Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

TOMASZ KRZYWICKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Czarnowo Œrednie (39) i arkusz Go³dap (70) (z 2 tab. i 3 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2008 Autor: Tomasz KRZYWICKI Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-387-4

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 10

III. Budowa geologiczna ...... 15

A. Stratygrafia...... 15

1. Kreda ...... 16

a. Kreda górna ...... 16

Kampan ...... 16

Kampan górny ...... 16

Mastrycht ...... 16

Mastrycht górny ...... 16

2. Paleogen ...... 16

a. Paleocen ...... 16

Paleocen dolny (dan)...... 16

3. Czwartorzêd ...... 17

a. Plejstocen ...... 17

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 18

Zlodowacenie Nidy ...... 18

Stadia³ górny ...... 18

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 18

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

Stadia³ górny ...... 19

Interglacja³ wielki ...... 19

Interglacja³ mazowiecki ...... 19

3 Zlodowacenie Liwca ...... 20

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 21

Zlodowacenie Odry ...... 21

Zlodowacenie Warty ...... 22

Stadia³ dolny ...... 22

Stadia³ œrodkowy ...... 23

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 24

Zlodowacenie Wis³y ...... 24

Stadia³ œrodkowy ...... 24

Stadia³ górny ...... 26

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 32

c. Holocen ...... 33

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 34

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 35

IV. Podsumowanie ...... 40

Literatura ...... 41

SPIS TABLIC

Tablica I — Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica III — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Prace nad arkuszami Czarnowo Œrednie (39) i Go³dap (70) prowadzone by³y w oparciu o projekt badañ geologicznych (wspólny dla arkuszy Czarnowo Œrednie, Go³dap i Sokó³ki), zatwierdzony przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ numer DG/KOK/AO/489-NY-30/2002 z dnia 11.10.2002 r. Granice obszaru arkusza Go³dap wyznaczaj¹ wspó³rzêdne: 22º15’–22º30’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 54º10’–54º20’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Obszar arkusza Czarnowo Œrednie po³o¿ony jest na pó³noc od obszaru arkusza Go³dap i tylko czêœciowo (w¹ski pas) znajduje siê w Polsce. Jego zachodni¹ i wschodni¹ granicê ograniczaj¹ równie¿ po³udniki 22º15’–22º30’, a po³udniow¹ — równole¿nik 54º20’. Pó³nocn¹ granic¹ obszaru arkusza jest granica pañstwowa z Rosj¹ (Obwodem Kaliningradzkim). Powierzchnia obszaru obu arkuszy wynosi oko³o 328 km2. Le¿¹ one w ca³oœci w obrêbie prowincji Ni¿ Wschodnioba³tycko-Bia³oruski i podprowincji Pojezierza Wschodnioba³tyckie. Zachodnia czêœæ omawianego obszaru, obejmuj¹ca pó³nocn¹ czêœæ Wzgórz Szeskich (Garb Szeski) i niewielki skrawek Krainy Wêgorapy, po³o¿ona jest w makroregionie Pojezierze Mazurskie. Wschodnia nale¿y do makroregionu Pojezierze Litewskie i w jego sk³ad wchodz¹ mezoregiony Puszcza Romincka i Pojezierze Zachodniosuwalskie (Kondracki, 2002). Pod wzglêdem administracyjnym znaczna czêœæ obszaru nale¿y do województwa warmiñsko-mazurskiego, powiatów: go³dapskiego (gminy Go³dap i Dubeninki) i oleckiego (gmina Kowale Oleckie). Jedynie niewielki fragment le¿y w województwie podlaskim, w powiecie suwalskim (gmina Filipów). Z uwagi na urozmaicon¹ rzeŸbê terenu, du¿e obszary leœne (g³ówny z nich to Puszcza Romincka) oraz jeziora, tereny te s¹ predestynowane do turystyki aktywnej kwalifikowanej, szczególnie pieszej i rowerowej, zaœ na rzece Go³dapie — kajakowej; a zim¹ — turystyki narciarskiej (narciarstwo œladowe oraz zjazdowe na Go³dapskiej Górze — wyci¹gi i kolej krzese³kowa). Nie ma tu, w porównaniu z Krain¹ Wielkich Jezior, du¿ego ruchu turystycznego, a wiele tu piêknych miejsc. W ostatnich latach powsta³o kilkanaœcie kwater agroturystycznych.

5 Teren nie jest ³atwo dostêpny. Wiele dróg polnych, które istnia³y w czasach PRL i dzia³alnoœci PGR-ów, zosta³o zaniedbanych i obecnie s¹ one nieprzejezdne. Zachodnia i œrodkowa czêœæ obszaru arkusza Go³dap zdominowana jest przez wysoko wznosz¹ce siê wzgórza Garbu Szeskiego. Teren obni¿a siê zarówno ku pó³nocy, w stronê jeziora Go³dap i doliny Go³dapy, jak i ku wschodowi (niecka Puszczy Rominckiej i pagórki Pojezierza Za- chodniosuwalskiego). Lasy zajmuj¹ oko³o 35% powierzchni terenu. Najwiêkszy kompleks, nale¿¹cy do po³udniowo-zachodniej czêœci Puszczy Rominckiej, po³o¿ony jest w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, przy granicy pañstwowej. Niezbyt rozleg³e, lecz trudno dostêpne lasy rosn¹ w centralnej i wschodniej czêœci Garbu Szeskiego. Jego najwy¿sze wzniesienia, góry: Szeska, Tatarska i Rudzka, poroœniête s¹ lasami. Jest tu tylko jedno miasto — Go³dap, po³o¿one u stóp Wzgórz Szeskich nad rzek¹ Go³dap¹, w pobli¿u jeziora Go³dap. W okresie przed I wojn¹ œwiatow¹ geolodzy niemieccy prowadzili na Mazurach szczegó³owe kartowanie geologiczno-glebowe. Dwa spoœród wykonanych wtedy arkuszy w skali 1:25 000 — Gra- bowo (Harbort, Kaunhowen, 1912) i Dunajek (Harbort i in., 1912), obejmuj¹ zachodni¹ czêœæ obszaru arkusza Go³dap. Pierwsz¹ polsk¹ map¹ geologiczn¹, opart¹ na badaniach terenowych, obejmuj¹c¹ badany obszar, by³a Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, wydanie A, arkusze Gi¿ycko (Kon- dracki, 1948) i Suwa³ki (Pachucki, 1948). Pochodn¹ tej mapy jest Przegl¹dowa mapa geologiczno-in- ¿ynierska Polski 1:300 000 (£odziñska, 1957a, b). W 1963 roku powsta³a Przegl¹dowa mapa surowców skalnych Polski 1:300 000, równie¿ z takim samym podzia³em na arkusze Gi¿ycko i Suwa³ki (Kozydra, 1963a, b). Bardziej szczegó³owa, choæ jeszcze o charakterze przegl¹dowym, jest Mapa geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Suwa³ki (wyd. A— Mapa utworów powierzchniowych oraz wyd. B — Mapa bez utworów czwartorzêdowych) (Ber, 1971a, b) wraz z Objaœnieniami (Ber, 1971c). Po- wsta³ równie¿ arkusz Suwa³ki Mapy hydrogeologicznej Polski 1:200 000 (Bieniaszewska, Krajewski, Nowakowski, 1986). Na terenie analizowanych arkuszy po II wojnie œwiatowej nie prowadzono szczegó³owych badañ geologicznych. Jedyn¹ prac¹ z obszaru le¿¹cych tu Wzgórz Szeskich jest artyku³ Maruszczaka (1960). Zespó³ autorów szczegó³owo opracowa³ profil otworu Go³dap IG-1 (Bojarski, Marek, 1974). Otwór ten, o g³êbokoœci 1656,8 m, wykonany zosta³ w miejscowoœci Rogale, po³o¿onej 8,5 km na za- chód od granicy obszaru arkusza Go³dap. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e budowa wg³êbnych warstw litosfe- ry badanych obszarów, szczególnie kompleksów paleozoicznych i mezozoicznych, jest zbli¿ona do budowy w miejscu, gdzie wykonano ten otwór. Budowê geologiczn¹ i tektonikê pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnio- europejskiej, w tym obszaru arkusza Go³dap, zaprezentowali Kubicki i Ryka (1982).

6 Na obszarze arkusza Go³dap prowadzono z³o¿owe prace poszukiwawcze kruszywa naturalnego (Karczewska, 1979; Krzy¿anowski, 1952; Sadowski, 1986, 1989, 1993; Salachna; 1973; Staniszew- ska, 1965); oraz surowców ilastych (Konkel, Salachna, 1970; Merle, 1987; Milewski, 1954; Ogrod- nik, 1961; Staniszewska, 1960, 1968; Traczyk, Hass, 1966). Podstaw¹ opracowania mapy by³y prace kartograficzne prowadzone w latach 2003–2005. W ra- mach terenowych prac dokumentacyjnych wykonano 1795 sond rêcznych o ogólnym metra¿u 4081,9 m, 162 sondy mechaniczne wykonane aparatem WH, o ³¹cznym metra¿u 1696,0 m (opisy 79 spoœród nich zamieszczono w tab. 1) oraz opisano 175 odkrywek o metra¿u œcian 680 m2. Przy pracach kartograficznych wziêto pod uwagê dokumentacje torfowe (Bitner, 1962a, b; Brzozowski, 1966a–c, 1967, 1968; Churski, 1958; Durski, 1963; Mucha, 1966, 1968; Szrajber, 1956) oraz dokumentacjê geofi- zyczn¹ (£uniewski, 1996) i ponad 40 dokumentacji geologiczno-in¿ynierskich. W 2004 r. odwiercono trzy otwory kartograficzne: 8 (Go³dap) o g³êbokoœci 243,8 m; 43 (Zatyki) — 250,4mi60(Kowale Oleckie) — 270,8 m. Ich ogólna g³êbokoœæ wynosi 765,0 m. Tylko w otworach 8 i 60 przewiercono osady czwartorzêdowe i zakoñczono je w osadach kredy (kampan i mastrycht). W otworze 43 nie osi¹gniêto osadów pod³o¿a czwartorzêdu (tabl. I). W kwietniu 2007 r. zorganizowano wyjazd w celu przeprowadzenia konsultacji dotycz¹cych za- burzeñ glacitektonicznych, jakie zaobserwowano w odkrywkach. Oprócz autora wziêli w nim udzia³ dr Zofia Krysiak i doc. dr hab. Stanis³aw Lisicki. Wnioski po dyskusjach prowadzonych w czasie tego wyjazdu zosta³y uwzglêdnione w niniejszym opracowaniu. Na potrzeby mapy wykorzystano 98 archiwalnych profili otworów wiertniczych. Uzyskano 5,47 punktu dokumentacyjnego na 1 km2 kartowanej powierzchni. Lokalizacja otworów wiertniczych zosta³a poprzedzona badaniami geofizycznymi (Jagodziñska, Kalitiuk, 2005). Przekrój geoelektryczny wykorzystany zosta³ do opracowania przekroju geologicznego A–B. Z uwagi na brak mo¿liwoœci odnie- sienia do sytuacji geologicznej, nie wziêto pod uwagê danych z mapy fotolineamentów (Graniczny i in., 1995). Przy konstruowaniu szkicu geologicznego odkrytego uwzglêdniono dane z s¹siednich arkuszy (Filipów i ¯ytkiejmy — Krzywicki, 1987, 1990; Banie Mazurskie i Ma¿ucie — Pochocka-Szwarc, 2003 i Sokó³ki — Kacprzak, Lisicki, 2006) oraz z map 1:500 000 pod³o¿a czwartorzêdu (Jelcina, 2002) i geologicznej zakrytej (Orlenok, Jefimow, 2002). Osady nawiercone w otworach zosta³y poddane szczegó³owym badaniom litologiczno-petrograficznym metodyk¹ opisan¹ przez Lisickiego (1998). Badania te przeprowadzi³a Gronkowska-Krystek (2005). Wykonane zosta³y analizy uziarnienia, sk³adu petrograficznego ¿wirów, obtoczenia ziaren kwarcu oraz zawartoœci wêglanu wapnia. Badania palinologiczne przeprowadzi³ Krupiñski (2005a, b). Ekspertyzowe badania Krupiñskiego próbek z otworów Go³dap (12 próbek) i Zatyki (10 próbek)

7 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych) zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer Rzêdna G³êbokoœæ (m n.p.m.) (m) Przybli¿ony profil Uwagi na mapie w notatniku geologicznej terenowym

1234 5 5

1* 6 155,5 20,0 do sp¹gu pr z przewag¹ pœ i pd Mi¹¿szoœæ osadów sandru

2* 61 oko³o 202 7,0 do 3,0 m gzw; ni¿ej ¿ i g³k zagl. Budowa moreny martwego lodu

3* 2 202,5 10,0 gzw z cienkim przewarstw. p¿ Budowa moreny martwego lodu

1 50 150,5 16,0 do 15,9 m pd, pœ i pg z dom. g³k w sp¹gu, ni¿ej gzw Mi¹¿szoœæ osadów sandru

Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych zlodo- 2 22 oko³o 165 14,0 do 11,5 m gzw; ni¿ej pr ze ¿ wacenia Wis³y

3 7 oko³o 150 20,0 do sp¹gu pd i pœ Mi¹¿szoœæ osadów sandru

4 5 oko³o 170 10,0 do 3,2 m pd; ni¿ej gzw Mi¹¿szoœæ osadów sandru

Gliniasty „pó³wysep” wœród osa- 5 4 184,0 12,0 do 12,0 m gzw z przewarstw. pr 7,5–8,5 m dów sandru

6 85 oko³o 195 10,0 do 4,2 m gzw; do 6,4 m ¿ zagl.; ni¿ej gzw Budowa moreny martwego lodu

7 3 205,6 11,0 do 6,5 m gzw; ni¿ej p ze ¿ Budowa moreny martwego lodu

8 1 207,5 12,0 do sp¹gu i zwarte Budowa kemu limnoglacjalnego

9 51 150,5 20,0 do 18,5 m pd, pœ i pr ze ¿, ni¿ej przewarstw. glin. w pr Mi¹¿szoœæ osadów sandru

10 52 oko³o 145 10,0 do 7,0 m pd i pr z ¿d, ni¿ej pd, ppy przech. w sp¹gu w m Mi¹¿szoœæ osadów sandru

11 25 oko³o 149 17,0 do 16,5 m pd; ni¿ej mi Budowa tarasu kemowego

12 55 oko³o 156 12,0 m i pd z przewarstw. pœ z ¿d 3,5–4,0 m Budowa tarasu kemowego

13 49 162,5 10,0 do 4,8 m mi, ni¿ej p fg Budowa tarasu kemowego

14 160 166,0 8,2 do 1,7 m pd i ppy, ni¿ej p ze ¿ fg Budowa tarasu kemowego

15 82 oko³o 166 15,0 do 2,2 m ¿ z pr; do sp¹gu pr ze ¿ Mi¹¿szoœæ osadów sandru

16 47 oko³o 156 14,0 do sp¹gu pd i pœ Mi¹¿szoœæ osadów sandru

Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych zlodo- 17 86 oko³o 170 10,0 do 9,4 m gzw; ni¿ej pd wacenia Wis³y

Mi¹¿szoœæ osadów lodowcowych 18 94 oko³o 165 10,0 do 6,0 m ¿ zagl.; ni¿ej p ze ¿ fg stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y

Mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów lo- 19 93 oko³o 165 15,0 do 7,9 m p i ¿ zagl.; ni¿ej gzw dowcowych

20 48 177,7 20,0 w stropie ok. 0,5 m gzw; ni¿ej do sp¹gu pd Budowa tarasu kemowego

Osady zastoiskowe na osadach san- 21 152 oko³o 195 20,0 do 1,7 m i i m b, ni¿ej pd, pœ i pr ze ¿ drowych

22 35 oko³o 175 20,0 do 19,5 m pd i pr z niewielk¹ dom. ¿; ni¿ej gzw Mi¹¿szoœæ osadów sandru

Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stadia³u 23 68 oko³o 180 6,0 do 3,6 m gzw; do 4,0 m pd.; ni¿ej pr z dom. ¿d górnego zlodowacenia Wis³y

24 58 oko³o 178 7,0 do 4,1 m gzw; ni¿ej pœ i pr z pd i ¿ Budowa moreny czo³owej

Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stadia³u 25 59 oko³o 185 10,0 do 4,0 m gzw; do 6,0 m p glin. ze ¿; ni¿ej pr ze ¿ fg górnego zlodowacenia Wis³y

26 12 oko³o 250 20,0 do 6,5 m pr ze ¿ i g³k; ni¿ej pd z poj. ¿d Budowa Go³dapskiej Góry (kemu)

27 64 oko³o 220 18,0 pr ze ¿ z przewarstw. pd Budowa Go³dapskiej Góry (kemu)

do 5,5 m gzw; do 12,0 m pd z dom. ¿; w samym Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stadia³u 28 10 oko³o 190 12,0 sp¹gu gzw st. œrodk. zlod. Wis³y górnego zlodowacenia Wis³y

29 11 oko³o 222 7,0 pr ze ¿ i g³k; w sp¹gu g³ Budowa moreny martwego lodu

30 162 285,0 8,0 do 2,6 m m; do 4,3 m ppy; ni¿ej gzw Osady zastoiska

8 cd.tabeli 1

1234 5 5

Budowa wewnêtrzna moreny martwe- 31 36 oko³o 178 20,0 do 1,8 m p¿ zagl., do 5,5 m gzw; ni¿ej p¿ iip go lodu

32 37 oko³o 178 10,0 do 3,5 m gzw; do 9,0 m p¿; ni¿ej gzw Budowa moreny martwego lodu

33 46 oko³o 190 7,3 do 2,0 m pd; do 5,8 m pd z poj. ¿; ni¿ej gzw Mi¹¿szoœæ osadów sandru

34 157 248,1 16,0 pd i ppy, z przewarstw. i; z niewielk¹ dom. ¿; w sp¹gu mp Budowa kemu limnoglacjalnego

35 67 oko³o 245 12,0 do 10,0 m gzw; do 11,4 m p¿; ni¿ej gzw Budowa moreny martwego lodu

36 13 241,0 2,5 gzw; w sp¹gu g³ Przekrój geologiczny A–B

Przekrój geologiczny A–B; budowa 37 14 oko³o 256 15,0 do 6,0 m gzw; do 10,5 m pd; ni¿ej gzw kemu

38 43 oko³o 180 10,0 do 2,5 m pr ze ¿ , pd i pœ; ni¿ej gzw Osady kemu fluwioglacjalnego

39 129 oko³o 269 8,0 gzw Przekrój geologiczny A–B

Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stadia³u 40 75 oko³o 174 6,0 do 5,0 m gzw; ni¿ej pd górnego zlodowacenia Wis³y

do 3,3 m gzw, do 5,0 m pr zagl.; do 8,0 m pd; ni¿ej 41 71 oko³o 293 15,1 Budowa Tatarskiej Góry (kemu) pd; w sp¹gu g³

Przewarstwienia w glinach zwa³owych 42 130 252,5 6,0 do 2,0 m gzw; do 3,5 m p¿; ni¿ej gzw stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y

43 16 246,0 14,0 gzw st. górn. zlod. Wis³y z przewarstw. p i m Przekrój geologiczny A–B

do 1,5 m p¿, do 3,0 m gzw; do 15,5 m pd, pœ i pr ze ¿ 44 20 182,0 20,0 Budowa sandru z przewarstw. gzw 8,5–11,5 m; ni¿ej gzw

45 72 oko³o 278 14,0 do 4,5 m i i ipy; do 6,0 m gzw py; ni¿ej i z poj. ¿ Budowa plateau kemowego

46 73 oko³o 276 12,0 do 5,8 m m i i; do 10,0 m gzw; ni¿ej ipy Budowa plateau kemowego

47 97 275,6 10,0 do 8,0 m i i ipy; ni¿ej gzw Budowa plateau kemowego

Budowa brze¿nej partii plateau ke- 48 98 266 8,0 do 8,0 m gzw mowego

49 132 262,7 8,0 do 4,0 m i; ni¿ej gzw Budowa plateau kemowego

50 133 256,0 10,0 do sp¹gu i Budowa plateau kemowego

51 131 263,0 10,0 do 2,0 m i; do 4,0 m gzw z poj. ¿; ni¿ej i Budowa plateau kemowego

Przekrój geologiczny A–B — prze- przewarstw. w gzw st. górn. zlod. Wis³y (do 8,0 m 52 17 oko³o 231 11,0 warstwienie w glinach zwa³owych gzw; ni¿ej p¿; w sp¹gu g³) stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y

do 1,5 m p¿ zagl., do 8,5 m p¿; do 11,5 m gzw;do 53 26 187,5 16,0 Budowa tarasu kemowego 15,5 m p¿; ni¿ej gzw

54 27 192,5 12,0 do 11,5 m p¿, ni¿ej gzw Mi¹¿szoœæ osadów sandru

55 19 oko³o 188 20,0 do sp¹gu pr ze ¿ Mi¹¿szoœæ osadów sandru

Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stadia³u 56 118 oko³o 255 10,0 do 8,6 m gzw; ni¿ej p ze górnego zlodowacenia Wis³y

57 102 281,4 16,0 do 3,7 m gzw; ni¿ej pœ i pr ze ¿ Budowa kemu

58 104 oko³o 275 10,0 do 2,1 m p¿; do 8,8 m gzw; ni¿ej p¿ Budowa kemu

59 105 270,0 10,0 do 2,0 m gzw; ni¿ej pr ze ¿ Budowa kemu

Przekrój geologiczny A–B — prze- przewarstw. w gzw st. górn. zlod. Wis³y (do 3,5 m 60 28 oko³o 214 12,0 warstwienia w glinach zwa³owych gzw, do 4,0 m p¿, ni¿ej gzw) stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y

do 4,2 m gzw; do 9,0 m pd i ppy, m i pr ze ¿; ni¿ej 61 139 215,0 10,0 Budowa kemu gzw

62 117 239,0 6,0 do 3,0 m pr ze ¿; do 5,0 m gzw; ni¿ej ¿ i g³k zagl. Budowa kemu

Budowa zachodniej czêœci masywu 63 38 oko³o 252 6,7 do 5,0 m i; ni¿ej gzw; w sp¹gu g³ Szeskiej Góry (kemu)

9 cd.tabeli 1

1234 5 5

Budowa centralnej czêœci masywu 64 107 309,0 13,0 pr z du¿¹ il. ¿; w sp¹gu g³ Szeskiej Góry (kemu)

do 4,0 m m i pd, do 5,0 m i; do sp¹gu gzw z prze- 65 39 268 12,0 Budowa plateau kemowego warstw. p 8,5–9,5 m

66 112 263 18,2 i z poj. ¿ 4,0–6,0 m i 12,0–18,2 m Budowa plateau kemowego

Przekrój geologiczny A–B — budowa 67 147 205 20,0 do 4,4 m gzw; ni¿ej pd i ppy wewnêtrzna kemu limnoglacjalnego

68 113 oko³o 253 14,0 do 2,0 m gzw; do 3,7 m i; ni¿ej gzw z ma³¹ il. ¿ Budowa kemu

69 111 258,0 10,0 do 8,0 m i; ni¿ej gzw z nielicz. ¿d Budowa plateau kemowego

do 1,3 m; do 2,0 i; do 4,4 m gzw zawodn.; do 9,0 m i; 70 110 oko³o 250 10,0 Budowa plateau kemowego ni¿ej gzw

71 108 237,5 14,0 do 11,3mizprzewarstw. p i m; ni¿ej gzw Budowa plateau kemowego

72 148 226,3 10,0 do sp¹gu gzw Budowa kemu

73 143 oko³o 204 8,0 do 4,6 m mp, pd i ppy; ni¿ej gzw Budowa kemu

74 123 oko³o 187 10,0 do 2,0 m p¿; do 2,6 m gzw; do 3,2 m p¿; ni¿ej gzw Budowa formy szczelinowej

75 29 oko³o 190 10,0 gzw z przewarstw. p 1,7–3,0; 4,0–4,5 i 5,2–6,0 m Przekrój geologiczny A–B

Budowa wysoczyzny. Mi¹¿szoœæ glin do 7,0 m gzw; do 11,5 m pd b.; ni¿ej gzw st. œrodk. 76 142 226,0 12,0 zwa³owych stadia³u górnego zlodowa- zlod. Wis³y cenia Wis³y

* — punkty dokumentacyjne na obszarze arkusza Czarnowo Œrednie (39), pozosta³e — obszar arkusza Go³dap (70) g³ — g³azy , g³k — g³aziki, ¿ — ¿wiry, ¿d — ¿wiry drobnookruchowe, p — piaski, pr — piaski ró¿noziarniste, pg — piaski gruboziarniste, pœ — piaski œrednioziarniste, pd — piaski drobnoziarniste, ppy — piaski py³owate, gzw — gliny zwa³owe, gzw py — gliny zwa³owe py³owate, m — mu³ki, mi — mu³ki ilaste, mp — mu³ki piaszczyste, i — i³y, ip — i³y piaszczyste; fg — wodnolodowcowe, b — zastoiskowe; dom. — domieszka, glin. — gliniaste, górn. — górny, il. — iloœæ, nielicz. — nieliczne, poj. — pojedyncze, przech. — przechodz¹ce, przewarstw. — przewarstwienia, st. — stadia³, œrodk. — œrodkowy, zagl. — zaglinione, zawodn. — zawodnione, zlod. — zlodowacenie wskaza³y na prawdopodobny wiek badanych osadów — interglacja³ mazowiecki. Wyniki analizy nannoplanktonu wapiennego wykona³a GaŸdzicka (2005). Wskazuj¹ one na osady paleocenu dolnego oraz kredy — kampanu górnego i mastrychtu górnego.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkuszy Czarnowo Œrednie i Go³dap po³o¿ony jest w przewa¿aj¹cej czêœci w obrêbie wysoczyzny morenowej, ukszta³towanej jako znacz¹ce wyniesienie — Wzgórza Szeskie (Garb Szeski). Na wschód i pó³nocny wschód od nich wystêpuj¹ wzgórza i pagórki Pojezierza Zachodniosuwalskiego i niecki Puszczy Rominckiej. W obszernym obni¿eniu (do oko³o 196 m n.p.m.) o powierzchni oko³o 20 km2, po³o¿onym pomiêdzy Wzgórzami Szeskimi a wysoczyzn¹ Pojezierza, le¿y doœæ rozleg³y obszar równiny sandrowej okolic Pogorzeli i Babek. Tu pocz¹tek swój bierze rzeka Jarka, p³yn¹ca ku pó³nocy do jeziora Go³dap. Drugi du¿y obszar sandrowy, zró¿nicowany wysokoœciowo (150–175 m n.p.m.), po³o¿ony jest na pó³noc od Garbu Szeskiego i ci¹gnie siê od granicy pañstwowej na pó³nocy, ku po³udniowemu wschodowi wzd³u¿ jeziora Go³dap i potem ku zachodowi, po obu stronach doliny

10 rzeki Go³dapy, wyp³ywaj¹cej z jeziora Go³dap. Sandr ten ma równie¿, na zachód od Niedrzwicy i Ba³upian, po³udnikow¹ odnogê. Pomiêdzy g³ówn¹ czêœci¹ sandru a t¹ odnog¹ le¿y morenowa „wyspa” okolic Niedrzwicy, nie wyniesiona jednak w stosunku do piaszczystej okolicy. Czêœæ wspomnianego obszaru sandrowego, przylegaj¹ca na po³udnie od jeziora Go³dap do wysoczyzny lodowcowej, obni¿a siê ku pó³nocy (o oko³o 20 m na odcinku 1,5 km), co oznacza³oby, i¿ wody lodowcowe p³ynê³y w tym w³aœnie kierunku. Najprawdopodobniej ta inwersja spowodowana zosta³a sypaniem osadów pó³nocnej czêœci sandru na zalegaj¹ce w obni¿eniu bry³y martwego lodu. Wzgórza Szeskie s¹ jednymi z najwy¿szych wyniesieñ (200–300 m n.p.m.) w wale pojezierzy m³odoglacjalnych w pó³nocnej Polsce. Wysokoœci bezwzglêdne dochodz¹ tu do 309,0 (Góra Szeska, najwy¿szy punkt badanego terenu), 307,8 (Góra Tatarska) i w wielu miejscach — do 270–280 m n.p.m. Wysokoœci wzglêdne gór Szeskiej i Go³dapskiej osi¹gaj¹ 65, a innych wzniesieñ — 30–35 m. Wzniesienia w obrêbie Wzgórz Szeskich s¹ formami akumulacyjnymi (kemy, plateau kemowe, moreny martwego lodu). Pó³nocno-wschodnia czêœæ obszaru, któr¹ stanowi Puszcza Romincka, charakteryzuje siê mo- zaikowym uk³adem szeregu wyniesieñ i po³o¿onych miêdzy nimi zag³êbieñ, czasami wykorzystywa- nych przez niewielkie cieki. Tam te¿ znajduje siê najwiêksze obni¿enie — torfowisko Mechacz Wielki (wysokoœæ 187,7 m n.p.m.), otoczone wysokimi wa³ami moren martwego lodu. G³êbokoœci rynien lodowcowych osi¹gaj¹ 25–35 m. Najni¿ej po³o¿one miejsce wystêpuje przy pó³nocno-zachodniej granicy obszaru arkusza Go³dap, w dolinie rzeki Go³dapy (oko³o 143 m n.p.m.) oraz w rynnie jeziora Go³dap (149,6 m n.p.m.). Ró¿nica pomiêdzy najni¿szym a najwy¿szym punktem wynosi oko³o 166 m. Krajobraz obszaru arkuszy Go³dap i Czarnowo Œrednie ukszta³towany zosta³ w czasie recesji l¹dolodu stadia³u górnego (g³ównego, leszczyñsko-pomorskiego) zlodowacenia Wis³y. Linia zasiêgu l¹dolodu tego stadia³u przebiega na po³udnie od E³ku, oko³o 50 km na po³udnie od granicy obszaru arkusza Go³dap. Kolejna znacz¹ca linia moren — fazy pomorskiej (traktowanej jako recesyjna w stosunku do maksymalnego zasiêgu stadia³u), biegnie w okolicach Starych Juch i Sokó³ek, oko³o 30 km na po³udnie od granicy obszaru. Kondracki (1952, 1972) przedstawi³ kolejne fazy (subfazy, etapy) recesji l¹dolodu zlodowacenia pó³nocnopolskiego na Pojezierzu Mazurskim. Do obszaru Wzgórz Sze- skich od zachodu dotar³ l¹dolód fazy VI. Granica fazy VII poprowadzona zosta³a na po³udnie i wschód od Niecki Skaliskiej i na pó³nocny zachód od doliny Go³dapy. Przecina granicê pañstwow¹ na pó³noc od Go³dapi. Faza VII jest odpowiednikiem fazy po³udniowolitewskiej, której zasiêg Litwini wyznaczaj¹ od wschodu do granicy Obwodu Kaliningradzkiego w okolicach Wisztyñca. Odpowiednikiem moren tej fazy na obszarze arkuszy mog¹ byæ niewysokie formy usytuowane na po³udniowy zachód od miasta Go³dap, na po³udnie od doliny Go³dapy. Choæ opracowania Kondrackiego dotycz¹ce zasiêgów poszczególnych faz maj¹ obecnie jedynie wartoœæ historyczn¹, nie przecz¹ one jednak tezie postawionej na pocz¹tku, tzn. okreœlaj¹cej po³o¿enie obszaru badañ w strefie recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodo-

11 wacenia Wis³y. Kondracki (2002) sformu³owa³ jeszcze jedn¹ tezê o usytuowaniu Wzgórz Szeskich na styku dwóch wielkich lobów lodowcowych — mazurskiego i litewskiego. Jak siê wydaje, linia styku tych lobów w okresie stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y (a byæ mo¿e i póŸniej) przebiega³a raczej bardziej na wschód — po³udnikowo przez rejon po³o¿ony na zachód od jeziora Hañcza i dalej w kierunku Suwa³k (Krzywicki, 1999, 2002). Wspomniana wczeœniej wysoczyzna morenowa falista obejmuje zarówno wyniesienie Wzgórz Szeskich, jak i przewa¿aj¹c¹ czêœæ powierzchni Pojezierza Zachodniosuwalskiego i Puszczy Rominckiej (tabl. II). Powierzchnia Wzgórz Szeskich, rozumianych jako masyw wyniesiony w stosunku do okolicznych jednostek geomorfologicznych, nadbudowana jest szeregiem wzgórz i pagórków, których wyso- koœci wzglêdne dochodz¹ nawet do 65 m (góry Szeska i Go³dapska). S¹ to kemy fluwioglacjalne (piaszczysto-¿wirowe) i limnoglacjalne (mu³kowo-piaszczyste i ilaste), moreny martwego lodu (¿wirowo-g³azowo-gliniaste) oraz o z y i formy akumulacji szczelinowej (piaszczysto-¿wirowe). Wœród kemów limnoglacjalnych szczególnie wyró¿niaj¹ siê dwa rozleg³e p l a - teau kemowe (d³ugoœci 1,75–4,00 km i szerokoœci 1,75–2,00 km), po³o¿one w okolicach Nasut i Szeszek. WyraŸn¹ cech¹ wielu kemów, moren martwego lodu oraz ozów i form szczelinowych jest czêœciowe lub ca³kowite ich pokrycie mi¹¿szymi glinami zwa³owymi. Mi¹¿szoœæ tych glin jest miejscami zdumiewaj¹co du¿a i dochodzi do 8 m lub nawet przekracza tê wartoœæ. Tak du¿e mi¹¿szoœci glin mog¹ byæ wynikiem spiêtrzenia na skutek nasuniêæ (szar¿) czo³a l¹dolodu wczeœniej z³o¿onych osadów. Inn¹ ciekaw¹ cech¹ gliniastych pokryw niektórych kemów oraz plateau kemowych jest du¿a za- wartoœæ frakcji i³owej i niewielka zawartoœæ ¿wirów. Powierzchniê wysoczyzny na obszarze Puszczy Rominckiej pokrywaj¹ liczne wysokie pagórki kemów, moren martwego lodu i moren czo³owych. Morenami martwego lodu s¹ du¿e formy (18–19 m wysokoœci wzglêdnej) po³o¿one na po³udnie od obni¿enia Mechacza Wielkiego. Równina sandrowa wokolicach Babek i Pogorzeli to nisko po³o¿ony, obszerny, stosunkowo p³aski teren z licznymi zatorfionymi obni¿eniami. Bierze tu pocz¹tek rzeka Jarka. Sandry ci¹gn¹ siê tak¿e w zachodniej czêœci Puszczy Rominckiej, po obu stronach jeziora Go³dap. Miejscami s¹ zró¿- nicowane morfologicznie, pagórkowate, miejscami p³askie. Tworz¹ dwa poziomy: wy¿szy, po³o¿ony na wysokoœci 160,0–170,0 m n.p.m. i ni¿szy, zdegradowany. Na po³udniowy wschód od wspomnianego jeziora znajduj¹ siê dwa ostañce sandrowe, bêd¹ce pozosta³oœci¹ wy¿szego poziomu sandru. WyraŸna krawêdŸ wysoczyzny wobrêbie miasta Go³dap, o wysokoœci 15 m, oddziela powierzchniê wysoczyzny od doliny Go³dapy i sandru. Na po³udniowo-zachodnich obrze¿ach Puszczy, miêdzy Pluszkiejmami a Rakówkiem i na przestrzeni oko³o 4 km, równolegle do doliny rzeki Jarki, miêdzy Rakówkiem a Jurkiszkami, dalej ku zachodowi a¿ po po³udniowe i po³udniowo-zachodnie rubie¿e Go³dapi, zaznacza siê w morfologii ci¹g

12 wyd³u¿onych pagórków moren czo³owych akumulacyjnych (d³ugoœæ 0,2–1,5 km; szerokoœæ oko³o 50–150 m, maksymalnie oko³o 500 m; wysokoœæ od kilku do oko³o 10 m, maksymalnie oko³o 15 m). Czêœæ z nich zbudowana jest z piasków i ¿wirów czêœciowo pokrytych glinami zwa³owymi w sp³ywach, niektóre — z glin zwa³owych w sp³ywach (spiêtrzone?). Prawdopodobnie s¹ to moreny wspomnianej wy¿ej fazy VII wed³ug Kondrackiego (1952, 1972). Brak tu wyraŸnego szlaku sandrowego. Powierzchnia odp³ywu widoczna jest jedynie miejscami wzd³u¿ doliny Jarki oraz rynny Jeziora Czarnego. Pod Botkunami i gospodarstwem Go³dap I widoczne s¹ niewielkie p³aty sandrowe. Ozy i formy akumulacji szczelinowej stwierdzono w dwóch rejonach: w okolicy Pogorzeli (kilka równoleg³ych po³udnikowych ci¹gów) oraz Dunajka (szereg form u³o¿onych w ci¹gi o dwóch kierunkach: NW–SE i NE–SW). Pomiêdzy wspomnianymi wy¿ej morenami czo³owymi na po³udniu a sandrem i dolinami Go³dapy i Jarki na pó³nocy, w obrêbie Go³dapi i jej bliskich okolic, ci¹gnie siê piaszczysto-mu³kowy taras kemowy. Nietworzy ci¹g³ej listwy. Jest rozcz³onkowany na kilka czêœci. Najd³u¿sza z nich, o d³ugoœci 2,5 km, po³o¿ona jest na zachód od miasta. Powierzchnia szczytowa tarasu le¿y na wysokoœci oko³o 160 m n.p.m. Taras jest wyniesiony w stosunku do dolin Go³dapy i Jarki o oko³o 15 m. WyraŸne rynny subglacjalne widoczne s¹ w kilku miejscach. Le¿¹ w nich jeziora: Go³dap (przed³u¿enie w okolicach Botkun), Ko³ki i Czarne. Ponadto przy wschodniej granicy obszaru arkusza Go³dap wystêpuj¹ trzy rynny, które kontynuuj¹ siê ku wschodowi. Kolejna g³êboka rynna, której jedynie fragment znajduje siê na obszarze arkusza Go³dap, przebiega na jego po³udniowo-zachodnim skraju, z okolic Dunajka w stronê Zawad Oleckich (poza obszarem arkusza). G³êbokoœæ rynien wynosi od 15 do 30 m. Doliny wód roztopowych kieruj¹ siê z obszaru Wzgórz Szeskich ku pó³nocy i wschodowi. Mo¿e mieæ to zwi¹zek z d³ugim zaleganiem bry³ lodu na wyniesionej powierzchni wzgórz i toro- waniem drogi przez wody ku wolnym ju¿ od lodu obni¿eniom. Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie doœæ regularnie pokrywaj¹ po- wierzchniê wysoczyzny i sandru, jednak najwiêcej jest ich w Puszczy Rominckiej. Równiny torfowe utworzy³y siê w Puszczy Rominckiej na wschód od jeziora Go³dap, w obrêbie bagna Mechacz Wielki oraz na wschód i po³udniowy wschód od niego. Poza tym stwierdzono je w obrêbie wysoczyznowej „wyspy” na sandrze w okolicach Niedrzwicy, wokó³ jeziorka wytopi- skowego we Wronkach Wielkich i w rozleg³ym obni¿eniu miêdzy Górnem a Babkami. W dwóch miejscach w obrêbie miasta Go³dap i na pó³nocny zachód od niego wystêpuj¹ nasypy antropogeniczne. Wiêksza czêœæ obszaru arkuszy le¿y w dorzeczu Prego³y, do której wody, poprzez Wêgorapê i Go³dapê, prowadzi Jarka.

13 Jarka jako ma³a stru¿ka, a w³aœciwie rów melioracyjny, wyp³ywa w okolicach Kowali Oleckich na wysokoœci oko³o 200 m n.p.m. P³ynie na pó³noc, przyjmuj¹c wody Czarnego Potoku i kilku innych mniejszych cieków. A¿ do okolic Górnego i Broniszy jest zmeliorowana. Dalej silnie meandruje, a po- miêdzy Ko³kowem i Botkunami p³ynie g³êbok¹ dolin¹. Uchodzi do jeziora Go³dap (wysokoœæ 149,6 m n.p.m.). Kilkaset metrów dalej z jeziora wyp³ywa Go³dapa, która kieruje siê na zachód, przep³ywa przez miasto Go³dap (tu jej bieg jest uregulowany) i wolno, meandruj¹c, p³ynie w stronê widocznych na po³udniowym zachodzie Gór Audyniskich (poza granicami obszaru arkuszy). Rzeczka Czarna, wyp³ywaj¹ca z obrze¿y torfowiska Mechacz Wielki w Puszczy Rominckiej, p³ynie ku pó³nocy. Przekracza pod Hajnówkiem granicê z Rosj¹ i dalej jako Czernaja wpada do rzeki Krasnej (B³êdzianki), a ta z kolei do Pissy, Pissa do Wêgorapy, a Wêgorapa do Prego³y. Wschodnia czêœæ Wzgórz Szeskich odwadniana jest przez szereg strug bez nazwy oraz rzeczki Dziêgielkê i Wilkask¹ Strugê, ³¹cz¹ce siê w Czarny Potok, wpadaj¹cy do Jarki na œrodkowym jej odcinku. Zachodnia czêœæ Wzgórz Szeskich odwadniana jest przez cieki wpadaj¹ce do Go³dapy. Z Jeziora Czarnego wyp³ywa niewielka struga, p³yn¹ca do Jarki. Okolice wsi Dunajek, po³o¿onej na po³udniowo-zachodnim skraju obszaru arkusza Go³dap, le¿¹ w dorzeczu Wis³y. Odwadniaj¹ je niewielkie cieki wpadaj¹ce do Czarnej Strugi lub Mazurki, które prowadz¹ swe wody przez jeziora Szwa³k Wielki oraz £aŸno i Litygajno do rzeki E³k, a stamt¹d kolej- no do Jegrzni, Biebrzy, Narwi i Wis³y. Jezior jest stosunkowo niewiele. Poni¿ej podano najwa¿niejsze dane dotycz¹ce wiêkszych z nich (powierzchnia; wysokoœæ bezwzglêdna; g³êbokoœæ maksymalna; dorzecze):

Go³dap: 234,0 ha (150,0 ha 149,6 m n.p.m.; 10,9 m; Go³dapa; po polskiej stronie); Czarne i Kocio³ek: 162,5 ha; 178,0 m n.p.m.; 27,5 m; Jarka; Ostrówek: 22,5 ha; 172,2 m n.p.m.; b.d.; Jarka; Rakówek: 12,5 ha; 170,9 m n.p.m.; b.d.; Jarka; Ko³ki: 11,0 ha; 167,1 m n.p.m.; b.d.; Jarka; Marlinowo: 4,2 ha; b.d.; b.d.; bezodp³ywowe.

Jeziora Go³dap, Czarne i Ko³ki maj¹ genezê rynnow¹, pozosta³e — wytopiskow¹. Na p³askiej wierzchowinie, pomiêdzy dwoma najwy¿szymi wzniesieniami Góry Tatarskiej, na wysokoœci 290,0 m n.p.m., le¿y niewielkie jeziorko otoczone torfowiskiem wysokim o du¿ej mi¹¿szoœci torfów (co najmniej 4 m). Jego misa powsta³a zapewne w wyniku wytopienia siê zalegaj¹cej w osadach bry³y martwego lodu. Jest to najwy¿ej po³o¿one jezioro na Pojezierzu Mazurskim.

14 III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Opis budowy geologicznej krystaliniku oraz ska³ osadowych paleozoiku i mezozoiku badanego obszaru mo¿emy z du¿ym prawdopodobieñstwem oprzeæ na profilu wykonanego 8,5 km na zachód od obszaru arkuszy otworu Go³dap IG-1, usytuowanego we wsi Rogale (Bojarski, Marek, 1974). Otwór wykonano na wysokoœci 132,5 m n.p.m. Prekambr reprezentowany jest w tym otworze przez granitoidy, powsta³e w proterozoiku. Wystê- puj¹ one na g³êbokoœci 1629,4 m. Powy¿ej, od g³êbokoœci 1479,8 m, le¿¹ piaskowce z przewarstwieniami mu³owców, nale¿¹ce do kambru dolnego i œrodkowego. Ponad nimi, od g³êbokoœci 1419,0 m, wystêpuj¹ wapienie i miejscami margle ordowiku. Sylur (od 1120,0 m) reprezentowany jest przez ³upki i i³owce oraz miejscami wapienie. Powy¿ej, od 968,0 m, le¿¹ osady permu wykszta³cone w postaci piaskowców i zlepieñców (czerwony sp¹gowiec) oraz wapieni, dolomitów, anhydrytów, mu³owców, i³owców i pia- skowców (cechsztyn). Nad osadami permu, od 670,0 m le¿¹ utwory triasu — mu³owce, i³owce, wapienie, piaskowce (pstry piaskowiec) oraz zlepieñce i piaskowce (retyk). Strop utworów jury po³o¿ony jest na 471,0 m. Wystêpuj¹ tu ¿wirowce, i³owce, piaskowce i piaski jury dolnej, piaski, mu³owce, wapienie, piaskowce i dolomity jury œrodkowej oraz mu³owce, margle i i³owce jury górnej. Bezpoœrednie pod³o¿e utworów czwartorzêdu w tej czêœci Polski (Mazury wschodnie, Suwalsz- czyzna) stanowi¹ utwory kredy i paleogenu. W Rogalach brak osadów kredy dolnej. Kreda górna (g³êbokoœæ stropu 238,0 m) reprezentowa- na jest przez piaski kwarcowo-glaukonitowe cenomanu i albu górnego (g³êbokoœæ stropu 377,5 m), kredê pisz¹c¹, wapienie i opoki turonu (g³êbokoœæ stropu 322,0 m), opoki i margle kampanu (g³êbo- koœæ stropu 260,0 m, mi¹¿szoœæ 62,0 m) oraz margle, czerty i mu³owce mastrychtu (górnego?) (g³êbo- koœæ stropu 238,0 m; mi¹¿szoœæ 22,0 m). Osady kampanu z pó³nocno-zachodniej czêœci masywu suwalskiego opisa³ równie¿ Znosko (1993). Wed³ug niego mi¹¿szoœæ osadów kampanu, wykszta³conych jako jasnoszare i bia³e margle ilaste, wynosi 32,0–68,0 m. Znosko (1993) pisze te¿ o osadach mastrychtu górnego z Suwalszczyzny, wykszta³conych jako jasnoszare margle piaszczyste, niekiedy bardzo ilaste, miêkkie, z glaukonitem, o mi¹¿szoœci 21,0–61,0 m oraz le¿¹cych powy¿ej gez marglistych ze sk¹pym muskowitem i obfitym glaukonitem, z cienkimi wk³adkami margli piaszczystych, o mi¹¿szoœci 17,0–45,0 m. Sumaryczna mi¹¿szoœæ obu ogniw mastrychtu górnego wynosi 28,0–87,0 m.

15 1. Kreda

Na badanym obszarze znajduj¹ siê tylko dwa otwory wiertnicze (otw. 6, 58) siêgaj¹ce pod³o¿a osadów czwartorzêdowych. S¹ one zakoñczone w utworach kredy — kampanu lub mastrychtu (tabl. I).

a. Kreda górna Kampan

Kampan górny

Utwory kampanu górnego nawiercone zosta³y w otworze kartograficznym Go³dap (otw. 6), na g³êbokoœci 239,4 m. Ich mi¹¿szoœæ przekracza 4,4 m. Strop m a r g l i i i³ów le¿y w otworze 6 na wysokoœci 82,4 m p.p.m. S¹ to ciemnoszare twarde margle o mi¹¿szoœci 0,1–0,9 m, przewarstwione ciemnoszarozielonkawymi i³ami o mi¹¿szoœci 0,25–0,80 m. Z g³êbokoœci 240,5 (i³y) oraz 239,4 m (margle) pobrano próbki na obecnoœæ nannoplanktonu. Badania przeprowadzi³a GaŸdzicka (2005). Wykaza³y one, a szczególnie próbka i³ów, zawieraj¹ca liczny zespó³ nannoplanktonu wapiennego, ¿e badane osady nale¿¹ do kampanu górnego — poziomu nannoplanktonowego CC22 Uniplanarius trifidus. Na utworach kampanu górnego w otworze 6 le¿¹ plejstoceñskie gliny zwa³owe.

Mastrycht

Mastrycht górny

Utwory mastrychtu górnego nawiercone zosta³y w otworze kartograficznym Kowale Oleckie (otw. 58) na g³êbokoœci 254,2 m. Ich mi¹¿szoœæ przekracza 16,6 m. Strop piasków py³owatych i mu³owców le¿y na wysokoœci 48,2 m p.p.m. S¹ to zielonoszare piaski glaukonitowe z ziarnami muskowitu (254,2–266,3 m) oraz na g³êbokoœci 266,3–270,8 m — zielonoszare kruche mu³owce ze œladami warstwowania. Z g³êbokoœci 255,2–255,3 m pobrano próbkê do badañ nannoplanktonowych. Obfita i dobrze zachowana nannoflora o typowym dla kredy górnej sk³adzie wskaza³a, ¿e badane osady nale¿¹ do mastrychtu górnego, poziomu nannoplanktonowego CC26 Nephrolithus frequens (GaŸdzicka, 2005). Z piasków glaukonitowych z g³êbokoœci 257,0–257,2 pobrano próbkê na zawartoœæ wêglanu wapnia. Wynosi ona 14,2%.

2. Paleogen

a. Paleocen Paleocen dolny (dan)

Na osadach mastrychtu w otworze kartograficznym Kowale Oleckie (otw. 58) le¿y ma³o mi¹¿szy pok³ad osadów paleogenu (tabl. I).

16 Na g³êbokoœci 249,8 m nawiercono szare piaski py³owate omi¹¿szoœci 2,9 m, a pod nimi bia³e margle wapienne o mi¹¿szoœci 1,5 m. £¹cznie osady paleocenu dolnego maj¹ mi¹¿szoœæ 4,4 m. Z g³êbokoœci 252,45–252,50 m pobrano próbkê do badañ nannoplanktonowych. Zespó³ kokko- litów jednoznacznie wskazuje na wy¿sz¹ czêœæ piêtra dan, poziom nannoplanktonowy NP3 Sullivania (Chiasmolithus) danica (GaŸdzicka, 2005). Z g³êbokoœci 249,9–250,1 m, z piasków py³owatych pobrano próbkê na zawartoœæ wêglanu wapnia. Uzyskano wynik 20,6%. W piaskach stwierdzono pojedyncze pokruszone skorupki miêczaków. Na osadach paleocenu dolnego w otworze 58 le¿¹ plejstoceñskie gliny zwa³owe. Utwory paleocenu dolnego (danu) wystêpuj¹ te¿ prawdopodobnie w zachodniej czêœci obszaru arkuszy. Wskazuj¹ na to zarówno badania Pochockiej-Szwarc (2003), przeprowadzone na obszarze s¹siedniego arkusza Banie Mazurskie, gdzie nawiercono je pod osadami plejstocenu w trzech otworach kartograficznych (Ma¿ucie, Ziemiany, Budziska), jak i mapa geologiczna odkryta Obwodu Kali- ningradzkiego (Orlenok, Jefimow, 2002). W opisanym wy¿ej otworze Go³dap IG-1 wykonanym w Rogalach, ponad osadami kredy górnej opisano 22-metrow¹ warstwê mu³owców oligoceñskich (Bojarski, Marek, 1974). Jak siê wydaje, brak pe³nego rdzeniowania (tylko próbki okruchowe) oraz badañ mikropaleontologicznych sprawi³, i¿ utwory te zaliczone zosta³y do oligocenu, a nie do paleocenu dolnego, do którego zapewne nale¿¹.

3. Czwartorzêd

Na powierzchni osadów paleogenu i kredy le¿¹ osady czwartorzêdu o mi¹¿szoœci od 239,4 (otw. 6) do 249,8 m (otw. 58). Wydaje siê, ¿e maksymalna mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdu na badanym obszarze nie przekracza 320 m. Wœród osadów czwartorzêdu wyró¿niono osady plejstocenu, czwartorzêdu nierozdzielonego i holocenu.

a. Plejstocen

W obrêbie utworów plejstoceñskich wystêpuj¹ osady lodowcowe, wodnolodowcowe i zastoiskowe nastêpuj¹cych zlodowaceñ: Nidy, Sanu 1, Sanu 2, Liwca, Odry, Warty i Wis³y oraz osady jeziorne interglacja³u mazowieckiego. Du¿e ró¿nice (do oko³o 50–70 m) mo¿na dostrzec w po³o¿eniu (wysokoœciach) stropu glin zwa³owych. Szczególnie dotyczy to zlodowacenia Odry i m³odszego stadia³u zlodowacenia Warty. Mo¿e to byæ spowodowane zró¿nicowaniem wysokoœciowym powierzchni terenu we wczeœniejszych okresach oraz procesami glacitektonicznymi. Osady plejstoceñskie zosta³y poddane badaniom litologiczno-petrograficznym (Gronkow- ska-Krystek, 2005).

17 Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w otworze Kowale Oleckie (otw. 58) bezpoœrednio na osadach pod³o¿a. W tym miejscu jest to poziom glin o mi¹¿szoœci jedynie 0,4 m (g³êbokoœæ 249,4–249,8 m). Osady te s¹ w³aœciwie rezyduum ilasto-piaszczystym glin, z silnie skorodowanymi pojedynczymi ¿wirami. Jak pisze Gronkowska-Krystek (2005), zniszczenie tego poziomu wskazuje na dzia³anie silnych procesów denudacyjnych i egzaracyjnych w tym okresie. Uwa¿a ona, ¿e ze wzglêdu na relacjê z udokumentowanymi poziomami le¿¹cymi ponad tymi glinami oraz ci¹g³y na obszarach s¹sia- duj¹cych poziom glin zlodowacenia Nidy, nale¿¹ one w³aœnie do tego zlodowacenia.

Zlodowacenie Sanu 1

Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 stwierdzono w otworze Go³dap (otw. 6). Le¿¹ bez- poœrednio na osadach pod³o¿a. Maj¹ tu mi¹¿szoœæ 31,4 m. Strop wystêpuje na g³êbokoœci 208,0 m (wysokoœæ 51,0 m p.p.m.). Badania geoelektryczne (Jagodziñska, Kalitiuk, 2005) wskazuj¹, i¿ mo¿liwe jest, ¿e gliny tego wieku wystêpuj¹ równie¿ w obni¿eniu pod³o¿a podczwartorzêdowego w okolicach Wilkas i Dorszy. Cech¹ charakterystyczn¹ tych glin jest przewaga ska³ krystalicznych nad wapieniami paleozoicznymi. Doœæ liczne s¹ ska³y lokalne. Litotyp glin (piêæ próbek) okreœlaj¹ wspó³czynniki petrograficzne O/K–K/W–A/B1: 0,99–1,13–0,81 (Gronkowska-Krystek, 2005). Piaski ze ¿wirami, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe wystêpuj¹ w otworze Go³dap (otw. 6). Ich mi¹¿szoœæ wynosi 2,3 m (strop na g³êbokoœci 205,7 m; wysokoœci — 48,7 m p.p.m.). S¹ to ciemnoszare piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azikami oraz wy¿ej le¿¹ce szare piaski ró¿noziarniste gliniaste, ze ¿wirami.

Zlodowacenie Sanu 2

Stadia³ dolny

I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe stwierdzone zosta³y w otworze Kowale Oleckie (otw. 58), ponad najni¿szymi glinami zwa³owymi, przypisanymi zlodowaceniu Nidy. Maj¹ mi¹¿szoœæ 2,8 m. Strop ich le¿y na g³êbokoœci 249,4 m (wysokoœæ 43,4 m p.p.m.). S¹ to i³y py³owate szare, piaski py³owate szare, mu³ki ilaste i i³y py³owate o charakterze warwowym, szare oraz i³y br¹zowe zwarte.

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie.

18 Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 2 wystêpuj¹ w dwóch otworach kartograficznych (otw. 6, 58). S¹ one stosunkowo mi¹¿sze (14,7–27,4 m). W œrodkowej czêœci obszaru (przekrój geologiczny A–B), na co wskazuj¹ badania geofizyczne, ich mi¹¿szoœæ jest prawdopodobnie jeszcze wiêksza. Strop le¿y na g³êbokoœci 191,0–219,2 m (wysokoœæ 34,0–13,2 m p.p.m.). W otworze Kowale Oleckie gliny zwa³owe przewarstwione s¹ 1,9-metrow¹ warstw¹ piasków drobnoziarnistych szarych, wilgotnych (strop na g³êbokoœci 234,8 m). Gliny s¹ przewa¿nie szare, szarobr¹zowe lub br¹zowe, z du¿¹ zawartoœci¹ ¿wirów pó³nocnych, w dolnej czêœci z otoczakami margli z pod³o¿a; miejscami bardzo twarde i zwarte. Do glin tego wieku zaliczono równie¿ gliny zwa³owe z otworu kartograficznego Zatyki (otw. 41), których nawiercono jedynie 0,7 m (strop na g³êbokoœci 249,7 m; wysokoœci — 17,9 m p.p.m.) i które le¿¹ tu¿ pod osadami biogenicznymi interglacja³u mazowieckiego (w otworze Zatyki nie osi¹gniêto osadów pod³o¿a podczwartorzêdowego i zakoñczono go w³aœnie w tym poziomie glin zwa³owych). Gliny prezentuj¹ litotyp o niewielkiej przewadze ska³ wapiennych pó³nocnych nad ska³ami krystalicz- nymi oraz odznaczaj¹ siê bardzo wysok¹ zawartoœci¹ ska³ lokalnych. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 1,50–0,74–1,26 (cztery próbki — Kowale Oleckie, otw. 58) i 1,44–0,75–1,23 (piêæ próbek — Go³dap, otw. 6). Gliny o podobnych wspó³czynnikach wystêpuj¹ na obszarach arkuszy Sokó³ki, Straduny i Wydminy (Gronkowska-Krystek, 2005).

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe stadia³u górnego stwierdzono jedynie w otworze kartograficznym Go³dap (otw. 6). Ich mi¹¿szoœæ w tym otworze wynosi 24,1 m i wydaje siê, ¿e w innych miejscach raczej nie przekracza tej wartoœci. Prawdopodobnie glin tego wieku nie ma w po³udniowej czêœci obszaru arkusza Go³dap. Strop glin le¿y na g³êbokoœci 166,9 m (wysokoœæ 9,9 m p.p.m.). S¹ one br¹zowe, ilaste, ilasto-piaszczyste lub piaszczyste, ze ¿wirami, przewa¿nie br¹zowe, jedynie w stropie niebieska- woszare, w trzech miejscach przewarstwione 15–20-milimetrowymi warstewkami piasków drobnoziarnistych lub mu³ków. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów ska³y krystaliczne i wapienie pó³nocne przemiennie nad sob¹ przewa¿aj¹. W glinach tych jest najwiêkszy, w skali profilu, udzia³ ska³ lokalnych, w tym g³ównie mu³owców paleocenu. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 1,41–0,76–1,25 (cztery próbki — Go³dap, otw. 6). Wed³ug Gronkowskiej-Krystek (2005) cechy tego poziomu mog¹ wskazywaæ na akumulacjê w œrodowisku wodnym.

Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki

I³y jeziorne ze szcz¹tkami organicznymi. Wewszystkich trzech otworach kartograficznych (otw. 6, 41, 58) wystêpuje cienki poziom i³ów jeziornych. S¹ to zwarte, szaroniebie- skawe, czekoladowe, brunatne lub ciemnoszare i³y z brunatnymi przemazami, z pojedynczymi ¿wira-

19 mi (otw. 6), zawieraj¹ce substancjê organiczn¹. Mi¹¿szoœæ tych utworów wynosi 0,5–2,6 m. Strop le¿y na g³êbokoœci 164,3–249,2 m (wysokoœæ 7,3–17,2 m p.p.m.). Z otworów 6 i 41 pobrano próbki (w liczbie odpowiednio 12 i 10) do badañ palinologicznych, które wykona³ Krupiñski (2005a, b). Wed³ug niego wyniki badañ paleobotanicznych wybranych próbek osadów z rdzenia z obu otworów nie upowa¿niaj¹ do wyci¹gniêcia jednoznacznych wniosków dotycz¹cych stratygrafii tych utworów. Jednak w przypadku otworu 6 wyniki te pozwalaj¹ uznaæ, ¿e próbki mog¹ pochodziæ z m³odszego okresu interglacja³u mazowieckiego. Krupiñski (2005a) stwierdza, ¿e pó³nocne usytuowanie tego obszaru w znacznym stopniu warunkuje sk³ad badanych próbek. Charakteryzuj¹ siê one wysok¹ zawartoœci¹ py³ku Alnus oraz wyraŸnie mniejszymi, ani¿eli w Polsce œrodkowej, zawartoœciami py³ku innych mezo- i oligokratycznych drzew, w szczególnoœci: Abies, Carpinus, Quercus, Corylus, Fraxinus, Ulmus.Po uwzglêdnieniu tej pó³nocnej specyfiki mo¿na z dosyæ du¿ym prawdopodobieñstwem stwierdziæ, ¿e od- zwierciedlaj¹ one sk³ad zbiorowisk leœnych najm³odszego okresu stadium mezokratycznego interglacja³u mazowieckiego, z dosyæ licznym (zwi¹zanym z siedliskami olesowymi i ³êgowymi) Pterocarya. O interglacjalnym charakterze tych zbiorowisk œwiadczy równie¿ licznie wystêpuj¹ca w wodach zbiornika Azolla, której liczne mikrosporangia, wraz z glochidiami, stwierdzono w kilku próbkach. W przypadku otworu 41 (Zatyki), jak stwierdzi³ Krupiñski (2005b), spektra dwóch próbek po- branych z g³êbokoœci 249,50–249,65 m (dolna czêœæ badanego profilu) posiadaj¹ czysto czwartorzê- dowy charakter. Wskazuj¹ one na zbiorowiska leœne. Wystêpuj¹ce w nich taksony drzew mezo- i oligokratycznych pozwalaj¹ spodziewaæ siê, ¿e mog¹ one reprezentowaæ lub odzwierciedlaæ koñcowy okres ocieplenia o charakterze interglacjalnym (stadium telokratyczne). Nie wyklucza to mo¿liwoœci wi¹zania ich akumulacji ze starszym odcinkiem stadium telokratycznego interglacja³u mazowieckiego, zw³aszcza ¿e odnotowano w tych osadach ziarna py³ku Pterocarya. Jak pisze dalej Krupiñski (2005b), istotnym elementem spektrów py³kowych próbek tych osadów s¹ odnotowane fragmenty mikrosporan- giów Salvinia — roœliny wodnej o wysokich wymaganiach klimatycznych, wystêpuj¹cej w najcieplej- szych okresach znanych interglacja³ów Europy Œrodkowej. Ich obecnoœæ mo¿e œwiadczyæ o nieznacznie wy¿szej œredniej temperaturze najcieplejszego miesi¹ca, ni¿ wskazuj¹ na to odnotowane elementy drzew mezo- i oligokratycznych naszej rodzimej dendroflory. Usytuowanie w profilu badanych paleobotanicznie osadów z otworu Go³dap na wysokoœci 7,3–9,9 m p.p.m., a z otworu Zatyki — na 17,2–17,7 m p.p.m., jest podobne lub zbli¿one do po³o¿enia osadów biogenicznych interglacja³u mazowieckiego w wielu innych stanowiskach w tym rejonie Polski (Krupiñski, 2005a, b).

Zlodowacenie Liwca

I³y, mu³ki i piaski jeziorne (peryglacjalne). Ponad osadami z flor¹ interglacja³u mazowieckiego, w otworach 41 i 58 stwierdzono wystêpowanie doœæ mi¹¿szych (9,4–13,8 m)

20 osadów powsta³ych w okresie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Liwca. Ich strop le¿y na g³êbokoœci 204,5–239,8 m (wysokoœæ 7,8 m p.p.m.–1,5 m n.p.m.). S¹ to szare piaski drobnoziarniste, py³owate, mu³ki, mu³ki ilaste i piaszczyste oraz i³y ciemnoszare, z ciemn¹, przewa¿nie brunatn¹ substancj¹ organiczn¹. Czêœciowo (otw. 41) zbadane one zosta³y w trakcie analizy palinologicznej, przeprowadzonej przez Krupiñskiego (2005b). Spektra szeœciu badanych próbek tych osadów zawieraj¹ zredeponowane sporomorfy roœlin paleogeñskich lub paleogeñsko-czwartorzêdowych oraz plankton morski z grupy Hy- strichosphaeridae i dowodz¹ nieleœnego charakteru zbiorowisk roœlinnych. Charakter i sk³ad tych zbiorowisk wskazuje na panowanie ch³odnego klimatu dolnosubarktycznego, z wyraŸnie zaznaczonymi cechami klimatu arktycznego. Obecnoœæ œladowych iloœci Ephedra distachya mo¿e wskazywaæ na wy- stêpowanie otwartych przestrzeni oraz panowanie ch³odnego i suchego klimatu (Krupiñski, 2005b). Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami mu³ków i i³ów zastoiskowych wystêpuj¹ we wszystkich trzech otworach kartograficznych (otw. 6, 41, 58). W otworze 41 (Zatyki) ich pozycja stratygraficzna jest nietypowa — le¿¹ wœród glin zlodowacenia Odry jako kra. Przyczyn¹ powstania tej ponad 50-metrowej deformacji jest dzia³alnoœæ l¹dolodu zlodowacenia Odry. Mi¹¿szoœæ glin wynosi 20,1–26,1 m. Strop glin zwa³owych le¿y na g³êbokoœciach 144,2 (otw. 6), 180,0 (otw. 58) i 180,7 m (otw. 41). Wysokoœci stropu wynosz¹ odpowiednio: 12,8; 26,0 i 51,3 m n.p.m. Gliny opisane s¹ jako szare, ciemnoszare lub szarozielonkawe, ciemnobr¹zowe i br¹zowe, czêsto py³owate, z licznymi g³azikami i ¿wirami, tak¿e z otoczakami ska³ lokalnych (mu³owce). W otworze 6 s¹ wielokrotnie przewarstwiane i³ami py³owatymi, mu³kami i piaskami drobnoziarnistymi o mi¹¿szoœci 0,2–1,9 m; w pozosta³ych otworach rzadziej. W otworze 41 na g³êbo- koœci 196,8 m jest cienkie przewarstwienie czarnych piasków o upadzie oko³o 40º. Wspó³czynniki petrograficzne tych glin wynosz¹: w otworze 41 (osiem próbek) — 2,14–0,53–1,59, a w otworze 58 (siedem próbek) — 2,37–0,48–1,98 (Gronkowska-Krystek, 2005). Nie pobrano próbek z otworu 6. Gliny zlodowacenia Liwca stwierdzone zosta³y na obszarach s¹siednich arkuszy: Sokó³ki i Banie Ma- zurskie oraz Wydminy i Straduny (Gronkowska-Krystek, 2005).

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

I³y i mu³ki zastoiskowe z przewarstwieniami glin zwa³owych stwierdzono w otworach 6 i 41. W pierwszym z nich ich mi¹¿szoœæ wynosi 16,7 m. Strop osadów le¿y na g³êbokoœci 127,5 m (wysokoœæ 29,5 m n.p.m.). W osadach (mu³ki, mu³ki ilaste, mu³ki piaszczyste, i³y py³owate) istniej¹ trzy przewarstwienia gliniaste o mi¹¿szoœci 0,4–2,0 m. W otworze 41 gliny zlodowacenia Liwca s¹ podœcielone i nadbudowane jasnoszarymi mu³kami piaszczystymi o mi¹¿szoœci 0,6–1,2 m. Przyjmuje siê, ¿e dolne z nich to peryglacjalne osady jeziorne zlodowacenia Liwca, a górne

21 to osady zastoiskowe powsta³e przed nasuniêciem siê l¹dolodu zlodowacenia Odry i potem przez ten l¹dolód wraz z glinami zlodowacenia Liwca wyrwane w postaci kry. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ we wszystkich otworach kartograficznych (otw. 6, 41, 58). Ich mi¹¿szoœæ wynosi odpowiednio 38,5; 32,4+42,0 (pod i nad glinami zlodowacenia Liwca) oraz 26,0 m. Strop le¿y na g³êbokoœciach 89,0–154,0 (wysokoœæ 52,0–94,5 m n.p.m.). Gliny s¹ przewa¿nie szare lub szarozielonkawe, zwarte, miejscami z cienkimi przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych lub i³ów. W otworze 41 na g³êbokoœciach 171,0–172,9 m wystêpuj¹ wk³adki mu³ków piaszczystych smugowanych czarn¹ i br¹zow¹ substancj¹ organiczn¹, które wyraŸnie zapadaj¹ pod k¹tem 45–50º. Jest to dowód na zaburzenie glacitektoniczne glin zwa³owych. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: w otworze 6 — 3,68–0,30–3,46 (dziewiêæ próbek); w otworze 41 — 2,81–0,41–2,31 (pod gli nami zlodowacenia Liwca, osiem próbek) i 3,0–0,36–2,73 (nad glinami zlodowacenia Liwca, dziesiêæ próbek) i w otworze 58 — 3,27–0,35–2,84 (dziewiêæ próbek). Litotyp glin zwa³owych zlodowacenia Odry charakteryzuje siê wysok¹ zawartoœci¹ wapiennych ska³ pó³nocnych i bardzo du¿ym spadkiem udzia³u ska³ pod³o¿a (oprócz dolnych glin w otw. 41 — Zatyki; g³êbokoœæ 207,4–239,8 m), które autorka opracowania petrograficznego przyporz¹dkowa³a zlodowaceniu Sanu 2, lecz taka sytuacja nie jest mo¿liwa z uwagi na wystêpowanie poni¿ej tych glin osadów interglacja³u mazowieckiego). Gliny tego wieku rozpoznano tak¿e na obszarach s¹siednich arkuszy: Banie Mazurskie i Sokó³ki oraz Wydminy i Straduny (Gronkowska-Krystek, 2005).

Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

Mi¹¿szy poziom i³ów, mu³ków i piasków zastoiskowych le¿y w po³udniowej czêœci obszaru arkusza Go³dap. Wystêpuj¹ one w otworze 58. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 29,5 m (strop na g³êbokoœci 124,5 m; wysokoœæ 81,5 m n.p.m.). S¹ to przewa¿nie piaski drobnoziarniste, py³owate, mu³ki ilaste i i³y ciemnoszare z zielonkawymi plamami. Osady te, jak wynika z opracowania geofizycznego (Jagodziñska, Kalitiuk, 2005) ci¹gn¹ siê od okolic Kowali Oleckich na pó³noc a¿ po okolice Zatyk. Mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów wodnolodowcowych, miejscami z przewarstwieniami glin zwa³owych wotworach wynosi oko³o 4–15, nie przekracza 20–25 m. Wystêpuj¹ one w otworach: 16 (g³êbokoœæ 91,0 m; wysokoœæ 67,9 m n.p.m), 49 (110,0 m; 112,0 m n.p.m.) i 54 (135,0 m; 83,0 m n.p.m). We wszystkich trzech otworach nie przewiercono pe³nej serii tych osadów. S¹ one opisywane jako piaski gliniaste, drobnoziarniste, œrednioziarniste ze ¿wirami i ¿wiry. W otworze 49 w utworach tych istnieje przewarstwienie glin zwa³owych o mi¹¿szoœci co najmniej 4 m. Wydaje siê, ¿e brak jest opisywanych osadów w centralnej czêœci obszaru arkusza Go³dap. Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami mu³ków zastoiskowych wystêpuj¹ w otworach 6, 25, 49, 52, 54 i 58, a tak¿e 1, 2 i 23, gdzie zosta³y jedynie na-

22 wiercone (w otw. 23 — 22,5 m). Ich mi¹¿szoœæ w otworach 52 i 54 siêga 40,0; w otworze 49 — 37,0; w otworze 25 — 18,0; w otworze 6 — 19,5; w otworze 58 — 34,5 m (w tym 6,9-metrowe przewarstwienie mu³ków i piasków py³owatych zastoiskowych). Strop osadów w otworze 6 le¿y na g³êbokoœci 67,2; (wysokoœæ 89,8 m n.p.m.), a w otworze 58 na g³êbokoœci 90,0 m (wysokoœæ 116,0 m n.p.m.). Nieco wy¿ej le¿y w otworze Wilkasy (otw. 49) na g³êbokoœci 73,0 m (wysokoœæ 149,0 m n.p.m). Gliny zwa³owe okreœlane s¹ jako ciemnoszare lub szarobr¹zowe, ilaste, zwarte lub ilasto-piaszczyste. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: w otworze 6 (piêæ próbek) 1,46–0,71–1,37, a w otworze 58 (cztery próbki) — 1,49–0,70–1,38 (Gronkowska-Krystek, 2005).

Stadia³ œrodkowy

Mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ w œrodkowej i pó³nocnej czêœci Wzgórz Sze- skich, gdzie ich mi¹¿szoœæ dochodzi prawdopodobnie do 30–40 m. Rozpoznano je w otworze 41, gdzie osi¹gaj¹ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — oko³o 49 m. W otworze 26 (Janowo) nawiercono 4,0 m tych osadów (tu mi¹¿szoœæ ca³kowita szacowana na podstawie badañ geofizycznych — oko³o 35 m), w otworze 23 (PGR Rostek) mi¹¿szoœæ ich wynosi 22,0 m; w otworze 6 — 2,0 m (g³êbokoœæ 64,5 m, wysokoœæ 98,5 m n.p.m.); w otworze 8 (Go³dap) nawiercono ich 5,0 m (mi¹¿szoœæ na podstawie badañ geofizycznych — oko³o 8 m) oraz w otworze 56 (Drozdówko) nawiercono jedynie 2,0 m. Strop tych osadów w otworze 41 le¿y na g³êbokoœci 88,6 m (wysokoœæ 143,4 m n.p.m.). Najbardziej mi¹¿sze osady tego okresu le¿¹ w œrodkowej i pó³nocnej czêœci Wzgórz Szeskich, mniej mi¹¿sze — w okolicach Go³dapi. W otworze 41 s¹ to piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami w stropie, py³owate, mu³ki piaszczyste, mu³ki i i³y py³owate, miejscami ze œladami warstwowania, na g³êbokoœci 112,4–112,6 m z ciemnymi przewarstwieniami substancji organicznej. Piaski ró¿noziarniste i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z przewarstwieniami glin zwa³owych, wystêpuj¹ ponad glinami stadia³u dolnego zlodowacenia Warty lub nad mu³kami i i³ami zastoiskowymi stadia³u górnego tego zlodowacenia. Ich mi¹¿szoœæ jest zró¿nicowana i wynosi: w otworze 58 — 35,7 m (w tym 11-metrowe przewarstwienie glin zwa³owych i ich rezyduów); w otworze 41 — 4,8 m, w otworze 6 — 8,1 m (tu piaski ze ¿wirami s¹ prawdopodobnie zaburzone), w otworze 16 (Go³dap) — 23,0 m; w otworze 23 (Rostek PGR) — 3,0 m; w otworze 48 (Rudzie) — 4,5 m; w otworze 44 (Aleksandrowo) — 11,8 m. Po³o¿enie stropu tych osadów jest zró¿nicowane: od oko³o 105 do ponad 160 m n.p.m. Osady opisywane s¹ jako piaski drobno- i œrednio- oraz ró¿noziarniste ze ¿wirami, ¿wiry; w otworze 58 w sp¹gu mokre. Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami ¿wirów lub mu³ków zastoiskowych wystêpuj¹ w wielu otworach. Gliny stadia³u górnego le¿¹ na ca³ym obszarze badañ, oprócz centralnej czêœci Wzgórz Szeskich. Strop ich le¿y na ró¿nych wysokoœciach (oko³o 130–180 m n.p.m.). S¹ one zaburzone. Mi¹¿szoœæ wynosi od kilku do oko³o 60 m (najmniejsze

23 mi¹¿szoœci w otw. 41 — 3,4 m oraz w otw. 16 — 5,0 m). Przewa¿nie le¿¹ na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych stadia³u górnego zlodowacenia Warty, czasem na utworach starszych. W obni¿eniu Go³dapi le¿¹ tu¿ pod osadami sandru zlodowacenia Wis³y. W otworze 54 (Dorsze) przewarstwione s¹ ¿wirami o mi¹¿szoœci 3,5 m, a w otworze 31 (Wronki Wielkie) — 4-metrow¹ warstw¹ mu³ków ilastych. Opisane s¹ jako szare lub br¹zowe, ilaste; w otworze 16 (Go³dap) jako piaski gliniaste. W profilu Zatyki (otw. 41) wykonano analizê petrograficzn¹ glin z g³êbokoœci 80,4–83,8 m. Po- brano z nich tylko jedn¹ próbkê (82 ¿wirki). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 2,08–0,50–1,85. Gronkowska-Krystek (2005) zakwalifikowa³a gliny tego poziomu do zlodowacenia Wis³y, co jednak, bior¹c pod uwagê analizê geologiczn¹ szeregu innych profili w tym rejonie, wydaje siê ma³o prawdopodobne. Najprawdopodobniej gliny te powsta³y w stadiale górnym zlodowacenia Warty.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Osady zlodowacenia Wis³y zosta³y zaliczone do dwóch stadia³ów: œrodkowego i górnego. Na powierzchni wystêpuj¹ jedynie utwory stadia³u górnego. L¹dolody stadia³ów œrodkowego i górnego zlodowacenia Wis³y objê³y ca³y obszar arkuszy. Mi¹¿szoœæ osadów zlodowacenia Wis³y jest zró¿nicowana. W obni¿eniu Go³dapi jest to jedynie 25 m (sandr); ku po³udniowi, w stronê centralnej, najwy¿szej czêœci Wzgórz Szeskich te mi¹¿szoœci rosn¹ (do 30–50 m), by w najwy¿szych miejscach wzgórz przekroczyæ 140 m. Ku po³udniowi znowu stopniowo malej¹, do 40–50 m. W okolicach Kowali Oleckich mi¹¿szoœæ osadów zlodowacenia Wis³y wynosi ju¿ tylko oko³o 20 m, a poza Wzgórzami Szeskimi, na wschód od nich, w okolicach Pogorzeli i Borkowin — tylko 8–15 m.

Stadia³ œrodkowy

I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Warty. Wystêpuj¹ w nastêpuj¹cych otworach: 23 (Rostek PGR), gdzie ich mi¹¿szoœæ wynosi 26,0; 31 (Wronki Wielkie) — 18,0; 37 (Suczki) — 16,7; 22 (Budwiecie Dubnickie) — 19,0; 47 (¯elazki) — 6,0 i 48 (Kowalki) — 4,0 m. Ich strop le¿y na ró¿nych g³êbokoœciach (25,0–81,3 m) i wy- sokoœciach (137,0–190,0 m n.p.m). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z przewarstwieniami glin zwa³owych wystêpuj¹ zarówno w po³udniowej czêœci obszaru arkusza Go³dap, gdzie tworz¹ kilku–kilkunastometrow¹ warstwê rozdzielaj¹c¹ gliny zwa³owe zlodowacenia Warty i zlodowacenia Wis³y, jak i w centralnej, najwy¿ej wyniesionej czêœci (najwy¿sze partie Wzgórz Szeskich pomiêdzy Kozakami a Zatykami). Na tym drugim obszarze osady wodnolodowcowe osi¹gaj¹ bardzo du¿e mi¹¿szoœci rzêdu 80–100 m. Jest prawdopodobne, ¿e najwy¿sze czêœci tych wzniesieñ podlega³y

24 w tym okresie ruchom obni¿aj¹cym i wzmo¿onej akumulacji na skutek obci¹¿enia mas¹ wkra- czaj¹cego l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. Osady te s¹ równie¿ zaburzone glacitektonicznie, zapewne przez ten¿e l¹dolód. W otworze 41 (Zatyki) piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, których strop le¿y na g³êbokoœci 48,5 m (wysokoœæ 183,5 m n.p.m.), a mi¹¿szoœæ wynosi 31,9 m, s¹ przewarstwione 3,7-metrow¹ warstw¹ glin zwa³owych i zaglinionych g³azików. Osady te wystêpuj¹ równie¿ w otworach: 58 (Kowale Oleckie; mi¹¿szoœæ 5,6 m, strop na g³êbokoœci 19,7 m; wysokoœæ 186,3 m n.p.m.), 49 (Wilkasy), 54 (Dorsze), 26 (Janowo), 34 (Kozaki; mi¹¿szoœæ 32,2 m), 40 (Marci- nowo), 25 (Jabramowo), 39 (Górne), 29 (Bronisze), 12 (Jurkiszki), 13 (Jêdrzejów), 14 (Galwiecie), 18 (Botkuny), 1 (obszar ark. Czarnowo Œrednie; Hajnówek), 19 (Rakówko), 21 (Kocio³ki) i 1 (Niedrzwica). Mi¹¿szoœci wynosz¹ przewa¿nie kilka–kilkanaœcie metrów, rzadziej ponad 20. Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami g³azów i ¿wirów lodowcowych wystêpuj¹ w wiêkszoœci otworów i w niektórych sondach mechanicznych (np. punkty dok. 28, 75). Wydaje siê, ¿e nigdzie nie wystêpuj¹ na powierzchni, czêsto ich mi¹¿szoœæ jest niewielka. Generalnie pokrywaj¹ one warstw¹ o ró¿nej mi¹¿szoœci wczeœniejsz¹ zró¿nicowan¹ powierzchniê. Mi¹¿szoœæ ta wynosi od kilku do 34,0 (otw. 26 — Janowo) i 39,0 m (otw. 34 — Kozaki). W tym ostat- nim otworze gliny s¹ prawdopodobnie zaburzone glacitektonicznie i wciœniête s¹ w nie pakiety piasków i ¿wirów wczeœniejszej formacji wodnolodowcowej. Gliny opisywane s¹ jako ilaste, szarobr¹zowe lub br¹zowe. W Dorszach (otw. 54) i Janowie (otw. 26) w profilach glin wystêpuj¹ g³aziki i ¿wiry lodowcowe. Wydaje siê, ¿e jedynie w najwy¿szej czêœci Wzgórz Szeskich, ponad mi¹¿szymi osadami wodnolo- dowcowymi, poziom tych glin nie wystêpuje. W okolicach Kowali Oleckich mi¹¿szoœæ glin wyraŸnie maleje i wynosi zaledwie kilka metrów. W obni¿eniu Go³dapi gliny zosta³y zupe³nie zerodowane przez wody najm³odszego l¹dolodu. Autorka opracowania litologiczno-petrograficznego, Gronkowska-Krystek (2005) stwierdzi³a, ¿e poziomy glin zlodowacenia Wis³y (do których zaliczy³a równie¿ gliny okreœlone w tych Objaœnie- niach jako nale¿¹ce do stadia³u górnego zlodowacenia Warty w otw. 6 i 58) s¹ w przewa¿aj¹cej wiêk- szoœci zwietrza³e i nie nadaj¹ siê do badañ petrograficznych. Pomimo pobrania szeregu próbek z tych poziomów, nie uda³o siê uzyskaæ wiarygodnych wyników. Mu³ki piaszczyste zastoiskowe wystêpuj¹ w otworze 16 (w Go³dapi) nad glinami stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y na g³êbokoœci 11,0 m (wysokoœæ stropu 147,9 m n.p.m.). Nad nimi le¿¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe górne. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 2,0 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ jako nieci¹g³y poziom, g³ównie w obrêbie Wzgórz Szeskich. Rozdzielaj¹ gliny stadia³ów œrodkowego i górnego zlodowacenia Wis³y. Stwierdzono je w niektórych otworach (otw. 25 — Jabramowo, mi¹¿szoœæ 27,0; otw. 27 — Kolniszki, mi¹¿szoœæ 30,0; otw. 28 — Kolniszki, mi¹¿szoœæ 37,0, w tym 4-metrowe przewarstwienie glin

25 zwa³owych; otw. 38 — Regiele, mi¹¿szoœæ 12,5; otw. 51 — Rudzie, mi¹¿szoœæ 17,0; otw. 30 — Ostro- wo PGR, mi¹¿szoœæ 22,0 m) oraz niektórych sondach mechanicznych (np. punkty dok. 18, 28). Wystê- puj¹ te¿ w otworze 41 (Zatyki) jako poziom zaburzony (glacitektonicznie), rozdzielony m³odszymi glinami zwa³owymi i le¿¹cymi pod nimi osadami zastoiskowymi. Maj¹ tu ³¹cznie 16,4 m mi¹¿szoœci. W tym otworze s¹ to ¿wiry drobno- i œredniookruchowe.

Stadia³ górny

Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe, miejscami z przewarstwieniami glin zwa³owych w sp³ywach wystêpuj¹ bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Na linii przekroju geologicznego A–B stwierdzono je tylko w otworze 41 (Zatyki) na g³êbokoœci 31,0 m (wysokoœæ 201,0 m n.p.m.). Maj¹ tu mi¹¿szoœæ 1,0 m i wykszta³cone s¹ jako jasnobr¹zowe mu³ki ilaste. Ponadto wystêpuj¹ one w otworach: 29 (Bronisze, mi¹¿szoœæ 26,0 m wraz z przewarstwieniami glin zwa³owych i ¿wirów); 15 (Go³dap, mi¹¿szoœæ 40,5 m); 43 (M³yniki, mi¹¿szoœæ 20,0 m); 45 (Babki, mi¹¿szoœæ 5,0 m); 38 (Regiele, mi¹¿szoœæ 16,5 m) oraz w Jabramowie (mi¹¿szoœæ 11,2 m). Gliny zwa³owe, miejscami piaski i ¿wiry lodowcowe warstw¹ od kilku do kilkunastu, maksymalnie oko³o 30 m, pokrywaj¹ powierzchniê wysoczyzn zarówno Wzgórz Sze- skich, jak i Puszczy Rominckiej oraz Pojezierza Zachodniosuwalskiego. Mi¹¿szoœæ nieznacznie maleje ku po³udniowi. Gliny s¹ miejscami zaburzone glacitektonicznie. Czasami wystêpuj¹ w nich przewarstwienia i soczewy piasków i ¿wirów, wskazuj¹ce na pewn¹ (lecz, jak siê wydaje, nie straty- graficzn¹) rozdzielnoœæ. Poziom ten wystêpuje w wielu otworach wiertniczych, w tym w otworach kartograficznych: 41 (mi¹¿szoœæ zaburzonych glin wynosi 23,6 m) i 58 (mi¹¿szoœæ oko³o 10 m). W glinach tych zakorzenione s¹ czêsto wynios³e kemy, moreny martwego lodu, moreny czo³owe i ozy. Gliny rozpoznane zosta³y w wielu sondach mechanicznych (m.in. punkty dok. 28, 36, 37, 39, 43, 52, 60, 75) oraz w setkach sond rêcznych. Gliny te s¹ br¹zowe, przewa¿nie ilaste lub ilasto-piaszczyste, rzadziej piaszczyste, przewa¿nie zwarte i twarde, zawieraj¹ ¿wiry i g³aziki. Piaski i ¿wiry lodowcowe wystêpuj¹ w kilkunastu miejscach na powierzchni w pó³nocnej czêœci badanego obszaru, zastêpuj¹c gliny zwa³owe. Najwiêkszy obszar tych utworów (1,0x0,7 km) znajduje siê oko³o 0,5 km na po³udniowy wschód od miasta Go³dap (punkt dok. 19, mi¹¿szoœæ 7,9 m). Mi¹¿szoœæ tych osadów znana jest równie¿ z otworu 31 (Wronki Wielkie), gdzie wynosi 8,0 m. W otworze tym s¹ one przykryte 1-metrow¹ warstw¹ glin zwa³owych. Piaski i ¿wiry lodowcowe czêsto s¹ zaglinione. Materia³em lodowcowym na badanym terenie s¹ równie¿ du¿e zabytkowe g³azy narzutowe. Najwiêkszym z nich jest znajduj¹cy siê w lesie, na po³udnie od wsi Nasuty (Leœnictwo Nasuty, oddzia³ 92 Nadleœnictwa Kowale Oleckie), granitowy g³az pokryty porostami i mchami, o obwodzie 15,4 m,

26 wysokoœci 1,7 m i d³ugoœci 4,5 m. Le¿y na po³udniowo-zachodnim stoku wzgórza (GPS N 54º11,535’; E 22º17,860’). Innym jest g³az po³o¿ony na pó³noc od Tatarskiej Góry, o obwodzie 10,42 i wysokoœci 1,35 m (GPS N 54º15,098’; E 22º19,587’). Kolejnym ciekawym przyk³adem lokalizacji g³azów narzutowych jest pó³nocne, trudno dostêpne (nachylone do 50–60º) zbocze i podnó¿e Szeskiej Góry. Jest tu g³azowisko — skupisko setek g³azów. Od pó³nocy i pó³nocnego wschodu Szeska Góra otoczona jest bagniskami. W jednym miejscu, za w¹skim pasem bagna znajduje siê kamienny wa³. Jest to raczej naturalna forma akumulacji g³azów, nie twór ludzkiej rêki. Na mapie zaznaczono pojedyncze wiêksze g³azy lub ich skupiska. Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych. Moreny czo³owe ci¹gn¹ siê wyra- Ÿnym pasmem o kierunku wschód–zachód w pó³nocnej czêœci obszaru badañ. Moreny zbudowane s¹ z piasków i ¿wirów, miejscami z g³azami, przewa¿nie warstwowanych równolegle, upadaj¹cych pod k¹tami od kilku do oko³o 40º. Osady te czêsto przykryte s¹ glinami zwa³owymi w sp³ywach o zró¿ni- cowanej mi¹¿szoœci, przekraczaj¹cej miejscami 2 m. Najwiêksz¹ i najlepiej ods³oniêt¹ form¹ jest wy- soka morena czo³owa we wschodniej czêœci wsi Pluszkiejmy (Budwiecie Dubnickie). Jej czêœæ zbudowana jest z glin zwa³owych, o czym œwiadczy profil z otworu 22, w którym gliny le¿¹ a¿ do g³êbokoœci 53 m. Profil osadów z punktu dokumentacyjnego 24 w okolicy Rakówka obrazuje budowê jednego ze wzgórz morenowych. Do 4,1 m le¿¹ tu gliny zwa³owe, ni¿ej — piaski œrednio- i ró¿noziarniste ze ¿wirami drobnookruchowymi. Jedna z moren, po³o¿ona na zachód od Go³dapi (w pobli¿u miejskiego wysypiska œmieci) zbudowana jest z nieuporz¹dkowanych ¿wirów, g³azików i g³azów z zaglinionymi piaskami ró¿noziarnistymi. Piaski i piaski ze ¿wirami ozów i akumulacji szczelinowej. Wbu- dowie ozów i form akumulacji szczelinowej obserwuje siê znaczny udzia³ ¿wirów i g³azików, czêsto zapylonych. Niestety, zarówno w okolicach Pogorzeli, jak i Dunajka brak jest ods³oniêæ i trudno dok³adniej poznaæ ich wewnêtrzn¹ budowê. Niektóre formy pokryte s¹ glinami zwa³owymi w sp³ywach o mi¹¿szoœci ponad 2 m. Charakterystyczne s¹ kierunki i usytuowanie form w okolicach Dunajka, œwiadcz¹ce o istnieniu szeregu (do czterech) równoleg³ych kana³ów i dwóch kierunków (mo¿e rów- nie¿ generacji?) odp³ywu wód. Budowê jednej z form w tym rejonie obrazuje profil sondy mechanicznej (punkt dok. 74). Piaski ze ¿wirami i g³azami, miejscami z przewarstwieniami glin zwa³owych w sp³ywach, moren martwego lodu. Moreny martwego lodu rozrzucone s¹ doœæ chaotycznie na powierzchni wysoczyzny polodowcowej. Jak siê wydaje jest ich mniej, ni¿ czêsto wystêpuj¹cych obok nich kemów. G³ównym kryterium rozdzia³u moren martwego lodu i kemów by³o nieuporz¹dkowanie i zapylenie materia³u oraz czêsto wzbogacenie osadów w g³azy i g³aziki, jakie wystêpuje w tych pierwszych formach. Mi¹¿szoœæ osadów jest równa co najmniej wysokoœci

27 form, a wiêc kilka–kilkanaœcie metrów. Moreny czêsto, ca³kowicie lub czêœciowo, pokryte s¹ glinami zwa³owymi w sp³ywach o mi¹¿szoœci nierzadko przekraczaj¹cej 2 m. Znakomitym przyk³adem moreny martwego lodu jest forma po³o¿ona na po³udnie od Jabramowa w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Go³dap. Œciany wysokoœci 5–7 m zbudowane s¹ tu g³ównie ze ¿wirów z g³azami i piaskami ró¿noziarnistymi. Materia³ u³o¿ony jest bez³adnie lub te¿ z nik³ymi œladami uporz¹dkowania. S¹ to osady œrodowiska o wysokiej energii przep³ywu. Ponad nimi w jednym miejscu widoczne s¹ br¹zowe gliny zwa³owe w sp³ywach o mi¹¿szoœci 1,0–1,5 m. Na szczycie wzgórza, po³o¿onego na po³udniowy zachód od wsi Dziêgiele (œrodkowa czêœæ obszaru arkusza Go³dap), wystêpuj¹ zaburzone osady, gdzie w wykopach widoczne s¹ warstwy piasków i ¿wirów o upadzie 90°. We wsi Tatary (na pó³nocny wschód od Tatarskiej Góry) morena martwego lodu zbudowana jest z bez³adnie u³o¿onych, mocno upakowanych, zapylonych ¿wirów oraz piasków ró¿noziarnistych i g³azów. Odkrywka w morenie martwego lodu po³o¿onej na wschód od wsi Dunajek prezentuje kolejny przyk³ad stanowiska z za- burzonymi osadami. ¯wiry grubookruchowe zlepione wêglanem wapnia tworz¹ tu konglomerat stanowi¹cy warstwy ustawione pionowo i pod mniejszymi k¹tami. Wed³ug Z. Krysiak (inf. ustna) w odkrywce widoczny jest fragment fa³du wstecznego, bêd¹cego czêœci¹ ³uski glacitektonicznej. Wyso- kie wzgórza otaczaj¹ce bagno Mechacz Wielki w Puszczy Rominckiej, choæ w wiêkszoœci pokryte glinami zwa³owymi przekraczaj¹cymi 2 m mi¹¿szoœci, równie¿ zosta³y zaliczone do moren martwego lodu (tabl. II). Stanowiska w Dunajku i nad Mechaczem Wielkim mog¹ byæ przyk³adami spiêtrzenia wczeœniej z³o¿onych osadów przez nasuniêcia (szar¿e) aktywnego jeszcze czo³a l¹dolodu. Osady moren martwego lodu wystêpuj¹ w punktach dokumentacyjnych 2 i 3 (obszar ark. Czarnowo Œrednie) oraz 6, 7, 29, 31, 32, 35. Z uwagi na zró¿nicowanie litologiczne osadów kemowych, rozró¿niono trzy typy form. Pierw- szy z nich to kemy fluwioglacjalne, dwa nastêpne zaliczyæ mo¿na do limnoglacjalnych (o ró¿nicach poni¿ej). Bywaj¹ formy czêœciowo lub ca³kowicie pokryte glinami zwa³owymi o ró¿nej mi¹¿szoœci, czasami przekraczaj¹cej 2 m. Piaski i ¿wiry, miejscami z przewarstwieniami glin zwa³owych w sp³ywach lub mu³ków, kemów. Ztakiego materia³u zbudowane s¹ najwy¿sze wzniesienia Wzgórz Szeskich — góry Szeska, Tatarska i Go³dapska. Dobrym przyk³adem s¹ równie¿ osady wzgórza kemowego w Kolniszkach (czynna ¿wirownia). Opisywane osady to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azikami, przewa¿nie ¿ó³te, sypkie, warstwowane równolegle lub przek¹tnie, najczêœciej horyzontalnie. Jednak spotykane s¹ miejsca, gdzie osady te u³o¿one s¹ pod znacznymi k¹tami. Za przyk³ad mo¿na tu podaæ 16-metrow¹ odkrywkê na Szeskiej Górze, gdzie piaski i ¿wiry upadaj¹ ku po³udniowemu zachodowi pod k¹tem 30–90º. W po³udniowo-zachodniej czêœci odkrywki, po³o¿onej na pó³noc od wsi Kowalki (po³udniowo-zachodnia czêœæ obszaru arkusza Go³dap), upady dochodz¹

28 do 90º. W odkrywce na wzgórzu kemowym na zachód od wsi Zatyki (w pobli¿u bramy do oœrodka ho- dowli dzikich zwierz¹t, po pó³nocnej stronie drogi) upady warstw piasków ró¿noziarnistych oraz ¿wirów i g³azików wynosz¹ blisko 90º. Nasuwaj¹cy siê l¹dolód najprawdopodobniej zaburza³ powsta³e wczeœniej, w trakcie deglacjacji arealnej, osady kemowe. Na Szeskiej Górze (po³udniowo-wschodnie zbocze) kompresja dzia³a³a z pó³nocnego wschodu (10–40º). Wed³ug Z. Krysiak (inf. ustna) mo¿emy tu mieæ do czynienia ze spiêtrzeniem fore-bulge przedniego wa³u przed czo³em jêzora lodowcowego. Niektóre sytuacje mog¹ byæ zwi¹zane z zaburzeniami powsta³ymi w wyniku wytapiania siê bry³ martwego lodu i utraty podparcia przez zmarzniête pakiety materia³u. Gliniasty diapir zaobserwowany w osadach piaszczysto-¿wirowych wschodniego stoku Go³dapskiej Góry mo¿e œwiadczyæ o nacisku czo³a jêzora lodowego, lokalnych naciskach pionowych wytworzonych przez istniej¹c¹ obok du¿¹ bry³ê martwego lodu lub jest przyk³adem niestatecznego warstwowania gêstoœciowego. Osady ke- mów fluwioglacjalnych stwierdzono w punktach dokumentacyjnych 26, 27, 38, 41, 57–59, 62, 64, 67. Mu³ki, piaski py³owate i piaski kemów. Wzgórz kemów limnoglacjalnych zbudowanych z takiego materia³u jest stosunkowo mniej, ni¿ wzgórz kemów fluwioglacjalnych. Mu³ki i piaski s¹ przewa¿nie warstwowane horyzontalnie. Czasami spotyka siê wzgórza, które po czêœci zbudowane s¹ z materia³u piaszczysto-¿wirowego, a po czêœci mu³kowo-piaszczystego. Przyk³adem mog¹ byæ dwa du¿e wzgórza po³o¿one na wschód i po³udniowy wschód od Kozaków (œrodkowa czêœæ obszaru arkusza Go³dap). Innym przyk³adem wzbogacenia osadów mu³kowych i drobnopiaszczys- tych w warstewki ¿wirów, a zarazem zaburzenia (w wyniku szar¿y czo³a l¹dolodu) tych osadów jest odkrywka przy szosie w Zatykach, gdzie w stropie wykopu o g³êbokoœci 3 m, warstwy piasków i ¿wirów zapadaj¹ pod k¹tem bliskim 90º. Osady s¹ pociête gêst¹ sieci¹ œciêæ po³ogich. G³ówny kierunek kompresji, wed³ug Z. Krysiak (inf. ustna), to NNE–SSW (10–30º). Osady by³y prawdopodobnie przesycone wod¹ w czasie deformacji. Takich sytuacji w kemach limnoglacjalnych nie spotyka siê czêsto. Niestety, jest stosunkowo ma³o odkrywek w tego typu formach; wiêkszoœæ obserwacji przeprowadzono na podstawie sond rêcznych lub wykonanych wiertnic¹ WH (punkty dok. 34, 61, 68, 73). I³y, miejscami mu³ki, plateau kemowych i kemów. Kemy tego typu zajmuj¹ du¿e powierzchnie. S¹ to dwa du¿e plateau kemowe, kilka kemów o rozci¹g³oœci oko³o 1x1 km i kilka nieco mniejszych. Du¿e formy kemowe po³o¿one s¹ w najwy¿szej strefie Wzgórz Szeskich (okolice Nasut i Szeszek) i rozci¹gaj¹ siê wzd³u¿ linii NNW–SSE. Jedna z form, czêœciowo zreszt¹ przykryta glinami zwa³owymi, znajduje siê w Puszczy Rominckiej (punkt dok. 8 — ponad 12 m i³ów). Powierzchnie szczytowe s¹ p³askie. Materia³, który tworzy te formy, to i³y, i³y py³owate, mu³ki ilaste i piaski drobnoziarniste. I³y s¹ bardzo twarde i zwiêz³e, czasem wrêcz nie daj¹ce siê zwierciæ. Wydaje siê, ¿e zbiorniki o bardzo spokojnym przep³ywie, w których tworzy³y siê te osady, musia³y d³ugo funk- cjonowaæ wœród otaczaj¹cych je bry³ martwego lodu. St¹d mo¿e znacz¹ce przewarstwienia gliniaste

29 w seriach ilastych, powsta³e w wyniku sp³ywów glin do zbiorników (punkty dok. 45–47, 49, 51, 66, 69, 70). Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e mi¹¿sze przewarstwienia gliniaste w tych formach mog¹ byæ wynikiem wyciœniêcia glin zwa³owych (z ni¿szego po³o¿enia) w formie diapirów, co dowodzi³oby znacznych nacisków pionowych pobliskich bry³ martwego lodu lub nadk³adu materia³u lodowcowego. Charakte- rystyczne jest tu prawie niezauwa¿alne przejœcie od osadów zastoiskowych do glacjalnych, które zawieraj¹ znikom¹ iloœæ ¿wirów. Opisywane osady stwierdzono w punktach dokumentacyjnych 8, 45–47, 49–51, 65, 66, 69–71. Maruszczak (1960) opisa³ stanowisko na Guzowej Górze w pobli¿u Szeszek, w którym wystêpuj¹ niewarstwowane utwory py³owato-ilaste o mi¹¿szoœci 1,1 m, przechodz¹ce stopniowo w podœcie³aj¹ce je gliny zwa³owe. Wspomina te¿ o kilku podobnych stanowiskach w okolicy. Genezê utworów py³owato-ilastych rozwa¿a jako: 1. limnoglacjaln¹, gdzie pierwotne warstwowanie utraci³y one w wyniku póŸniejszych procesów i 2. wietrzeniow¹, gdzie i³y s¹ produktem przeobra¿enia stropu glin zwa³owych w warunkach peryglacjalnych. Maruszczak sk³ania siê ku drugiej interpretacji. Autor ni- niejszego opracowania za s³uszn¹ uwa¿a raczej tê pierwsz¹. Gliny zwa³owe w sp³ywach, jakju¿wspomniano przy opisie kemów, pokrywaj¹ wiele form i maj¹ ró¿ne mi¹¿szoœci: niewielkie — do 0,5 m (nie pokazano ich na mapie), nieco wiêksze — do 2,0 m (pokazano je jako przykrywaj¹ce inne osady) lub znaczne — powy¿ej 2,0 m (wystêpuj¹ jako osady samodzielne). Form, gdzie gliny zwa³owe w sp³ywach maj¹ dominuj¹ce znaczenie w bu- dowie, jest na badanym terenie wiele. Ich mi¹¿szoœci s¹ miejscami bardzo znaczne, siêgaj¹ce 8 (punkt dok. 52) lub powy¿ej 10 m (punkty dok. 3 — obszar ark. Czarnowo Œrednie i 72). Gliny zwa³owe w sp³ywach czasami charakteryzuj¹ siê struktur¹ linearn¹, smugowaniem, które œwiadcz¹ o udziale wody w akumulacji osadów. Bardzo dobrym przyk³adem obrazuj¹cym gliny zwa³owe w sp³ywach na materiale fluwioglacjalnym (w tym wypadku kemu fluwioglacjalnego) jest czynna piaskownia, po³o¿ona na pó³nocny zachód od jeziora Ostrówek, na po³udniowych obrze¿ach Puszczy Rominckiej. Wystêpuj¹ tu smugowane gliny w sp³ywach, nasycone ¿wirami i g³azami, o mi¹¿szoœci oko³o 2 m. Po- ni¿ej le¿¹ warstwowane piaski o ró¿nej granulacji, upadaj¹ce pod niewielkimi k¹tami w ró¿nych kierunkach. Innym przyk³adem gliniastego pokrycia kemu fluwioglacjalnego jest sytuacja w odkrywce na po³udnie od wsi Dunajek. Gliny zwa³owe br¹zowe, ilaste, zwarte, z wapiennymi wtr¹ceniami, otu- laj¹ wzgórze warstw¹ od 35 cm do 3,5 m. Przeciêtne mi¹¿szoœci glin wynosz¹ 1,0–1,2 m, jednak w zachodniej czêœci odkrywki s¹ dwa poziomy tych osadów, które ³¹cz¹ siê w jeden o mi¹¿szoœci 3,5 m. Gliny te zaburzaj¹ ni¿ej le¿¹ce piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, warstwowane, o zmiennych upadach (do oko³o 30–40º) w ró¿nych kierunkach. Gliny zwa³owe mog¹ tworzyæ te¿ ca³¹ formê. Takim przyk³adem jest du¿a forma gliniasta ko³o Kowali Oleckich, gdzie gliny wystêpuj¹ do g³êbokoœci 10 m (punkt dok. 72). Czasem tworz¹ jedynie strefê brze¿n¹ formy (gliny do 8 m, punkt dok. 48 w du¿ym

30 plateau kemowym na pó³nocny wschód od Nasut). Powy¿sze przyk³ady mog¹ jednak byæ wynikiem innego procesu — nasuniêcia (szar¿y) l¹dolodu na ju¿ uformowane wzgórza kemowe i nadbudowanie ich mi¹¿szymi glinami zwa³owymi. Potwierdzeniem takiej wersji mo¿e byæ zdeformowanie warstw piaszczystych w niektórych formach. Piaski, piaski ze ¿wirami i mu³ki tarasów kemowych wystêpuj¹ na po³udnie od dolin Go³dapy i Jarki, miêdzy sandrem a wysoczyzn¹. Tworz¹ listwê o szerokoœci 500–600 m i d³ugoœci oko³o 3 km, przylegaj¹c¹ do wysoczyzny lodowcowej na zachód od miasta, oraz cztery mniejsze enklawy, równie¿ miêdzy wysoczyzn¹ a sandrem na po³udnie i wschód od niego. Ta- ras wysokoœciowo nie ró¿ni siê od wysoczyzny, a we wschodnich enklawach równie¿ od sandru. Utwory tarasu przewa¿nie s¹ drobnoziarniste. W g³êbszych partiach miejscami wystêpuje domieszka ¿wirów (punkty dok. 11–14, 20). W czêœci zachodniej jest kilka czynnych piaskowni. Wydaje siê, ¿e utwory te powsta³y w czasie odst¹pienia czo³a lodu od krawêdzi wysoczyzny (i moren, które l¹dolód tam pozostawi³) i zatrzymania siê go na linii dzisiejszej doliny Go³dapy. Spokojny przep³yw, jaki wtedy mia³ miejsce pomiêdzy wysoczyzn¹ a czo³em lodu, móg³ zape³niæ szczelinê osadami tarasu. Mi¹¿szoœæ osadów przekracza 23 m (punkt dok. 11, wykonany w dnie piaskowni o g³êbokoœci 6,0 m). Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe, miejscami wodno- morenowe tworz¹ pokrywê sandrow¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci badanego terenu, ci¹g sandrowy wzd³u¿ doliny Jarki, kilka mniejszych enklaw oraz pocz¹tki szlaków sandrowych jezior: Czarnego, Bitkowskiego i Mieruñskiego, a tak¿e œlady po³¹czeñ sandrowych tych szlaków z ci¹giem Jarki. Osady s¹ zró¿nicowane granulometrycznie — przewa¿aj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, s¹ te¿ jednak piaski drobnoziarniste, a w otworze 3 w piaskach istnieje 15,5-metrowe przewarstwienie mu³ków. Byæ mo¿e ci¹g sandrowy wzd³u¿ Jarki i ci¹g wzd³u¿ Jeziora Czarnego zwi¹zane s¹ z morenami czo³owymi opisanymi wy¿ej (Go³dap–Pluszkiejmy). G³ówny nurt wód lodowcowych nios¹cych piaski sandrowe zwi¹zany jest zapewne z kolejn¹ faz¹ postojow¹ czo³a l¹dolodu, znajduj¹c¹ siê ju¿ poza granicami Polski. Wydaje siê, ¿e g³ówny szlak prowadzi³ wody wzd³u¿ dzisiejszego jeziora Go³dap, po czym skrêca³ na zachód i wiód³ wzd³u¿ dzisiejszej doliny Go³dapy. Jakieœ nieprzewidziane zatamowanie tych wód na zachód od badanego terenu spowodowa³o ich spiêtrzenie i skierowanie odp³ywu w górê dzisiejszej doliny Jarki. Dalej nast¹pi³o sforsowanie progów (mo¿e lód?) czy stref wyniesionych w okolicy Ka³kowa i wody wla³y siê do g³êbokiego obni¿enia okolic Bronisz i Babek. W tym obni¿eniu by³y akumulowane piaski; zamieni³o siê ono w du¿e jeziorzysko miejscami o charakterze zastoiska (z drobnoziarnistymi osadami). Jednoczeœnie wody torowa³y sobie przep³yw ku wschodowi, ku wspomnianym trzem jeziornym szlakom sandrowym. Po wznowieniu przep³ywu ku zachodowi jeziorzysko zanik³o, pozostawiaj¹c rozleg³e pole piaszczyste bez wyraŸnej kontynuacji ku po³udniowi.

31 Mi¹¿szoœæ osadów sandrowych jest zró¿nicowana. Przy pó³nocno-zachodniej granicy obszaru wynosi 15,9 m, na zachód od jeziora Go³dap — 35,0–41,0 m, w Go³dapi — 26,0–38,0 m, na wschód od jeziora Go³dap — ponad 20 m, w lesie na pó³nocny zachód od leœniczówki Jurkiszki — 3,2 m, na zachód od Go³dapi (Ba³upiany) — ponad 20 m, w Botkunach — 31,3 m, na po³udnie od Kocio³ków — 5,8 m, w Broniszach i okolicach Babek — 7,0 m, w ¯elazkach — 3,0 m, miêdzy ¯elazkami a Pogo- rzel¹ — ponad 20 m, w Drozdówku — 3,0 m. Pod osadami sandru zawsze wystêpuj¹ gliny zwa³owe, przewa¿nie zlodowacenia Wis³y, a w obni¿eniu Go³dapi — zlodowacenia Warty. W jednej z odkrywek, usytuowanej na szlaku sandrowym doliny Go³dapy, na zachód od miasta Go³dap (Piêkne £¹ki), stwierdzono w osadach sandrowych znacz¹ce zaburzenia. W jednym miejscu, wœród przewa¿aj¹cych w odkrywce horyzontalnie po³o¿onych piasków i ¿wirów widoczny jest fa³d obalony, w innym osady te u³o¿one s¹ pod k¹tem 50–90º na pó³nocny zachód, a w po³udniowej czêœci odkrywki wystêpuje gliniasty diapir o wysokoœci 6,0 m. Zaburzenia te mog³y powstaæ na skutek kompresji wywo³anej przez du¿¹ bry³ê martwego lodu zalegaj¹c¹ w dolinie Go³dapy, która lokalnie zmieni³a po³o¿enie warstw. Innym i mo¿e nawet bardziej przekonuj¹cym uzasadnieniem widocznej w odkrywce sytuacji jest niesta- teczne warstwowanie gêstoœciowe, które doprowadzi³o do zaburzeñ. Wtedy forma, nazwana wczeœniej fa³dem obalonym, by³aby w istocie „megapogr¹zem”, a ca³a sytuacja nie mia³aby nic wspólnego z glacitektonik¹. Trzecia interpretacja wi¹¿e siê z glacitektonik¹. Byæ mo¿e zamarzniête na nieco dalszym (do 3 km) przedpolu l¹dolodu osady zosta³y odk³ute i zaburzone, w ods³oniêciu zaœ widoczne by³oby wype³nienie wiêkszego œciêcia cylindrycznego. Mi¹¿szoœæ i litologiê osadów sandru dokumentuj¹ liczne otwory wiertnicze oraz punkty dokumentacyjne: 1 — obszar ark. Czarnowo Œrednie; 1, 3, 4, 9, 10, 15, 16, 22, 33, 44, 53, 54). I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ jedynie w trzech miejscach, gdzie stanowi¹ niewielkie enklawy wœród osadów sandru. Jest to niewielki obszar w lesie na wschód od opuszczonej wsi Szyliny na obszarze arkusza Czarnowo Œrednie (mu³ki i i³y — ponad 6 m mi¹¿szoœci) oraz dwa niewielkie obszary na po³udniowy wschód od Botkun (punkty dok. 21, 30). Mu³ki i piaski py³owate maj¹ tu mi¹¿szoœæ 1,7–4,3 m.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Akumulacja osadów zaliczonych do czwartorzêdu nierozdzielonego trwa od schy³ku plejstocenu do dziœ. Piaski zwietrzelinowe (eluwialne) s¹drobno- lub ró¿noziarniste, przewa¿nie ze ¿wirami, gliniaste lub py³owate, najczêœciej be¿owobr¹zowe. Czêsto wystêpuj¹ na glinach zwa³owych, miejscami piaskach i ¿wirach lodowcowych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Naj- wiêksze powierzchnie tych utworów stwierdzono w Puszczy Rominckiej, przy granicy pañstwowej

32 i przy pó³nocno-wschodniej granicy obszaru arkusza oraz nad jeziorem Ko³ki. Kilka niewielkich enklaw znajduje siê we wschodniej czêœci obszaru arkusza Go³dap. Mi¹¿szoœæ osadów eluwialnych nie przekracza 2 m.

c. Holocen

Mu³ki i i³y jeziorne stwierdzono w obni¿eniu wytopiskowym wokó³ jeziora Rakówek oraz w niewielkim obni¿eniu w Puszczy Rominckiej na wschód od bagna Mechacz Wielki. Mi¹¿szoœæ tych utworów przekracza 2 m. W kilku innych obni¿eniach na obszarze Puszczy mu³ki i i³y jeziorne przykryte s¹ torfami mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej 2 m. Gytie niewystêpuj¹ na powierzchni. W wielu miejscach, szczególnie w œrodkowej i po³udniowej czêœci badanego obszaru, stwierdzono je w niewielkich obni¿eniach pod torfami. Ich mi¹¿szoœci przekraczaj¹ 4,5 m. Torfowiska zajmuj¹ fragmenty dolinek rzecznych i stosunkowo niewielkie obni¿enia o ró¿nej genezie, rozrzucone równomiernie na ca³ym badanym terenie. Mi¹¿szoœci torfów siêgaj¹ 1–4 m. Torfy wystêpuj¹ równie¿ na (oprócz wspomnianych mu³ków i i³ów jeziornych oraz gytii) piaskach i piaskach ze ¿wirami wodnolodowcowych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y oraz na glinach zwa³owych tego zlodowacenia. Najwiêkszym torfowiskiem jest Mechacz Wielki, otoczony wieñcem moren martwego lodu, le¿¹cy w Puszczy Rominckiej. Jest to torfowisko typu wysokiego (na obrze¿ach — przejœciowe- go), o lekkim wyniesieniu w partii centralnej, urozmaicone kilkoma wyspami mineralnymi. Torfy stanowi¹ tu warstwê 3–4 m i (oprócz stref brze¿nych) podœcielone s¹ gytiami o mi¹¿szoœci co najmniej 2,5–4,5 m. Dno torfowiska pokrywaj¹ piaski ró¿noziarniste. W dnie wystêpuje kilka lejkowatych zag³êbieñ, w których gytie i torfy maj¹ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ. Niew¹tpliwie w obni¿eniu torfowiska zalega³a du¿a bry³a martwego lodu (byæ mo¿e nawet zakoñczenie jêzora lodowego), po wytopieniu której powsta³o jezioro, zape³niane nastêpnie gytiami, a w efekcie koñcowym utworzy³o siê torfowisko. Zaso- by torfowiska wynosz¹ ogó³em 4918,3 tys. m3, a zasoby bilansowe — 1067,0 tys. m3 (Churski, 1958; Bitner, 1962a). W niniejszym opracowaniu wykorzystane materia³y dokumentacyjne dotycz¹ce z³ó¿ torfów pochodz¹ z Instytutu Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach. Namu³y torfiaste stwierdzono w wielu obni¿eniach dolinnych lub wytopiskowych. Miejscami wystêpuj¹ na piaskach i piaskach ze ¿wirami wodnolodowcowych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y oraz na glinach zwa³owych tego zlodowacenia. Piaski i namu³y torfiaste i piaszczyste den dolinnych oraz zag³êbieñ bezodp³ywowych wystêpuj¹ w dolinkach niewielkich rzeczek, dolinach Go³dapy i Jarki oraz wielu zag³êbieniach o ró¿nej genezie. Miejscami le¿¹ na piaskach i piaskach ze ¿wirami wodnolodowcowych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y oraz na glinach zwa³owych tego zlodowacenia. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od kilkudziesiêciu centymetrów do ponad 2 m.

33 B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Badania geofizyczne (Jagodziñska, Kalitiuk, 2005) nie wskazuj¹ na istnienie struktur tektonicz- nych w pod³o¿u czwartorzêdowym. Mapa liniowych elementów strukturalnych na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej (Graniczny i in., 1995) pokazuje co prawda mo¿liwoœæ istnienia nieci¹g³oœci w trzech strefach: o kierunku WSW–ENE przechodz¹cej przez Go³dap; WSW–ENE ci¹gn¹cej siê przez okolice Grabowa i Pluszkiejm i NW–SE, biegn¹cej przez Pogorzel i okolice Góry Tatarskiej. Pierwsza, jak siê wydaje, mo¿e podkreœlaæ ci¹g sandru wzd³u¿ doliny Go³dapy lub (we fragmencie) liniê moren czo³owych, inne nie maj¹ odzwierciedlenia ani w elementach powierzchniowych, ani we wg³êbnych. Ber (2000), za Granicznym, przedstawia mapê, na której zaznacza dwie po³udnikowe strefy nieci¹g³oœci tektonicznej, przebiegaj¹ce przez badany obszar. Byæ mo¿e wystê- puj¹ one w strefie kontaktu pod³o¿a krystalicznego i ska³ osadowych, lub jedynie w ska³ach osadowych paleozoiku lub mezozoiku. Relief dzisiejszej powierzchni osadów kredy nie musi powtarzaæ reliefu utworów paleozoiku czy krystaliniku, wiêc w ostatecznoœci nie mo¿na wykluczyæ zarówno wyniesienia, jak i stref nieci¹g³oœci w obrêbie tych formacji. Na podstawie dwóch otworów siê- gaj¹cych pod³o¿a czwartorzêdu i z powodu braku otworów g³êbszych nie da siê tego sprawdziæ. Autor nie widzi przes³anek do wprowadzenia elementów tektoniki nieci¹g³ej (tabl. III). WyraŸne przejawy procesów glacitektonicznych zaobserwowano w rdzeniach wiertniczych (m.in. w glinach zwa³owych zlodowacenia Liwca i Odry w otworze Zatyki). Badania litologiczno-petrograficzne (Gronkowska-Krystek, 2005) wskazuj¹ w tym rejonie na po³o¿enie glin zlodowacenia Liw- ca wœród glin zlodowacenia Odry (kra), co wed³ug autora jest równie¿ przejawem opisywanych procesów. Innym aspektem prawdopodobnych procesów glacitektonicznych jest wystêpowanie na ró¿- nych wysokoœciach (ró¿nice do oko³o 50–70 m) osadów tego samego wieku. Szczególnie dotyczy to zlodowacenia Odry i m³odszego stadia³u zlodowacenia Warty. Liczne przewarstwienia glin zwa³owych w osadach piaszczystych, czasem uwa¿ane jedynie za sp³ywy gliniaste, mog¹ byæ równie¿ przejawem glacitektoniki. Równie¿ miejscami znaczne mi¹¿szoœci niektórych osadów mog¹ sugerowaæ takie procesy. W trakcie sporz¹dzania przekroju geologicznego starano siê wzi¹æ pod uwagê takie sytuacje geologiczne, które potencjalnie mog³y byæ wynikiem tych procesów, i zaakcentowaæ je na rysunku. Za przejawy procesów glacitektonicznych mog¹ byæ uwa¿ane niektóre przypadki znacznego na- chylenia warstw osadów w odkrywkach w kemach i morenach martwego lodu. Mog¹ siê one wi¹zaæ z szar¿ami (aktywn¹ presj¹) czo³a l¹dolodu na ju¿ uformowane wzgórza. Mi¹¿sze gliny na osadach kemów mog¹ byæ skutkiem nasuniêcia pakietów odk³utych w obrêbie piêtrzonej moreny. Inne zaburzenia mog¹ mieæ genezê zwi¹zan¹ z utrat¹ podparcia lodowego osadów lub naciskiem pionowym czo³a l¹dolodu czy izolowanych bry³ martwego lodu.

34 C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Transgresja morska w pó³nocno-wschodniej Polsce rozpoczê³a siê w kredzie górnej, w turonie i trwa³a poprzez koniak, santon, kampan i mastrycht. Osady kampanu s¹ najstarszymi, jakie nawiercono na obszarze arkusza. Na nich le¿¹ niezgodnie osady mastrychtu górnego. Brak jest jednak obu utworów w jednym profilu wiertniczym. W kampanie by³o tu g³êbokie morze, które wyp³yci³o siê w kampanie górnym (tab. 2). W zachodniej czêœci obszaru, bezpoœrednio na utworach kampanu, oraz na po³udniowo-wschodnim skraju badanego terenu, na utworach mastrychtu (w obu przypadkach niezgodnie) le¿¹ morskie osady paleocenu dolnego. W paleocenie dolnym w p³ytkim morzu powstawa³y margle oraz piaski py³owate. Morze wyco- fa³o siê ju¿ w paleocenie górnym (laramijskie ruchy orogeniczne). Osady eoceñskie i oligoceñskie znane s¹ z terenu s¹siedniej Suwalszczyzny i Augustowszczyzny, lecz na badanym obszarze ich nie stwierdzono. Mo¿na powiedzieæ wiêc, ¿e morze istnia³o tu od paleocenu do oligocenu, z przerw¹ w paleocenie górnym. Prawdopodobnie osady eoceñskie i oligoceñskie zosta³y zniszczone w wyniku póŸniejszych procesów. Po oligocenie tereny te sta³y siê l¹dem, podlegaj¹c procesom denudacji. Plejstocen na badanym obszarze rozpocz¹³ siê akumulacj¹ osadów zlodowacenia Nidy. Lokal- nie mia³y miejsce procesy glacitektoniczne. W zlodowaceniu Sanu 1 nasuwaj¹cy siê l¹dolód równie¿ miejscami zaburza³ wczeœniej z³o¿one osady. Na glinach tego zlodowacenia, w pó³nocnej czêœci badanego obszaru, od³o¿one zosta³y osady wodnolodowcowe powsta³e w czasie recesji. Zlodowacenie Sanu 2 rozpoczê³o siê akumulacj¹ osadów zastoiskowych, stwierdzonych w okolicach Kowali Oleckich. L¹dolód tego zlodowacenia nasuwa³ siê dwukrotnie. Gliny stadia³u górnego stwierdzono jedynie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Go³dap. W obu stadia³ach lokalnie mia³y miejsce procesy glacitektoniczne. Kolejne l¹dolody zlodowaceñ Sanu 1, Sanu 2, Liwca, Odry i Warty pozostawi³y po sobie mi¹¿szy kompleks osadów lodowcowych, wodnolodowcowych i zastoiskowych. W interglacjale mazowieckim, w pó³nocnej i œrodkowej czêœci badanego obszaru, utworzy³y siê p³ytkie zbiorniki jeziorne o s³abym przep³ywie, w których powstawa³y i³y ze szcz¹tkami flory. Zbior- niki o charakterze jeziorno-peryglacjalnym istnia³y tu i póŸniej, podczas transgresji l¹dolodu zlodowacenia Liwca. Osady lodowcowe, a tak¿e zastoiskowe i wodnolodowcowe powsta³e po interglacjale mazowieckim (w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich), jak wynika z analizy profili geologicznych, by³y kilkakrotnie zaburzane przez nasuwaj¹ce siê na ten teren l¹dolody (zlodowaceñ Liwca, Odry i Warty).

35 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) Piêtro System Oddzia³ Podpiêtro Piaski i namu³y torfiaste i piaszczyste den dolinnych oraz Akumulacja w dolinach cieków i zag³êbieniach zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q bezodp³ywowych ph Namu³y torfiaste — Q Akumulacja rzeczno-bagienna nht Torfy — Q Akumulacja bagienna th Gytie —

Holocen Q gy h Akumulacja jeziorna g³êbokowodna Mu³ki i i³y jeziorne — Q mi h Ca³kowite wytopienie zagrzebanych bry³ martwego lodu Piaski zwietrzelinowe (eluwialne) — z Q Wietrzenie mechaniczne i odprowadzenie p w g³¹b wodorotlenków glinu i ¿elaza I³y i mu³ki zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja osadów zastoiskowych przed i p4 czo³em wycofuj¹cego siê l¹dolodu w zbiornikach o bardzo s³abym przep³ywie Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe, miejscami wod- Akumulacja osadów sandru w czasie kolej- nomorenowe — fg Q B3 nych etapów recesji l¹dolodu, w tym w naj- p p4 wa¿niejszym z nich, przebiegaj¹cym na pó³noc od granicy pañstwowej. Sp³ywy gliniaste z czo³a l¹dolodu lub bry³ martwego lodu. Erozja wodnolodowcowa Piaski, piaski ze ¿wirami i mu³ki tarasów kemowych — tk Q B3 Akumulacja drobnoziarnistych osadów w roz- p p4 szerzaj¹cej siê szczelinie utworzonej po ust¹pie- niu l¹dolodu z równole¿nikowej strefy postoju (moren czo³owych) w okolicach Go³dapi Gliny zwa³owe w sp³ywach — g Q B3 gzw p4 D³ugotrwa³e i obfite sp³ywy b³otne. Akumula- cja osadów sp³ywaj¹cych z czo³a l¹dolodu Gliny zwa³owe w sp³ywach kemów i plateau kemowych oraz bry³ i p³atów martwego lodu i pokrywanie — k Q B3 szczytowych powierzchni form lodowcowych gzw p4 I³y, miejscami mu³ki, kemów i plateau kemowych — k Q B3 Akumulacja osadów ilasto-mu³kowych w prze- im p4 tainach i obni¿eniach powierzchni lodu w warunkach bardzo spokojnego przep³ywu Mu³ki, piaski py³owate i piaski kemów — k Q B3 Akumulacja osadów mu³kowo-piaszczystych m p4 w przetainach i obni¿eniach powierzchni lodu w warunkach spokojnego przep³ywu Piaski i ¿wiry, miejscami z przewarstwieniami glin zwa³owych Akumulacja osadów piaszczysto-¿wirowych w sp³ywach, kemów — k Q B3 w przetainach i obni¿eniach powierzchni lodu p¿ p4 w warunkach burzliwego przep³ywu Gliny zwa³owe w sp³ywach moren martwego lodu — gm Q B3 Sp³ywy gliniaste z czo³a l¹dolodu lub bry³ gzw p4 i p³atów martwego lodu Piaski ze ¿wirami i g³azami, miejscami z przewarstwieniami Wytapianie osadów morenowych z p³atów glin zwa³owych w sp³ywach, moren martwego lodu — gm Q B3 i bry³ martwego lodu oraz akumulacja tych osa- p¿ p4 dów u podnó¿a i miêdzy p³atami i bry³ami martwego lodu

Stadia³Gliny górny zwa³owe w sp³ywach ozów i akumulacji szczelinowej — o Q B3 gzw p4 Akumulacja osadów piaszczysto-¿wirowych

Zlodowacenie Wis³y w tunelach i szczelinach lodowych. Sp³ywy gli- Piaski i piaski ze ¿wirami ozów i akumulacji szczelinowej niaste — o Q B3 p p4 gc B3 Gliny zwa³owe w sp³ywach moren czo³owych — Q 4 Zlodowacenia pó³nocnopolskie gzw p D³ugotrwa³y postój l¹dolodu. Akumulacja gc B3 osadów u jego czo³a C zwartorzêd Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych — Q p¿ p4 B3 Akumulacja osadów lodowcowych w stre- Piaski i ¿wiry lodowcowe — g Q fach z silniejszym przep³ywem wód. Proce- p¿ p4

P lejstocen sy rozmywania i degradacji glin zwa³owych Recesja l¹dolodu g B3 Gliny zwa³owe, miejscami piaski i ¿wiry — Q 4 Akumulacja lodowcowa gzw p Egzaracja lodowcowa. Procesy glacitektoniczne Transgresja l¹dolodu Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe, miejscami z przewarstwienia- Akumulacja zastoiskowa przed czo³em nasu- mi glin zwa³owych w sp³ywach — b Q B3 waj¹cego siê l¹dolodu. mip p4 Sp³ywy gliniaste z czo³a l¹dolodu

36 cd. tabeli 2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B2 Akumulacja przez wody lodowcowe osadów p¿ p4 sandru w czasie recesji l¹dolodu Erozja wodnolodowcowa Mu³ki piaszczyste zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em ustê- mp p4 puj¹cego l¹dolodu Recesja l¹dolodu Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami g³azów i ¿wi- Akumulacja lodowcowa, miejscami z du¿ym rów — g Q B2 udzia³em wód gzw p4 Egzaracja lodowcowa. Procesy glacitektoniczne Transgresja l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z przewarstwienia- Akumulacja przez wody lodowcowe osadów fg B2 sandru przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu mi glin zwa³owych — Q 4

Zlodowacenie Wis³y p¿ p Stadia³ œrodkowy b B2 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em Zlodowacenia pó³nocnopolskie I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — Q imp p4 transgreduj¹cego l¹dolodu Recesja l¹dolodu Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami ¿wirów lub Akumulacja lodowcowa mu³ków zastoiskowych — g Q W3 Transgresja l¹dolodu gzw p3 Egzaracja lodowcowa. Lokalne procesy glacitektoniczne Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z przewarstwieniami Akumulacja przez wody lodowcowe osadów sandru przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu glin zwa³owych — fg Q W3 p¿ p3 Sp³ywy gliniaste z czo³a l¹dolodu Erozja wodnolodowcowa

Stadia³Mu³ki górny i piaski zastoiskowe — b Q W3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em imp p3 transgreduj¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami mu³ków za- Recesja l¹dolodu stoiskowych — g Q W1 Akumulacja lodowcowa, miejscami prze- gzw p3 chodz¹ca w zastoiskow¹. Transgresja l¹dolodu. Egzaracja lodowcowa. Lokalne procesy glacitektoniczne Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z przewarstwie- Akumulacja przez wody lodowcowe osadów fg W1 sandru przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Warty niami glin zwa³owych — Q p¿ p3 Sp³ywy gliniaste z czo³a l¹dolodu Erozja wodnolodowcowa Stadia³ dolny I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q W1 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em toce n imp p3 transgreduj¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe — g QO Recesja l¹dolodu gzw p3 Akumulacja lodowcowa Transgresja l¹dolodu. Egzaracja lodowcowa. Lokalne procesy gla- Zlodowacenia œrodkowopolskie citektoniczne Odry I³y i muki zastoiskowe z przewarstwieniami glin zwa³owych Akumulacja zastoiskowa przed czo³em b O3 Zlodowacenie — Q transgreduj¹cego l¹dolodu. Sp³ywy gliniaste im p3 z bry³ lodu Recesja l¹dolodu Akumulacja lodowcowa, miejscami zastoiskowa. Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami mu³ków i i³ów Egzaracja lodowcowa. Procesy glacitektoniczne zastoiskowych — g QC Transgresja l¹dolodu gzw p23– Liwca I³y, mu³ki i piaski jeziorne (peryglacjalne) — li QC Akumulacja w zbiornikach wodnych o s³abym imp p23– przep³ywie w warunkach klimatu peryglacjalnego Zlodowacenie

I³y jeziorne ze szcz¹tkami organicznymi — li Q M i p23– Akumulacja w jeziorach o s³abym przep³ywie Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki Recesja l¹dolodu Akumulacja lodowcowa g G3 Transgresja l¹dolodu Gliny zwa³owe — Q 2

górny gzw p Egzaracja lodowcowa. Lokalne procesy glacitek- Stadia³ toniczne Recesja l¹dolodu g G1 Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 2 Transgresja l¹dolodu gzw p Egzaracja lodowcowa. Lokalne procesy glacitek-

Plejs toniczne Zlodowacenie Sanu 2 b G1 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em

Stadia³ dolny I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — Q imp p2 transgreduj¹cego l¹dolodu Piaski ze ¿wirami, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — fg Q S Akumulacja przez wody lodowcowe osadów p¿ p2 sandru w czasie recesji l¹dolodu Czwartorzêd Erozja wodnolodowcowa Recesja l¹dolodu g S Akumulacja lodowcowa Sanu 1 Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Transgresja l¹dolodu

Zlodowacenie Egzaracja lodowcowa. Lokalne procesy glacitektoniczne

Recesja l¹dolodu Zlodowacenia po³udniowopolskie g N 3 Akumulacja lodowcowa. Gliny zwa³owe — Q 2 Transgresja l¹dolodu gzw p Egzaracja lodowcowa. Lokalne procesy glacitek- Nidy toniczne Stadia³ górny Zlodowacenie

37 cd. tabeli 1

Zniszczenie osadów Akumulacja morska Eocen + oligocen

Paleocen górny Regresja morska

Paleogen Paleocen dolny Paleocen Piaski py³owate i margle — Pc (dan) ppy 1

Mastrycht Piaski py³owate i mu³owce — ppy Crm3

górny Akumulacja p³ytkomorska Mastrycht

Kampan Margle i i³y — me Crcp3 górny Kreda górna Kampan Kreda Turon–santon Transgresja morska

Zlodowacenie Odry rozpoczê³o siê akumulacj¹ osadów zastoiskowych w zbiornikach, które funkcjonowa³y na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu. Sp³ywy gliniaste wœród mu³ków i i³ów œwiadcz¹ o kontakcie zbiornika z lodem. L¹dolód zlodowacenia Odry musia³ charakteryzowaæ siê wyj¹tkow¹ dynamik¹, a efektami jego dzia³alnoœci by³y znacz¹ce procesy glacitektoniczne, doprowa- dzaj¹ce do oderwania w postaci kier du¿ych fragmentów starszych glin. Zlodowacenie Warty rozpoczê³o siê w obu kolejnych nasuniêciach akumulacj¹ zastoiskow¹ na przedpolu l¹dolodu. Zbiorniki by³y obszerne i, jak mo¿na s¹dziæ, o obni¿aj¹cym siê dnie. W obu stadia³ach (dolnym i górnym) nad osadami zastoiskowymi osadzi³y siê ponadto piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, czêœciowo przewarstwione glinami zwa³owymi, co œwiadczy o bliskoœci l¹dolodu. Niestety nie rozpoznano na badanym obszarze osadów interglacja³u eemskiego, choæ, jak mo¿na s¹dziæ z badañ prowadzonych na s¹siednich obszarach (ark. Jeleniewo; Ber, 1967, 1968), zbiorniki jeziorne w tym czasie istnia³y. Zlodowacenie Wis³y rozpoczê³o siê akumulacj¹ zastoiskow¹ przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu. Znacznych mi¹¿szoœci osady piaszczyste powsta³e nieco póŸniej w centralnej czêœci Wzgórz Sze- skich, mog³y tworzyæ siê dziêki obni¿aj¹cym ruchom pionowym, dzia³aj¹cym w tej strefie. Zlodowacenie Wis³y zaznaczy³o siê dwukrotnym nasuniêciem l¹dolodu, w okresie stadia³ów œrodkowego i górnego. Jako megaforma Wzgórza Szeskie powsta³y w³aœnie w okresie zlodowacenia Wis³y. Osady, z których s¹ zbudowane, powsta³y przede wszystkim w tym zlodowaceniu (stadia³ach œrodkowym i górnym). Prawdopodobnie do powstania Wzgórz w du¿ym stopniu przyczyni³y siê procesy glacitektoniczne, które w wyniku szar¿ czo³a l¹dolodu doprowadzi³y do spiêtrzenia i z³uskowania osadów wczeœniej zakumulowanych. Nie ma jednak podstaw, by potwierdziæ koncepcje Kondrackiego (1998) i Bera (2000), zak³adaj¹ce istnienie Garbu Szeskiego jako wyraŸnej terenowej dominanty (izolowane- go wyniesienia plejstoceñskiego) ju¿ przed zlodowaceniem Wis³y i w zwi¹zku z tym op³ywania go

38 przez masy lodowe l¹dolodu tego zlodowacenia. W œwietle powy¿szego stwierdzenia nie wydaje siê te¿ prawdopodobne, by Garb Szeski by³ masywem rozdzielaj¹cym dwa loby l¹dolodu zlodowacenia Wis³y — mazurski i litewski. Procesy wietrzeniowe od koñca stadia³u œrodkowego do dziœ, w tym procesy mrozowe w kli- macie peryglacjalnym stadia³u górnego, spowodowa³y powstawanie pokryw eluwialnych na glinach. W okresie stadia³u górnego (23–17 ka BP) l¹dolód dotar³ na po³udnie od dzisiejszego E³ku. Jego stopniowe wycofywanie siê na pó³noc znaczone by³o liniami postojowymi i tworzeniem siê moren i sandrów. Jedn¹ z takich linii postojowych by³y moreny czo³owe fazy pomorskiej — znacz¹cego etapu stagnacji l¹dolodu zlodowacenia Wis³y. Przebiegaj¹ one pomiêdzy E³kiem i Oleckiem, oko³o 30 km od po³udniowej granicy badanego obszaru. Kolejne etapy recesji objê³y tereny arkuszy Go³dap i Czarnowo Œrednie. Wydaje siê jednak, ¿e brak jest moren czo³owych na Wzgórzach Szeskich (Garbie Szeskim) i w ich bezpoœredniej okolicy (na wschód i zachód). Obszar ten podlega³ przede wszystkim deglacjacji arealnej. Musia³y tu d³ugo zalegaæ bry³y martwego lodu. W obni¿eniach by³ i miêdzy nimi, w warunkach spokojnego przep³ywu, akumulowany by³ materia³. Powstawa³y wtedy plateau kemowe, kemy i moreny martwego lodu. Zabu- rzenia osadów, które obserwujemy w niektórych spoœród tych form, mog¹ byæ spowodowane szar¿ami czo³a l¹dolodu w trakcie formowania siê wzgórz martwego lodu (jeszcze przed okresem postoju na linii moren czo³owych, ci¹gn¹cej siê na po³udnie od rzeki Go³dapy). Na deglacjacjê arealn¹ wzgórz na³o¿y³y siê tu prawdopodobnie epizody dociskania osadów przez zmieniaj¹c¹ swoje po³o¿enie kra- wêdŸ l¹dolodu. Do zaburzeñ osadów mog³y siê te¿ przyczyniæ pionowe naciski bry³ martwego lodu. Tak wiêc, procesy glacitektoniczne mia³y równie¿ miejsce podczas obu stadia³ów zlodowacenia Wis³y i osady tego zlodowacenia (tak jak i zlodowaceñ œrodkowopolskich) s¹ miejscami zaburzone. Koncentrycznie biegn¹ce z centralnej czêœci Garbu Szeskiego we wszystkich kierunkach dolinki cieków s¹ byæ mo¿e œladem dolin z koñca plejstocenu, którymi p³ynê³y wody roztopowe z obszaru wzgórz. W okolicach Go³dapi nast¹pi³o kolejne zatrzymanie czo³a l¹dolodu i powsta³ ci¹g moren czo³owych, a nastêpnie, wzd³u¿ krawêdzi lodu, taras kemowy. Nastêpny etap to znowu deglacjacja arealna obszaru dzisiejszej Puszczy Rominckiej i zatrzymanie czo³a l¹dolodu na pó³noc od granicy pañstwowej (tzw. moreny po³udniowolitewskie). Stamt¹d nast¹pi³ odp³yw wód lodowcowych, który spowodowa³ aku- mulacjê sandru wokó³ jeziora Go³dap i w dolinie Go³dapy. PóŸniej mia³o miejsce zatamowanie tych wód, skierowanie ich ku wschodowi i powstanie du¿ego zbiornika rzeczno-jeziorno-lodowcowego w obni¿eniu Jarki, z którego wody nie mog³y przelaæ siê na po³udnie z powodu podwy¿szania siê terenu, lecz miejscami przelewa³y siê w stronê rynien jezior: Czarnego, Bitkowskiego i Mieruñskiego, ku po³udniowemu wschodowi.

39 U schy³ku plejstocenu, w bøllingu, zaczê³y siê wytapiaæ pozosta³e jeszcze pod sandrem bry³y martwego lodu. Ostateczne ich wytopienie mia³o miejsce prawdopodobnie w holocenie, w okresie bo- realnym. Wtedy te¿ powsta³y dolinki niewielkich cieków, w których tworzy³y siê osady mineralne i organiczne. Zag³êbienia dolinne i wytopiskowe wype³nia³y siê gytiami, namu³ami i torfami. Na obszar wysoczyzn lodowcowych, sandrów i dolin wkroczy³a roœlinnoœæ.

IV. PODSUMOWANIE

Prace kartograficzne przeprowadzone na obszarze arkuszy Go³dap i Czarnowo Œrednie wraz z towa- rzysz¹cymi im badaniami geofizycznymi, opisami profili wykonanych otworów wiertniczych, badaniami mikropaleontologicznymi, palinologicznymi i petrograficznymi, pozwoli³y na czêœciowe rozpoznanie budowy geologicznej, a tak¿e procesów geologicznych, jakie mia³y tu miejsce w kredzie, paleogenie i czwar- torzêdzie. Stratygrafiê osadów kredy i paleogenu oparto na wynikach badañ mikropaleontologicznych nannoplanktonu, zaœ stratygrafiê plejstocenu — przede wszystkim na wynikach badañ palinologicznych i analizach sk³adu petrograficznego glin zwa³owych. Badania geofizyczne pozwoli³y na odtworzenie powierzchni podczwartorzêdowej i pomog³y w wydzieleniu kompleksów litostratygraficznych. Rozpoznano osady interglacja³u mazowieckiego, co u³atwi³o ustalenie stratygrafii warstw nad- leg³ych i le¿¹cych ni¿ej, nie tylko w badanych profilach. Aby dok³adniej poznaæ budowê geologiczn¹, a przede wszystkim skorelowaæ poszczególne poziomy glin zwa³owych wystêpuj¹cych w ró¿nych czêœciach badanego obszaru, sporz¹dzono kilka ro- boczych przekrojów geologicznych. Rozpoznano tylko jeden poziom osadów biogenicznych (interglacja³ mazowiecki). Wydzielono dwa poziomy glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y (co na tym obszarze jest równie¿ nowym dokonaniem), œwiadcz¹ce o dwukrotnym nasuniêciu l¹dolodu podczas tego zlodowacenia. Stworzono wizjê procesów, jakie odbywa³y siê podczas recesji l¹dolodów zlodowacenia Wis³y i które doprowadzi³y do ukszta³towania dzisiejszej rzeŸby terenu. Nie rozwi¹zano jednak wszystkich problemów. Niezbyt gêsta sieæ otworów wiertniczych i ich czêsto niewielka g³êbokoœæ nie pozwoli³y w pe³ni poznaæ budowy geologicznej w niektórych rejonach. Podstawowym problemem by³o opracowanie stratygrafii osadów czwartorzêdu wyniesionej strefy Wzgórz Szeskich, gdzie wystêpuje du¿a zmiennoœæ litologiczna i stosunkowo du¿e, lecz czêsto na niewielkiej odleg³oœci, zmieniaj¹ce siê mi¹¿szoœci osadów. Niew¹tpliwie na ukszta³towanie dzisiejszej budowy geologicznej wp³ynê³y procesy glacitektoniczne. Zosta³o to w pewnym stopniu zasy- gnalizowane na przekroju geologicznym A–B. Skutek tych procesów — du¿a zmiennoœæ litologiczna, dodatkowo utrudnia³ zwi¹zanie ze sob¹ poszczególnych poziomów rozpoznanych w otworach wiertniczych. Trzeba sobie zdawaæ sprawê, ¿e pe³ne rozpoznanie tych procesów jest bardzo trudne

40 (w chwili obecnej niemal niemo¿liwe). Tym niemniej dalsze badania powinny przynieœæ ostateczn¹ odpowiedŸ na pytanie, jak du¿a by³a na tym terenie rola procesów glacitektonicznych oraz, czy procesy te by³y powodem powstania mi¹¿szych glin pokrywaj¹cych formy martwego lodu i moreny czo³owe oraz zaburzeñ warstw w formach martwego lodu i byæ mo¿e na sandrze. Brak pewnych ogniw stratygraficznych pozwala przypuszczaæ, ¿e ich osady nie zosta³y stwierdzone lub zosta³y zniszczone w kolejnych etapach tworzenia siê rzeŸby. Nie pokuszono siê o wprowa- dzenie na mapie elementów tektoniki nieci¹g³ej, choæ takie sugestie czyni¹ autorzy s¹siedniego arkusza (ark. Sokó³ki; Kacprzak, Lisicki, 2006). Nastêpnym etapem pracy powinna byæ ponowna analiza materia³ów geologicznych ze wszystkich okolicznych arkuszy (Banie Mazurskie, Or³owo, Sokó³ki, Filipów i ¯ytkiejmy, Olecko) oraz materia³ów rosyjskich z Obwodu Kaliningradzkiego i opracowanie monografii ca³ego obszaru.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Pañstwowym Instytucie Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie Warszawa,. 2006 r.

LITERATURA

B e r A . , 1967 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Jeleniewo (72). Wyd. Geol., Warszawa. B e r A . , 1968 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Jeleniewo (72). Wyd. Geol., Warszawa. B e r A . , 1971a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Suwa³ki, wyd. A. Wyd. Geol., Warszawa. Ber A., 1971b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Suwa³ki, wyd. B. Wyd. Geol., Warszawa. Ber A., 1971c — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Suwa³ki. Wyd. Geol., Warszawa. Ber A., 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 170. Bieniaszewska H., Krajewski S., Nowakowski C., 1986 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000, ark. Suwa³ki. Inst. Geol., Warszawa. Bitner K., 1962a — Dokumentacja geologiczna torfowisk „Jêdrzejów”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Bitner K., 1962b — Dokumentacja geologiczna torfowisk „Pluszkiejmy” (badania wstêpne). Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Bojarski L, Marek S., 1974 — Go³dap IG-1. Bartoszyce IG-1. Profile G³êb. Otw. Wiert. Inst. Geol., 14. Brzozowski I., 1966a — Dokumentacja geologiczna torfowiska „Rejon Supienie”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Brzozowski I., 1966b — Dokumentacja torfowiskowa obiektu „Rejon Kucze”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Brzozowski I., 1966c — Dokumentacja torfowiskowa „Rejon Golubie Wê¿ewskie”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty.

41 Brzozowski I., 1967 — Dokumentacja torfowiskowa „Rejon Dziêgiele”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Brzozowski I., 1968 — Dokumentacja torfowiskowa „Rejon W³osty”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Churski T., 1958 — Dokumentacja torfowiskowa z³o¿a „Jarka”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Durski P., 1963 — Dokumentacja geologiczna torfowisk „Dolina Go³dapy”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. GaŸdzicka E., 2005 — Wyniki analizy nannoplanktonu wapiennego — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Go³dap. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy liniowych elemen- tów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gronkowska-Krystek B., 2005 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych — Szcze- gó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Go³dap. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Harbort E., Hess v. Wichdorff H., Range P., Kaunhowen F., 1912 — Niemiecka mapa geologiczno-glebowa 1:25 000, ark. Gr. Duneyken (Dunajek), Gradabteilung 19, Blatt 54. Berlin. Harbort E., Kaunhowen F., 1912—Niemiecka mapa geologiczno-glebowa 1:25 000, ark. Grabowen (Grabowo), Gradabteilung 19, Blatt 48. Berlin Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2005 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Go³dap i ark. Czarnowo Œrednie. „Geoserwis”, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jelcina G. L., 2002 — Karta doczetwierticznogo reliefa 1:500 000. W: Geograficzeskij at³as Kaliningradskoj Ob³asti. Kalin. Gosud. Uniw., Kaliningrad. Kacprzak L., Lisicki S., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sokó³ki (106); (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Karczewska J., 1979 — Karta rejestracyjna z³o¿a piasku „Babki” dla potrzeb budownictwa wiejskiego. Arch. Urz. Woj., Olsztyn. Kondracki J., 1948 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Gi¿ycko, wyd. A. Wyd. Geol., Warszawa. Kondracki J., 1952 — Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65. Kondracki J., 1972 — Polska pó³nocno-wschodnia. PWN, Warszawa. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Konkel E., Salachna P., 1970 — Sprawozdanie z badañ geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicz- nym ilastym w powiecie Go³dap, woj. bia³ostockie, rejon PGR Aleksandrowo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kozydra Z., 1963a — Przegl¹dowa mapa surowców skalnych Polski 1:300 000, ark. Gi¿ycko. Inst. Geol., Warszawa. Kozydra Z., 1963b — Przegl¹dowa mapa surowców skalnych Polski 1:300 000, ark. Suwa³ki. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K., 2005a — Orzeczenie paleobotaniczne dotycz¹ce wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Go³dap — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Go³dap. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K., 2005b — Orzeczenie paleobotaniczne dotycz¹ce wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Zatyki — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Go³dap. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krzywicki T., 1987 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. ¯ytkiejmy (40), Filipów (71). Wyd. Geol., Warszawa.

42 Krzywicki T., 1990 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. ¯ytkiejmy (40), Filipów (71). Wyd. Geol., Warszawa. Krzywicki T., 1999 — Maksymalny zasiêg l¹dolodu zlodowacenia Wis³y w pó³nocno-wschodniej Polsce i obszarach przyleg³ych (praca doktorska). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krzywicki T., 2002—Themaximum ice-sheet limit of the Vistulian Glaciation in north-eastern Poland and neigbouring areas. Geol. Quart., 46,2. Krzy¿anowski M., 1952 — Dokumentacja z³o¿a piasków kwarcowych dla Olsztyñskich Zak³adów Wapienni- czo-Piaskowych „Go³dap”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kubicki S, Ryka W. (red.), 1982 — Atlas geologiczny pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschod- nioeuropejskiej. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 1998 — Attempt of lithostratigraphic correlation of tills in north-eastern Poland and southern Lithuania. Geol. Quart., 42,2. £odziñska W., 1957a — Przegl¹dowa mapa geologiczno-in¿ynierska Polski 1:300 000, ark. Gi¿ycko. Inst. Geol., Warszawa. £odziñska W., 1957b — Przegl¹dowa mapa geologiczno-in¿ynierska Polski 1:300 000, ark. Suwa³ki. Inst. Geol., Warszawa. £uniewski R., 1976 — Dokumentacja badañ elektrooporowych „Wronki Wielkie”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Maruszczak H., 1960 — Peryglacjalne utwory pokrywowe Wzgórz Szeskich (Olecko–Go³dap). Œlady œrodowiska peryglacjalnego w strefie zasiêgu stadium pomorskiego ostatniego zlodowacenia. Biul. Peryglac., 7. Merle B., 1987 — Dokumentacja geologiczna z³o¿a surowca ilastego ceramiki budowlanej w kat. B+C1 „Wronki Wielkie”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Milewski E., 1954 — Paszportyzacja geologiczno-technologiczna z³o¿a surowca ilastego ceramiki budowlanej w Kowalach Oleckich. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Mucha W., 1966 — Dokumentacja torfowiskowa „Rejon Kowale Oleckie”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Mucha W., 1968 — Dokumentacja torfowiskowa „Rejon Botkuny”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Ogrodnik M., 1961 — Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych z³ó¿ ceramiki budowlanej w woj. bia³ostockim. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Orlenok W. W., Jefimow A. N., 2002 — Geo³ogiczeskaja karta 1:500 000. W: Geograficzeskij at³as Kalinin- gradskoj Ob³asti. Kalinin. Gosud. Uniw., Kaliningrad. Pachucki C., 1948 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Suwa³ki, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pochocka-Szwarc K., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Banie Mazurskie (69), Ma¿ucie (38); (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sadowski W., 1986—Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za z³o¿em kruszywa naturalnego „Górne”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sadowski W., 1989 — Karta rejestracyjna z³o¿a kruszywa naturalnego „Babki II”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sadowski W., 1993 — Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 z³o¿a kruszywa naturalnego „Kol- niszki” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Arch. Urz. Woj., Olsztyn.

43 Salachna P., 1973 — Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 z³o¿a piasków kwarcowych „PGR Go³dap II” do produkcji ceg³y wapienno-piaskowej. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Staniszewska Z., 1960 — Orzeczenie geologiczne dla z³o¿a surowca ceramiki budowlanej w Kowalach Oleckich. Arch. Urz. Woj., Olsztyn. Staniszewska Z., 1965 — Uproszczona dokumentacja geologiczna z³o¿a piasków kwarcowych „Go³dap II” w miejscowoœci Go³dap. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Staniszewska Z., 1968 — Orzeczenie geologiczne dotycz¹ce z³o¿a surowców ilastych w Kowalach Oleckich. Arch. Urz. Woj., Olsztyn. Szrajber J., 1956 — Dokumentacja geologiczna zespo³u z³ó¿ torfu „Niedrzwica”. Arch. Inst. Melior. i U¿yt. Ziel., Falenty. Traczyk S., Hass T., 1966 — Sprawozdanie z I etapu badañ geologicznych z³o¿a surowca ilastego ceramiki budowlanej „Dziêgiele”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Znosko J., 1993 — Pokrywa osadowa Augustowszczyzny i Suwalszczyzny (wykszta³cenie, stratygrafia i rozprze- strzenienie). Przew. 64. Zjazdu Pol. Tow. Geol. na Ziemi Suwalsko-Augustowskiej. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

44 Tablica I Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Czarnowo Średnie (39) i ark. Gołdap (70)

ZESTAWIENIE OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP (KARTOGRAFICZNYCH) m n.p.m. Otw. 41 250 ZATYKI

240 232,0 m n.p.m.

230 OZNACZENIA MIEJSC, Z KTÓRYCH Otw. 58 POBRANO PRÓBKI DO BADAŃ: 9,1 220 KOWALE OLECKIE B3 (10) palinologicznych (w nawiasie ilość próbek) 17,5 206,0 m n.p.m. 210 27,5 mikropaleontologicznych 200 32,0 B3 33,0 37,0 IV IV Wykresy współczynników petrograficznych 190 O/K K/W A/B 45,0 B2 48,5 B2 19,7 180 25,3 Otw. 6 55,0 58,7 ZNAKI PETROGRAFICZNE: 170 GOŁDAP 157,0 m n.p.m. Głazy Mułki 160

B3 80,4 54,3 Gliny zwałowe Iły 150 81,0 W2 83,8 2,08 0,50 1,85 88,55 Piaski Mułowce 140 IV 68,5 W2 25,0 Żwiry Margle 130 79,5 W2 114,7 III 120 90,0 43,5 STRATYGRAFIA: 110 III 51,6 125,8 107,6 Cr 100 55,0 131,1 cp3 — Kampan górny 57,4 60,5 62,0 137,5 65,7 W1 90 67,25 114,9 Crm3 — Mastrycht górny 1,49 0,70 1,38 121,8 80 W1 124,5 Pc1 — Paleocen dolny 1,46 0,71 1,37 86,7 70 89,0 III O I — Zlodowacenia południowopolskie

60 3,00 0,36 2,73 N3 — Stadiał górny zlodowacenia Nidy 170,2 149,5 O 179,5 50 180,7 154,0 S — Zlodowacenie Sanu 1 3,68 0,30 3,46 40 C O 169,0 G1 — Stadiał dolny zlodowacenia Sanu 2 2,14 0,53 1,59 173,35 30 127,5 II 3,27 0,35 2,84 G3 206,8 180,0 — Stadiał górny zlodowacenia Sanu 2 134,4 207,4 20 186,5 II — Interglacjał wielki 144,15 C 10 III O II M — Interglacjał mazowiecki C II 2,37 0,48 1,98 0 156,0 204,5 2,81 0,41 2,31 162,0 (12) C — Zlodowacenie Liwca 164,3 M 239,8 -10 166,9 C 218,3 M M 219,2 249,2 (10) III — Zlodowacenia środkowopolskie 249,7 -20 G3 250,4 G1 O — Zlodowacenie Odry 1,41 0,76 1,25 G1 234,75 -30 236,6 1,50 0,74 1,26 I 191,0 W1 — Stadiał dolny zlodowacenia Warty -40 I 246,6 G1 249,4 N3 1,44 0,75 1,23 249,8 Pc 205,7 N2 254,2 1 W2 — Stadiał środkowy zlodowacenia Warty -50 208,0 Cr m3 IV — Zlodowacenia północnopolskie -60 270,8 S B2 — Stadiał środkowy zlodowacenia Wisły -70 0,99 1,13 0,81 B3 — Stadiał górny zlodowacenia Wisły -80 239,4 Cr 243,8 cp3 -90

Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej -100 Opracował: T. KRZYWICKI

Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2008 22o 15’ 22o 30’ Tablica II Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 ROSJA Ark. Czarnowo Średnie (39) i ark. Gołdap (70)

CZARNOWO J. Gołdap ŚREDNIE SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Ż 54o Niedrzwica P 54o 20’ 20’ Skala 1:100 000

Formy lodowcowe Formy rzeczne

Wysoczyzna morenowa falista Dna dolin rzecznych Gołdapa J. Ostrówek Moreny czołowe akumulacyjne Krawędzie i stoki wysoczyzny Botkuny Jarka r GOŁDAP J. Rakówek Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy denudacyjne Ż Ż Ż

.Czarne n r a z C J. Moreny martwego lodu Ostańce Ż Formy wodnolodowcowe Formy jeziorne

Ż Równiny sandrowe r Równiny jeziorne

Ż Ozy, formy akumulacji szczelinowej Formy utworzone przez roślinność Ż Ż Kemy, plateau kemowe Równiny torfowe

Ż Tarasy kemowe Formy antropogeniczne j. P

Ż Rynny subglacjalne Nasypy

Doliny wód roztopowych Ż Żwirownie (Ż), piaskownie (P)

Zagłębienia powstałe po martwym lodzie Ż

Ż Ż Opracował: T. KRZYWICKI Ż

Ż Nasuty Pogorzel Wilkasy Ż

Dorsze

Ż Szeszki Ż

54o Kowale 54o 10’ Oleckie 10’ o o Copyright by Ministerstwo Środowiska 22 15’ 22 30’ and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2008

012345km Tablica III MASTRYCHT KAMPAN PALEOCEN DOLNY (DAN) MASTRYCHT GÓRNY KAMPAN GÓRNY Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2008 h w m n.p.m. Skala 1:100 000 1m3 , w m n.p.m.) Ark. Czarnowo Średnie (39) i ark. Gołdap (70) SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY czwartorzędu lub rzędną zakończenia otworu w osadach cp3 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 czwartorzędowych Wybrane otwory wiertnicze z numeracją(symbol według oznacza mapy wiek: geologicznej PcCr — paleocen dolny,od Cr — kampan górny; liczba — — mastrycht wysokość górny, stropu utworów starszych Piaski pyłowate i margle Opracował: T. KRZYWICKI Margle i iły Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Piaski pyłowate i mułowce Granice geologiczne Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowyc B 1 m3 cp3 58 -60 1 Pc m3 Cr Pc -43,8 Cr

Cr -48,2

GÓRNA CEN KREDA

PALEO- KREDA GEN PALEO- o o 54 10’ 54 20’ o o 22 30’ 22 30’

J. C z a r n e -50 m3

-40 B Cr

-60 m3 1 1 ŚREDNIE Cr m3 CZARNOWO Pc -43,8

Pc Cr -48,2 -60 58 Kowale Oleckie

-70

-70 -70 54 <68,0

Jarka cp3 Cr cp3 Cr 41 <-18,4 <151,9

ROSJA -80

-50 012345km 6 25

<43,0 -70

-60 Cp3 Cr -82,4 A GOŁDAP 44 <118,0 23 <50,0

1 Gołdapa 31 Pc <85,0 48 <86,0 1 Pc o o 22 15’ 22 15’ o o 54 20’ 54 10’