KÜLTÜREL ÇALIŞMALARA TÜRK BASINININ YAKLAŞIMI: ZEUGMA ANTİK KENTİ ÖRNEĞİ* Nüket Elpeze Ergeç** ÖZET Dünyada Ortay

KÜLTÜREL ÇALIŞMALARA TÜRK BASINININ YAKLAŞIMI: ZEUGMA ANTİK KENTİ ÖRNEĞİ* Nüket Elpeze Ergeç** ÖZET Dünyada ortaya çıkan olayların çoğu hakkında bilgi edinimi ve kanaat oluşumu büyük ölçüde basın ve televizyondaki haber söylemine dayanır. Medyada bir konunun okuyucu ya da izleyici tarafından nasıl algılanacağı o konuya ilişkin ayrılan alan ve kullanılan kelime ve ifadelere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Zeugma Antik Kentinin sular altında kalmasına ilişkin gelişme ve haberler Türk Basınında belirli zamanlarda yer almıştır. Bir dünya mirası olan, tarihsel ve arkeolojik değeri yüksek kabul edilen Zeugma Antik Kentine ilişkin haberlerin Türk basınına nasıl yansı- dığı incelenmesi gereken bir konudur. Zeugma Antik Kentinin dünya mirası olarak, Türk basını alan, içerik, biçim ve sunum açısından toplumun önünde olabilecek düzeyde yaklaşmış mıdır? Eş deyişle Türk Basını, toplumu kültürel değerler konusunda bilgilendirmek, yönlendirmek, bilinçlendirmek açısından basının doğal olarak üstlenmesi gereken öncülük işlevinin yerine getirip getirmediği sorusu, bu çalışmanın temel problemini oluşturmaktadır. Bu amaçla bu konu, Zeugma Antik Kentteki kazı çalışmalarının yoğun olarak yapıldığı ve Birecik barajında su tutulmaya başlanması ile kentin sular altında kaldığı yıl olan 2000 yılı baz alınarak incelenmiştir. Araştırma içerik analiz yöntemine dayalı olarak yürü- tülmüştür. Anahtar sözcükler: Türk basını, içerik analizi, kültürel sorumluluk, Zeugma Antik Kenti THE APPROACH OF TURKISH PRESS TO CULTURAL STUDIES: A CASE STUDY OF ZEUGMA ANTIQUE CITY ABSTRACT Data collection and forming an idea about the majority of the issues that attract attention in the world to a great extent depend on news in press and on TV. How an issue appearing in media is perceived by readers or audience has a lot to do with the space allocated to them, words and phrases chosen. The news regarding the submerging of the Zeugma Antique City appeared in Turkish press from time to time. How the news on Zeugma Antique City, which is a world heritage and whose historical and archeological value is accepted to be high is reflected on the Turkish press is an issue which needs to be studied. Has the Turkish Press looked at the Zeugma Antique City as a world heritage so as to lead community in terms of space they allocated to it, content, style, and presentation? Similarly, the question of whether or not the Turkish press have fulfilled the leading role which they are expected to play in informing and helping the community to develop an awareness of cultural values forms the basic problem of this study. Therefore, this study was conducted in 2000, which was the year in which the Zeugma Antique City started to submerge the waters of the Birecik Dam. The study was conducted on the basis of content analysis. Keywords: Turkish press, content analysis, cultural responsibility, Zeugma Antique City şeyler hakkındaki en son, en yeni enformasyo- GİRİŞ nu haber olarak nitelendirmektedir. Haberin asla basit ve saf olgulardan ibaret olmayıp, Gelişen ve sürekli değişen bir dünyada olup zorunlu bir seçme, bir çözümleme ve özellikle bitenlerin öğrenilmesi, ancak kitle iletişim de gerçekliğin bir değerlendirilmesi (evalua- araçlarının yaydığı enformasyonla mümkün tion) olduğu vurgulanmakta ve diğer medya olmaktadır. Van Dijk (1988) dünyada herhangi ürünleri gibi haberlerin kendisi de seçme ve bir yerde meydana gelen olaylar, kişiler ya da

* Bu çalışma Uluslararası Geçmişten Geleceğe Zeugma Sempozyumu’nda (20-22 Mayıs 2004) “Basında Yankılarıyla Zeugma” başlığı ile sunulmuştur. ** Dr., Gaziantep Üniversitesi Gaziantep Meslek Yüksekokulu Kültürel Çalışmalara Türk Basınının Yaklaşımı ... (48-57)

inşa etme sürecinin bir sonucu olduğu varsa- Haberlerde öne çıkartılan konuların okuyucu yılmaktadır (Dursun 2001:124). Haberlerin, tarafından algılanmasının tersine, okuyucunun politik ve ekonomik alan içinde üretilen bir toplumsal gerçekliği algılamasının medya tara- gerçeklik olması onları yakından incelemeyi, fından değiştirileceği gündem belirleme yakla- siyasal ve ekonomik iktidarın uygulanışını şımı (McCombs ve Shaw, 1972) tarafından anlamak açısından, zorunlu kılmaktadır. benimsenmiştir. Bu yaklaşımın ilk sistematik çalışması 1972'de McCombs ve Shaw tarafın- Son yıllardaki başlıca araştırma yaklaşımların- dan ortaya konulmuştur. Temel sorusu "bir dan(1), tutucu ve değişimci iletişim kuram ve konuyu gündeme neyin yerleştirdiği" şeklinde araştırmalarına (Erdoğan ve Alemdar 1990:15- tanımlanan gündem belirleme bir süreç olarak 49) bakıldığında, geleneksel ana damar iletişim ele alındığında, bir değil birbiriyle ilişkili üç araştırmasının başlıca odağının basın ve tele- ayrı gündemle karşılaşılır. Bunlar medya gün- vizyonun etkileri olduğu görülür. Yaygın bir demi, kamu gündemi ve siyasal gündem şek- ilgi tarafından beslenen etki araştırmaları nere- linde tanımlanmaktadır. Rogers ve Dearing deyse kitle iletişim araştırmasının eş anlamlısı (1988) gündem belirleme sürecini, üç ayrı haline gelmiştir. gündemin birbirini etkileyen bir süreç olarak tanımlamıştır. Bu sürecin, haber değerleri veya Bazı iletişim araştırmacıları (DeFleur 1970; izleyenlerin tercihiyle fark edilen medya gün- Gitlin 1978; Benett 1982...) dahil bir çoklarının demi, medyadan etkilendiği öngörülen kamu zihninde, iletişim araştırmasının yönelmesi gündemi ve siyasal ya da çıkar gruplarının gereken temel önemdeki sorun medyanın izle- belirlediği siyasal gündemin birbirini izlemesi yici üzerindeki etkisidir. Sonuçta medya hak- şeklinde işlediği varsayılmıştır (Yüksel kındaki bakışların barındırdıkları hem korku ve 2000:7). endişeyi, hem de umut ve tahriki açıklayan nokta medyanın yürekleri, akılları ve ulusal Gündem belirleme yaklaşımına paralel olarak kamunun davranışını zaptetme ve yönlendirme Bernard Cohen (1963) basının insanlara ne konusundaki tahmine dayalı gücüdür (Fejes hakkında düşünmeleri gerektiğini söylemede 1994:251). son derece başarılı olduğunu ileri sürmüştür (Severin ve Tankard 1994:367). Medyanın Alımlayıcıların kapsamının gücü ölçüt alındı- konulara verdiği öncelikler, izleyiciler tarafın- ğında tüm basılı metinler arasında en etkili dan öğrenilir. Bu basit anlamda farkında olma- değilse de en yaygın olanın kitle medyasının dan ötedir. Medyanın öncelikleri halkın önce- ürettiği basılı metinler olduğu kabul edilir. likleri olur. Bu nedenle iletişim çalışmalarında, Televizyonun sözlü ve görsel söylemlerinin yazılı ve görsel medyada yer alan haberlerin yanı sıra gazete metinleri kamusal iletişimde incelenerek kamuoyunun nasıl yönlendirildiği- önemli rol oynar. Popüler ve akademik inançla- nin saptanması önemli yer tutar. rın tersine yazılı basındaki haberlerin akılda tutulması genellikle televizyon haberlerin akıl- Medya, demokratik ülkelerde dördüncü güç da tutulmasından daha kolaydır (Robinson ve olma özelliğini kabul ettirmiştir. Yazılı basın Levy, 1986) ve nitelik olarak televizyon ha- iletişim tekniklerinin sağladığı tüm ilerleyişine berlerinden daha yüksek olduğu düşünülür karşın kendine özgü nitelikleriyle bazı konu- (Bruhn, 1986). Bu durum yazılı basındaki ha- larda bir kaç asırdır varlığını sürdürmektedir. berlerin ikna edici tesirini ve bundan dolayı Basın ortaya çıkışından bu yana, toplumsal gücünü zenginleştirebilir (Dijk 1994:303). yaşayışta bireyleri işlenmiş bilgi ile donat- Haber üretimi, elde hazır bulunan ve güvenilir maktadır. Bunu yaparken gazetenin sahibinden, kaynaklara dayanma alışkanlığı, haber değeri dönemin siyasi iktidarına kadar uzanan kurum, anlayışının genel mesleki ve ideolojik boyutla- kuruluş ve kişilerle etkileşim içerisindedir. Bu rının yanı sıra medyanın büyük kısmının bir etkileşim, basının haber verme işlevinde yete- şirketler ağı içinde olması, toplum içindeki rince özgür olmadığını tartışır hale getirmekte- güçlü kişi, grup ve kurumların öyküleri des- dir. Bu çerçevede güncel gelişmeler ve toplu- tekleyen toplumsal metinler üretimiyle uyum mun gündemi dışında bir araştırmaya, bir kül- içindedir. Bu bağlamda medyada çıkan haber- türel çalışmaya ya da bir spor olayına gereğin- leri bu çerçevede değerlendirmek gerekir. den fazla yer vermemesi gerektiği düşüncesi

49 Selçuk İletişim, 3, 3, 2004

kabul görmektedir. Bununla birlikte gazeteler Biraz Zaman" (Radikal 9 Mayıs 2000), "Se- sürekli okunabilmek için toplumun gündemi ya zer’den tarihi icraat" (Sabah 5 Haziran 2000) da güncel gelişmeler ne olursa olsun bir günlü- gibi başlıklarla yer alıyordu. Medyadaki yoğun ğüne de olsa onların bu alışkanlıklarını gör- Zeugma gündemine karşın 2000 yılında mezlikten gelemezler. Bu bir günlük gibi görü- Zeugma değişik zamanlarda aşama aşama sular nen kural dışılık, onun yayın yaşamının yara altında kaldı. almasına neden olabilir. Çünkü, basın eninde sonunda bir işletmedir ve yaşaması gereklidir. Medyada bir konunun okuyucu ya da izleyici Yaşaması için okunmalıdır (Demiray 1993: 8). tarafından nasıl algılanacağı o konuya ilişkin ayrılan alan ve kullanılan kelime ve ifadelere Basın ile toplum arasındaki ilişki basının top- bağlı olarak ortaya çıkar. Kültür mirasımız lumun zihnini ne kadar beslediği, sorunlarını yazılı basında kimi zaman turistik potansiyel ne kadar ele aldığı ve topluma sunduğu çözüm olarak, kimi zaman yurtdışına karşı imaj koru- ile ilgilidir. İnsanlar bilgilenmek için gazete ma unsuru olarak mı yansımaktadır? Yoksa okur ve enformasyona ulaşmak için gazete alır. insanlığın kültürel gelişimini anlatan bir bilgi Ekonomi, politika, eğitim, spor vb. alanlar ile birikimi olarak mı yansıyor? Bu çalışmanın bu alanlara ilişkin olay, olgu ve gelişmeler amacı; Zeugma Antik Kentinin sular altında habere kaynaklık etmektedir. Kültürel değerle- kaldığı dönemde basında bu konun nasıl ele re sahip çıkma ya da kültürel bilinçlenme ile alındığının incelenmesidir. Kültürel bir değer ilgili konular bireysel olarak doyurulması bek- olan Zeugma Antik Kentinin, dünya mirası lenen konulardan biridir. Bu konu, kültürel olarak Türk basını alan, içerik, biçim ve sunum değerleri paylaşma, kimliğin biçimlenmesi, açısından toplumun önünde olabilecek düzeyde turizm, tanıtım, tarih ve imaj gibi kavramları yaklaşmış mıdır? Eş deyişle Türk Basını, top- beraberinde getirmektedir. lumu kültürel değerler konusunda bilgilendirmek, yönlendirmek, bilinçlendirmek açısından Bir dünya mirası antik kent Zeugma şimdiye basının doğal olarak üstlenmesi gereken öncü- kadar hiç bir arkeolojik buluntunun yer alma- lük işlevinin yerine getirip getirmediği sorusu, dığı kadar çok Türk basınında yer almıştır. 6 bu çalışmanın temel problemini oluşturmakta- Mart 2000 yılında Cumhuriyet gazetesi kaçak- dır. çıların yağmaladığı mozaik kent Zeugma’nın sular altında kalacağını duyurur. 29 Nisan 2000 1. Araştırmanın Problemi tarihinde İngiltere’de yayımlanan The Economist dergisinin temsilcisi Amberin Za- Kültürel bilinçlenmede araştırma, inceleme ve man Zeugma trajedisini dünyaya duyuran ilk eleştirel köşe yazılarıyla basının etkisi tartışıl- yabancı gazeteci olmuştur. maz. Eğer bu konulara değişik zamanlarda yer verilmiyorsa, sadece bu değerleri kaybedece- 7 Mayıs 2000 tarihli New York Times gazete- ğimiz zaman ya da bir olay meydana geldiğin- sinde Stephen Kinzer tarafından "Watery de yer veriliyorsa o zaman basının toplumun Grave for a Roman Ruin" (Bir Roma Kalıntısı önünde olması gerektiği varsayımı, bu bağlam- İçin Sulu Mezar) başlığıyla yayınlanan haber da işlevini yerine getirmiyor demektir. Bu ile bütün ilgi Zeugma üzerinde yoğunlaşmıştır. bilgiler kapsamında araştırmanın problem ola- Bu haber Türkiye'deki basının da konuyla rak gördüğü alan ortaya çıkmaktadır. ilgilenmesine neden olmuş ve Zeugma değişik boyutlarda tartışılmaya başlanmıştır. Bu antik Türk toplumunun yaşamında önemli ve etkin kent yeni mi keşfedilmişti? Zeugma neden bir konuma sahip olan basın, kültür değerleri- sular altında kalıyor? Baraj yapılmaya karar ne, bunların korunmasına ve kültürel bilinç- vermeden önce neden alan incelenmedi? Baraj lenmeye Zeugma Antik Kentinin sular altında yapılması durdurulamaz mı? gibi tartışmalar kalması olayı baz alınarak alan, içerik, biçim gündeme gelmiştir. Basında bu tartışmalar ve sunum açısından toplumun önünde olabile- "Mozaik kent Zeugma Yok Oluyor" (Cumhuri- cek düzeyde yaklaşmakta mıdır? yet 6 Mart 2000), "Belkıs Suyun Altında" (Za- man 18 Mart 2000), "Askerde Devre de" (Hür- Türk basını toplumu Zeugma Antik Kentinin riyet-Çukurova eki 4 Nisan 2000), "Belkıs'a sular altında kalması konusunda bilgilendir-

50 Kültürel Çalışmalara Türk Basınının Yaklaşımı ... (48-57)

mek, yönlendirmek ve bilinçlendirmek açısın- 69'unu elinde bulunduran Bilgin ve Doğan dan basının doğal olarak üstlenmesi gereken gruplarından Hürriyet, Radikal ve Sabah ga- öncülük işlevini yerine getirip getirmediği zeteleri (Nebiler 1995:18) inceleme kapsamın- sorusu araştırmanın temel problemini oluştur- da değerlendirilmiştir. maktadır. 3. Araştırmanın Önemi 2. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Çalışma basın-kültür ilişkisi açısından basın- Yukarda belirlenen problem çerçevesinde, yayın sektörü, gazetelerin kültür servisleri, Türk Basınının kültür değerleri konusunda kültür sayfası sekreterleri, iletişim bilimi ile toplumu bilinçlendirmek için, kültürel çalış- ilgilenen araştırmacılar, kültür alanında çalı- malara ne kadar sıklıkta yer ayırdığı, konuları şanlar ve bu konuda yetkili kişiler açısından nasıl incelediği ve hangi boyutta gündeme önemli görülmelidir. getirdiğinin incelenmesi bu çalışmanın temel amacıdır. Bu amaç doğrultusunda 2000 yıllık Ayrıca bu çalışma benzeri araştırma yapacakla- geçmişi olan antik Roma kenti Zeugma'nın, ra kaynaklık edebilmesi ve model oluşturma 2000 yılında sular altında kalışının, basının açısından da önemlidir. gündemine taşınması incelenmiştir. 01 Ocak 2000 ile 31 Aralık 2000 tarihleri arasındaki bir 4. Araştırmada Uygulanan Yöntem yıllık süreçte Zeugma’nın sular altında kalışı konusunun içerik çözümleme yöntemi uygula- Çalışmanın amacı ve varsayımları içerik çö- narak araştırılması, bu araştırmanın alt amacını zümleme yöntemine dayalı olarak yürütül- oluşturmaktadır. Bu çerçevede çalışmanın alt müştür. 01 Ocak 2000 ile 31 Aralık 2000 ta- amaç soruları ise şunlardır; rihleri arasındaki 12 ay boyunca ülkemizde yayınlanan Cumhuriyet, Hürriyet, Radikal, 1- Genel olarak incelemeye alınan gazetelerin Sabah ve Zaman (alfabetik sırayla) gazeteleri- 2000 yılındaki bir yıllık süreçte Zeugma Antik nin Zeugma Antik Kentinin sular altında kal- Kentinin sular altında kalması olayına ayırdık- madan önce, kalması sırasında ve sonrasında ları alanda bir farklılık gözlemlenmekte midir? haberlerin nasıl yayımlandığı incelenmiş ve Gözlemlenmekte ise bu ne yöndedir? elde edilen veriler yorumlanmıştır. Bu amaçla toplam 1825 gazete incelenmiştir. Çalışma bir 2- İncelemeye alınan gazetelerin bir yıllık sü- ayı inceleme, bir ayı yorumlama olmak üzere reçte konular açısından Zeugma konusuna iki aylık bir süreçte tamamlanmıştır. yönelişleri ne düzeydedir? Farklılaşma var mıdır? Varsa bu farklılaşma ne yöndedir? 5. Araştırmanın Sınıflandırma Sistemi

3- İncelemeye alınan gazeteler bir yıllık süreçte İçerik çözümlemesi yöntemi uygulanan çalış- hangi konular üzerinde yoğunlaşmışlardır? Bu malarda öncelikle yapılması gereken sınıflama konularda farklılık var mıdır? Varsa ne yönde- sistemi oluşturmaktır. Araştırma kapsamındaki dir? konuların sınıflara ve alt sınıflara bölünmesi gerekmektedir. Bu sınıflama sistemi oluşturu- Çalışmada temel amacımıza ulaşabilmek için lurken mevcut araştırma dikkate alınmıştır. 2000 yılına ait bir yıllık süreçte ülkemiz bası- Araştırma kapsamına alınan dönemdeki haber- nın önde gelen 5 gazetesi inceleme kapsamına ler incelenmiş ortak alanlar tespit edilmiş ve alınmıştır. İçerik analizi yöntemi ile incelenen çalışmanın varsayımları da dikkate alınarak gazetelerin seçilmesinde ise gazetenin tirajı, aşağıdaki konu sınıfları oluşturulmuştur. genel yayın politikası ve okuyucu profili gibi • Kazı çalışmaları kriterler dikkate alınmıştır. Kültürel çalışmala- • Kazı buluntuları ra ilişkin farklı görüşler bir arada incelenmeye • Kazılara yardım çalışılmıştır. Bunun için merkez sağı temsilen • Kültürel sorumluluk Zaman gazetesi, merkez solu temsilen Cumhu- riyet gazetesi örneklem grubuna alınmıştır. • Tanıtım-Turizm Türkiye'deki basın organlarının yaklaşık % • Yöre halkı

51 Selçuk İletişim, 3, 3, 2004

• Kazı alanını ziyaret mıştır. Anadolu Ajansı bültenlerinde yer alan • Çalınan mozaik ve yerel, bölgesel ve ulusal basında yıllar önce- • Zeugma'nın tarihi sinde yayımlanan haberlerde, Belkıs Zeugma Antik Kentinin baraj gölünün altında kalacağı, 6. Araştırmanın Sınırlılıkları bu nedenle kurtarma kazılarına hemen başlan- ması gerektiği yönünde uzmanlar ve yetkililer- Çalışmada bir dizi sınırlılıklar söz konusudur. ce yapılan çağrılar dikkati çekicidir. Antik Bunlar şu şekilde sıralanabilir: kentin sular altında kaldığı ve dolayısıyla kazı çalışmalarının hızlandırıldığı dönem olan 2000 1- Çalışma Zeugma Antik Kentinin basın tara- yılında konu ile ilgili haber sayısının dağılımı fından yoğun olarak gündeme getirildiği ve Tablo 1'de görülmektedir. Bu dönemde araş- sular altında kaldığı 01 Ocak 2000 ile 31 Aralık tırma kapsamına almış olduğumuz gazetelerde 2000 tarihleri aralığı ile sınırlıdır. toplam 167 haber, köşe yazısı ve araştır- ma/inceleme yer almıştır. 2- Ülkemizin önde gelen belli başlı beş (Cum- huriyet, Hürriyet, Radikal, Sabah ve Zaman) Tablo.1. Gazetelere Göre Haber Sayısının gazetesinin bir yıllık günlük yayınları ile sınır- Dağılımı lıdır. Haber, köşe yazısı ve araştır- 3- Çalışma bir alan araştırması olduğu ve sade- % ma/inceleme ce Zeugma Antik Kentine ilişkin haberler in- sayısı celeme alanı olarak seçildiği için, veriler Türk Basını için genelleme anlamında geçerli olma- Cumhuriyet 57 34,4 yabilir. Hürriyet 42 24,6 Radikal 32 19,3 4- Araştırma, gerek basın gerekse de Zeugma Sabah 14 8,4 ve kültürel değerler açısından özgün ve tektir. Zaman 22 13,3 Bu nedenle ilgili literatürde bu bağlamda kay- Toplam 167 100 nak ya da benzer çalışma olmaması açısından da bir sınırlılık içermektedir.

7. Bulgular ve Yorum Bu tabloda görüldüğü üzere Antik Kentin sular altında kaldığı bu dönemde haber, köşe yazısı Zeugma Antik Kente ilişkin kazılara 1987 ve araştırma/inceleme olarak okurunu en fazla yılında Gaziantep Müze Müdürlüğü tarafından bilgilendiren gazete Cumhuriyet Gazetesi ol- Belkıs Tepesi'nin güneyinde başlanmıştır. muştur. En az bilgilendiren gazete ise bir yıllık 1992-1997 yılları arasındaki kazılarda ise süreçte 14 haber, köşe yazısı ve araştır- Dionysos ve Ariadne'nin düğünü sahneli taban ma/inceleme ile Sabah gazetesi olmuştur. Kuş- mozaiği ortaya çıkarılmıştır. Belkıs/Zeugma'da kusuz haber sayısı kadar haberlerin verildiği 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı'nın "A" bölü- sayfa da gündem oluşturma ve konuya verilen münü oluşturan iki yerleşim terası 20 Haziran önem bakımından incelenmesi gerekir. Tablo 2000 tarihi itibariyle ve "B" bölümü 04 Ekim 2'de haberlerin verildiği sayfaya göre gazeteler 2000 tarihinde Birecik Barajı gölü altında kal- bazında dağılımı görülmektedir.

Tablo.2. Haberin Verildiği Sayfaya Göre Dağılımı Cumhuriyet Hürriyet Radikal Sabah Zaman Birinci sayfa 6 (% 10,5) 4 (% 9,5) 2 (% 6,2) - 1 (% 4,54) Arka Sayfa 19 (% 33,3) 1 (% 2,3) 1 (% 3,2) - - İç Sayfalar 32 (% 56,2) 37 (% 88) 29(% 90,2) 14 (% 100) 21(% 95,4) Toplam 57 42 32 14 22

52 Kültürel Çalışmalara Türk Basınının Yaklaşımı ... (48-57)

sadece haber sayısı bakımından değil haberle- Gazetelerde gündemi oluşturacak önemli ha- rin yer aldığı konum itibariyle de Cumhuriyet berler genellikle birinci sayfadan verilir. Birin- gazetesi diğer gazetelerden önde görülmekte- ci sayfa ile arka sayfa iç sayfalara göre algı- dir. lanma ve okunma oranı yüksek olarak kabul Zeugma 20 Haziran 2000 itibariyle Birecik edilmektedir. baraj gölünde su tutulmaya başlanması nede- Tablo 2’de görüldüğü gibi Sabah gazetesinin niyle sular altında kalmaya başlamıştır. Bu Zeugma Antik Kenti ile ilgili haberlerinin ta- tarihten önceki aylarda, su tutulmaya başlan- mamı iç sayfalarda yer almıştır. Zaman gazete- ması itibariyle ve Zeugma'nın sular altında si birinci sayfadan sadece bir haber vermiştir. kalmasından sonraki dönemlerde araştırma Zaman gazetesi Zeugma ile ilgili bilgilendir- kapsamındaki 5 ayrı ulusal gazetedeki haber, menin tamamını da 14. sayfadaki Kültür sayfa- köşe yazısı ve araştırma /inceleme olarak sayı- sında yapmıştır. Cumhuriyet gazetesinin ise sal dağılımı Tablo 3’de görülmektedir. %33,3 oranında antik kentle ilgili haberle- ri arka sayfada yer almıştır. Bu durumda,

Tablo 3. Haberlerin Verildiği Aylara Göre Dağılımı (2000 yılı itibariyle)

Cumhuriyet Hürriyet Radikal Sabah Zaman Ocak - - - - - Şubat----- Mart (6 mart)2---(18 mart)1 Nisan 1 (4 nisan) 1- - - Mayıs34(9 mayıs) 1- 1 Haziran 15 13 12 (5 haziran)11 4 Temmuz 10 8 5 24 Ağustos 5 9 4 - 5 Eylül 5 1 2 - 1 Ekim 6 - 2 - 3 Kasım41 3 -1 Aralık65212 Toplam 57 42 32 14 22

Tablo 3'teki verilerden 2000 yılında olan haber verme işlevi doğrultusunda bekle- Zeugma'nın sular altında kalışını su tutulmaya nen yönde çıkmıştır. Kültürel bilinçlenmede başlanan ay olan Haziran ayında ağırlıklı ola- basın önemli rol oynar. Eğer bu konulara sade- rak yer verdikleri anlaşılmaktadır. Yazıların % ce bu değerleri kaybedeceğimiz zaman ya da 33'ü Zeugma'nın bir bölümünün sular altında bir olay meydana geldiğinde yer veriliyorsa o kaldığı ay olan Haziran ayında yer almıştır. zaman basının toplumun önünde olması gerek- Sabah gazetesinin bu konuyla ilgili yazılarının tiği yönündeki beklentileri karşılamamıştır % 80'i, Radikal gazetesinin %37,5'i, Hürriyet denilebilir. gazetesinin % 31'i ve Cumhuriyet gazetesinin konuyla ilgili yazılarının % 26'sı Haziran ayın- İncelenen gazetelerdeki haber verme işlevi, da yayımlanmıştır. Temmuz ayında Zeugma ile köşe yazısı ve araştırma/ incelemeye oranla çok ilgili çıkan yazıların oranı % 17'ye düşmüştür. fazla bir üstünlük sergilemektedir. Araştırma Daha sonraki dönemlerde Zeugma konusunda kapsamındaki gazeteler okurlarını özellikle bilgilendirmede bir azalma görülmektedir. araştırma/inceleme ve köşe yazısı bağlamında- Antik kentin sular altında kalışından önceki ki bilgilendirmelerinde haberde olduğu kadar dönemde okuyucunun ilgisini arttıracak yönde, cömert davranmamışlardır. Tablo 4’de görül- kamuoyunu bilinçlendirecek nitelikte bu konu- düğü gibi araştırma kapsamındaki gazetelerde ya daha fazla yer ayrılması basının görevleri toplam olarak bir yıl içinde 129 haber yer alır- açısından çok ters olmayabilirdi. Hiç kuşku ken, 23 araştırma/inceleme ve sadece 15 köşe yok ki, bu veriler basının görev işlevlerinden yazısı yer almıştır.

53 Selçuk İletişim, 3, 3, 2004

Tablo 4. Gazetelere Göre Haber, Araştırma/İnceleme ve Köşe Yazısı Dağılımı Cumhuriyet Hürriyet Radikal Sabah Zaman Toplam Haber 40 35 27 9 18 129 (%77,3) Araştırma/İnceleme10441423 (%13,7) Köşe yazısı 7 314-15 (%9) Toplam 57 42 32 14 22 167

Haber bağlamında bilgilendirme konusunda gazetesinde bu konuyla ilgili hiç köşe yazısı Cumhuriyet gazetesi diğer gazetelere oranla yer almazken, Radikal gazetesinde sadece bir daha fazla Zeugma ile ilgili haber vermiştir. köşe yazısına rastlanmıştır. İncelenen gazete- Yine Cumhuriyet gazetesi araştırma/inceleme lerde Zeugma’ya ilişkin haberlere ayrılan alan ve köşe yazısı konusunda okurları daha fazla kelime sayısı açısından da değerlendirilmiştir. bilgilendirmede bulunmuşlardır. Zaman

Tablo. 5. Haberlerin Kelime Sayısına Göre Dağılımı

Cumhuriyet Hürriyet Radikal Sabah Zaman

19.458 9.939 7.390 2.413 3.531 Kelime Sayısı kelime kelime kelime kelime kelime Haber başına dü- şen kelime sayısı 341 236 230 172 160

Bir konuya ilişkin olarak yazılı basında kulla- Kelime sayısı ayrılan alanın miktarını göster- nılan kelime sayısı ve ne kadar sıklıkla konuya mek bakımından anlamlıdır. Yayımlanan yazı ilişkin yazılara yer verilmesi kadar, hangi ko- sayısına paralel olarak Cumhuriyet gazetesi en nuların ön plana çıkarıldığı da önemlidir. Bu ön sırada bulunmuştur. Bu anlamda sadece amaçla inceleme kapsamına aldığımız haber- yazılar rakam olarak yüksek olmayıp, ayrılan lerde belli konulara rastlanmıştır. Çalışmanın alan itibariyle de kamuoyu oluşturma açısından kapsamında yazılardaki konular Tablo 6'da yer diğerlerine açık fark göstermiştir. Sadece top- almıştır. Buna göre, Antik kentte yapılan kazı- lam kelime sayısına bakmanın yanıltıcı olabile- ları anlatan; Kazı Çalışmaları, kazı alanından ceği görüşü nedeniyle, haber başına düşen çıkan buluntuları içeren; Kazılarda Çıkan E- kelime miktarına da bakılmıştır. Cumhuriyet serler, kazı çalışmalarının hızlandırılması için gazetesinin yazı başına düşen kelime miktarı kazılara maddi yardımların yapılmasını içeren diğerlerine oranla oldukça yüksek bulunmuş- Kazılara Yardım, kültürel mirasımızın korun- tur. Sabah gazetesi 14 haber yayımlamış olma- masına ilişkin sorumluluğun anlatıldığı Kültü- sına rağmen, 22 haber yayımlayan Zaman rel Sorumluluk, Zeugma Antik Kentinin tanı- gazetesinden haber başına düşen kelime bakı- tımı ve turizm getirilerine ilişkin Tanıtım- mından daha önde çıkmıştır. Bu yayımlanan Turizm, kazı ve baraj alanından etkilenen böl- yazının kapladığı alan itibariyle önemli ol- gede oturan insanların bahsedildiği Yöre Halkı, maktadır. Diğer taraftan 42 haber yayımlayan Zeugma'ya çeşitli kesimlerden incelemeye Hürriyet gazetesi ile 32 haber yayımlayan Ra- gelenlerin anlatıldığı Kazı Alanını Ziyaret, dikal gazetesi haber başına düşen kelime bakı- Zeugma'dan çalınan mozaiğin yurt dışında mından çok önemli bir fark yaratmamıştır. bulunarak ülkeye getirilmesi ve yerine konul- Yani çok sayıda haberin yayımlanması bilgi- masını anlatan Çalınan mozaik ve Antik kentin lendirme açısından anlamlı olabilir, ancak geçmişini anlatan Zeugma'nın tarihi, başlıkları- bilinçlendirme açısından haberin sayı olarak na rastlanmıştır. çok olmasından ziyade ayrılan alan önemlidir.

54 Kültürel Çalışmalara Türk Basınının Yaklaşımı ... (48-57)

Tablo.6. Gazetelere Göre Konu Dağılımı

Cumhuriyet Hürriyet Radikal Sabah Zaman Toplam % Kazı çalışmaları 21 13 14 4 8 60 % 28,4 Kazı buluntuları 887-326% 12,3 Kazılara yardım51077231 % 14,6

Kültürel sorumluluk 8342320% 9,5 Tanıtım-Turizm 9 12 4 3 8 36 % 17 Yöre halkı 4--116% 2,8

Kazı alanını ziyaret 3214-10% 4,7 Çalınan mozaik 6 3 5 - 3 17 % 8 Zeugma'nın tarihi 3 1 - - 1 5 % 2,3

İncelenen 1825 gazeteden elde edilen konulara Zeugma'nın Gizli Babası başlığı ile yer almış bakıldığında % 28,4 oranında Zeugma Antik ve 4 ayrı yazıda geniş yer verilerek konu edil- Kentinde yapılan kazı çalışmalarından bahse- miştir. Ülkenin ileri gelen işadamlarının bir dildiği görülür. Kazı çalışmalarının hızlandırı- araya gelmesi ile oluşan Zeugma Girişim Gru- larak sürdürülmesi, bu çalışmalar sırasında bu yardım kapsamına alınan diğer gruptur. yaşanan olumsuzluklar, kazı çalışmaları için ek Zeugma Savaşçıları başlığı ile Hürriyet gazete- sürenin istenmesi, kazı çalışmalarına katılan sinde yer alan bu grup gazetede 6 ayrı yazıda gruplar, Kazı Çalışmaları başlığı altında top- konu olmuştur. Cumhuriyet gazetesi kazılara lanmıştır. Sabah gazetesi dışındaki diğer gaze- yardımda bulunan Packard vakfını 4 kez, teler yoğun olarak bu konulardan bahsetmişler- Zeugma girişim grubuna ise bir kez yer ver- dir. Sabah gazetesi ise ağırlıklı olarak (%33) miştir. Radikal gazetesi 5 kez Packard vakfının kazıların yürütülmesi için yapılan yardımlardan yardımlarından, 2 kez ise Zeugma girişim gru- bahsetmiştir. bunun yardımlarından söz etmiştir. Zaman gazetesi ise sadece 2 kez Zeugma Girişim gru- Tablo 6'ya bakıldığında diğer yoğun olarak bunun faaliyetlerini yansıtmıştır. Kazıda çıka- işlenen konunun Turizm ve Tanıtım konusu rılanlarla Sabah gazetesi hiç ilgilenmezken olduğu görülür. Zeugma'nın dünya gündeminde Cumhuriyet ve Hürriyet gazeteleri bu konuya yer alması, kazı alanın turizme açılması, turizm daha geniş yer ayırmıştır. Kültürel değerlerin getirisi, Zeugma'nın tanıtılması için yapılan kaybolması, bunlara gereken özenin gösteril- çeşitli çalışmalar bu başlık altında yer almıştır. mesi konusu ise tüm konular içinde %9,5 ora- Bu konuya en fazla yer veren gazete 12 ayrı nında yer almıştır. Bu konuyu en çok gündeme yazı ile Hürriyet gazetesi olmuştur. Bunu getiren Cumhuriyet gazetesi olmuştur. Yöre Cumhuriyet ve Zaman gazeteleri takip etmek- halkından yaşayacakları zorluk ve sıkıntılar- tedir. dan, ölülerinin mezarının su altında kalacak olmasından ise çok az bahsedilmiş ve % 2,8 Kazılara yardım konusu işlenen önemli konula- oranında diğer yazılar arasında en az paya rın üçüncüsü olarak Tablo 6'da yer almaktadır. sahip olmuştur. Diğer en az bahsedilen konu Bu başlık altında ise kazıların yapılabilmesi ise Zeugma tarihi ve geçmiş yaşantısı olmuştur. için maddi yardım yapanlardan bahsedilmiştir ki toplam haber içinde %31 oranında yer al- SONUÇ mıştır. Bu çerçevede iki ayrı grupla karşılaşılır. Bunlardan birisi Packard Humanities Bu çalışmada, kitle iletişimi etki araştırmaları Institute'nin gönderdiği arkeoloji grup ve para- arasında kabul gören gündem belirleme yakla- sal desteğidir. Bu vakıf Hürriyet gazetesinde şımı çerçevesinde Türk basının kültürel olayla- ra bakışı Zeugma Antik Kenti konusu çerçeve-

55 Selçuk İletişim, 3, 3, 2004

sinde incelenmiştir. İlk defa 1987 yılında kazı- nuları beklenenin tersi yönde habere oranla çok lara başlanan ve dünya harikası olarak kabul az yer almaktadır. İnceleme kapsamındaki edilen mozaiklerin diyarı olan Zeugma Birecik gazetelerden sadece Cumhuriyet gazetesi, ha- baraj gölünün oluşturulması sırasında 2000 ber verme işlevi dışında kamuoyunu bilinçlen- yılında aşamalarla sular altında kalmıştır. The direcek yazılarla konuyu gündeme taşımıştır. New York Times Roma kentinin sulara gö- Bunu Hürriyet gazetesi izlemiştir. Ama genel mülmesini, yanardağ lavları altında kalan antik olarak Zeugma Antik Kentinin sular altında kent Pompeii olayına benzeterek 2. Pompeii kalışının haber niteliğinde basında yer aldığı faciasının Zeugma'da da yaşanacağını duyur- görülmüştür. Bu bir anlamda kültür ile ilgili muştu (7 Mayıs 2000). Bölgede çalışan arkeo- yazı yazan köşe yazarlarımızın ve araştırmacı loglarca kentin en önemli 3/1'lik kısmının ka- gazetecilik düşüncesinin yeterliliğinin sorgu- zılamadan sular altında kaldığı ifade edildi lamamızı gerektiriyor. Bir köşe yazarımızın (Cumhuriyet 9 Temmuz 2000). Bu antik kentin konuya ilişkin olarak "Yarab!! Bir Zeugma boğulmaması için o dönemde bir çok grup Uğruna ne eserler batıyor" (Hürriyet 27 Ağus- oluşturulmuştur (Zeugma Girişim Grubu, tos 2000) değerlendirmesi köşe yazarlarımızın Zeugma platformu, Packard Vakfı gibi). Aylar- halkı bilinçlendirme konusundaki rolünü ortaya ca süren hızlandırılmış kazı çalışmaları ger- koymaktadır. Bu, aynı zamanda gazete yöneti- çekleştirilmiştir. Ülkemizde, incelediğimiz minin ve yöneticilerinin kültür konusuna bakış dönem baz alınırsa ancak sular altında kalacağı açılarının sınırlı olduğu düşüncesini doğur- dönemde yoğun olarak Türk basınında yer maktadır. almaya başlamıştır. Halbuki, bu konuların basının gündeminde, Araştırma süresince belirlenen problem ve halkı bilinçlendirecek yönde yer alması kültü- amaç çerçevesinde 2000 yılında Zeugma Antik rel bilinçlenmeyi olumlu yönde arttıracaktır. Kentte yapılan kazı çalışmalarını ve aşamalı Basının katkısı ile oluşabilecek etkili bir kamu- olarak sular altında kalmasını Türk toplumuna oyu ile önemli bir kültür değerimiz olan Antik yansıtan, ülkemizin önde gelen beş farklı ga- Kent Zeugma belki de şu anda sular altında zetesinde incelenmiştir. Araştırmanın başında olmayacaktı. Kültür konusu olarak basında yer belirtildiği gibi, basının toplumun güncel ya- alan diğer haberler incelendiğinde anlatılmak şantısının önünde olması gerektiği varsayımın- istenen daha net biçimde konumlanmaktadır. dan hareket ederek, Türk basının incelemiş Kültür adı altında verilen haberlere ilişkin olduğumuz konuyu sadece haberden öte yorum yapılacak araştırmalar, basının Zeugma'nın ve araştırma yönünde işleme gereği beklentisi baraj gölü altında kalışını ele alışları açısından üzerinde durulmuştur. yaptıklarını ortaya koyması yönünden önem taşımaktadır. Sonuç olarak elde edilen verilerden, inceleme kapsamındaki gazetelerin ağırlıklı olarak konu- Bu ve buna benzer doğrultudaki sonuçlar ile yu haber şeklinde verdikleri ortaya çıkmıştır. gerçekteki durumlara dayanarak, ülkemizdeki Antik kentin sular altında kaldığı dönemde, kültür varlıkları, bunları korumanın önemi ve basın haber verme işlevini yerine getirmiştir. kaybedilişin neden önemli olduğu konularında Yani gerçekte Zeugma'da yaşanan gelişmelerle bilgilendirilmeyen ve bilinçlendirilmeyen Türk (Ergeç 2002), basına yansıyanlar arasında an- insanın "Bir tane tarihi eserin su altında kalma- lamlı bir ilişki olduğu gözlemlenmiştir. Ancak sıyla Türkiye bir şey kaybetmez. Onun gibi bu, her gazete için aynı oranda değildir. Haber- yüzlerce, binlerce var" (Hürriyet 8 Haziran de kullanılan kelime sayısı itibariyle ayrılan 2000) değerlendirmesinden başka bir şey bek- alan, işlenen konu ve neyin haberini verdikleri lenemez konuma sürüklemiştir. Bu kaygıların konusunda gazeteler arasında fark bulunmuş- üstesinden sadece basın gelmelidir gibi bir tur. Bununla birlikte haber metin yapılarının iddia yoktur. Ancak, basın sadece popüler yeterli olmadığı ortaya çıkan diğer bir olgudur. olandan bahsetmenin ötesinde, sahip olduğu avantajlarını bilinçli bir biçimde kullanarak Zeugma Antik Kenti kazıları ve kazı bölgesinin halkı bilinçlendirme konusunda etkili olacağı sular altında kalışı ile ilgili olarak, haberden aşikardır. Basının görevi, yalnızca haber ver- başka köşe yazısı, araştırma ve inceleme ko- mek olursa kültürel bilinçlenmede toplumun

56 Kültürel Çalışmalara Türk Basınının Yaklaşımı ... (48-57)

önünde olmazsa daha pek çok kültür varlığımız Severin J ve Tankard JW, Wr (1994) İletişim suya, toprağa ve havaya karışacaktır. Kuramları, A. Atıf Bir ve Serdar Sever (çev), Anadolu Üniversitesi Kibele Sanat Merkezi NOTLAR Yayını, Eskişehir. (1) Gündem belirleme- McCombs ve Shaw Yüksel E (2000) Basın ve Siyaset Gündeminde (1972), Kitle iletişim araçlarının etkileri- Özelleştirme: Özelleştirme Konusu Üzerine Bir McQuail (1977), Sosyolojik bakışla etki- Gündem Belirleme Araştırması, Anadolu Üni- Halloran (1977), Kültürlenme kuramı- Gerbner versitesi Yayınları, Eskişehir. (1982).

KAYNAKLAR Bruhn J (1986) Making Sense of The News, Aarhus University Press, Denmark. DeFleur M (1970) Theories of Mass Communication, Davis McKay, NY. Demiray U (1993) Türk Basının Güreş Sporu- na Bakışı:1988-1993 yıllarındaki Avrupa Ser- best Güreş Şampiyonaları ile ilgili olarak ya- pılan içerik analizi çalışması, İstanbul Güreş İhtisas Klubü Koruma Vakfı Yayını, İstanbul. Dijk V T (1988) News Analysis, Lawrence Erlbaum Associates Publishers, Hillsdale, New Jersey. Dijk V T (1994) Söylemin Yapıları ve İktidarın Yapıları, Mehmet Küçük (der. ve çev), Medya, İktidar, İdeoloji, Ark Yayınevi, Ankara. Dursun Ç (2001) TV Haberlerinde İdeoloji, İmge Kitapevi, Ankara. Erdoğan İ ve Alemdar K (1990) İletişim ve Toplum, Bilgi yayınevi, Ankara. Ergeç R (2002) Fırat Seleukeia'sı Yahut Zeugma, Anadolu Araştırmaları, XVI, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi, İstanbul, s. 201-226. Erzan A (2000) Türkiye'de ve Dünyada Baraj- ların Ele Alınışı ve Durum Saptaması Arkeoloji ve Kurtarma Kavramları, Zeugma Yalnız De- ğil! Türkiye'de Barajlar ve Kültürel Miras, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayını, İstanbul. Fejes F (1994) Eleştirel Kitle iletişim Araştır- ması ve Medya Etkileri Mehmet Küçük (çev), Medya, İktidar, İdeoloji. Ark Yayınevi, İstan- bul. Nebiler H (1995) Medyanın Ekonomi Politiği, Sarmal Yayınevi, İstanbul. Robinson JP ve Levy MR (1986) The Main Source: Learning from Television News, CA: Sage, Beverly Hills.