische en monetaire unie onlangs dat de Griekse schuld onhoudbaar is. (EMU) op te richten werd genomen met het Met een werkloosheid van boven de 20 % en Verdrag van Maastricht in 1992. Nederland is jaren van economische krimp lijkt de ruimte niet de euro in gerommeld, maar stemde zelf voor Griekenland om nog meer te bezuinigen toe. Toch leidde het Verdrag van Maastricht tot uitgeput. Bovendien is het een doodlopende weinig debat buiten het parlement. Ook we- weg. Zonder schuldenverlichting is er niet lan- ten we dat de EMU op Europees niveau is on- ger een realistisch perspectief op herstel. Voor derhandeld in een beperkte kring van onder- noordelijke lidstaten lijken de grenzen van handelaars op basis van een technische en solidariteit echter ook bereikt. Hoe zijn we weinig politieke agenda; met een belangrijke hier precies aanbeland en hoe moet het ver- rol voor de Europese centrale bankiers. der? Het is geen overbodige luxe dat over die Contro­versiële onderwerpen, zoals de relatie vragen een stevig debat gevoerd wordt. tot de politieke unie, werden van de agenda Integendeel, dat is bittere noodzaak. Die rol geweerd. Enerzijds maakte die beperking een had een parlementaire enquête kunnen ver- overeenkomst over de EMU waarschijnlijk vullen.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 58 A. L. Snijders

Geschiedenis

Mijn zoon laat me de kaart zien, een ontploffing aan wandelingen. ‘Maak jij deze maar’, zegt hij, ‘deze is wel te doen’. We staan op een camping in Stavelot (Ardennen), waar hij deze zomer kampeert. Ik ben een etmaal zijn gast, hij wil dat ik wandel. Ik heb de hond bij me, het is een Weimaraner, hij is 12 jaar oud. Meestal zijn het kleine mannetjes met hoeden die zo’n hond hebben (Plasterk), of VPRO-managers met een Saab in cabriolet- uitvoering, maar soms zie je ze ook in het gezelschap van gewone mensen. Wat ik eigen- aardig vind, is de gewoonte om de hond met zeven te vermenigvuldigen. Hij is 12 jaar geleden geboren, maar zijn ‘eigenlijke’ (d.i. menselijke) leeftijd is 7x12 = 84 jaar. Ik ben dus op stap met een oude hond van 84 jaar. Daar merk ik niets van, want hij loopt veel makkelijker de berg op dan ik, terwijl ik 14 jaar jonger ben. Het pad zigzagt langs een steile wand omhoog, de hond loopt vooruit en kijkt regelmatig om of ik wel kan volgen. Op de plaats waar ik bijna doodga van uitputting heeft de toeristische dienst van België een bankje geplaatst. Ik ga erop zitten en dank God dat ik in een beschaafd, rationeel land aan het wandelen ben. Als we over de berg heen zijn, lopen we door de buitenwij- ken van Stavelot. Het is erg vroeg, er is niemand op straat. Ik bekijk een goed onderhou- den legervoertuig uit de Tweede Wereldoorlog dat achter keurige linten in een mooi perkje staat. Men mag er niet op klimmen, maar dat doe ik toch, omdat er niemand op straat is. Ik bekijk ook de rijen namen van mannen die in de strijd tegen de Duitsers zijn doodgeschoten. Daarna loop ik Stavelot weer uit op weg naar de camping. Bij een stuw kom ik een man met een zeer grote hond tegen. Hij wil alles over de mijne weten. Als ik hem vertel dat het een Duitse hond is, veert hij op. Hij is namelijk pro-Duits. Hij komt oorspronkelijk uit Malmédy, enkele kilometers verderop. Daar werden de soldaten van Hitler met gejuich en hakenkruisvlaggen begroet. Daar zijn foto›s van, zegt de man, het is een oude wond. In Stavelot houden ze niet van mensen uit Malmédy. Ik vraag waarom hij dan niet verhuist. Hij zegt dat in Stavelot de huizen goedkoper zijn. Ik knik begrij- pend. Als ik verder loop, roept hij me na dat ik een mooie hond heb. Ik zwaai naar hem.

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017