Rudolf Weigl (2.09.1883–11.08.1957) – Polski Uczony Z Wyboru
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Tom 68 2019 Numer 4 (325) Strony 519–522 MARTA GROMULSKA Zakład Epidemiologii Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-PZH Chocimska 24, 00-791 Warszawa E-mail: [email protected] RUDOLF WEIGL (2.09.1883–11.08.1957) – POLSKI UCZONY Z WYBORU Ocaliła życie tysiącom ludzi w czasie epide- mii i podczas II wojny światowej. Rudolf Weigl (1883-1957) Professor, prominent biologist at Jan Ka- zimierz University in Lwow. He conducted the research on rickettsiae – microbe of ep- idemic typhus, and elaborated a method of Rickettsia provazeki culture in the louse gut and vaccine technology production against of this dangerous infectious disease. The vaccine was produced by Weigl Institute in Biology Department of Jan Kazimierz Uni- versity. The vaccine put into practice since 30. years XX century and rescue life of the thousands of peoples in epidemic time and during World War II. Rudolf Weigl urodził się w Przerowie na Morawach, w rodzinie austriackiej, ale po śmierci ojca Jego Matka wyszła za mąż za Polaka, Józefa Trojnara, profesora gimnazjal- nego. Rodzina przeniosła się do Wiednia, a potem do Małopolski i Rudolf uczył się w polskich szkołach. W Stryju uzyskał maturę, a studia rozpoczął w 1903 r. na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Jana Kazimie- rza we Lwowie. W 1907 r. uzyskał stopień Profesor Rudolf Weigl doktora filozofii, a w 1913 r. po habilitacji stopień docenta zoologii, anatomii porów- Rudolf Weigl (1883-1957) nawczej i histologii. Jako biologa interesowa- Profesor, wybitny biolog z Uniwersyte- ły Go struktury siateczkowe komórek nerwo- tu Jana Kazimierza we Lwowie. Prowadził wych kręgowców i historia ich badań, tzw. badania nad riketsjami, zarazkami tyfusu aparat Golgiego-Kopscha, oraz mitochondria. plamistego. Opracował metodę hodowli za- Weigl starał się poznać biologię zarazka ty- razka w jelicie wszy i technologię produkcji fusu plamistego, odkrytego w 1916 r. przez skutecznej szczepionki przeciwko tej groźnej Brazylijczyka Rocha Limę. chorobie zakaźnej. Szczepionka była produ- Po wybuchu I wojny światowej został po- kowana w zakładzie przy Katedrze Biologii wołany do armii austro-węgierskiej i praco- UJK i stosowana od początku lat 30. XX w. wał w laboratoriach bakteriologicznych nad 520 MARTA GROMULSKA durem plamistym w obozach uchodźców i W 1934 r. szczepionka Weigla zaczęła jeńców wojennych na terenie Czech i Mo- być stosowana w Polsce wśród personelu raw. Tyfus plamisty (osutkowy) powodował sanitarnego i osób narażonych na zakaże- masową śmiertelność ludności cywilnej i nie durem plamistym. Pierwszą akcję szcze- wojska, a epidemie nasilały się podczas wo- pień ochronnych przeprowadził jej twórca jen. Wielu naukowców pracowało nad wyna- we wschodniej Małopolsce wśród Hucułów, lezieniem skutecznej szczepionki przeciwko gdzie częste były epidemie tyfusu. Przed ak- tej chorobie. cjami szczepień prowadzono w terenie rozpo- Jeszcze podczas I wojny światowej Ru- znanie epidemiologiczne. dolf Weigl, jako asystent Filipa Eisenberga Szczepionka Weigla stała się znana na w laboratorium bakteriologicznym w Prze- całym świecie, a Jego metoda dała podsta- myślu, wpadł na pomysł hodowli riketsji wy uruchamiania zakładów produkujących (zarazka tyfusu plamistego, odkrytego przez szczepionkę. W latach 30. szczepionka oca- Amerykanina Rickettsa i Czecha Prowazeka) liła życie misjonarzom wysyłanym do krajów przez wstrzykiwanie ich do jelit wszy, przez azjatyckich, za co papież Pius XI nadał prof. co można było uzyskiwać odpowiednio dużą Weiglowi Order Św. Grzegorza. Za szczepie- masę bakterii do produkcji szczepionki prze- nia ochronne w kolonii belgijskiej król Bel- ciw durowi plamistemu. Bakterii nie można gów odznaczył Go orderem Leopolda. było hodować w warunkach laboratoryjnych, W 1937 r. na zaproszenie Ligi narodów bo nie rozwijały się na sztucznych pożyw- Weigl wygłosił cykl referatów w Genewie na kach, lecz jedynie w żywych komórkach. temat tyfusu plamistego. Nawiązał współpra- Próby opracowania szczepionki z riketsji ho- cę ze szwedzkim towarzystwem lekarskim w dowanych na myszach laboratoryjnych i w Sztokholmie. zarodkach jaja kurzego nie powiodły się. Szczepionka Weigla była stosowana w Prowadząc dalsze badania w Katedrze koloniach włoskich i francuskich w Afryce, Biologii na Wydziale Lekarskim UJK, którą w Australii i w Chinach, i wszędzie tam, jako profesor kierował od 1920 r., Rudolf gdzie dur plamisty szerzył się epidemicznie. Weigl opracował metodę hodowli riketsji w Rudolf Weigl był zaproszony do Abisynii, jelicie wszy, traktując wesz odzieżową jako gdzie badał ogniska tyfusu plamistego i po- pożywkę biologiczną dla rozmnażania bakte- brał próby zarazków do dalszych badań. rii. Najpierw hodowano wszy zdrowe, potem Polskie Ministerstwo Spraw Wojskowych zakażano je zarazkami tyfusu wstrzykując zwróciło się do Weigla o zorganizowanie na je do jelit wszy, gdzie się rozmnażały, a na- wielką skalę produkcji szczepionki dla woj- stępnie preparowano te jelita, aby uzyskać ska polskiego i ludności cywilnej na wypa- szczepionkę fenolizowaną. Ponadto, w Kate- dek wojny, lecz nie zdążono wykonać tego drze były działy naukowo-badawczy i bakte- zadania przed jej wybuchem. riologii ogólnej, w których powstało 80 prac Po opanowaniu Lwowa we wrześniu doświadczalnych, m.in.: WEIGL R., 1927. O 1939 r. sowieci zreorganizowali Wydział Le- istocie i postaci zarazka duru osutkowego. karski Lwowskiego Uniwersytetu. Powstał Med. Dośw. Społ. 7, 1-2, 127-144; WE- Lwowski Instytut Medyczny, ale w jego IGL R., 1931. Sposoby czynnego uodpornia- skład wszedł zakład i pracownia badań nad nia przeciw durowi osutkowemu. Rozprawy tyfusem plamistym Weigla. W lutym 1940 r. Wydz. Lek. PAU 1, 1. N. Chruszczow zaproponował Rudolfowi We- Rudolf Weigl wykrył nowy gatunek ri- iglowi wysoki tytuł akademika Wszechzwiąz- ketsji Rocha Limy. Badania opublikował w kowej Akademii Nauk ZSRR, ale Weigl nie Przeglądzie Epidemiologicznym, który był skorzystał z propozycji, chociaż na zapro- od początku czasopismem PZH (1921, 1, szenie Ministerstwa Zdrowia ZSRR wygłaszał 1, 365-375), a po wznowieniu wydawania odczyty o biologii zarazka tyfusu plamistego Przeglądu w 1948 r. (Metody walki z durem w Moskwie, Leningradzie, Kijowie i Charko- osutkowym. Przegl. Epidemiol. 2, 1-2, 3-19). wie. Współpracowali z Nim znani bakteriolo- Po zajęciu Lwowa w lipcu 1941 r. Niem- dzy: Charles Nicolle, który otrzymal nagrodę cy nie zlikwidowali Instytutu Weigla (dzia- Nobla w 1928 r. za odkrycie, że przenosi- łał pod nazwą Institut fur Fleckfieber und cielem duru plamistego jest wesz odzieżowa, Virusforschung des OKH) i pozostawili Mu Stanisław Weil, kierownik Instytutu Farma- wolną rękę w organizacji i doborze pracow- ceutycznego, który mieścił się w PZH, Hele- ników. Szczepionka chroniła przed tyfusem na Sparrow, która prowadziła badania nad armię niemiecką, a Weiglowi proponowano szczepionkami przeciw tyfusowi w PZH w stanowiska naukowe w Berlinie, w zamian latach 30., Ludwik Anigstein, parazytolog w za podpisanie Reichlisty. Gdy odmówił, gro- PZH, znawca epidemiologii tyfusu, badacz żono Mu śmiercią, przypominając egzekucję riketsji jako pasożytów. lwowskich profesorów na Wzgórzach Wulec- kich 4 lipca 1941 r. Rudolf Weigl nie wy- Rudolf Weigl (2.09.1883–11.08.1957) – polski uczony z wyboru 521 rzekł się swojej polskiej narodowości i nie Szczepionek w PZH, utworzonym dla Ludwi- przeląkł gróźb generała Katzmanna, zastępcy ka Hirszfelda jeszcze w 1920 r., i zainicjo- Himmlera. wał powstanie tam Muzeum Szczepów i Pra- Szczepionka przeciwko tyfusowi plamiste- cownię Beztlenowców. mu była podczas okupacji niemieckiej pro- W 1942 r. Weigl wysłał do Warszawy dukowana dla Wermachtu, ale potajemnie Henryka Mosinga ze szczepionkami dla Lu- rozsyłana i przewożona do gett lwowskiego i dwika Hirszfelda, który od 1941 r. był wy- warszawskiego oraz do członków konspiracji. siedlony z PZH do getta warszawskiego, Łącznikiem między Warszawą i Lwowem był gdzie ratował Żydów przed tyfusem. m.in. dr Edward Mikołajczyk, asystent dr W 1944 r. wycofujący się Niemcy zra- Henryka Mosinga, który przywoził szczepion- bowali najwartościowszy sprzęt z Instytutu ki do PZH, skąd były rozsyłane do kolumn Weigla. W lipcu tego roku miejsce Niemców sanitarnych i więzień, a także uczestniczył zajęli Rosjanie. w tajnej produkcji prowadzonej w PZH przez Profesor Weigl opuścił Lwów i w Kro- dr Feliksa Przesmyckiego, dr Edmunda Woj- ścienku nad Dunajcem założył prywatną ciechowskiego (po wojnie twórcy pracowni pracownię bakteriologiczną. Riketsji w Zakładzie Bakteriologii PZH.) i dr W Krakowie na Uniwersytecie Jagielloń- Tadeusza Przyborowskiego. skim powierzono Mu kierownictwo II Kate- Dr Edward Mikołajczyk poświęcił 47 lat dry Mikrobiologii, nazwanej Zakładem Bak- pracy naukowo-badawczej nad riketsjami teriologii Ogólnej, a 3 lipca 1945 r. władze i epidemiologią innych chorób zakaźnych państwowe mianowały R. Weigla profesorem w PZH pracując, a następnie kierując Pra- zwyczajnym. cownią Riketsji w Dziale Bakteriologii od W Krakowie prof. Rudolf Weigl został 1967 r. oskarżony przez nieżyczliwych Mu ludzi o W Państwowym Zakładzie Higieny pod kolaborację z Niemcami podczas swojej dzia- zarządem niemieckim utworzono, prowadzo- łalności we Lwowie. Oczyszczony z zarzutów, ny przez Niemca Hermanna Wohlraba, za- chciał w Krakowie udoskonalać szczepion- kład produkcji szczepionki przeciw durowi kę przeciw tyfusowi w utworzonym przez plamistemu dla wojska niemieckiego przed siebie niewielkim laboratorium i starał się planowaną inwazją na Związek Radziecki. pozyskać fundusze z Ministerstwa Zdrowia. Karmicielami wszy byli Polacy.