DOI: 10.15290/elpis.2019.21.13 data przekazania tekstu: 1.02.2019 data akceptacji tekstu: 20.03.2019

Zarys historii Parafii Prawosławnej Zwiastowania NMP i św. Jana Teologa w Supraślu hieromnich Pantelejmon Karczewski Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogarodzicy w Supraślu Polska ORCID: 0000-0003-0829-1781 [email protected]

rev. P. Karczewski, The outline of the history of the Orthodox Parish of the Annunciations of the Mother of God and St. John Theolo- gian in Supraśl, Elpis, 21 2019: 99-108.

Abstract: The Orthodox parish in Supraśl exists together with the Supraśl Monastery and is inseparably connected with it. Although the history of the monastery dates back to the 90s of the 15th century, the parish was created in 1800. In 1839, the monastic com- munity returned to the Orthodox Church, after two hundred years of being under the “occupation” of the union. The outbreak of the First World War caused the evacuation of monks into the depths of Russia. In 1918, the Polish government took over church property. Parishioners were allowed to use only a small cemetery church - the care of the faithful was taken by by the Wasilków parish, from which in 1931 a branch parish of Supraśl was separated. During the Second World War, the Nazi army blown up the main monastery church. The post-war period is the time of struggles for regaining the church and buildings, as well as the constant development of parish life. In the early 1980s, Bishop of Białystok Sawa began to make efforts to revive the monastery. In 1984, Fr. Miron came to Supraśl and became the rector of the parish and the head of the monastery. Monastic life began to develop, and along with it, the spiritual life of parishioners deepened. In 1993, the state finally returned the monastery to the Orthodox Church. Currently, the Supraśl parish conducts its active activities outside the walls of the Monastery, which was evidenced e.g. by the consecration of the church in honor of St. Luke the Surgeon in the village Łaźnie in 2019.

Streszczenie: Parafia Prawosławna w Supraślu istnieje przy Supraskim Monasterze i jest z nim nierozłącznie związana. Choć historia Monasteru sięga lat 90-tych XV wieku, parafię utworzono w 1800 r. W 1839 roku wspólnota monasterska powróciła do Prawosławia, po dwustu latach przebywania pod „okupacją” unii. Wybuch I Wojny Światowej spowodował ewakuację mnichów w głąb Rosji. W 1918 r. polski rząd przejął mienie cerkiewne. Parafianom pozwolono na użytkowanie jedynie małej cmentarnej świątyni – opiekę nad wiernymi sprawowała wasilkowska parafia, z której w 1931 r. wydzielono filialną supraską parafię. Podczas II Wojny Świato- wej hitlerowskie wojska wysadziły w powietrze główną monasterską cerkiew. Okres powojenny to czas walk o odzyskanie cerkwi i budynków, a także ciągłe rozwijanie życia parafialnego. Na początku lat 80-tych nowy ordynariusz diecezji białostocko-gdańskiej biskup Sawa zaczął czynić starania o odrodzenie Monasteru. W 1984 r. do Supraśla trafił o. Miron, który został proboszczem parafii i przełożonym Monasteru. Zaczęło się rozwijać życie monastyczne, a wraz z nim pogłębiło się duchowe życie parafian. W 1993 r. państwo ostatecznie przekazało Monaster Kościołowi Prawosławnemu. Obecnie supraska parafia prowadzi swoją aktywną działal- ność także poza murami Monasteru, czego ważnym dowodem było poświęcenie cerkwi ku czci św. Łukasza Chirurga we wsi Łaźnie w 2019 r.

Keywords: Supraśl, monastery, Mularczyk, Makal, Miron Chodakowski

Słowa kluczowe: Supraśl, monaster, Mularczyk, Makal, Miron Chodakowski

Parafia Prawosławna w Supraślu jest parafią przymo- W 1501 r. wzniesiono cerkiew św. Jana Teologa, a w nasterską. Jej funkcjonowanie związane jest nierozłącznie latach 1503-1511 murowaną świątynię Zwiastowania Bo- z Monasterem, a zawiła historia z wieloma trudnymi i tra- gurodzicy. A. Mironowicz pisze: „Wobec panującego na gicznymi momentami jest nierozerwalnie związana z hi- terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego oficjalnego za- storią życia monastycznego na supraskiej ziemi. kazu budowy cerkwi murowanych, wymagana była zgoda królewska na wzniesienie takiej świątyni. Ihumen Pafnucy Sieheń wystąpił z taką prośbą do króla na początku 1509 r. 1. Pierwsze wieki W połowie marca 1509 r. Zygmunt Stary wyraził zgodę na Monasteru Supraskiego wybudowanie murowanej cerkwi.” (Mironowicz, 2013). W 1503 r. metropolita Józef Sołtan ofiarował monasterowi Początki Supraskiego Monasteru sięgają 90-tych lat kopię Smoleńskiej Ikony Matki Bożej, która to stała się XV wieku. Wtedy to marszałek Wielkiego Księstwa Li- najbardziej czczoną świętością nazywaną odtąd Supraską tewskiego Aleksander Chodkiewicz wraz z arcybiskupem Ikoną Matki Bożej. W 1505 (1504?) roku patriarcha Kon- smoleńskim Józefem Sołtanem założyli monaster w Gród- stantynopola Joachim (1498-1502, 1504) nadał tomos ofi- ku. Około 1500 r. wspólnota przeniosła się wzdłuż rzeki cjalnie uznający Supraski Monaster (https://www.ec-patr. Supraśl na jej dzisiejsze miejsce. Jej ówczesnym przełożo- org/list/index.php?lang=gr). Niedługo później – w 1514 r. nym był ihumen Pafnucy. – Supraślowi nadano status patriarszej stauropigii (pod-

ELPIS · 21 · 2019 · s. 99-108 100 ELPIS · 21 · 2019 legania bezpośrednio patriarsze). W 1589 r. do Supraśla unii zdołał odrodzić życie monastyczne. Wyremontowano przybył patriarcha konstantynopolitański Jeremiasz. W po- budynki, spisano historię monasteru. Przełożony dokonał łowie XVI w. wzniesiono cerkiew Zmartwychwstania Pań- także renowacji zamalowanych fresków w cerkwi Zwia- skiego wraz z katakumbami przeznaczonymi do pochówku stowania. Koniec XIX wieku to także czas budowy nowej mnichów (Borowik, 2000, s. 28-29). cerkwi św. Jana Teologa, która swoim wezwaniem miała Monaster bardzo szybko stał się jednym z głównych nawiązywać do pierwszej cerkwi w monasterze. Nową ośrodków monastycznych i kulturowych i na ziemiach świątynię poświęcono 26 września 1890 r. W 1897 r. pra- słowiańskich. Freski mnicha Nektariusza, które powstały wosławnym mieszkańcom Supraśla, Sokołdy i Łazień ze- w XVI w. za czasów archimandryty Sergiusza (Kimbara) zwolono na korzystanie w supraskiej cerkwi ze wszystkich w cerkwi Zwiastowania, a także zbiory w monasterskiej obrzędów, z wyjątkiem ślubów (Bendza, 2005, s. 85). bibliotece i wielki dorobek muzyczno-piśmienniczy (Ko- W 1893 r. przy monasterze powstało Bractwo Zwia- deks Supraski, Irmologion Supraski) świadczą o ścisłych stowania NMP mające na celu krzewienie wiary i moral- związkach Monasteru z prawosławną Serbią, Mołdawią, ności oraz wzmacnianie ducha prawosławia okolicznej Bułgarią i Grecją. ludności. Stowarzyszenie zrzeszało sympatyków Mona- W 1596 r. w Brześciu odbył się synod, który odrzu- steru – duchownych i świeckich. Jego honorowymi człon- cił projekt unii. Aktywnie uczestniczył w nim supraski kami zostali m.in. arcybiskup litewski i wileński Donat archimandryta Hilarion (Massalski), pozostając wiernym czy gubernator grodzieński (Shved, 2015, s. 287-288). Prawosławiu. Jednak w 1614 r., już po jego śmierci, unia Swoją działalnością bractwo obejmowało parafie doj- została narzucona supraskiemu monasterowi siłą, a wraz lidzką i wasilkowską, ale głównym zadaniem było wspo- z nią w 1635 r. monastyczna reguła bazyliańska. Czasy, maganie monasteru. Na początku działalności liczyło 68 kiedy monaster nie znajdował się w rękach prawosław- członków, a już w 1900 r. 450 członków (Mironowicz, nych to okres stagnacji życia monastycznego. Powstała 2006, s. 503). wtedy co prawda drukarnia i nowe budynki kompleksu W 1900 r. cmentarz był znów zapełniony, a dalsze monasterskiego, mimo to jednak sam monaster przybrał jego poszerzenie nie było możliwe. Istniała zatem potrze- bardziej charakter biskupiej rezydencji, aniżeli kontynu- ba założenia nowego. Powstał on za rzeką na Podsupraślu atora starych wzorców monastycznych. Warto dodać, że (przy drodze w kierunku Krynek). Na nowo powstałym w tym czasie znamienite fresku zostały zasłonięte rzeźbio- cmentarzu wzniesiono cerkiew. Odbyło się to z inicjaty- ną tabulaturą. wy Bractwa Supraskiego, z pomocą miejscowych luteran i fabrykanta Adolfa Bucholza, z którym łączyły Monaster bardzo dobre relacje (Bendza, 2005, s. 85). Świątynia była 2. Od powrotu do Prawosławia potrzebna dla odprawiania pogrzebów. Została poświę- do I Wojny Światowej (1839-1915) cona ku czci św. wlk. męcz. Jerzego Zwycięzcy, patrona supraskiego bractwa, w dniu 11 listopada 1901 roku (Bo- Monaster supraski powrócił do prawosławia w 1839 r. rowik, 2000, s. 28). po soborze połockim. Przebywało w nim wówczas pięciu W 1910 r. supraskie bractwo rozpoczęło wydawa- mnichów, znajdowała się tu także szkoła duchowna. Część nie periodyku „Supraskij Bratskij Listok”. Czasopismo zabudowań monasterskich zostało wydzierżawionych su- prezentowało żywoty świętych i ludzi zasłużonych dla praskiemu fabrykantowi Wilhelmowi Zachertowi (Sury- Prawosławia, podejmowało tematy religijne i społeczne. nowicz, 2001, s. 226). To czas wielu zmian, jak chociażby W tym samym czasie w Supraślu prowadzono kursy przy- budowa nowej drogi do Białegostoku (dzisiejsza ul. Biało- gotowawcze dla psalmistów, dyrygentów i chórzystów. stocka), która w 1836 r. przedzieliła supraski cmentarz na Suprascy hieromnisi wspomagali również kler pobliskich dwie części. Południową połowę przekazano prawosław- parafii, odprawiając nabożeństwa w razie potrzeby. O ran- nym. Wiadomo, że już w 1844 r. cmentarz był całkowicie dze monasteru na początku XX wieku świadczy m.in. zapełniony, toteż zezwolono na powiększenie jego teryto- fakt, że biskup Włodzimierz (Tichonicki), powołany na rium. wikariusza diecezji grodzieńsko-brzeskiej z tytułem bi- Niedługo później – w 1849 r. – zamknięto istniejącą skupa białostockiego, został mianowany także przełożo- od 1800 r. (Makal, 2003, s. 21) parafię przymonasterską, nym supraskiego monasteru (Bendza, 2005, s. 87). Stał się a prawosławnych wiernych rozdzielono między Wasilków, on tym samym następcą archimandryty Mikołaja zmarłe- Dojlidy, Ostrów i Sokółkę (Dalmatov, 1892, s. 419). Od go w 1906 r. tej pory na cmentarzu zaczęto chować także mnichów. Niedługo później wybuchła I Wojna Światowa. Wy- W 1875 r. na grobie archimandryty Nikodema (Żelezow- darzenie to spowodowało ewakuację mnichów. Supraśl skiego) wzniesiona została drewniana cerkiew św. Pan- i okolice opuściło wówczas wielu prawosławnych miesz- telejmona. Po okresie unii świątynie monasterskie były kańców. Dynamiczny rozwój monasteru został przerwa- w fatalnym stanie. Basztom cerkwi Zwiastowania groziło ny w 1915 roku, kiedy większość ludności prawosławnej runięcie. Freski były uszkodzone, a ostatecznie zniszczono na polecenie władz carskich została ewakuowana w głąb je, zabielając ściany w latach 50-tych. XIX w. Rosji. Większość mnichów opuściło Monaster 15 sierp- W 1881 r. supraskim przełożonym zostaje archiman- nia 1915 roku. Zabrali ze sobą ważniejsze ikony, utensylia dryta Mikołaj (Dołmatow), który po stagnacji w okresie i dokumenty. Reszta mienia ruchomego zaginęła. ELPIS · 21 · 2019 101

modlitwy i pasterza cerkwi my odziczejem i słabe będziemy 3. Czasy międzywojenne syny ojczyzny (Archiwum Monasteru). do utworzenia parafii filialnej Pismo pozostało bez odpowiedzi ze strony Naczel- nika Państwa. Wyjaśnień zażądało jednak Ministerstwo (1918-1931) Wyznań, na co wojewoda odpowiedział: „W Supraślu jest (sic!) cztery cerkwie prawosławne, a to: 1) wielka cer- Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w listo- kiew, 2) mała cerkiew, tzw. ciepła zbudowana dla użytku padzie 1918 r. w ramach akcji rewindykacji cerkwi pra- byłego przeora na 600 osób, 3) mała cerkiewka na no- wosławnych rząd przejął całe mienie cerkiewne jako wym cmentarzu, murowana z cegły, 4) kaplica drewniana należące wcześniej do rządu rosyjskiego, tzw. mienie na starym cmentarzu” (Archiwum Monasteru). Wojewo- pozaborcze. Prawosławie postrzegane było jako relikt za- da stwierdził, że na potrzeby parafian wystarczy jedy- borów. Wszystkie zabudowania przeszły pod tymczasowy nie cmentarna cerkiew. Nie sprzeciwił się otwarciu jej zarząd skarbu państwa. Warto dodać, że w tym czasie Ko- i umożliwieniu sprawowania nabożeństw przez duchow- ściół prawosławny utracił znaczną część swego majątku, nego z Wasilkowa. a sytuacja prawna nieruchomości, którymi dysponował, Wasilkowska parafia objęła duszpasterską opieką często było nieuregulowana (Kuprianowicz, 2009, s. 761). mieszkańców Supraśla i okolicznych wsi w 1924 r., o czym 8 sierpnia 1919 r. przybył do Supraśla inspektor Zbigniew świadczy fakt nowych wpisów w księgach metrykalnych. Łaszczyński. W towarzystwie burmistrza miasta Włady- W 1927 r. do parafii w Wasilkowie, której proboszczem był sława Kozłowskiego i sekretarz Marii Rothert zamknął o. Włodzimierz Drużyłowski, trafił o. Aleksy Mularczyk i zapieczętował cerkiew Zwiastowania. Wcześniej hie- z Grodna (ur. 29 lipca 1894 r. we wsi Zarudawie w powie- romnich Sawa (Gawryluk), który jako jedyny z mnichów cie wołkowyskim), wychowanek mnichów Pustyni Gliń- pozostał w monasterze, otrzymał polecenie, aby razem ze skiej w Rosji (Radziukiewicz, 2015, s. 134). Duchowny stróżem cerkiewnym Antonim Krauczukiem, przenieść był przeznaczony do posługi w Supraślu. wszystkie utensylia cerkiewne i przedmioty ruchome do Przez cały czas mieniem monasterskim zaintereso- cerkwi św. Jana Teologa, której również nie pozwolono wany był Kościół rzymskokatolicki. Na temat Supraśla użytkować (Archiwum Monasteru). Odebrany został tak- obradowały komisje i zespoły złożone z przedstawicieli że dawny cmentarz prawosławny z cerkwią św. Pantelej- Kościoła i Rządu. 4 października 1927 r. do Supraśla przy- mona przy ul. Białostockiej. Przejęła go parafia rzymsko- jechał rzymskokatolicki arcybiskup Romuald Jabłrzykow- katolicka. ski, ordynariusz diecezji wileńskiej. Odprawił on uroczy- Nadzór nad świątynią Zwiastowania sprawował odtąd stą mszę i dokonał „poświęcenia” cerkwi Zwiastowania. burmistrz, a od 1922 r. Okręgowa Dyrekcja Dróg Publicz- Przekazał następnie klucze świątyni supraskiemu probosz- nych, która przejęła także zarządzanie nad cerkwią św. czowi ks. Ottonowi Sidorowiczowi. Odbyło się to wbrew Jana, przyległym do niej budynkiem i dzwonnicą. Pieczę decyzji starosty białostockiego M. Zborowskiego. Metro- nad pozostałymi budynkami sprawował Wydział Powiato- polita warszawski i całej Polski Dionizy (Waledyński), wy Sejmiku Białostockiego, który w 1922 r. przeznaczył zaniepokojony sprawą, napisał do Ministerstwa Wyznań budynki monasterskie na siedzibę Szkoły Rolniczej. Cele w 1928 r.: mnisze zamieszkiwali wówczas wspomnieni już ojciec Klasztor ten po wojnie został zamknięty i jakkolwiek Sawa i stróż Antoni. Zostali oni wezwani do opuszcze- nie został formalnie odebrany wyznaniu prawosławnemu, nia murów. Po wielu protestach, ojciec Sawa – duchowny jednakże nie był zwrócony duchowieństwu prawosławne- obsługujący parafię i zabezpieczający duchowe potrzeby mu. Odprawienie mszy przez ks. arcybiskupa Jałbrzykow- wiernych – został w dniu 27 maja 1924 r na polecenie wo- skiego wywołało zrozumiałe zaniepokojenie wśród okolicz- jewody usunięty z monasteru. nej ludności prawosławnej, słusznie uważającej klasztor Parafianie starali się odzyskać swoje cerkwie i mona- supraski i jego świątynie za prawosławne (…) Czy władze sterskie budynki. Wystąpili m.in. do posła ziemi białostoc- Państwowe upoważniły duchowieństwo rzymskokatolickie kiej Hellicha, a następnie do samego Naczelnika Państwa do objęcia klasztoru supraskiego, czy też abp Jałbrzykow- Józefa Piłsudskiego. Bractwo Supraskie w podaniu pisało: ski w danym razie działał bez porozumienia z władzami My jako lud naszej Polski wszyscy jak jeden stoim państwowymi?” (Archiwum Monasteru). w szeregach naszych polskich wojsk, jak syny, tak bracia, Suprascy parafianie napisali list do Arcybiskupa Gro- a z konstytucji my po religii ściśnięte. Nie mamy nawet dzieńskiego Aleksego z prośbą o delegowanie ojca Mular- domu Bożego dla modlitwy. Na podanie nasze nie daje nam czyka na stałe do Supraśla: Rząd żadnej odpowiedzi. To my się zwracamy z pokorną My, niżej podpisani parafianie Supraskiej Cerkwi prośbą do Pana Naczelnika Polskiego Państwa i prosim zebraliśmy się w liczbie 87 osób i uchwaliliśmy prosić sprawiedliwego sądu – odkryć nam świątynie. Co się liczy o delegowanie do nas duchownego Aleksego Mularczyka. monasterskich gmachów i ziemi, my z tego tylko prosim Jednocześnie obowiązujemy się dać naszemu duchownemu aby nam było dane zabudowanie od dzwonnicy i Jana Bo- własne utrzymanie na koszt parafialny po 150 złotych mie- gosłowa cerkiew, bo to jedne przy drugim. A resztę my nie sięcznie, jak również obowiązujemy się wynajmować dla dochodzim. Co się tyczy prawosławnego świaszczennika, wymienionego duchownego potrzebny lokal na mieszkanie to my zobowiązujemy się utrzymać na swoje koszta, bo bez kosztem naszej parafii (Archiwum Monasteru). 102 ELPIS · 21 · 2019

Tymczasem monasterem zaczęli interesować się także religii. W latach 1934-1939 psalmistą w parafii był Jan unici. Grekokatoliccy duchowni wykazali ożywioną dzia- Mieszków. Chór prowadził aż do 1945 r. Aleksander Bac- łalność w niektórych rejonach Białostocczyzny, o czym pi- kiel. sał metropolita Dionizy we wspomnianym wcześniej liście Pierwsze lata istnienia supraskiej filii to także czas do Ministerstwa Wyznań: sporów z Salezjanami (katolicka wspólnota zakonna, któ- Jednemu z księży prawosławnych ofiarowano obję- rej głównym zadaniem jest praca z młodzieżą), którzy od cie parafii unickiej w Supraślu proponując mu w upo- 1925 r. dzierżawili budynki monasterskie. Prowadzili dom sażeniu: grunt, ogród monasterski i dotację pieniężną. dziecka dla chłopców (Radziukiewicz, 2015, s. 134). Ich Na prośby Supraślan ks. biskup Grodzieński wyznaczył umowa miała trwać do 1948 r. Salezjanie nie byli nigdy księdza prawosławnego celem pełnienia posług reli- wcześniej związani z Supraślem, a ich jedyny związek gijnych w Supraślu. W odpowiedzi Urząd Wojewódzki z monasterem polegał właśnie na umowie o dzierżawę. zabronił mu pobytu w Supraślu. Tak więc do Supraśla, W 1937 r. zdjęli oni krzyże z cerkwi św. Jana Teologa. gdzie nie ma ani jednego unity, może być mianowany Spotkało się to ze sprzeciwem parafian. Starostwo Powia- ksiądz unicki, natomiast nie może tam zamieszkać ksiądz towe w Białymstoku bezskutecznie zaproponowało prawo- prawosławny dla obsługi licznej ludności prawosławnej sławnym ekwiwalent pieniężny za odstąpienie od roszczeń (Archiwum Monasteru). od tejże świątyni. Salezjanie oświadczyli, że również oni Wojewoda białostocki, stosunkując się do listu stwier- nie oddadzą cerkwi. Wynieśli z niej Golgotę, ikony z kiota- dził, że agitacji ze strony duchowieństwa unickiego, na te- mi i inne przedmioty kultu. Umieścili je bez czci w Domu renie powiatu białostockiego, nie stwierdzono (Archiwum Ludowym w Supraślu. Po profanacji parafianie wystąpili Monasteru). Po czterech miesiącach zmienił zdanie – „W na drogę sądową. Proces prowadzony w Sądzie Okręgo- powiecie białostockim prowadzona jest obecnie wśród wym w Białymstoku został rozstrzygnięty w 1938 r. na ludności prawosławnej silna agitacja na rzecz wschodnio- niekorzyść prawosławnych. Odwoływanie się od wyroku słowiańskiego, w wyniku czego utworzona została parafia przerwał wybuch II Wojny Światowej w 1939 r. tego obrządku w Fastach. Podobna agitacja prowadzona jest również i w Supraślu i możliwem jest utworzenie tam parafii wschodniosłowiańskiego obrządku, co uszczupli 5. Czasy wojny w Supraślu ilość prawosławnych miasta Supraśla i okolicy” (Archi- (1939-1944) wum Monasteru). Wojewoda uznał także za niewskazane osiedlenie się prawosławnego duchownego w Supraślu. Na samym początku II Wojny Światowej w Supra- ślu stacjonowali Niemcy. Pod koniec września 1939 r. do miasta wkroczyły jednak wojska radzieckie. Sowieci 4. Pierwsze lata parafii filialnej zajęli dwie cerkwie, w których zorganizowali kuźnię i ja- (1931-1939) dalnię. Zdjęli krzyże, zniszczyli ikonostas i sprofanowali grób archimandryty Mikołaja Dołmatowa. W prezbite- 10 marca 1931 r. decyzją arcybiskupa Aleksego o. Mu- rium cerkwi Zwiastowania urządzono kuchnię z dymią- larczyk oficjalnie objął nieetatową filię w Supraślu z pole- cymi kotłami. ceniem odprawiania nabożeństw w cmentarnej cerkwi św. Ojciec Mularczyk, mimo wielu trudności, nie opuścił Jerzego. Miesiąc później arcybiskup otrzymał w tej spra- parafii i przez cały czas sprawował nabożeństwa. Walen- wie również pozytywną opinię wojewody Mariana Z. Ko- tyna Hammer wspomina: „Był skromny, mimo iż posia- ściałkowskiego. Rok 1931 to pierwszy rok, w którym zapi- dał dar tak bardzo cenny dla duchownego – prowadzenia sy metrykalne pojawiają się już w supraskich księgach. We wzruszających modłów. Był bardzo uduchowiony. Nabo- wspomnianym roku odbyło się 36 chrztów, 7 ślubów i 10 żeństwa celebrowane przez niego porywały wiernych. Na pogrzebów (Kościół Prawosławny w Polsce dawniej i dziś. to w dużym stopniu wpływały jego uzdolnienia muzyczne. Aneks statystyczny z parafialnych ksiąg metrykalnych bia- Miał wspaniały głos” (Archiwum Monasteru). łostocczyzny XVIII, XIX i XX wieku, 1993, s. 107-108). Na 22 czerwca 1941 r. Supraśl ponownie zajęli Niemcy. podstawie listu parafian do Ministerstwa Wyznań Religij- Budynki monasterskie pozostawione przez Sowietów były nych z 1937 r. można stwierdzić, że filia liczyła 1630 para- w ruinie. Pod okupacją niemiecką udało się jednak odzy- fian i swoim zasięgiem obejmowała poza Supraślem także skać klucze od cerkwi św. Jana Teologa, którą w 1942 r. następujące wsie i kolonie: Ciliczanka (pisownia oryginal- ponownie wyświęcono. Do monasteru powróciło także na, obecnie: ), Ogrodniczki, , , kilku mnichów na czele z archimandrytą Izydorem. Po- Nowodworcy (pisownia oryginalna, obecnie: Nowodwor- magali oni w posłudze o. Mularczykowi. W lipcu 1944 r. ce), , Jałówka, Ożynnik, Surażkowo, Sokoł- Niemcy zaczęli wycofywać się z Supraśla. Wygonili mni- da, Łaźnie, Podłaźnie, , , Międzyrzecze chów z monasteru. Pozostał jedynie ojciec Izydor, który i (Archiwum Monasteru). stał się naocznym świadkiem olbrzymiej tragedii – wysa- W pierwszych latach funkcjonowania nowej filii jej dzenia w powietrze przez Niemców cerkwi Zwiastowania. utrzymanie spoczywało na barkach parafian. Zdołali oni Pozostałe budynki, poza tym, w którym przebywał mnich, jednak zakupić dwa dzwony i niezbędne utensylia oraz zostały również zniszczone. Miasto Supraśl wyzwolono 26 nabyć dom mieszkalny. Prowadzono próby chóru i lekcje lipca 1944 r. ELPIS · 21 · 2019 103

Rada Parafialna postanowiła interweniować w stolicy. 6. Wojna po wojnie (1944-1958) W liście adresowanym do premiera Rządu Tymczasowego czytamy: „Każdy z nas żywi gorącą miłość i przywiązanie Okres powojenny to czas walk o cerkiew św. Jana do cerkwi św. Jana Teologa, pobudowanej wyłącznie ofiar- Teologa i kolejna odsłona sporu z Salezjanami. Odzyskaną nością naszą i naszych ojców z dziada pradziada wyzna- w 1941 r. świątynię parafianie szybko odremontowali. Już jących religię prawosławną (…) Salezjanie nigdy nie byli we wrześniu 1944 r. Rada Miejska w Supraślu podjęła de- właścicielami klasztoru supraślskiego lecz tylko fikcyjny- cyzję, by przekazać klasztor wraz z budynkami i ogrodem mi dzierżawcami jego” (Archiwum Monasteru). W 1948 r. Zakładowi księży Salezjanów i „uznać go prawowitym umowa dzierżawna Salezjanów wygasła i nie została prze- właścicielem” (Archiwum Monasteru). Była to oczywi- dłużona. Opuścili oni miasto. ście decyzja zaskakująca, zważywszy na fakt, że jedyny Od 1 września 1944 r. o. Mularczyk prowadził w szko- związek Salezjanów z Supraskim Monasterem polegał na le lekcje religii – w łączonych wielowiekowych grupach. dzierżawieniu przez nich części budynków. Rada Para- W 1953 r. parafii przekazano dom nabyty w 1935 r. na na- fialna w liście do starosty białostockiego napisała – „Co zwisko jednej z parafianek (obecny dom przy ul. 3. Maja się tyczy budynków poklasztornych oraz cerkwi św. Jana 13). Teologa – o oswobodzeniu takowych nie może być mowy. Wkrótce właścicielem monasterskich zabudowań My swoją siłą i krwią obronimy drogą nam oraz naszym został Ośrodek Szkolenia Kadr Mechanizacji Rolnictwa. dzieciom świątynię” (Archiwum Monasteru). Proboszcz o. Rozpoczął się kolejny trudny czas dla supraskiej parafii. Mularczyk w oddzielnym piśmie stwierdził: „Gdy Wysoki Odebrano cerkiew św. Jana Teologa, a arcybiskup Tymote- Rząd Państwa naszego wymaga ode mnie oswobodzenia usz (Szretter), obawiając się możliwej profanacji, nakazał posesji poklasztornej wraz z Cerkwią św. Jana Teologa co o. Mularczykowi zabranie z cerkwi przedmiotów kultu re- stwarza dla mych wiernych wielką krzywdę, bo innej świą- ligijnego. Nabożeństwa były odtąd sprawowane ponownie tyni nie mają, uczynić tego nie mogę, gdyby nawet mnie za w cmentarnej cerkwi św. Jerzego. Ojciec Aleksy utworzył to groziła śmierć” (Archiwum Monasteru). również kaplicę w domu parafialnym. W lipcu 1957 r. Los cerkwi św. Jana Teologa podzieliła wkrótce stara przystąpiono do rozbiórki cerkwi św. Jana. Proboszcz cmentarna cerkiew św. wlk. męcz. Pantelejmona (dawna wraz z radą parafialną próbowali interweniować zarów- cerkiew znajduje się na cmentarzu przy ul. Białostockiej no na szczeblu wojewódzkim, jak i krajowym. Powołano po prawej stronie, jadąc z Białegostoku). Ojciec Mular- specjalną komisję składającą się z przedstawicieli Urzędu czyk pisał: „Na starym monasterskim cmentarzu znajduje do Spraw Wyznań, Ministerstwa Rolnictwa, Referatu Wy- się drewniana, z kamienną dzwonnicą cerkiewka, zbudo- znań i Wojewódzkiego Urzędu Rolnictwa w Białymstoku. wana i poświęcona w 1878 roku, 30 kwietnia. Wymienio- Zaproponowano przejęcie przez prawosławnych kościoła na cerkiew nigdy nie należała do unitów, ani tym bardziej ewangelickiego. Parafianie zdecydowanie odmówili. katolików. Znajduje się ona w prawosławnej części cmen- Pod koniec 1957 r. cerkiew św. Jana Teologa ostatecz- tarza. Na tym cmentarzu odprawiałem panichidę i święci- nie zwrócono prawosławnym. Była ona w bardzo złym łem mogiły” (Archiwum Monasteru). W dniu rzymskoka- stanie – pozbawiona dachu, ze zniszczonym wnętrzem. tolickiego święta Wszystkich Świętych 1 listopada 1944 r. Przystąpiono do kapitalnego remontu. 9 października 1958 zdjęto z niej prawosławny krzyż, a ksiądz odprawił w niej r. w dniu święta apostoła Jana cerkiew została ponownie katolickie nabożeństwo. poświęcona. Dopiero od tego czasu funkcję świątyni pa- Zabranie świątyń to nie jedyne środki terroru, jakich rafialnej przestała pełnić nieduża cmentarna cerkiew św. używano na prawosławnych mieszkańcach Supraśla. Wy- Jerzego. chowankowie prowadzonego przez Salezjanów zakładu W omawianym czasie psalmistą i dyrygentem chóru opiekuńczo-wychowawczego starali się zastraszyć prawo- był do 1954 r. Julian Rakowski, a od 1954 r. do śmierci sławnych obrażając ich, obrzucając kamieniami czy wy- w 1956 r. Mikołaj Hajduk (Makal, 2003, s. 58). bijając okna w cerkwi i domu mieszkalnym, o czym pisze w korespondencji o. Mularczyk (Archiwum Monasteru). W maju 1945 r. zamordowanych zostało troje młodych 7. Przed odrodzeniem ludzi, posądzonych o sympatie komunistyczne. Dwa tygo- Supraskiego Monasteru dnie później zabito także rodziców jednego z nich. Bandy- ci planowali także zamordować synów o. Mularczyka, lecz (1958-1984) ci zostali ostrzeżeni i zdołali uciec (Makal, 2003, s. 52-53). Wkrótce napadnięci zostali mnisi zamieszkujący dom Wraz z odzyskaniem cerkwi św. Jana Teologa dla su- przy cerkwi św. Jana Teologa. Sprawcy wypędzili ich z bu- praskiej parafii nastały względnie spokojne czasy wolne dynku, który szybko przejęli księża Salezjanie. Starosta od prześladowań. Proboszcz zajmował się kończeniem re- białostocki poinformował w swoim piśmie z końca lipca montu cerkwi św. Jana, odnawianiem wnętrza cerkwi św. 1945 r. o planowanym „urzędowym wprowadzeniu księży Jerzego i poprawianiem ogrodzenia cmentarza. W 1968 r. Salezjanów w posiadanie całej posesji” (Archiwum Mona- zmarł syn ojca Aleksego – Borys. Został pochowany na steru). Miało to się odbyć 9 sierpnia – w dniu św. Pantelej- wolskim cmentarzu w Warszawie. Niedługo później od- mona, patrona odebranej cmentarnej świątyni. szedł do Pana sam o. Mularczyk. Nastąpiło to 14 grudnia 104 ELPIS · 21 · 2019

1970 r. Został pochowany na cmentarzu, przy cerkwi św. szłości” (Archiwum Monasteru). Na pamiątkę tego wyda- Jerzego. rzenia jednym z supraskich świąt parafialnych w swoim Po śmierci o. Aleksego nabożeństwa odprawiane były dekrecie z tego samego roku biskup Sawa ustanowił pierw- przez kilka miesięcy przez różnych duchownych delego- szą niedzielę czerwca – jako rocznicę położenia kamienia wanych przez białostockiego dziekana. W dniu 1 maja węgielnego pod cerkiew Zwiastowania. 1971 r. proboszczem supraskiej parafii został o. Aleksan- der Makal, 44-letni duchowni, który dotychczas przez czternaście lat był proboszczem w Wojnowie. 8. Parafia i odradzanie się życia Ojciec Aleksander przystąpił do kolejnych remontów monastycznego (1984-1998) – na plebanii i w cerkwi św. Jana Teologa. Zajęcia z religii prowadzone były w trzech punktach – Supraślu, Ogrod- W czerwcu 1984 r. na wikariusza supraskiej parafii niczkach i Łaźniach. Organizowano zabawy choinkowe mianowany został hieromnich Miron (Chodakowski), któ- dla dzieci. Od czasu utworzenia Domu Opieki w Łaźniach ry wcześniej przez pięć lat był przełożonym Monasteru św. raz w miesiącu sprawowana tam była Święta Liturgia. Onufrego w Jabłecznej. Funkcję psalmisty pełniła matuszka Irena Makal wspoma- Po kilku miesiącach, 16 listopada 1984 r., biskup gana przez Wierę Karczewską z Ogrodniczek. W 1981 r. Sawa erygował Parafię Zakonną Zwiastowania NMP i św. funkcję starosty cerkiewnego po Janie Antonowiczu z Pod- Jana Teologa, a także Dom Zakonny. Proboszczem para- sokołdy przejął Józef Piech z Supraśla. W 1982 r. wikariu- fii i przełożonym Domu Zakonnego został ihumen Miron szem supraskiej parafii został na kilka miesięcy ks. Miro- (Chodakowski). Dekret został przeczytany uroczyście sław Tomaszewski. przez biskupa Sawę po Liturgii w dniu 25 listopada. W dniu święta Supraskiej Ikony Bogurodzicy (10 Ks. Aleksandra Makala przeniesiono na parafię w Wa- sierpnia) w 1975 r. abp Nikanor poświęcił odnowiony oł- silkowie. Wspominał on: „Ludzie byli bardzo zadowo- tarz w cerkwi św. Jana Teologa. leni z informacji, że powstaje dom zakonny w Supraślu. W 1981 r. nowym ordynariuszem diecezji białostoc­ Oczywiście nie zabrakło protestów naszych braci zachod- ko-gdańskiej został biskup Sawa (Hrycuniak), który od nich. Znałem wcześniej ks. Mirona ze święta parafialnego razu zaczął czynić starania o odzyskanie ruin cerkwi w monasterze w Jabłecznej. Serdeczny człowiek. Bardzo Zwiastowania i odrodzenie życia monastycznego w Su- pracowity. Gdy się spotkaliśmy w Supraślu pamiętam jak praślu. Metropolita wspomina: „Do Białegostoku przy- wspominał o tym, że pochłonie swój cały czas aby odbu- byłem 1 sierpnia 1981 roku, a już 6 listopada tegoż roku dowywać życie monastyczne i świątynię Zwiastowania wystosowałem do odnośnych władz dokument w sprawie NMP” (Archiwum Monasteru). przekazania zarośniętych chwastami ruin świątyni Ko- Wikariuszem parafii mianowano ojca Igora Chlobicza ściołowi prawosławnemu” (Hrycuniak, 2015, s. 13). Już (został odwołany w kolejnym roku), psalmistą zaś Jaro- w 1983 r. wojewoda białostocki wyraził zgodę na odbudo- sława Makala (Archiwum Monasteru). W 1985 r. wikariu- wę zniszczonej świątyni. Po pozwoleniu Wojewódzkiego szem został ks. Anatol Kiryk. Konserwatora Zabytków latem 1983 r. przystąpiono do Latem 1987 r. przystąpiono do remontu cerkwi św. rozbiórki ceglanych ruin. Pomogła młodzież z Podlasia Jana Teologa. Nabożeństwa przeniesiono do kaplicy cmen- i całej Polski, która uczestniczyła w czterech obozach ro- tarnej i kaplicy domowej na plebanii, którą to po remoncie boczych. poświęcił biskup Sawa w 1985 r. Pierwsze nabożeństwo Po wymianie wielu pism urzędowych Naczelnik w cerkwi św. Jana po remoncie odbyło się wiosną 1988 r. Miasta i Gminy w Supraślu wydał w listopadzie decyzję 20 listopada 1987 r. do Supraśla przybył patriarcha o przekazaniu działki, na której znajdowała się cerkiew Konstantynopola Dimitrios. To pierwsza wizyta patriar- Zwiastowania, w wieczyste użytkowanie parafii. Sobór chy ekumenicznego w Monasterze po niemal 400 latach, Biskupów PAKP w swojej odezwie napisał: „Apelujemy kiedy to w 1589 r. Supraśl odwiedził patriarcha Jeremiasz niniejszym do wszystkich duchownych o rozpropagowa- II. Pierwsze lata funkcjonowania domu zakonnego to czas, nie wśród wiernych i wszystkich ludzi doceniających wagę kiedy Supraśl odwiedziło także wielu innych hierarchów. tego przedsięwzięcia, oddanych Kościołowi i życzliwych Kronika parafialna wymienia gości – metropolitę miń- mu – idei odbudowy tej świątyni. Uczyńmy ją naszą ogól- skiego i białoruskiego Filareta, metropolitę lwowskiego nokościelną sprawą – zjednoczmy się wokół tej odbudo- Nikodema, metropolitę smoleńskiego Cyryla (obecny Pa- wy” (Archiwum Monasteru). triarcha Moskiewski i całej Rusi), biskupa Tichona z USA 3 czerwca 1984 r. wmurowano akt erekcyjny pod i biskupa Jana z Czechosłowacji (Archiwum Monasteru). odbudowę cerkwi. W uroczystości wzięło udział 10 tys. Odrodzenie życia monastycznego w Supraślu stało się pielgrzymów, w tym przybyły z Rumunii metropolita Ol- też impulsem do pogłębienia duchowego życia parafian. tenii Nestor. Biskup białostocki i gdański Sawa podczas Wpływ na to miały m.in. środowe akatysty przed Supraską nabożeństw powiedział: „O ile bowiem każda świątynia Ikoną Bogurodzicy, które gromadziły mnóstwo pielgrzy- oddziałuje na społeczeństwo, jest potrzebna i wznosimy ją mów. Ojciec Miron starał się odradzać kult ikony, m.in. z radością, o tyle w tej kryje się historia i dusza prawo- rozpoczynając tradycję organizowania z pomocą bractwa sławia. Pragniemy, aby odrodziła się ona ku pokrzepieniu młodzieży pieszych pielgrzymek na sierpniowe uroczysto- serc jako pomnik dla przyszłości i jako świadectwo prze- ści. Ponadto dla parafian organizowano pielgrzymki. Wie- ELPIS · 21 · 2019 105 le osób przyjeżdżało także do zajmującego się ziołolecz- siedzibę miała wówczas Szkoła Mechanizacji Rolnictwa. nictwem ojca Gabriela. Szczególną opieką duszpasterską Planowano przeprowadzenie szkoły do nowego budynku, otoczono również wsie znajdujące się na terenie parafii. który miał być zbudowany z budżetu Ministerstwa Rolnic- W grudniu 1987 r. w Karakulach postawiono krzyż wiej- twa. Decyzja ministra Rokity nie spodobała się Kościołowi ski, przed którym rozpoczęto odprawiać nabożeństwa. rzymskokatolickiemu, toteż skargę wniosła Kuria metro- 14 grudnia 1989 r. Sobór Biskupów PAKP podjął politalna. Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie decyzję o restytucji Monasteru. Przełożonym został mia- w 1995 r. stwierdził nieważność decyzji Rokity. Po wielu nowany ihumen Miron, podniesiony w kolejnym roku do działaniach Monaster został oficjalnie przekazany prawo- godności archimandryty. sławnym 28 lutego 1996 roku. W 1989 r. rozpoczęły się również starania o uznanie W 1995 r. do Supraśla przybyły nowe dzwony. Powie- prawa własności do cerkwi św. Jana Teologa i budynków szono je na monasterskiej dzwonnicy. Niedługo później monasterskich. W 1990 r. sąd w swoim postanowieniu od- dyrekcja szkoły nakazała zdjęcie dzwonów, czego archi- dalił wniosek prawosławnych. Mnisi zaczęli się również mandryta Miron nie uczynił. W związku z tym na prawie starać o odzyskanie katakumb, będących pozostałością po rok zamknięto dostęp do dzwonnicy (Archiwum Mona- dawnej cerkwi Zmartwychwstania. steru). Przez cały czas trwały prace nad odbudową cerkwi Liczne trudności w kontaktach z Kościołem rzymsko- Zwiastowania. Kierownikiem budowy był Bazyli Krysiuk, katolickim sprawiły, że duchowni oraz wierni napisali list który, podsumowując trud po wielu latach, powiedział: „To otwarty do Papieża Jana Pawła II. Pisali w nim: najważniejsza budowa w moim życiu” (Radziukiewicz, Nasz niepokój budzą dążenia Kurii Metropolitalnej 2015, s. 142). w Białymstoku do zawładnięcia kompleksu budynków Ła- wry Supraskiej, stanowiącej od wieków duchowo-kultu- rowe centrum mieszkańców tego regionu. Obecnie zaś na 9. Czasy najnowsze (od 1998) Białostocczyźnie nie ma katolików obrządku bizantyjsko -ukraińskiego (…) Wierzymy, że słowa Waszej Świątobli- Rok 1998 przyniósł duże zmiany zarówno dla Mona- wości kierowane do prawosławnych wyrażają szczere dą- steru jak i parafii. W lutym zmarł zwierzchnik PAKP metro- żenia do pojednania wszystkich chrześcijan, o co Kościół polita warszawski i całej Polski Bazyli. Trzech supraskich Prawosławny modli się każdego dnia. Czy jednak możliwe mnichów zostało wybranych na biskupów – archimandryta jest budowanie jedności, prawdziwych braterskich stosun- Miron na biskupa hajnowskiego, wikariusza diecezji war- ków, gdy nasze wysiłki ratowania duchowego oraz kulturo- szawsko-bielskiego, Prawosławnego Ordynariusza Woj- wego dziedzictwa są torpedowane przez braci katolików? skowego; ihumen Jakub na biskupa supraskiego, wikariu- (Archiwum Monasteru). sza diecezji białostocko-gdańskiej; ihumen Grzegorz na To pismo oraz wizyta papieża w Białymstoku w 1991 biskupa bielskiego, wikariusza diecezji warszawsko-biel- r. wpłynęły na zmianę nastawienia Kościoła katolickiego skiej. Podczas święta Zwiastowania (7 kwietnia) ojcowie i ocieplenie napiętych relacji. Jakub i Grzegorz zostali podniesieni do godności archi- W marcu 1991 r. prawosławni odzyskali po wielu la- mandrytów. Arcybiskup Sawa odczytał dekret odwołujący tach starań budynek przyległy do cerkwi św. Jana, a na- ojca Mirona z funkcji przełożonego monasteru i probosz- stępnie samą cerkiew. Budynki trzeba było wyremonto- cza parafii. Jego obowiązki przejął przyszły biskup Jakub. wać. Nie do przecenienia jest tu trud parafian i ludzi dobrej Święcenia biskupie mnichów odbyły się w katedrze metro- woli, którzy materiały budowlane przywozili nawet z od- politalnej w Warszawie kolejno 10,11 i 12 maja. ległych zakątków Polski. W maju 1998 r. cerkiew Zwiastowania zwieńczył W czerwcu 1992 r. z wizytą do Polski przybył Pre- ostatni krzyż. W kolejnym roku podpisano umowę z Mu- zydent Białorusi Stanisław Szuszkiewicz. Odwiedził on zeum Podlaskim na dzierżawę części pomieszczeń pod również Supraśl, gdzie archimandryta Miron przypomniał Muzeum Ikon. Na zbiory muzealne składają się ikony za- mu o obietnicy złożonej przez białoruskich deputowanych trzymane przez celników w czasie prób przemytu. o przekazaniu Monasterowi dzwonów. Prezydent Szusz- W marcu 1999 r. Sobór Biskupów powołał biskupa kiewicz oświadczył także, że „podczas rozmów między- Jakuba na ordynariusza diecezji białostocko-gdańskiej. państwowych Lech Wałęsa zadeklarował swój patronat Pełniącym obowiązki namiestnika monasteru został archi- nad przekazaniem zespołu poklasztornego w Supraślu Pol- mandryta Gabriel (Giba), który funkcję tę oficjalnie przejął skiego Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnego (…) 1 maja 2000 r. Oświadczenie to stało się sensacją pierwszych stron miej- W 1999 r. uroczyście świętowano 500-lecie Monaste- scowych gazet, które ogłosiły, że Supraśl staje się centrum ru. W maju po raz pierwszy po wielu latach rozbrzmiały prawosławia” (Nowa Europa, 20.07.1992). stare melodie z Irmologionu Supraskiego, odnalezione- Po wielu latach sporów i wymiany korespondencji 28 go przez profesora Anatolija Konotopa, badacza historii września 1993 r. szef Urzędu Rady Ministrów Jan Maria muzyki liturgicznej. Muzyka Irmologionu jest odbiciem Rokita podjął decyzję o przekazaniu Supraskiego Mona- tradycji muzycznej starej Rusi (Radziukiewicz, 1999, s. steru Kościołowi Prawosławnemu. Do decyzji nie dodał 29). Główne obchody rocznicowe połączono ze świętem jednak uzasadnienia, co zostało później wykorzystane na Supraskiej Ikony Matki Bożej w sierpniu. Jubileusz stał się niekorzyść Cerkwi. W monasterskich budynkach swoją również okazją do postawienia nowych krzyży we wsiach 106 ELPIS · 21 · 2019 supraskiej parafii – w 1999 r. w Nowodworcach, Sokoł- w Supraślu, a męczeńską śmierć w Salonikach (Grecja). dzie, Surażkowie, Karakulach; w 2000 r. w Supraślu (przy Od tego momentu, co roku w dniu jego pamięci (4/17 lute- ul. Cieliczańskiej i na cmentarzu) i w Cieliczance. go) odbywają się specjalne nabożeństwa. 22 listopada 1999 r. po niedzielnej Liturgii biskup Ja- W marcu 2008 r. Sobór Biskupów powołał archiman- kub dokonał poświęcenia filii białostockiego ośrodka mi- drytę Gabriela na biskupa gorlickiego, wikariusza diecezji łosierdzia w Supraślu. Mieści się ona po dzień dzisiejszy przemysko-gorlickiej. Nowym przełożonym monasteru w budynkach monasterskich. W pomieszczeniach zorgani- i proboszczem przymonasterskiej parafii został biskup zowano biuro i świetlicę dla dzieci. Grzegorz, mianowany biskupem supraskim. Podczas uro- Przez cały czas nie malały starania o odzyskanie mo- czystości święta Zwiastowania ojciec Gabriel poinformo- nasterskich katakumb. Działkę, na której niegdyś znajdo- wał, że nie przyjmie godności. Sobór biskupów pozostawił wała się cerkiew Zmartwychwstania, otrzymała od Skarbu archimandrytę w składzie braci monasterskiej. Państwa w 1997 r. gmina Supraśl. Mimo pozytywnych 10 kwietnia 2010 r. w tragicznej katastrofie samolotu opinii gminy, co do planów Monasteru, w 1999 r. poja- pod Smoleńskiem wraz z Prezydentem RP Lechem Ka- wił się nowy pretendent do przejęcia katakumb – para- czyńskim i innymi ważnymi osobistościami życia publicz- fia rzymskokatolicka. W czerwcu 2000 r. doszło do nie- nego w Polsce zginął także arcybiskup Miron. Jego wolą przyjemnego incydentu – ksiądz rzymskokatolicki wraz było spocząć w Supraślu, toteż po dziewięciu dniach były z grupą młodzieży szkolnej samowolnie rozpoczęli prace przełożony i budowniczy monasteru został pochowany porządkowe na katakumbach. „Zachowanie młodych lu- w krypcie cerkwi Zwiastowania, tuż pod prezbiterium. Po dzi było aroganckie, dochodziło nawet do wyśmiewania czterech latach w południowym skrzydle kompleksu mo- się nad ludzkimi szczątkami” (Archiwum Monasteru). nasterskiego otwarto izbę pamięci władyki Mirona. Imię Zdarzenie zauważył przejeżdżający obok katolik i od razu arcybiskupa nadano także ulicy przylegającej do monaste- zainterweniował. Archimandryta Gabriel powstrzymał de- ru od wschodniej strony. wastację grobów. W międzyczasie w swoim liście z 2000 r. Po święcie Supraskiej Ikony Bogurodzicy 10 sierpnia burmistrz Supraśla określił katakumby jako „nikomu nie- 2010 r. biskup Grzegorz zwołał Sobór Braci, który jedno- przydatne ruiny” (Radziukiewicz, 2002, s. 6). W 2003 r. głośnie wybrał nowego przełożonego – ihumena Andrzeja na terenie katakumb, w miejscu lokalizacji dawnej cer- (Borkowskiego), który do wspólnoty monastycznej należał kwi Zmartwychwstania prowadzone były prace archeolo- od 1993 r. 1 września został p.o. przełożonego, a w marcu giczne. Wykopano kości, po czym poddano je wnikliwej 2011 r. przełożonym. W kolejnym roku podniesiono go do analizie w Akademii Medycznej w Białymstoku. Szczątki godności archimandryty. zostały tymczasowo pochowane na terenie monasterskiego W latach 2011-2016 r. trwał generalny remont cer- dziedzińca. W czerwcu 2003 r. Rada Miasta Supraśl zade- kwi św. Jana Teologa. Wykonane zostały posadzki cydowała o oddaniu katakumb Cerkwi. z ogrzewaniem podłogowym, elewacje wewnętrzne, W 2001 r. za ofiary wiernych zakupiono komplet no- polichromie. Wymieniono również pokrycia dachowe. wych dzwonów, które odlano w Przemyślu w zakładzie Zbudowana w 1890 r. świątynia do początku XXI wieku Felczyńskich. Po raz pierwszy zabrzmiały na Paschę (Boł- pozostawała jeszcze nie w pełni wykończona (Radziu- tryk, 2001, s/ 3-6). Uroczyście poświęcone zostały podczas kiewicz, 2017, s. 4). Ten etap zakończyło jej uroczyste święta ap. Jana Teologa w maju. poświęcenie w lutym 2017 r. Metropolita Sawa mówił W grudniu 2003 r. na skarpie zwanej „Suchy Hrud” podczas uroczystości: „Któż śmiałby myśleć w czasie ustawiony został pamiątkowy krzyż. To miejsce, w którym wojny i po wojnie, że nastanie taki dzień jak dziś?” (Ra- – według tradycji – zatrzymał się krzyż puszczony nurtem dziukiewicz, 2017, s. 4). rzeki Supraśl przez mnichów z pobliskiego Gródka, dając Prace budowlane i remontowe objęły także południo- początek powstania ośrodka monastycznego w Supraślu. wo-zachodni korpus z przeznaczeniem na część bracką Krzyż poświęcił biskup Jakub w maju kolejnego roku. – cele dla mnichów, domową cerkiew św. Antoniego Su- W 2004 r. swoją działalność zainaugurowała Akade- praskiego, bibliotekę, kuchnię, refektarz. Wyremontowane mia Supraska – centrum konferencyjne i dom pielgrzyma. skrzydło wraz z cerkwią poświęcono w dniu święta Supra- Głównym celem instytucji jest krzewienie i upowszechnia- skiej Ikony w sierpniu 2013 roku. Pierwszą Liturgię odpra- nie wiedzy o bogactwie prawosławnej wiary, duchowości, wiono tam w 2015 r. tradycji i kultury. Ostatnie pomieszczenia oddane do użyt- Przez cały czas trwały prace budowlano-remontowe ku po remoncie zostały poświęcone i otwarte w 2014 r. w cerkwi Zwiastowania – w nawie głównej, w ołtarzu, na w obecności Premiera Donalda Tuska. W 2004 r. została chórze i w pomieszczeniach pomocniczych. Zimą 2017- również wyremontowana domowa cerkiew pw. Supraskiej 2018 r. położona została marmurowa posadzka. W 2016 r. Ikony Matki Bożej przy ul. 3. Maja. W 2005 r. wymienione wykonano pierwszy etap fresków – w kopule i w tubusie, zostały kopuły na cerkwi św. Jana Teologa. Powrócono do a w 2018 r. dwa kolejne – na łukach i sklepieniach, a także pierwowzoru sprzed II Wojny Światowej. W tym samym w części ołtarzowej. roku postawiono nowy mur oddzielający teren monasteru Od 2014 r. w Supraślu istnieje także Muzeum Sztuki od budynków po północnej stronie. Drukarskiej i Papiernictwa, nawiązujące do dawnych dru- W 2005 r. odrodziła się pamięć o mnichu-męczenniku karskich tradycji Monasteru. W tym samym roku działka, Antonim (XV-XVI w.), który postrzyżyny mnisze przyjął na której znajdują się katakumby, została zwrócona przez ELPIS · 21 · 2019 107 komisję regulacyjną do spraw Kościoła prawosławnego sce biskupa Grzegorza, który powrócił do diecezji war- monasterowi. Katakumby od razu zabezpieczono. szawsko-bielskiej z tytułem biskupa bielskiego. Chirotonia W ostatnich latach wiele remontów przeprowadzo- biskupia ojca Andrzeja odbyła się 27 września w Katedrze no także w cmentarnej cerkwi św. Jerzego. Wzmocniono św. Mikołaja w Białymstoku. fundament, więźbę dachową i strop, stolarkę okienną, wy- Od 2017 r. w Supraślu działa siestryczestwo. Aktywne mieniono instalację elektryczną. Dach pokryto blachą ty- panie pomagają w życiu parafialnym – przygotowują cie- tanową. Ściany, na których położono nowe tynku, zostały płą herbatę i poczęstunek na spotkania z cyklu „Supraskie pomalowane. Na zewnątrz wyczyszczono cegły i uzupeł- Środy”, śniadania po nocnych nabożeństwach, pomagają niono ubytki. Wykonano także nowe schody. w letnich obozach, rekolekcjach dla młodzieży, dbają o pa- Ważne miejsce w najnowszej historii supraskiej parafii rafian i pielgrzymów. Swoje święto obchodzą dwa tygo- zajmuje nowa cerkiew św. Łukasza Chirurga w Łaźniach dnie po święcie Paschy – w Niedzielę Niewiast niosących – kaplica dla mieszkańców Łaźni, Podłaźni i innych wsi wonności (Żen Mironosic). Puszczy Knyszyńskiej. Inicjatywa jej budowy zrodziła Jesienią 2017 roku rozpoczęto kurs zajęć z języka się w 2010 r., w ramach kontynuacji dawnej tradycji spra- cerkiewnosłowiańskiego oraz cykl spotkań duchowo-teo- wowania Liturgii w domu pomocy w Łaźniach. Działkę logicznych dla parafian i pielgrzymów pt. „Supraskie Śro- parafia otrzymała od gminy za symboliczną złotówkę. dy”. Wykłady odbywają się po środowym wieczornym W 2014 r. biskup Grzegorz dokonał poświęcenia kamienia akatyście i prowadzone są przez zaproszonych gości i mni- węgielnego pod budowę cerkwi, a już 11 czerwca, w dniu chów Monasteru. pamięci św. Łukasza, w budującej się świątyni odprawiono Duży nacisk w działalności parafii kładziony jest na pierwszą Świętą Liturgię. Od 2018 r. Liturgia sprawowana pracę z młodzieżą. Dwa razy w roku – przed Bożym Naro- jest w każdą drugą niedzielę miesiąca. Świątynia poświę- dzeniem i w Wielkim Poście – organizowane są w Supraślu cona została 22 czerwca 2019 r. rekolekcje (gowienija) dla chłopców z Diecezji Białostoc- Cerkiew jest celem wielu pielgrzymek – pieszych, ro- ko-Gdańskiej. Młodzież uczestniczy w nabożeństwach, werowych i autokarowych. W 2018 r. na święto do Łaź- zajęciach nt. spowiedzi i Eucharystii, pomaga w bieżących ni wyruszyła z Supraśla niemal setka pątników. Podczas pracach. Latem odbywają się obozy dla młodzieży. Prowa- uroczystości na niebie nad cerkwią ukazał się – nie po raz dzona jest aktywna działalność w przedszkolach i szkołach pierwszy – tęczowy krąg. podstawowych w Supraślu i Ogrodniczkach. Duchowni Intencją budowy cerkwi było upamiętnienie męczeń- Monasteru sprawują również opiekę duszpasterską nad skiej śmierci mieszkańców Łaźni zamordowanych w paź- Bractwem Trzech Świętych Hierarchów i Kołem Tereno- dzierniku 1943 r. Biskup Andrzej we wstępie do wydanego wym Bractwa świętych Cyryla i Metodego w Białymstoku. w 2018 r. przez supraską parafię akatystu do św. Łukasza Aktywnie działa także parafialny chór rodzinny, któ- pisze: „Świątynia powstała zatem na ziemi zroszonej krwią ry poza śpiewaniem podczas nabożeństw, występuje na męczenników, a patron cerkwi to wyznawca za wiarę, który koncertach i festiwalach w kraju i poza granicami. Wydał także doświadczył cierpienia ze strony obydwu systemów już kilka płyt. Odniósł już niejeden sukces, chociażby na totalitarnych – komunizmu i faszyzmu. Należy nadmienić, Międzynarodowym Festiwalu Hajnowskie Dni Muzyki że ojciec św. Łukasza pochodził z Polski, zatem spełnili- Cerkiewnej. śmy dług wdzięczności wobec hierarchy, budując pierwszą Supraśl odwiedziło w ciągu ostatnich lat wielu świątynię ku jego czci w naszym kraju” (Święty Łukasz zwierzchników Kościołów lokalnych m.in.: Patriarcha Chirurg Arcybiskup Krymski. Życie i cuda, Akatyst, 2018, s. Konstantynopolitański Bartłomiej (1999), Patriarcha Ru- 5). Warto dodać, że od lipca 2017 r. każdego niedzielnego munii Teoktyst (2000), Patriarcha Aleksandrii Piotr VII wieczora w murach monasteru odprawiany jest akatyst do (2001), Arcybiskup Albanii Anastazy (2003), Arcybiskup św. Łukasza ze szczególną modlitwą w intencji chorych. Aten i całej Grecji Chrystodulos (2005), Patriarcha Gruzji 24 sierpnia 2017 r. Sobór Biskupów PAKP zadecy- Eliasz II (2005), Arcybiskup Synaju Damian (2007), Arcy- dował o zmianach w Polskiej Cerkwi. Powołano czterech biskup Cypru Chryzostom II (2008), Patriarcha Jerozolim- nowych biskupów. Wśród nich był namiestnik Monasteru ski Teofil III (2010), Patriarcha Moskiewski i całej Rusi archimandryta Andrzej. Wyznaczono go na biskupa supra- Cyryl (2012), Patriarcha Antiochii i całego Wschodu Jan skiego, wikariusza diecezji białostocko-gdańskiej na miej- X (2016), Metropolita Ameryki i Kanady Tichon (2018).

Bibliografia

Bołtryk M., (2001). A na Paschę zadzwoniły, w: Przegląd Prawo- (1892), Супрасльский Благовещенский Монастырь. Ис­ sławny, nr 5 (191) 2001, Białystok. то­рико-статистическое описание, Sankt-Petersburg].­ Borowik S. (2000), Supraskie cmentarze, w: Przegląd Prawo- Kuprianowicz G. (2009), Prawosławie w Polsce od 1918 roku do sławny, nr 4 (178), kwiecień 2000, Białystok, 2000. współczesności, w: Prawosławie. Światło ze wschodu, red. Dalmatov N. (1892), Supraslʹskij Blagoveŝenskij Monastyrʹ. Isto- K. Leśniewski, Lublin. riko-statističeskoe opisanie, Sankt-Petersburg [Далматов Н. Makal W. (2003), Przed odrodzeniem Supraskiego Monasteru. 108 ELPIS · 21 · 2019

Historia Parafii Prawosławnej w Supraślu w latach 1931- skiego: materiały międzynarodowej konferencji naukowej 1984, Supraśl. “Supraski monaster Zwiastowania Przenajswietszej Boga- Mironowicz A. (2006), Kościół prawosławny w Polsce, Biały- rodzicy i jego historyczna rola w rozwoju społecznosci lokal- stok. nej i dziejach panstwa”, Suprasl. Mironowicz A. (2013), O początkach monasteru supraskiego i je­ Shved V. (2015), Działalność supraskiego Bractwa Zwiasto- go fundatorach, Supraśl. wania NMP (1893-1896), w: Dzieje opactwa supraskiego, Radziukiewicz A. (2002), Kości niezgody, w: Przegląd Prawo- Rzym-Lublin-Mińsk. sławny, nr 8 (206) 2002, Białystok. Surynowicz H. (2001), Życie monastyczne na Grodzieńszczyźnie Radziukiewicz A. (1999), Triumfalny powrót Supraskiego Irmo- w XIX w., w: Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, Biały- łogionu, w: Przegląd Prawosławny, nr 5 (166), maj 1999, stok. Białystok. Kościół Prawosławny w Polsce dawniej i dziś. Aneks statystycz- Radziukiewicz A. (2015), Monaster w Supraślu, Supraśl. ny z parafialnych ksiąg metrykalnych białostocczyzny XVIII, Radziukiewicz A. (2017), Wyświęcono cerkiew św. Jana Teologa, XIX i XX wieku, 1993, Główny Urząd Statystyczny, War- w: Przegląd Prawosławny, nr 3 (381) 2017, Białystok. szawska Metropolia Prawosławna, Warszawa. Hrycuniak Sawa, metropolita (2005), Supraski Monaster Zwia- Materiały Archiwum Monasteru. stowania Przenajświętszej Bogarodzicy i jego historyczna Nowa Europa, 20.07.1992. rola w rozwoju społeczności lokalnej i dziejach Prawosła- Święty Łukasz Chirurg Arcybiskup Krymski. Życie i cuda, Aka- wia: tytułem wprowadzenia, w: Z dziejów Monasteru Supra- tyst, 2018, Supraśl.

Rozmiar artykułu: 1,3 arkusza wydawniczego 2019 Tom 21

ISSN 1508-7719

ΕΛΠΙΣ CZASOPISMO TEOLOGICZNE KATEDRY TEOLOGII PRAWOSŁAWNEJ UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU

ADRES REDAKCJI ul. Ludwika Zamenhofa 15, 15-435 Białystok, Polska tel. 85 745-77-80, e-mail: [email protected] www.elpis.uwb.edu.pl