P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ŚWIDWIN (157)

Warszawa 2009

Autor: Alina Jasi ńska*, Dorota Janica*, Anna Pasieczna**, Paweł Kwecko**, Izabela Bojakowska**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Krystyna Wojciechowska*** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska we współpracy z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

*- Kancelaria-Środowiska Sp. z o. o., ul. Turowska 12, 05-230 Kobyłka

** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

*** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

Copyright by PIG and M Ś Warszawa 2009

Spis tre ści I. Wst ęp (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wst ępowania kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 13 VII. Warunki wodne (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 18 2. Osady (I. Bojakowska)...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 33 XII. Zabytki kultury (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 36 XIII. Podsumowanie (A. Jasi ńska, D. Janica, K. Wojciechowska) ...... 37 XIV. Literatura ...... 39

I. Wst ęp

Arkusz Świdwin Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wy- konany w latach 2008–2009 w Kancelarii-Środowiska sp. z o.o. – plansza A oraz w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POL- GEOL SA w Warszawie – Plansza B. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały ar- chiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Świdwin Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2003 roku w SEGI-AT Sp. z o.o. w War- szawie (Krogulec, Wierchowiec, 2003). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instruk- cj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu prze- strzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzysty- wane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projek- tów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykony- waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do wykonania mapy zebrano w Zachodniopomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Szczecinie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Szczecinie, starostwach powiatowych w Świdwinie, Łobezie i w Drawsku Pomorskim, w urz ędach gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz w Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w pa ździer- niku 2008 roku. Informacje dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach i wyst ąpieniach kopalin.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Świdwin wyznaczaj ą współrz ędne od 15°45’ do 16°00’ długo- ści geograficznej wschodniej i od 53°40’ do 53°50’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren poło Ŝony jest w obr ębie województwa zachodniopo- morskiego i obejmuje miasto Świdwin i gminy: Świdwin, Połczyn Zdrój i Brze źno z powiatu świdwi ńskiego, gmin ę Łobez z powiatu łobeskiego oraz gminy: Drawsko Pomorskie i Ostrowice z powiatu drawskiego. W podziale na jednostki fizycznogeograficzne (Kondracki, 2002) przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza Świdwin znajduje si ę w obr ębie dwóch makroregionów: Wysoczyzna Łobe- ska oraz Pojezierze Drawskie (fig. 1). Powierzchnia Wysoczyzny Łobeskiej, rozci ęta dolinami Regi, Mołstowy i ich dopły- wów, obni Ŝa si ę w kierunku północno-zachodnim ku Równinie Nowogardzkiej. Najwy Ŝsze wzniesienia, przekraczaj ące 140 m n.p.m., znajduj ą si ę w północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie Dąbrowy Białogardzkiej, Redła (Czarcie Góry) i Sława (Lisie Góry). Na obszarze Pojezierza Drawskiego wyró Ŝnia si ę trzy ci ągi moren czołowych oraz za- znaczaj ące si ę mi ędzy nimi zagł ębienia wytopiskowe po martwym lodzie (Kondracki, 2002). Obszar pojezierza jest silnie zró Ŝnicowany morfologicznie. Najwy Ŝsze wzniesienia w rejonie Starego Reska osi ągaj ą wysoko ści powy Ŝej 180 m n.p.m., a najni Ŝej poło Ŝony teren – około 110 m n.p.m., wyst ępuje w dolinach rzecznych. Charakterystycznym elementem krajobrazu są liczne jeziora o ró Ŝnej genezie i wielko ści. Omawiany obszar nale Ŝy do regionu klimatycznego pojezierza pomorskiego. Wielko ść rocznych opadów atmosferycznych wynosi około 600–700 mm. Opad stały stanowi około 14–16% opadu rocznego. Średnia roczna temperatura to około 7–7,5°C. Temperatura równa lub mniejsza od 0 C utrzymuje si ę 60–70 dni w roku (Stachy, red., 1987). Du Ŝe kompleksy gleb chronionych wyst ępuj ą w północno-wschodniej cz ęś ci w rejonie miejscowo ści D ąbrowa Białogardzka i Ł ęgi, na wschód od Świdwina, w rejonie miejscowo ści oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci w rejonie Brze źna. Dna dolin rzecznych oraz obni Ŝenia terenu pokrywaj ą najcz ęś ciej gleby glejowe, mine- ralno-murszowe i mady. Obszary te zajmuj ą ł ąki pochodzenia organicznego, wyst ępuj ące w dolinie Regi oraz obszarach bagiennych w rejonie Chom ętowa i Koszanowa. Lasy wyst ępuj ą w centralnej i południowej cz ęś ci opisywanego obszaru, stanowi ąc zwarty kompleks, którego cech ą charakterystyczn ą jest znaczne zró Ŝnicowanie rodzajowe. Wśród gatunków drzew wyst ępuje sosna, świerk, buk, brzoza i d ąb.

4 Opisywany obszar ma charakter typowo rolniczy. W gminie Świdwin 60% całkowitej powierzchni zajmuj ą u Ŝytki rolne, a uzupełniaj ącą funkcj ę pełni le śnictwo. Na całym terenie działa sie ć wodoci ągowa, uj ęcia wód podziemnych s ą zlokalizowane we wszystkich wi ększych miejscowo ściach. Miasto powiatowe Świdwin jest o środkiem przemysłu drzewnego, spo Ŝywczego, odzie- Ŝowego, a tak Ŝe turystycznego. W południowej cz ęś ci miasta poło Ŝone jest Jezioro Bukowiec, nad brzegiem którego usytuowane s ą o środki wypoczynkowe oraz pole kempingowe.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Świdwin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Prowincja – Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja – Pobrze Ŝe Południowobałtyckie; makroregion – Pobrze Ŝe Szczeci ńskie; mezoregiony: 313.32 – Rów- nina Nowogardzka, 313.33 – Równina Gryficka; makroregion – Pobrze Ŝe Koszali ńskie; mezoregion 313.42 – Rów- nina Białogardzka; Podprowincja – Pojezierza Południowopomorskie: makroregion – Pojezierze Zachodniopomorskie; mezoregiony: 314.43 – Pojezierze I ńskie, 314.44 – Wysoczyzna Łobeska, 314.45 – Pojezierze Drawskie, makroregion: Pojezierze Południowopomorskie, mezoregiony: 314.63 – Równina Drawska, 314.65 – Równina Wałecka, 14.66 – Pojezierze Szczecineckie

Sie ć komunikacyjna jest dobrze rozwini ęta. Świdwin posiada dobre poł ączenie drogowe z Kołobrzegiem, Koszalinem oraz Szczecinem. Przez miasto przebiega linia kolejowa ł ącz ąca miasto ze: Szczecinkiem, Koszalinem i Kołobrzegiem. Wszystkie mniejsze miejscowo ści s ą dogodnie poł ączone drogami lokalnymi.

5 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Świdwin przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Świdwin wraz z obja śnie- niami tekstowymi (Dobracka, 2007 a, b). Omawiany teren zlokalizowany jest w obr ębie jednostki tektoniczno-strukturalnej bloku Czaplinka, stanowi ącego najwy Ŝej wyniesion ą cz ęść wału kujawsko-pomorskiego. Na terenie arkusza gł ębokimi wierceniami badawczymi udokumentowano utwory permu – iłowce, mu- łowce, piaskowce i zlepie ńce czerwonego sp ągowca oraz wapienie, anhydryty, sól kamienn ą i potasow ą, mułowce i dolomity cechsztynu. Mi ąŜ szo ść osadów cechsztynu przekracza 1200 m (otwory Świdwin-2, Świdwin-3). Osady triasu reprezentowane s ą przez iłowce, mu- łowce, piaskowce i wapienie pstrego piaskowca, których mi ąŜ szo ść dochodzi do 1395 m (otwór Świdwin-2), wapienie i dolomity wapienia muszlowego oraz iłowce kajpru i retyku. Udokumentowana w otworach Świdwin-2 i Świdwin-3 mi ąŜ szo ść osadów wapienia muszlo- wego wynosi 145–162 m, kajpru 268–479 m, retyku 142,5 m. Utwory triasu górnego (kajper, retyk) wyst ępuj ą na powierzchni podkenozoicznej w gł ębokiej kopalnej dolinie biegn ącej wzdłu Ŝ południowej granicy arkusza Świdwin. W osi wału pomorskiego, w północno- zachodniej cz ęści obszaru arkusza, odsłaniaj ą si ę na powierzchni podczwartorz ędowej utwory jury dolnej o ł ącznej mi ąŜ szo ści 152,5 m. S ą to piaskowce i piaski z wkładkami iłowców, łupków, syderytów oraz w ęgli brunatnych. Na du Ŝej cz ęś ci obszaru powierzchni ę podczwar- torz ędow ą buduj ą osady oligocenu (iłowce, mułowce, mułki z pyłem w ęglowym, z wkładka- mi piaskowców kwarcowo-glaukonitowych) oraz miocenu (piaski kwarcowo-łyszczykowe z wkładkami mułków, iłów i w ęgli brunatnych). Osady oligocenu osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 40–60 m, a miocenu 25 m. Utwory czwartorz ędowe pokrywaj ą powierzchni ę całego obszaru (fig. 2). Ich mi ąŜ- szo ść , uzale Ŝniona od ukształtowania podło Ŝa, jest zmienna i wynosi od ponad 190 m w gł ę- bokich depresjach podło Ŝa do około 50 m na kulminacjach podło Ŝa podczwartorz ędowego w rejonie Świdwina i Chom ętówka. Utwory plejstocenu s ą reprezentowane przez osady zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich, północnopolskich oraz interglacjałów małopolskiego, mazowieckiego i lubawskiego. Na obszarze arkusza do zlodowace ń południowopolskich zaliczono 2 poziomy glin zwałowych (zlodowacenia san 1 i san 2) oraz rozdzielaj ące je osady wodnolodowcowe, zasto- iskowe oraz rzeczne interglacjału małopolskiego wyst ępuj ące w dnach gł ębokich depresji.

6

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Świdwin na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Ci ągi drobnych form rze źby: A – kemy, B – ozy, C – kry osadów neoge ńskich i paleoge ńskich w utworach czwartorz ędowych, D – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły

Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, pia- ski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Paleogen: oligocen: 41 – piaski lokalnie z bursztynem, mułki, iły i w ęgiel brunatny Obja śnienia z zachowaniem numeracji wg MGP w skali 1:500 000

Piaski ze Ŝwirami oraz piaski drobnoziarniste zailone, rzeczne interglacjału mazowiec- kiego udokumentowano otworami wiertniczymi w dolinach kopalnych w rejonie P ęczerzyna, Smardzka oraz Rzepczyna. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi około 30 m w P ęczerzynie i około 50 m w Smardzku.

7 W obr ębie utworów zlodowace ń środkowopolskich stwierdzono trzy poziomy glin zwa- łowych oraz utwory wodnolodowcowe i zastoiskowe zaliczone do zlodowacenia odry i dwóch stadiałów zlodowacenia warty. Osady zlodowace ń odry i warty rozdzielaj ą piaski z detrytu- sem ro ślinnym i fragmentami drewna rzecznego z interglacjału lubawskiego. Utwory kom- pleksu zlodowace ń środkowopolskich osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 125 m w cz ęś ci południowo- wschodniej arkusza, 80 m w cz ęś ci północno-zachodniej oraz 25–40 m w rejonie Świdwina- Chom ętówka. Najmłodszy l ądolód zlodowacenia północnopolskiego przykrył cały omawiany obszar i pozostawił po sobie dwa poziomy glin zwałowych zaliczonych kolejno do faz leszczy ńsko- pozna ńskiej i pomorskiej. Średnia mi ąŜ szo ść osadów zlodowacenia wisły zmienia si ę w prze- dziale 30–40 m, a lokalnie osi ąga 70 m. Na powierzchni wyst ępują głównie gliny zwałowe, piaski wodnolodowcowe, mułki i iły zastoiskowe zaliczone do fazy pomorskiej (fig. 2). Mi ąŜ- szo ść glin zwałowych wynosi na ogół kilka metrów. S ą to gliny piaszczyste z du Ŝą ilo ści ą Ŝwirów i otoczaków. Buduj ą one płask ą lub falist ą moren ę denn ą. Na glinach zwałowych w postaci pokryw wyst ępuj ą piaski lodowcowe z licznymi głazami narzutowymi oraz prze- warstwieniami gliniastymi. Powierzchni ę terenu urozmaicaj ą wały ozów towarzysz ące rynnie polodowcowej Regi oraz rynnie jezior Bukowiec, Wilczkowo i Brze źno. Ozy ci ągn ą si ę rów- nie Ŝ od Kluczkowa do Brze źna oraz w rejonie Smardzka, Świdwinka, pomi ędzy Wi ęcławiem i Łab ędziami. Wzgórza i pagórki moren czołowych wyst ępuj ą równolegle do skłonu garbu pojeziernego, od Chom ętówka do Cieszeniewa i Redła oraz w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Buduj ą je piaski, piaski gliniaste, Ŝwiry, głazy oraz gliny. W rejonie Cieszeniewa wysoko ść wzgórz osi ąga 165,6 m n.p.m., Chom ętówka 169,0 m n.p.m., jeziora Resko od 152 do 187 m n.p.m. Kemy na obszarze arkusza wyst ępuj ą pojedynczo lub w niewielkich zespo- łach tworz ąc pagórki, o wysoko ści od kilku do kilkunastu metrów. S ą one zbudowane prze- wa Ŝnie z piasków drobno- i średnioziarnistych z przewarstwieniami mułków i pyłów. Taras kemowy o szeroko ści około 1 km rozci ąga si ę od wsi Sonino do Kolonii Zenkarta. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą w rynnach rzeki Regi, jezior Bukowiec, Wilczkowo i Brze źno oraz w rynnach marginalnych w w ąskich dolinach wód roztopowych oraz w sto Ŝ- kach sandrowych. W dolinie Regi osady piaszczysto–Ŝwirowe tworz ą tarasy erozyjno-akumulacyjne. Liczne zagł ębienia wytopiskowe wypełnione s ą piaskami i Ŝwirami, miejscami mułkami. W holocenie panowały sprzyjaj ące warunki do akumulacji piaszczysto-Ŝwirowych rzecznych tarasów zalewowych w dolinach Regi, Mogilicy oraz mniejszych rzek. W dolinie Starej Regi, pomi ędzy Rynowem i P ęczerzynem, wyst ępuje kreda jeziorna o mi ąŜ szo ści od

8 1,0 do 7,8 m. W dolinach rzecznych, w misach jeziornych oraz w zagł ębieniach wytopisko- wych stwierdzono torfy. Mi ąŜ szo ść torfów dochodzi do 7,8 m. Gytie wyst ępuj ą przewa Ŝnie w dnach zbiorników sedymentacyjnych, na ogół pod torfami (Dobracka, 2007 a, b).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Świdwin udokumentowano pi ęć złóŜ kruszywa piaszczysto- Ŝwirowego: „”, „Borkowo”, „Sucha dz. 9/5” „”, „Kluczkowo dz. 2/1” zło Ŝe torfów leczniczych (borowiny) „Bronowo” i zło Ŝe kredy jeziornej „Pęczerzyno- Rynowo” (Gientka i in, red., 2008). Charakterystyk ę gospodarcz ą złó Ŝ ich oraz klasyfikacj ę z uwagi na ich ochron ę i ochro- nę środowiska przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝe torfów leczniczych (borowiny) „Bronowo” udokumentowano w kat. B na po- wierzchni około 13,93 ha. Mi ąŜ szo ść ich wynosi od 0,8 do 4,8 m ( średnio 3,0 m). Nadkład stanowi gleba torfiasta (torf zmurszały) o średniej grubo ści 0,1 m. Utworami pod ścielaj ącymi torfy s ą gytia i piaski. Stopie ń rozkładu wg skali von Posta od H 5 do H 8 ( śr. H 6), stopie ń wil- gotno ści od 84,6 do 95,8% ( średnio 88,7%), popielno ść od 1,5 do 13,8% ( średnio 6,15%), chłonno ść wody na 1 g masy suchej od 9,6 do 20,2% ( średnio 14,2%), odczyn pH od 4,3 do 5,9 ( średnio 4,9) i ocena bakteriologiczna (miano Coli) średnio <1,0 kwalifikuj ą kopalin ę jako borowin ę na okłady i k ąpiele lecznicze (Sokołowski, Gruczek 1983). Zło Ŝe jest zawodnione.

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Smardzko” zostało udokumentowane w kat. C 2 na powierzch- ni 69,10 ha (Szapli ński, 1981). Mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi od 2,7 do 13,3 m ( średnio 5,6 m). W nadkładzie, o grubo ści od 0,0 do 7,0 m ( średnio 4,1 m), wyst ępuj ą piaski gliniaste. Seri ę zło Ŝow ą pod ścielają gliny zwałowe. Jako ść kopaliny przedstawia si ę nast ępuj ąco: punkt pia- skowy (zawarto ść frakcji do 2,0 mm) mie ści si ę w przedziale od 37,2 do 80,4% ( średnio 63,1%), zawarto ść pyłów mineralnych od 0,3 do 5,4% ( średnio 1,2%), a średnia oraz g ęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym wynosi 1,96 t/m 3. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝe piasków „Borkowo” udokumentowano kart ą rejestracyjn ą. Powierzchnia jego wynosi 7,61 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski moren czołowych o mi ąŜ szo ści od 2,2 m do 8,9 m ( średnio 5,6 m) znajduj ące si ę pod nadkładem gleby, gliny i piasków gliniastych o gru- bo ści od 0,3 do 3,8 m ( średnio 1,1 m) (Szapli ński i in., 1990). Kruszywo piaskowe charakte- ryzuje si ę punktem piaskowym (zawarto ści ą frakcji do 2,0 mm) wynosz ącym od 72,1 do 98,6% ( średnio 93,3%), zawarto ści ą pyłów mineralnych od 0,1 do 3,7% ( średnio 2,4%), średni ą gęstości ą nasypow ą w stanie utrz ęsionym 1,71 t/m 3 oraz brakiem zanieczyszcze ń obcych i organicznych. Piaski mog ą znale źć zastosowanie w budownictwie ogólnym. Zło Ŝe jest suche.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Zastoso- Numer Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Klasyfikacja wanie Przyczyny zło Ŝa kompleksu bilansowe rozpoznania rowania (tys. t) zło Ŝa Nazwa zło Ŝa Rodzaj kopaliny kopaliny konfliktowo ści na ma- litologiczno- (tys. t) zło Ŝa zło Ŝa pie surowcowego Według stanu na 31.12. 2007 klasy klasy (Gientka i in. red., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Smardzko pŜ Q 7 811 C2 N - Sb 4 B Gl 3 Borkowo p Q 724 C1* N - Sb 4 A - 4 Kluczkowo pŜ Q 1 187 C2 N - Sb 4 A - 5 Bronowo t Q 342,42 B G 0,76 I 2 B Gl kj, 911 6 Pęczerzyno-Rynowo Q C + B G - Sr 4 B Gl t 0 1

7 Kluczkowo dz. 2/1 pŜ Q 70 C1 G 45 Sd 4 A - 8 Sucha dz. 9/5 p Q 197 C1 G 20 Sd 4 A - 10 10 Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, t – torfy, kj – kreda jeziorna i gytia, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 6: B, C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie), Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane, Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze, I – inne (torfy lecznicze), Rubryka 10: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne, Rubryka 11: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, Rubryka 12: Gl – ochrona gleb.

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kluczkowo” zostało udokumentowane w kat. C 2 na po- wierzchni 7,9 ha (Szapli ński, Zarzecza ńska, 1981). Serię zło Ŝow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści od 2,5 do 15,9 m ( średnio 8,3 m). Nadkład, o grubo ści od 0,3 do 7,0 m ( średnio 2,9 m), buduj ą gleba i piaski gliniaste. Seri ę zło Ŝow ą pod ścielaj ą gliny piaszczyste. Jako ść kopaliny przedstawia si ę nast ępuj ąco: punkt piaskowy (zawarto ść frakcji do 2,0 mm) od 52,1 do 80,4% ( średnio 63,4%), zawarto ść pyłów mineralnych od 0,3 do 3,7% (średnio 1,1%) oraz g ęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym średnio 1,96 t/m 3. Zło Ŝe jest za- wodnione.

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kluczkowo dz. 2/1” udokumentowano w kategorii C 1. Po- wierzchnia jego wynosi 1,86 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry ozów o mi ąŜ szo ści od 4,2 m do 11,5 m ( średnio 7,9 m) znajduj ące si ę pod nadkładem o grubo ści od 0,0 do 4,0 m (średnio 0,5 m) (Piotrowski, 2005). Jako ść kopaliny przedstawia si ę nast ępuj ąco: punkt pia- skowy (zawarto ść frakcji do 2,0 mm) od 56,5 do 68,0% ( średnio 64,2%), zawarto ść pyłów mineralnych od 1,0 do 4,0% ( średnio 2,2%), średnia gęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym 1,70 t/m 3 oraz brakiem zanieczyszcze ń organicznych. Piaski mog ą znale źć zastosowanie w drogownictwie. Zło Ŝe jest suche.

Zło Ŝe piasków „Sucha dz. 9/5” udokumentowano w kategorii C 1. Powierzchnia jego wynosi 1,60 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski moren czołowych o miąŜ szo ści od 1,6 m do 12,3 m ( średnio 6,7 m) znajduj ące si ę pod nadkładem gleby i gliny o grubo ści od 0,0 do 2,5 m (średnio 1,7 m) (Chuchro, Wrona, 2004). Kruszywo piaskowe charakteryzuje si ę punktem piaskowym (zawarto ści ą frakcji do 2,0 mm) wynosz ącym od 84,8 do 93,5% ( średnio 90,6%), zawarto ści ą pyłów mineralnych od 0,5 do 4,7% ( średnio 1,7%), średni ą g ęsto ści ą nasypow ą w stanie utrz ęsionym 1,74 t/m 3 oraz brakiem zanieczyszcze ń obcych i organicznych. Piaski mog ą znale źć zastosowanie w budownictwie ogólnym. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe kredy jeziornej „P ęczerzyno-Rynowo” zostało udokumentowane w czterech po- lach o ł ącznej powierzchni 19,74 ha. Na obszarze arkusza Świdwin znajduje si ę tylko pole najbardziej wysuni ęte na północ o powierzchni 1,65 ha. Pozostałe pola s ą zlokalizowane w o- br ębie arkusza s ąsiedniego − Drawsko Pomorskie. Mi ąŜ szo ść kopaliny dla pola na arkuszu Świdwin wynosi od 2,6 do 6,7 m ( średnio 4,4 m), a nadkład stanowi gleba i torf o średniej grubo ści 2,6 m. Jako ść kredy w omawianym polu przedstawia si ę nast ępuj ąco: zasadowo ść ogólna (zawarto ść CaO przeliczeniowego w suchej masie) od 39,2 do 44,6% ( średnio 43,1%), wilgotno ść naturalna od 42,6 do 68,1% ( średnio 53,4%), ci ęŜ ar obj ęto ściowy od 1,17 do 1,21 t/m 3 ( średnio 1,19 t/m 3 oraz odczyn pH od 7,3 do 7,8, średnio 7,7 (Karger, 1990). W zło- Ŝu „P ęczerzyno-Rynowo” jako kopalin ę towarzysz ącą udokumentowano torfy, których zaso-

11 by wyeksploatowano (Gientka i in., red., 2008). Kreda jeziorna ma zastosowanie w rolnictwie do celów nawozowych. Zło Ŝe torfu leczniczego „Bronowo” zawiera kopalin ę podstawow ą, rzadk ą w skali kraju, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia jego ochrony do złó Ŝ klasy 2, a pozostałe złoŜa zaliczono do złó Ŝ klasy 4, powszechnie wyst ępuj ących. Zło Ŝa „Borkowo”, „Kluczkowo”, „Kluczkowo dz. 2/1” i „Sucha dz. 9/5” z punktu wi- dzenia ochrony środowiska zaliczono do klasy A – złó Ŝ małokonfliktowych, a pozostałe do klasy B – złó Ŝ konfliktowych ze wzgl ędu na poło Ŝenie na terenie gleb chronionych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie na obszarze arkusza Świdwin prowadzona jest koncesjonowana eksploatacja zło Ŝa torfu (borowiny) „Bronowo”, dwóch złó Ŝ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego „Kluczko- wo dz. 2/1” i „Sucha dz. 9/5” oraz zło Ŝa kredy jeziornej „P ęczerzyno-Rynowo”. Zło Ŝe „Bronowo” eksploatowane jest od 1981 roku. U Ŝytkownik zło Ŝa Uzdrowisko Po- łczyn Zdrój posiada koncesj ę wa Ŝną do ko ńca 2012 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i te- ren górniczy o równych powierzchniach 15,18 ha. Kopalina wydobywana jest systemem od- krywkowym, jednym poziomem, spod wody. Eksploatacja prowadzona jest sezonowo od kwietnia do listopada. Powstałe wyrobisko zostanie zrekultywowane w kierunku wodnym. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kluczkowo dz. 2/1” eksploatowane jest od 2006 roku. Wydo- bycie prowadzone jest na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2011 roku. Zło Ŝe ma zatwierdzony obszar i teren górniczy o powierzchni 1,86 ha. Eksploatacja prowadzona jest jednym pozio- mem. Kopalina eksploatowana jest za pomoc ą koparki, a nast ępnie bezpo średnio sprzedawa- na kontrahentom. Zło Ŝe piasków „Sucha dz. 2/1” eksploatowane jest od 2004 roku. Wydobycie prowa- dzone jest na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2014 roku. Zło Ŝe ma zatwierdzony obszar i teren górniczy o powierzchni 1,97 ha. Eksploatacja prowadzona jest jednym poziomem. Kopalina eksploatowana jest za pomoc ą koparek, a nast ępnie bezpo średnio sprzedawana kontrahentom. Zło Ŝe „P ęczerzyno-Rynowo” eksploatowane jest okresowo tylko w jednym polu, poło- Ŝonym na południe od arkusza Świdwin. W najbli Ŝszym czasie nie planuje si ę rozpocz ęcia eksploatacji złó Ŝ: „Smardzko”, „Kluczkowo” i „Borkowo”. W okolicach Świdwina, Cieszeniewa i Rzepczyna prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasków i Ŝwirów na potrzeby lokalne. Na mapie zaznaczono je jako punkty wy- st ępowania kopaliny i sporz ądzono karty informacyjne.

12 Dane archiwalne dotycz ące eksploatacji kopalin i zagospodarowania złó Ŝ na terenie le- Ŝą cym w granicach arkusza zweryfikowano w trakcie zwiadu terenowego przeprowadzonego we wrze śniu 2008 roku.

VI. Perspektywy i prognozy wst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Świdwin przeprowadzono szereg prac poszukiwaw- czych dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego i kredy jeziornej. Po analizie dost ępnych materiałów geologicznych wyznaczono trzy obszary perspekty- wiczne wyst ępowania piasków i Ŝwirów oraz jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków. Dwa obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów o powierzchniach około 10 i 12 ha wy- znaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Dobracka, 2007 a,b) na wschód od D ąbrowy Białogardzkiej. Wyst ępuj ą tu piaski i Ŝwiry ozów z domieszk ą otoczaków o mi ąŜ- szo ści od 5 do 20 m. Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów o powierzchni około 50 ha wyznaczono na południe od Świdwina w obr ębie piasków i Ŝwirów akumulacji szczelinowej. W wyst ępuj ącej tu odkrywce stwierdzono piaski gruboziarniste ze Ŝwirami z przewarstwieniami piasków drobno- i średnioziarnistych mi ąŜ szo ści do 6 m. Miejscami mi ąŜ szo ść kopaliny dochodzi do 16 m (Dobracka, 2007 a,b). W okolicach zło Ŝa „Borkowo”, w miejscu wyst ępowania piasków moren czołowych, wyznaczono obszar perspektywiczny na powierzchni około 80 ha. W udokumentowanym zło Ŝu kopalina osi ąga mi ąŜ szo ść od 2,2 do 8,9 m i znajduje si ę pod nadkładem piasków gli- niastych i glin piaszczystych o grubo ści od 0,15 do 3,8 m. Średni punkt piaskowy wynosi 93,3% a średnia zawarto ść pyłów 2,4% (Szapli ński i in., 1990). Wynikiem negatywnym zako ńczyły si ę poszukiwania piasków i Ŝwirów w okolicach miejscowo ści Sława i Resko. W wymienionych obszarach sondami do gł ęboko ści ponad 20 m nawiercono głównie glin ę zwałow ą z przewarstwieniami piasków o zmiennej mi ąŜ szo ści. Osady piaszczysto-Ŝwirowe wyst ępuj ą tylko lokalnie, w formie niewielkich gniazd i soczewek o średniej mi ąŜ szo ści poni Ŝej 2 m (Gawro ński, 1980). Takie wykształcenie osadów nie kwalifi- kuje tych rejonów jako perspektywicznych dla wyst ępowania kruszywa piaskowo-Ŝwirowego. Na podstawie przeprowadzonych w latach 80. szeroko zakrojonych prac geologiczno- poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej, wyznaczono 4 obszary o negatywnych wynikach roz- poznania tej kopaliny: w rejonie , Rogalina Dolnego, Sławy i Wi ęcławia (Górna, Ulatowski 1985; Sokołowska, 1976). W wymienionych obszarach sondami do gł ęboko ści kilku metrów rozpoznano w przewadze torfy o mi ąŜ szo ści poni Ŝej 1 m, wyst ępuj ące na pia-

13 skach drobnoziarnistych lub gytii. Lokalnie nawiercono kred ę jeziorn ą i/lub gyti ę wapienną o mi ąŜ szo ści <1 m i zasadowo ści ogólnej (w przeliczeniu na CaO w suchej masie) poniŜej 40% tj. niespełniającą wymaga ń obowi ązuj ących kryteriów bilansowo ści dla tego typu złó Ŝ. Torfy wyst ępuj ą w dolinie rzeki Rega (na zachód od miejscowo ści Dobra Rycerskie), w rejonie Kluczkowo −Chom ętowo oraz w obni Ŝeniu morfologicznym, na południowy wschód od miejscowo ści Lipie. Wyst ąpienia te s ą zlokalizowane na obszarach ł ąk chronio- nych lub lasów (torfy rejonu Dóbr Rycerskich). Torfy nie spełniaj ą równie Ŝ podstawowego kryterium bilansowo ści dla złó Ŝ tej kopaliny, tj. mi ąŜ szo ści wi ększej ni Ŝ 1 m i zawarto ści popiołu w torfie suchym poni Ŝej 30% i nie znajduj ą si ę w bazie zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dem- bek, 1996). Ponadto cz ęsto zawieraj ą przewarstwienia mułków i mad piaszczystych. Na omawianym obszarze nie wyznaczono obszarów prognostycznych wyst ępowania kopalin ze wzgl ędu na brak dokładnych bada ń jako ściowych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Świdwin poło Ŝony jest w zlewni Regi, jedynie niewielki północno- wschodni fragmentem nale Ŝy do zlewni Pars ęty. Teren ten usytuowany jest w obr ębie bezpo- średniego zlewiska Bałtyku. Rega, jedna z najwi ększych rzek przymorza, bierze swój pocz ątek z jeziora Resko w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza Świdwin. Do Bałtyku uchodzi w miejscowo ści Mrze- Ŝyno. Jej całkowita długo ść wynosi 167,8 km, a powierzchnia zlewni 2724,9 km2. Na obsza- rze arkusza Świdwin wykorzystuje ona rynn ę subglacjaln ą. Dolina jej jest bardzo gł ęboko wci ęta w Wysoczyzn ę Łobesk ą. Strome stoki doliny w rejonie Bierzwnicy osi ągaj ą wysoko ść 20 m. Na wysoko ści Świdwina szeroko ść koryta rzeki wynosi 8,0 m, a gł ęboko ść od 0,7 do 1,1 m. Ma ona charakter rzeki górskiej, szczególnie na odcinku mi ędzy jej obszarem źródli- skowym, a Świdwinem. Średni roczny przepływ Regi w środkowym biegu rzeki wynosi 4,54 m3/s, a średni niski 0,53 m3/s. Stany rzek s ą kontrolowane w rejonie Świdwina w miej- scowo ści Słupsk. Średnie niskie stany wynosz ą 77,07 m n.p.m., średnie – 77,36 m n.p.m., a średnie wysokie – 77,76 m n.p.m. Do wi ększych dopływów Regi, przepływaj ących przez teren arkusza, nale Ŝy Stara Rega. Północno-wschodni ą cz ęść arkusza odwadnia rzeka Mogilica, prawobrze Ŝny dopływ Pars ęty. Jej dolina o stromych zboczach i licznych przewęŜ eniach ma zało Ŝenia rynny subgla- cjalnej (Dobracka, 2007 a, b). W rejonie miejscowo ści Lipie ze zbocza doliny wypływaj ą dwa źródła.

14 Jako ść wód rzeki Regi była badana w ramach monitoringu diagnostycznego wód po- wierzchniowych na obszarze arkusza Świdwin w latach 2004–2005 powy Ŝej Świdwina. W ro- ku 2004 punkt monitoringowy zlokalizowany był w miejscowo ści Przyrzecze (152,2 km bie- gu rzeki), w 2005 roku w rejonie Świdwina (133,2 km biegu rzeki). Rzeka ta prowadziła wo- dy III klasy, okre ślone jako wody zadowalaj ącej jako ści (na podstawie klasyfikacji zawartej w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monito- ringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód) (Stan..., 2006). Według bada ń przeprowadzonych w 2006 roku w punkcie monitoringowym w miejscowo ści Półchleb, poza zachodni ą granic ą arkusza, wody Regi poni Ŝej Świdwina zakwalifikowano do IV klasy, wód o niezadowalaj ącej jakości. O obni Ŝeniu jako ści wody decydowało ska Ŝenie bakteriologiczne, nadmierna ilo ść zwi ązków azotu oraz wska źnik eutrofizacji. Stara Rega niesie wody III klasy jako ści, co stwierdzono na podstawie bada ń przeprowadzonych w 2006 roku w punkcie przed uj ściem do Regi, poza granicami arkusza Świdwin (Raport…, 2008). Na południe od Świdwina znajduje si ę ci ąg jezior rynnowych, do którego nale Ŝą Buko- wiec, Wilczkowo, Brze źno oraz Wi ęcław. W południowej cz ęś ci arkusza poło Ŝone jest jezio- ro Resko oraz fragment jeziora Kl ęckiego, w cz ęś ci północnej – cz ęś ciowo jeziora Bystrzyno Małe i Bystrzyno Wielkie. W ostatnich latach monitorowana była jako ść wód jeziora Bystrzyno Wielkie, o po- wierzchni 54,4 ha, nale Ŝą cego do zbiorników o niekorzystnych warunkach naturalnych. Punkt monitoringu znajduje si ę na północ od omawianego arkusza. Na podstawie cech morfome- trycznych, hydrograficznych i zlewniowych zostało ono zaliczone do III kategorii podatno ści na degradacj ę. Jezioro jest okresowo odbiornikiem zanieczyszcze ń dopływaj ących z podmo- kło ści. Według bada ń z 2004 roku wody jeziora zaliczono do II klasy jako ści. Wpływ na wy- nik klasyfikacji miały nast ępuj ące wska źniki: w warstwie powierzchniowej – wysoka zawar- to ść zwi ązków organicznych, wysoka koncentracja azotu mineralnego, umiarkowana produk- cja pierwotna, w warstwie naddennej (latem) – śladowa ilo ść tlenu, podwy Ŝszone ilo ści azotu amonowego i zwi ązków organicznych (Stan..., 2006).

2. Wody podziemne Teren arkusza Świdwin według regionalnego podziału hydrogeologicznego Polski le Ŝy w obrębie rejonu gryficko-drawskiego V 1B , subregionu przymorskiego V 1 zaliczanego do regionu pomorskiego V (Paczy ński, red. 1995). Na omawianym obszarze eksploatowane s ą wody podziemne głównie z utworów czwar- torz ędowych. Osady trzeciorz ędu uj ęte zostały jedynie w rejonie Wilczkowa, gdzie w profilu

15 czwartorz ędu nie wyst ępuj ą poziomy u Ŝytkowe. Piaski trzeciorz ędu na ogół le Ŝą bezpo śred- nio pod utworami wodono śnymi czwartorz ędu, tworz ąc jeden gł ęboki czwartorz ędowo- trzeciorz ędowy poziom wodono śny. W południowej cz ęś ci arkusza, w stropie utworów triasu górnego odsłaniaj ącego si ę na powierzchni podkenozoicznej wyst ępuj ą wody słodkie. Prawie na całym terenie arkusza główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z osadami czwartorz ędowymi. Poziom czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy pełni rol ę poziomu głównego jedynie w strefie Kuczkowo–Smardzewo–Dąbrowa Białogardzka (J ędrusiak, Ku- zynków, 2000). Na omawianym obszarze wyró Ŝniono trzy poziomy wodono śne o ró Ŝnym charakterze i rozprzestrzenieniu: wysoczyznowy (mi ędzyglinowy górny), mi ędzyglinowy i podglinowy (lokalnie czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy) (J ędrusiak, Kuzynków, 2000). Poziom wysoczyznowy wyst ępuje na obszarze wzniesie ń morenowych i zwi ązany jest głównie z piaszczystymi osadami moren czołowych, w zwi ązku z czym wyst ępuje na ograni- czonej przestrzeni i mo Ŝe osi ąga ć znaczne mi ąŜ szo ści, dochodz ące w rejonie Borkowa do 50 m. Jego średnia mi ąŜ szo ść wynosi 10–15 m, a gł ęboko ść wyst ępowania od kilku do 25 m. Zwierciadło wód poziomu wysoczyznowego ma charakter swobodny lub napi ęty, w zale Ŝno- ści od gł ęboko ści jego wyst ępowania i obecno ści utworów izoluj ących w nadkładzie. Poziom mi ędzyglinowy zwi ązany jest z utworami fluwioglacjalnymi le Ŝą cymi w obr ę- bie glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich i południowopolskich. Wyst ępuje on na ogół na gł ęboko ści 15–50 m, lokalnie gł ębiej (rejon Szeligowa). Mi ąŜ szo ść poszczególnych warstw jest zró Ŝnicowana i zmienia si ę od 5 do 35 m. Zwierciadło wód tego poziomu ma cha- rakter napi ęty. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza poziom międzyglinowy pełni rol ę głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Wydajno ści potencjalne zmieniaj ą si ę w prze- dziale 30–70 m 3/h, a w rejonie Świdwina wzrastaj ą do 70–120 m 3/h. Poziom podglinowy, zwi ązany z fluwioglacjalnymi i rzecznymi osadami zlodowace ń południowopolskich, przewa Ŝnie zalega na najstarszych glinach zwałowych. Lokalnie (rejon Smardzko – D ąbrowa Białogardzka) warstwy piaszczyste le Ŝą na mioce ńskich utworach wo- dono śnych, tworz ąc jeden poziom czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy. Podglinowy poziom wo- dono śny stanowi poziom główny u Ŝytkowy w środkowej cz ęś ci arkusza. Wyst ępuje on na gł ęboko ści 100–150 m, jedynie lokalnie płycej. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej zmienia si ę w przedziale 50–70 m. Cechuje si ę korzystnymi parametrami hydrogeologicznymi. Wydajno- ści potencjalne przekraczaj ą 120 m 3/h lub mieszcz ą si ę w przedziale 50–70 m 3/h. Jako pod- rz ędny poziom czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy wyst ępuje na niewielkim obszarze w za- chodniej cz ęś ci arkusza na wschód od Redła.

16 Obszar arkusza Świdwin poło Ŝony jest poza głównymi zbiornikami wód podziemnych (Kleczkowski, 1990, fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Świdwin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego, (1990) 1 – Granice GZWP w o środku porowym, 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 125 – Zbiornik mi ędzymorenowy Wałcz-Piła czwartorz ęd (Q), 126 – Zbiornik mi ędzymorenowy, Szczecinek, czwartorz ęd (Q) i trzeciorz ęd (Tr).

Na omawianym terenie wody z poziomów u Ŝytkowych charakteryzuj ą si ę na ogół dobr ą jako ści ą. Ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych dla wód pitnych st ęŜ eń Ŝelaza i man- ganu wymagaj ą jedynie prostego uzdatniania. Tło hydrogeochemiczne dla podstawowych wska źników zanieczyszcze ń wyznaczono w zakresie: dla chlorków 9–32 mg/dm 3, dla siar- czanów 9–60 mg/dm 3, dla azotu w formie azotanowej 0,0–1,0 mg/dm 3, azotu w formie amo- nowej 0,0–0,2 mg/dm 3, sucha pozostało ść 180–400 mg/dm 3 (J ędrusiak, Kuzynków, 2000). Zagro Ŝenie dla wód podziemnych zale Ŝy od obecno ści ognisk zanieczyszcze ń oraz od stopnia izolacji poziomu wodono śnego. Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego obszaru charaktery- zuje si ę bardzo niskim lub niskim stopniem zagro Ŝenia jako ści wód podziemnych. Jest to wy- nikiem stosunkowo dobrej izolacji poziomu wodono śnego oraz niewielkiej ilo ści potencjal-

17 nych ognisk zanieczyszcze ń. Średni stopie ń zagro Ŝenia dotyczy rejonów wyst ępowania po- ziomu wysoczyznowego, rejonu Świdwina oraz doliny Starej Regi. Na obszarze arkusza Świdwin znajduje si ę cz ęść strefy ochronnej „C” uzdrowiska Po- łczyn Zdrój. Jej granica pokrywa si ę z granic ą gminy Połczyn Zdrój. Według Ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdro- wiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych, strefa „C” obejmuje obszar maj ący wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych oraz ochron ę złó Ŝ naturalnych surow- ców leczniczych. W strefie tej zabrania si ę nieplanowego wyr ębu drzew, prowadzenia działa ń powoduj ących niekorzystn ą zmian ę stosunków wodnych, lokalizacji nowych uci ąŜ liwych obiektów budowlanych i innych uci ąŜ liwych obiektów, w tym zakładów przemysłowych, prowadzenia działa ń maj ących wpływ na fizjografi ę uzdrowiska i jego zało Ŝenia przestrzenne lub właściwo ści lecznicze klimatu. Do najwi ększych uj ęć wód podziemnych na obszarze arkusza nale Ŝą uj ęcia komunalne w Świdwinie, D ąbrowie Białogardzkiej, Brze źnie, Rzepczynie, Bierzwnicy, P ęczerzynie oraz uj ęcia przemysłowe w Świdwinie, Niemierzynie i Smardzku. W miejscowo ściach tych eks- ploatowane s ą wody z utworów czwartorz ędowych.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w prawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowa- nia, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 157 – Świdwin, umiesz- czono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczysz- czonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km.

18 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści ci ętnych (me- nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie w glebach na dian) w glebach w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 157 – na arkuszu niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Świdwin 157 – Świdwin Polski 4)

Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja 1) Grupa A HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 –8 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 17–37 28 27 Cr Chrom 50 150 500 4–8 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 35–67 46 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–11 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–7 4 3 Pb Ołów 50 100 600 8–15 13 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 157 – Świdwin 1) grupa A Pomorskie w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 5 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 5 Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Co Kobalt 5 tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu Cu Mied ź 5 faktycznego, Ni Nikiel 5 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 5 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 5 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 157 – Świdwin do poszczególnych grup u Ŝyt- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków ko- kowania (ilo ść próbek) palnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) 5 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd,

19 Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wy- konano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści arsenu, kadmu i kobaltu w badanych glebach arkusza są mniej- sze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabu- dowanych Polski. Nieco wi ększe warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, mied ź, nikiel, rt ęć i ołów. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝytkowanie gruntów.

20 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów che- micznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanie- czyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązujące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

21 Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii ab- sorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wyko- nano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad- ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Bystrzna Wielkiego. Osady jeziora charakteryzuj ą si ę znacz ąco podwy Ŝszon ą zawarto ścią ołowiu, w porównaniu do warto ści jego tła geochemicznego. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich

22 dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziały- wanie na organizmy wodne (tabela 4). Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Pierwiastek Bystrzyno Wielkie (2004 r.) Arsen (As) 10 Chrom (Cr) 12 Cynk (Zn) 53 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 9 Nikiel (Ni) 10 Ołów (Pb) 59 Rt ęć (Hg) 0,053

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników W przypadku arkusza Świdwin dysponowano danymi tylko z jednego profilu pomiaro- wego (zachodniego). Wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla zachodniej kra- wędzi arkusza mapy. Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ kraw ędź ta jest zbie Ŝna z generalnym przebiegiem profilu pomiarowego. Wykres słupkowy sporz ądzono jedynie dla punktów zlo-

23 kalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachodniej i wschodniej granicy opi- sywanego arkusza. 157 W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

5966777 5964763 5962437 m 5960728 5957715 5953696 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5966777 5964763 5962437 m 5960728 5957715 5953696 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 kBq/m 2

Fig. 4 Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Świdwin (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

24 Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 7 nGy/h do około 35 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 25 do około 45 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 35 nGy/h. W profilu zachodnim wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (25–35 nGy/h), a ni Ŝszymi – osady rzeczne i utwory lodowcowe (<25 nGy/h). W profilu wschodnim zarejestrowane warto ści promieniowania gamma s ą generalnie wy Ŝsze i bardziej wyrównane, gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuje jeden typ osadów – gliny zwałowe. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 2,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 2,3 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 z pó źniejszymi zmianami) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eks- ploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych.

25 Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego ty- pu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przy- jętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5),

26 ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). ─ Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokali- zacj ę otworu wiertniczego, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜszo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Świdwin Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (J ędrusiak, Krzynków, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagroŜeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Świdwin bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą:

27 ─ zabudowa Świdwina b ędącego siedzib ą Urz ędów Miasta i Gminy oraz Brze źna – siedziby Urz ędu Gminy, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskim Systemie Ekologicznym NATURA 2000 PLB 320019 „Ostoja Drawska” (ostoja ptasia), PLN 320043 „Karsibórz Świdwi ński” i PLH 320007 „Dorzecze Pars ęty” (ostoje siedliskowe), ─ lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary podmokłe, bagienne i źródliskowe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ obszar w granicach Gminy Uzdrowiskowej Połczyn Zdrój (zgodnie z Ustaw ą z dnia 28.07.2005. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach uzdrowiskowych oraz o gminach uzdrowiskowych DzU nr 167, poz. 1399), która stanowi stref ę ochronn ą uzdrowiska, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Regi, Starej Regi, Mogilicy, Włosienia i mniejszych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Bystrzyno Wielkie, Bystrzyno Małe, Jezierzyce, Buko- wiec, Wilczkowo, Brze źno, Wi ęcław, Kl ęckie, Resko, Suskie i mniejszych akwenów, ─ teren wokół lotniska wojskowego w Świdwinie, ─ tereny o nachyleniach przekraczaj ących 10 °, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi – rejon jezior: Wi ęcław, Resko, Bystrzyno Małe, Bystrzyno Wielkie, Bukowiec i Wilczkowo, dolina Regi w okolicy D ąbrowy Białogardz- kiej, Sławy i Bierzwnicy (Grabowski, red. 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 1) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na terenie obj ętym arkuszem Świdwin dominuje młodoglacjalny krajobraz pagórkowa- tych równin i wzniesie ń morenowych. Przewa Ŝa falista i pagórkowata wysoczyzna morenowa porozcinana południkowo rynnami sublagcjalnymi, dolinami wód roztopowych oraz biegn ą- cymi uko śnie rynnami marginalnymi. Płask ą lub falist ą moren ę denn ą buduj ą wyst ępuj ące w strefie powierzchniowej gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Zwarty pas wyst ępowania tych glin rozci ąga si ę od Brze źna przez Koszanowo, Smardzko, D ąbrow ę Bia-

28 łogardzk ą do Jezierzyc. W tej cz ęś ci wysoczyzny wysoko ści wynosz ą 100–120 m n.p.m., podnosz ą si ę w kierunku północno-wschodnim. Gliny fazy pomorskiej na tym terenie maj ą niewielk ą mi ąŜ szo ść , z reguły kilka metrów. Drugi zwarty obszar wyst ępowania glin zwało- wych zlokalizowany jest na południe od linii kolejowej Świdwin-Połczyn Zdrój. W rejonie Bierzwicy, Rycerzewka, Starego Reska i Bronowa ich mi ąŜ szo ść wzrasta do około 15 m. S ą to gliny silnie piaszczyste, półzwarte, miejscami kruche, na pograniczu piasków gliniastych, z du Ŝą zawarto ści ą Ŝwirów i drobnych otoczaków, Ŝółte lub rdzawo brunatne. W warstwie glin spotyka si ę laminy piasków i cienkie przewarstwienia piasków gliniastych. W partiach sp ągowych staj ą si ę one bardziej ilaste i twardoplastyczne, brunatne i szarobrunatne. W stro- pie przewa Ŝnie s ą odwapnione i silnie zwietrzałe. W granicach kartograficznych wydziele ń tych glin wyznaczono obszary predysponowa- ne do składowania odpadów oboj ętnych. Wskazano je w rejonach: Krosina, Kolonii Przyby- sław, Świdwina, Świdwinka–Koszanowa, Wilczkowa, Kolonii P ęczerzyno, Brze źna, Wi ęcła- wia, Nielepu, Rogalina, Smardza, Świerzbnicy, Zyglówka, D ąbrowy Białogardzkiej, Kolonii Sława, Cieszeniowa, Lipia, Sławy, Redła i Bierzwicy. W miejscach, gdzie na glinach zwałowych zalegaj ą osady sandrowe (piaski i Ŝwiry) oraz piaski pyłowo-Ŝwirowe (lodowcowe) właściwo ści izolacyjne mog ą by ć mniej korzystne (zmienne). Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych, co umo Ŝliwia lokalizacj ę składowisk w dogodnej odle- gło ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym lokalizacji składowisk odpadów jest zabudowa miejsco- wo ści gminnych Świdwin i Brze źno oraz strefa wokół lotniska.

Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryte- ria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Analiza przekrojów hydrogeologicznych zamieszczonych w Obja śnieniach do Mapy hydrogeologicznej Polski pozwala na zało Ŝenie, Ŝe w rejonach: Bierzwnicy oraz w okolicy Smardzka mo Ŝna spodziewa ć si ę wyst ępowania pakietów izolacyjnych o kilkudziesi ęciome- trowej mi ąŜszo ści. Według przekroju hydrogeologicznego mi ąŜ szo ść glin przykrywaj ących utwory piasz- czyste (pierwszy poziom wodono śny) jest niewielka (nie jest to główny poziom wodono śny,

29 ale jest u Ŝywany). W okolicach Świdwina przekrój hydrogeologiczny jest sprzeczny a map ą geologiczn ą – na powierzchni wyst ępuj ą piaski lodowcowe. Gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 9,5–10,0 m wyst ępuj ą w profilach otworów odwierconych w rejonie Bierzwnicy w gminie Świdwin. W rejonie miejscowo ści gminnej Brze źno nawier- cono gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 11,7 m. W bezpo średnim s ąsiedztwie odwierconych otworów mo Ŝna przeprowadzi ć dodatkowe rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na ustalenie faktycznej mi ąŜ szo ści, wła ściwo ści izo- lacyjnych, rozprzestrzenienia mi ąŜ szach pakietów gliniastych. W przypadku pozytywnych wyników rozpoznania miejsca te mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów ko- munalnych. Konieczne b ędą dodatkowe uszczelnienia podło Ŝa ewentualnych obiektów. Odpady komunalne z terenu obj ętego arkuszem Świdwin składowane s ą na składowi- skach „ Świdwinek II” i „Grzmi ąca” (poza granicami obszaru obj ętego arkuszem). Du Ŝym problemem s ą nielegalne składowiska odpadów. Deponuje si ę tu odpady komu- nalne, wielkogabarytowe i budowlane. Najwi ększe z nich zlokalizowane s ą w rejonach Brze źna i Kolonii Zenkarta. W Świerzbnicy i Niemierzynie znajduj ą si ę dwa składowiska przeterminowanych środków ochrony ro ślin (mogilniki). Składowisko odpadów komunalnych w Rzepczynie ( Brze źno) zostało zlikwido- wane i zrekultywowane.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych W świetle dost ępnych danych archiwalnych (przekroje hydrogeologiczne) najkorzyst- niejsze warunki geologiczne maj ą obszary wyznaczone w rejonach: Smardzka oraz Bierzwni- cy. Gliny zwałowe maj ą tam kilkudziesi ęciometrowe mi ąŜszo ści i znaczne rozprzestrzenienie poziome. W rejonie Bierzwnicy i Brze źna w odwierconych otworach wyst ępuj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ściach 9,5–11,7 m. Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania i potwierdzeniu roz- przestrzenienia warstw gliniastych miejsca w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów mog ą oka- za ć si ę przydatne do składowania odpadów komunalnych. Obiekty b ędą wymaga ć dodatko- wych uszczelnie ń podło Ŝa i ścian bocznych. W granicach obszarów wytypowanych do ewentualnego składowania odpadów wody uŜytkowych poziomów w utworach czwartorz ędowych i neoge ńskich wyst ępuj ą z reguły na gł ęboko ści 15–50 m (cz ęść północno-wschodnia, południowa i północno-zachodnia), w pozo- stałych na gł ęboko ści 50–100 m p.p.t. Stopie ń zagro Ŝenia wód w obszarach, na których wody uŜytkowe zalegaj ą na gł ęboko ści 15–50 m jest średni lub niski, w pozostałych niski i bardzo

30 niski. W zwi ązku z tym warunki hydrogeologiczne, rozpatrywane pod k ątem lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla wód powierzchniowych i podziemnych s ą korzystne. Na terenie obj ętym arkuszem Świdwin praktycznie nie ma zagro Ŝenia dla wód podziemnych. Dotychczasowe ogniska zanieczyszcze ń s ą pojedyncze, a wody poziomów u Ŝytkowych s ą najcz ęś ciej dobrze izolowane od powierzchni pakietem osadów gliniasto-mułkowych o znacz- nych mi ąŜ szościach.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod katem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć du Ŝe suche wyrobisko po niekon- cesjonowanej eksploatacji kruszyw w rejonie Świdwina, o gł ęboko ści dochodz ącej do 6,0– 6,5 m (miejscami 7,0 m). Po wykonaniu dodatkowych bada ń geotechnicznych i hydrogeolo- gicznych oraz dodatkowym uszczelnieniu dna i ścian bocznych mo Ŝna je przeznaczy ć na składowisko odpadów. Na południowy-wschód od miejscowo ści , w odległo ści około 500–600 m od zabudowa ń miejscowo ści znajduje si ę du Ŝe wyrobisko kruszywa naturalnego (piasku). Surowiec wydobywany jest bez koncesji na potrzeby lokalne. Wyrobisko jest suche, ma du Ŝą powierzchni ę i gł ęboko ść rz ędu 3–4 m. Po dodatkowym rozpoznaniu geologicznym i uszczel- nieniu podło Ŝa i ścian bocznych mo Ŝna je przeznaczy ć na składowisko odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za-

31 si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze obj ętym arkuszem Świdwin na podstawie Szczegółowej mapy geologicz- nej Polski w skali 1:50 000 arkusz Świdwin (Dobracka, 2007 a,b) i Wojskowej mapy topogra- ficznej układ 1942 w skali 1:50 000 dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlane- go. Zgodnie z Instrukcj ą... (2005) warunków podło Ŝa budowlanego nie wyznaczono na obsza- rach wyst ępowania: złó Ŝ kopalin, lasów, gleb w klasie I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz zwartej zabudowy miasta Świdwin. Na podstawie kryteriów przyj ętych w Instrukcji (2005) zastosowano dwa podstawowe wydzielenia warunków budowlanych: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Korzystne warunki budowlane wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni wyst ępu- ją nieskonsolidowane, spoiste grunty morenowe zlodowace ń północnopolskich. S ą to gliny piaszczyste, wyst ępuj ące w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Wi ększe obszary wyst ę- powania ich stwierdzono w okolicach Świdwinka, D ąbrowy Białogardzkiej, Ł ęg, na południe od Cieszeniewa oraz w okolicach Bierzwnicy (Dobracka, 2007 a,b). Pozostałe tereny o korzystnych warunkach budowlanych to miejsca, gdzie na po- wierzchni wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry: wodnolodowcowe, lodowcowe oraz kemów. Są to piaski grube, średnie i drobnoziarniste, cz ęsto ze Ŝwirem i głazami, w których zwierciadło wody stwierdzono na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą na północ od Świdwina, w okolicach Cieszniewa, Kluczkowa i na północ od Brze źna. W okoli- cach Redła, Borkowa i na południe od Kluczkowa stwierdzono wyst ępowanie piasków i Ŝwi- rów kemów (Dobracka, 2007 a, b). Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą z obszarami wyst ępowania słabono śnych gruntów organicznych takich jak torfy, namuły oraz piaski i mułki rzeczne den dolinnych. Torfy wyst ępuj ą wzdłu Ŝ dolin rzecznych, namuły stwierdzono na północ od Krosina, natomiast piaski den dolinnych wyst ępuj ą we wschodniej cz ęś ci obszaru wzdłu Ŝ Mogilicy. Gruntom organicznym mog ą towarzyszy ć wody agresywne wzgl ędem betonu i stali. Obszary o niekorzystnych warunkach utrudniaj ących lub uniemo Ŝliwiaj ących budow- nictwo wysteruj ą w strefach kraw ędziowych dolin i na stromych zboczach, gdzie spadki tere- nu przekraczaj ą 12%. S ą to okolice jezior na południe od Świdwina, zbocza góry Grodziec na zachód od Cieszeniewa oraz okolica jeziora Resko (Grabowski red. i in., 2007).

32 Liczne obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych i poro śni ęte la- sami wysteruj ą: w okolicach Krasina, na północ od Rogalina, w dolinie Mogilicy, w central- nej cz ęś ci arkusza na wschód od Kluczkowa oraz w południowo-wschodniej cz ęś ci terenu w okolicach Jelenina (Grabowski red. i in., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Jednym z najwa Ŝniejszych bogactw obszaru le Ŝą cego w granicach arkusza Świdwin s ą grunty rolne, zwarte kompleksy le śne oraz walory krajobrazowe i przyrodnicze. Gleby chronione, czyli zaliczane do klas bonitacyjnych od I do IVa, zajmuj ą znaczn ą powierzchni ę, szczególnie w północno-wschodniej cz ęś ci. Zwarty kompleks le śny występuje w południowo-wschodniej i centralnej cz ęś ci opisy- wanego obszaru, mniejsze kompleksy poło Ŝone s ą w północno-zachodniej (okolice miejsco- wo ści Nielep, ) oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci (rejon miejscowo ści Wi ę- cław). Cech ą charakterystyczn ą lasów jest ich zró Ŝnicowanie rodzajowe. W śród gatunków drzew wyst ępuj ą: sosny, świerki, buki, d ęby, klony i inne. Łąki zajmuj ą tereny w pobli Ŝu rzek i jezior, mi ędzy innymi wyst ępuj ą w rejonach: Świdwina, Chom ętowa, Koszanowa i Sławy. Fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Drawskiego zajmuje południo- wo-wschodni ą cz ęść arkusza. Został on powołany uchwał ą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z 1975 roku. Cech ą charakterystyczn ą s ą rozległe kompleksy le śne, a celem ochrony jest krajobraz oraz naturalne walory środowiska. Rozporz ądzeniami Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i uchwałami poszczegól- nych rad gmin w granicach arkusza Świdwin ustanowiono 8 pomników przyrody Ŝywej – drzew pomnikowych, głównie d ębów szypułkowych, lip drobnolistnych, klonów zwyczaj- nych, świerków pospolitych i innych oraz 1 u Ŝytek ekologiczny (tabela 6). Na uwag ę zasługu- ją zabytkowe grupy drzew pomnikowych rosn ące przy cmentarzu przyko ścielnym w Kolonii Pęczerzyno oraz przy kościele w Wi ęcławiu. W południowej cz ęś ci arkusza znajduje si ę zespół krajobrazowo-przyrodniczy „Karsi- bór” o powierzchni 585 ha. Obejmuje on kompleks borów i brzezin bagiennych na du Ŝym torfowisku wysokim, nale Ŝą cym do typu kopułowych torfowisk bałtyckich, torfowiska przej- ściowe oraz dwa typowe jeziorka dystroficzne i fragmenty mszarów regeneruj ące si ę w potor- fiach. Na terenie tym wyst ępuje wiele chronionych, zagro Ŝonych ro ślin, do których mi ędzy innymi nale Ŝą konwalia majowa, rosiczka okr ągłolistna, kruszyna pospolita, bagno zwyczaj- ne, fałdownik nastroszony, borówka bagienna, widłak jałowcowy.

33 Tabela 6 Wykaz pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Miejscowo ść Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. (Le śnictwo, nr ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia ha) oddz. le śnego) 1 2 3 4 5 6 Świdwin 1 P Bystrzyna 1998 PŜ – d ąb szypułkowy Świdwin Świdwin 2 P 1998 PŜ – d ąb szypułkowy Świdwin Świdwin 3 P Świdwin 1998 PŜ – d ąb szypułkowy Świdwin Świdwin 4 P Smardzko 1998 PŜ – wi ąz szypułkowy Świdwin Brze źno 5 P Wilczkowo 1999 PŜ – d ąb szypułkowy Świdwin PŜ – grupa drzew: 2 lipy Kolonia Brze źno drobnolistne, jesion wy- 6 P 1995 Pęczerzyno Świdwin niosły, kasztanowiec zwyczajny PŜ – grupa drzew: klon Brze źno 7 P Wi ęcław 1999 zwyczajny, 12 świerków Ś widwin pospolitych (Gr ęboszewo Brze źno 8 P 1999 PŜ – sosna pospolita 608) Świdwin Zbiorowisko ro ślin charak- Świdwin 9 U Bystrzyno 1997 terystyczne dla terenów Ś widwin torfowiskowych (51,91) Brze źno „Karsibór” 10 Z Bystrzyno 1989 Świdwin (585) Rubryka 2: P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej

W Polsce, w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej, realizowany jest pro- gram krajowej sieci ekologicznej – ECONET-Polska (PL), którego celem jest opracowanie spójnego systemu obszarów o walorach przyrodniczych, maj ących najwy Ŝsz ą rang ę krajow ą i mi ędzynarodow ą. Sie ć ECONET składa si ę z obszarów w ęzłowych, i korytarzy ekologicz- nych (Liro, red., 1998). Południowa cz ęść obszaru arkusza naleŜy do mi ędzynarodowego ob- szaru w ęzłowego – Pojezierze Drawskie (6M) (fig. 5). Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na tere- nie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Obszary specjalnej ochrony ptaków zostały prawnie zatwierdzone rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 roku ze zmianami 5 wrze śnia

34 2007 roku i 27 pa ździernika 2008 roku. Informacj ę na ich temat mo Ŝna zaczerpn ąć ze strony internetowej M Ś http://www.mos.gov.pl/natura2000/.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Świdwin na tle systemów ECONET (Liro red., 1998)

1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 6 M – Pojezierza Drawskiego, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 3 k – Regi, 4 k – Pars ęty,

W granicach arkusza Świdwin znajduje si ę niewielki fragment obszaru specjalnej ochrony siedlisk Dorzecze Pars ęty, obejmuj ącego dolin ę Pars ęty od źródeł koło Pars ęcka do strefy ujściowej w Kołobrzegu. Na terenie arkusza w obr ębie tego obszaru znajduj ą si ę dolina Mogilicy na północ od miejscowo ści Ł ęgi. Pars ęta i jej dopływy posiadaj ą najlepsze w Pol- sce, a mo Ŝe w Europie, warunki dla tarła łososi, co zapewnia zachowanie naturalnej populacji tego gatunku w kraju. Naturalny charakter rzeki i jej dopływów zapewnia ponadto dobre wa- runki tarła dla innych ryb łososiowatych: troci w ędrownej, pstr ąga potokowego i lipienia. Obecne tu s ą równie Ŝ inne gatunki ryb cennych przyrodniczo i gospodarczo: liczna populacja strzebli potokowej, w ęgorza pochodzenia naturalnego, który dociera do Parsęty z odległych atlantyckich miejsc rozrodu. Dolina Pars ęty stanowi równie Ŝ cenny obszar dla rozrodu wydry

35 oraz dla ptaków drapie Ŝnych: orlika krzykliwego, błotniaka stawowego, kani rudej, bielika, puchacza oraz ptaków zwi ązanych z obszarami wodno-błotnymi: bociana białego, bociana czarnego, zimorodka, Ŝurawia. Ponadto jest to wa Ŝny obszar dla zimowania ptaków wodno- błotnych na Pomorzu. Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie administracyjne obszaru w grani- Nazwa obsza- Poło Ŝenie centralnego Powierzch- cach arkusza Typ Kod ru i symbol punktu obszaru Lp. nia obszaru obszaru obszaru oznaczenia na Kod Wojewódz- Długo ść Szeroko ść (ha) Powiat Gmina mapie NUTS two geogr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dorzecze PLH 16°03’44’’ 53°56’44’’ zachodnio- świdwi ń- Sławobo- 1 K Pars ęty 27710,43 PL0G2 320007 N E pomorskie ski rze S biało- Ostoja PLB 16°08’03’’ 53°35’26’’ zachodnio- gardzki Tychowo 2 F Drawska 139754,52 PL0G2 320019 N E pomorskie szczeci- Barwice P necki Karsibór PLH 15°52’53’’ 53°40’44’’ zachodnio- świdwi ń- 3 I Świdwi ński 587,99 PL0G2 Brze źno 320043 N E pomorskie ski S

Kolumna 2: K – obszar cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnej ochrony ptaków (OSO), F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, I- SOO zawieraj ący w sobie wydzielony OSO Kolumna 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Południowa cz ęść arkusza obejmuje fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków (OSO) Ostoja Drawska. Stanowi on bardzo wa Ŝne miejsce dla kilku gatunków ptaków dra- pie Ŝnych. W okresie l ęgowym obszar zasiedla powy Ŝej 3% puchacza oraz co najmniej 1% populacji krajowej bielika, błotniaka stawowego bociana czarnego, kani czarnej, kani rudej, orlika krzykliwego, trzmielojada, czapli siwej, g ągoła. W stosunkowo du Ŝym zag ęszczeniu wyst ępuje b ąk i bocian biały. Na zachód od Rycerzewka znajduje si ę obszar specjalnej ochrony siedlisk Karsibór- Świdwi ński. Na jego terenie istnieje Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Karsibór” o po- wierzchni 585 ha.

XII. Zabytki kultury

Na terenie arkusza Świdwin zachowało si ę wiele obiektów zabytkowych, a najciekaw- sze i najbardziej warto ściowe wpisane zostały do rejestru zabytków. Pocz ątki zasiedlenia na obszarze Pomorza, w tym tak Ŝe w dolinie Regi, si ęgaj ą około 10 tys. lat p.n.e. Łowcy paleolityczni zwi ązani z kultur ą ko ńcowomagdale ńsk ą przybyli spe- cjalnie w celu wydobywania i przetwarzania krzemienia. Obecnie w dolinie Regi zarejestro-

36 wanych jest wiele stanowisk archeologicznych z resztkami pracowni (rdzenie, narz ędzia, pół- surowiec) oraz zakładanych obozowisk i obiektów mieszkalnych. Do najciekawszych, wpisa- nych do rejestru zabytków archeologicznych, nale Ŝy grodzisko nizinne typu sto Ŝkowatego z VIII–IX wieku, poło Ŝone w śród podmokłych ł ąk w rejonie Rzepczyna. Innymi stanowiska- mi archeologicznymi w tym rejonie s ą: cmentarzysko ciałopalne ludno ści kultury pomorskiej, poło Ŝone na łagodnym zboczu rozległego wzniesienia, grodzisko nizinne typu pier ścieniowa- tego z wypukłym majdanem z okresu wczesno średniowiecznego na terenie wyschni ętego obecnie jeziora oraz osada otwarta z X–XII wieku usytuowana w zakolu rzeki Rzepczynki w rejonie podmokłych ł ąk. W Lipiu poło Ŝone jest grodzisko wy Ŝynne datowane na okres wczesno średniowieczny, a w rejonie Donatowa 2 grodziska nizinne. Świdwin w swojej bogatej historii znajdował si ę w r ękach władców plemion słowia ń- skich, ksi ąŜą t pomorskich, zakonu Krzy Ŝackiego, zakonu Kawalerów Malta ńskich, władców pruskich. Prawa miejskie otrzymał w 1296 roku. Zachowało si ę tu wiele zabytków, z których do najcenniejszych, wpisanych do rejestru, nale Ŝą : Ko ściół Mariacki z XIV wieku, zamek z XIII wieku (obecnie u Ŝytkowany przez szkoł ę), Kamienna Brama Gotycka z 1475 roku, która dzieli miasto na dwie cz ęś ci: now ą i star ą, fragmenty murów obronnych przy ulicy Nad Reg ą, dawne śródmieście, park miejski oraz dawny cmentarz Ŝydowski. W Starym Resku zachował si ę zespół dworski, w skład którego wchodzi dwór, park z drugiej polowy XIX wieku i dwa budynki gospodarcze oraz ko ściół ewangelicki z cmenta- rzem przyko ścielnym. Pałace otoczone parkami zachowały si ę równie Ŝ w Bierzwienicy, Rzepczynie i Modrzewcu. Na obszarze arkusza Świdwin ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą liczne obiekty budow- nictwa sakralnego. Do najstarszych zabytków nale Ŝy ko ściół w miejscowo ści Lipie z XV wieku, przebudowywany w XVI i XIX wieku. Zachowały si ę równie Ŝ XVIII-wieczne ko ścio- ły ewangelickie w Sławie i Smardzku, ko ściół z 1845 roku w Ł ęgach oraz z 1930 roku w Su- chej. W Smardzku znajduje si ę równie Ŝ park wiejski z XIX wieku w stylu naturalistycznym ze szpalerami grabowymi, skupieniami lip i kompozycjami drzew li ściastych i iglastych. Do rejestru zabytków na obszarze arkusza wpisano tak Ŝe parki z drugiej połowy XIX wieku w miejscowo ściach: D ąbrowa, Jezierzyce, Ł ęgi, Borkowo oraz Wilczkowo.

XIII. Podsumowanie

Podstawow ą funkcj ą obszaru obj ętego arkuszem Świdwin jest rolnictwo oparte na Ŝy- znych glebach, gospodarka le śna oraz walory krajobrazowe i przyrodnicze.

37 Na omawianym terenie udokumentowano zło Ŝe torfów leczniczych (borowiny) „Bro- nowo”, trzy złoŜa kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego i jedno zło Ŝe kredy jeziornej. Eksploato- wane jest tylko zło Ŝe borowiny przez Uzdrowisko Połczyn-Zdrój. Znaczenie złó Ŝ jest lokalne. Istniej ą niewielkie mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ. Wyznaczono tu trzy obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków i Ŝwirów oraz jeden obszar perspektywiczny piasków. Monitorowana jest jako ść wód rzeki Rega, która prowadzi wody III klasy jakości. Stara Rega, która jest monitorowana poza obszarem arkusza prowadzi wody III klasy jako ści. Wo- dy Jeziora Bystrzyno Wielkie zaliczono do II klasy czystości. Wody pitne ujmowane s ą głównie z utworów czwartorz ędowych. Jako ść wód podziem- nych na ogół jest dobra. Ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych dla wód pitnych st ęŜ eń Ŝelaza i manganu wymagaj ą one jedynie prostego uzdatniania. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je w miejscach kartograficznych wydziele ń glin zwałowych fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Wytypowane obszary zajmuj ą rozległe powierzchnie w północnej, północno-wschodniej, pół- nocno-zachodniej, centralnej i południowo-zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć bezpo średnie s ą- siedztwo otworów wiertniczych, odwierconych w rejonie miejscowo ści Bierzwnica w gminie Świdwin i miejscowo ści gminnej Brze źno, oraz rejony Bierzwnicy i Smardzka, gdzie stwier- dzono wyst ępowanie glin o kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści (przekroje geologiczne). Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzyst- ne. Stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych jest niski, bardzo niski oraz średni (wi ąŜ e si ę to z obecno ści ą ognisk zanieczyszcze ń). Izolacja w postaci kilku- kilkuna- stometrowego poziomu glin byłaby wystarczaj ąca, ale wysoczyznowy i mi ędzyglinowy po- ziom wodono śny jest eksploatowany z du Ŝą wydajno ści ą, co prowadzi do wzrostu zagro Ŝenia. Na składowisko odpadów mo Ŝna przeznaczy ć suche, rozległe wyrobisko po niekonce- sjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego w rejonie Świdwina oraz du Ŝy obiekt w rejonie Cieszeniowa, sk ąd wydobywa si ę okresowo piaski na potrzeby lokalne. Konieczne b ędą do- datkowe, sztuczne izolacje podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. W granicach arkusza warunki budowlane s ą dobre z wyj ątkiem dolin rzek, gdzie cz ęsto wyst ępuj ą grunty organiczne, a gł ęboko ść do zwierciadła wód podziemnych na ogół nie prze-

38 kracza 2 m oraz w strefach kraw ędziowych dolin i na stromych zboczach, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. Walory przyrodnicze i atrakcyjno ść terenu stwarzaj ą mo Ŝliwo ść rozwijania na tym ob- szarze turystyki. W granicach arkusza Świdwin znajduj ą si ę tereny wł ączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Są to fragmenty obszarów specjalnej ochrony siedlisk Do- rzecze Pars ęty i Karsibór Świdwi ński oraz fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków Osto- ja Drawska.

XIV. Literatura

CHUCHRO R., WRONA E., 2004 – Dokumentacja geologiczna kruszywa naturalnego pia-

skowego „Sucha działka 9/5” w kat. C 1. Arch. Starostwa Powiatowego w Świdwinie. DOBRACKA E., 2007 a – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Świdwin. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOBRACKA E., 2007 b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Świdwin. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAWRO ŃSKI J., 1980 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego w woj. koszali ńskim. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego Delegatura w Koszalinie. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód pod- ziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRNA B., ULATOWSKI St., 1985 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszuki- waniu złó Ŝ kredy jeziornej w woj. koszali ńskim, w rejonie Świdwina. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKA K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predyspono- wanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomor- skim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JEDRUSIAK M., KUZYNKÓW H., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Świdwin (157). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

KARGER M., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z jako ści ą kopaliny w kat. B złoŜa kredy jeziornej i gytii wapiennej „P ęczerzyno-Rynowo”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

39 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Świdwin. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Fundacja IUCN , Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfów w Pol- sce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnie- niem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowiska. Inst. Melio- racji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PIOTROWSKI A., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa natural- nego „Kluczkowo”. Arch. Starostwa Powiatowego w Świdwinie. RAPORT o stanie środowiska województwa zachodniopomorskiego w latach 2006–2007, Inspekcja Ochrony Środowiska, 2008. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie, Biblioteka Monitoringu Środowiska, . ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

40 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadze- nia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów spe- cjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 229, poz. 2313 z dnia 21 pa ździernika 2004 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 5 wrze śnia 2007 r. zmieniaj ące rozporz ą- dzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 179, poz. 1275 z dnia 28 wrze śnia 2007 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 27 pa ździernika 2008 r. zmieniaj ące rozpo- rz ądzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 198, poz. 1226 z dnia 6 listopada 2008 r. SOKOŁOWSKA H., 1976 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w woj. koszali ńskim. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Marszał- kowskiego Delegatura w Koszalinie. SOKOŁOWSKI A., GRUCZEK Z., 1983 – Dokumentacja geologiczna w kat. B zło Ŝa torfu leczniczego (borowiny) „Bronowo”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. STACHY J. (red.), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STAN środowiska województwa zachodniopomorskiego w roku 2004, Inspekcja Ochrony Środowiska, 2006. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie, Bi- blioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZAPLI ŃSKI A., 1981 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Smardz-

ko” w kat. C 2. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

41 SZAPLI ŃSKI A., ULATOWSKI S., KUCHARCZYK H. M., 1990 – Karta rejestracyjna zło- Ŝa piasków budowlanych „Borkowo”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. SZAPLI ŃSKI A., ZARZECZA ŃSKA T., 1981 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa

naturalnego „Kluczkowo” w kat. C 2. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). Dziennik Ustaw z 2003 r. nr 39, poz. 251. USTAWA o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych z dnia 28 lipca 2005 r. Dziennik Ustaw z 2005 r. nr 167, poz. 1339.

42