Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

KRYSTYNA WODYK

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Mazur i Polski pó³nocno-wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Krynki (303) (z 2 tab. i 4 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2005 Autorka: Krystyna WODYK Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Zak³ad w Lublinie ul. Budowlana 26, 20-469, Lublin

Redakcja merytoryczna: Zofia KLIMCZAK Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-745-0

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 8

III. Budowa geologiczna ...... 11

A. Stratygrafia ...... 11

1. Kreda ...... 11

a. Kreda górna ...... 11

Kampan ...... 11

Kampan dolny ...... 12

Kampan górny ...... 12

2. Trzeciorzêd ...... 12

a. Paleogen...... 12 Eocen...... 12

3. Czwartorzêd ...... 13

a. Plejstocen ...... 13 Zlodowacenia najstarsze ...... 13

Zlodowacenie Narwi ...... 13 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 14

Zlodowacenie Nidy ...... 14

Stadia³ dolny ...... 14

Interstadia³ ...... 14

Stadia³ górny ...... 14

Interglacja³ ma³opolski...... 15

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 16

Interglacja³ ferdynandowski ...... 17

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) ...... 17 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 18

3 Zlodowacenie Odry ...... 18

Zlodowacenie Warty ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

Stadia³ œrodkowy ...... 19

Stadia³ górny ...... 20 Interglacja³ eemski ...... 22 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 23

Zlodowacenie Wis³y ...... 23

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 23

c. Holocen ...... 23

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 24

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 25

IV. Podsumowanie ...... 29

Literatura ...... 30

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:50 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:50 000

Tablica III — Zestawienie profilów otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Tablica IV — Profile geologiczne stanowisk osadów biogenicznych integlacja³u eemskiego (punkty dok. 15, 16)

4 I. WSTÊP

Obszar objêty arkuszem Krynki Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 le¿y na pograniczu dwóch mezoregionów: Wysoczyzny Bia³ostockiej i Wzgórz Sokólskich. Jednostki te wchodz¹ w sk³ad Niziny Pó³nocnopodlaskiej, zaliczonej do podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Bia³oruskich (Kondracki, 2002). Ograniczaj¹ go nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 23°45’–24°00’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°10’–53°20’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Administracyjnie omawia- ny teren nale¿y do województwa podlaskiego, powiatów: sokólskiego (gminy Krynki i Szudzia³owo) oraz bia³ostockiego (gmina Gródek). Arkusz zosta³ wykonany w Przedsiêbiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Lublinie na podstawie projektu badañ geologicznych, opracowanego przez Laskowskiego i innych w 1989 r., zatwier- dzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa decyzj¹ nr KOPBG/015/3162/89 z dnia 05.04.1990 r. W/w decyzja straci³a wa¿noœæ 31.12.1993 r. Nowa decyzja zatwierdzaj¹ca projekt zosta³a wydana przez Ministra Œrodowiska (nr DG/KOK/AO/489-NY-8/2000) w dniu 24.10.2000 r. W trakcie realizacji prac dokumentacyjnych zrezygnowano z badañ termoluminescencyjnych (TL) — piêæ próbek i 14C — dwie próbki, które zamieniono na badania palinologiczne utworów czwartorzêdu i nanoplanktonu z osadów kredy. Nie stwierdzono osadów, w których wystêpowa³by materia³ do badañ TL i 14C. Prace geologiczno-zdjêciowe i dokumentacyjne zosta³y wykonane w latach 2000–2003. W celu udokumentowania i skartowania obszaru arkusza o powierzchni 97,6 km2 zosta³y wykonane i opisane 652 punkty dokumentacyjne, w tym 542 sondowania rêczne o œredniej g³êbokoœci 4 m oraz 92 sondowania mechaniczne o g³êbokoœci 4,0–15,0 m (tab. 1). Ponadto dokonano rejestracji i opisu wszystkich istniej¹cych 20 ods³oniêæ. W ramach zaprojektowanych prac geofizycznych „Geoserwis” Warszawa wykona³ ci¹g sondo- wañ elektrooporowych o d³ugoœci oko³o 24 km, o ³¹cznej liczbie 104 punktów pomiarowych (Jago-

5 dziñska, Kalitiuk, 2002). Na podstawie tych badañ zosta³ wykonany przekrój geoelektryczny wraz z interpretacj¹ litologiczn¹, który umo¿liwi³ skonstruowanie przekroju geologicznego na odcinkach pozbawionych dokumentacji wiertniczej.

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych)

Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym

12 3 45 6 1 1 Usnarz Górny 137,5 13,5 przekrój geologiczny A–B 2 2 Grzybowszczyzna 142,0 5,0 przekrój geologiczny A–B 3 43 Grzybowszczyzna 142,5 12,0 przekrój geologiczny A–B 4 4 Jurowlany 145,0 6,0 przekrój geologiczny A–B 5 5 Jurowlany 142,0 12,0 przekrój geologiczny A–B 6 45 Jurowlany 141,5 13,0 przekrój geologiczny A–B 7 7 Jurowlany 148,0 5,0 przekrój geologiczny A–B 8 44 Jurowlany 155,0 10,5 przekrój geologiczny A–B 9 8 Jurowlany 157,5 10,0 przekrój geologiczny A–B 10 10 Jurowlany 151,0 10,0 przekrój geologiczny A–B 11 12 Jurowlany 154,0 10,0 przekrój geologiczny A–B 12 13 Jurowlany 158,0 13,5 przekrój geologiczny A–B 13 14 Jurowlany 160,0 10,0 przekrój geologiczny A–B 14 46 Jurowlany 166,5 15,0 przekrój geologiczny A–B 15 48 Jurowlany 159,5 10,0 badania palinologiczne 16 33 Krynki 160,3 10,0 badania palinologiczne 17 15 Krynki 178,5 12,0 przekrój geologiczny A–B 18 53 Krynki 171,5 5,0 przekrój geologiczny A–B 19 16 Krynki 172,7 8,0 przekrój geologiczny A–B 20 17 Krynki 182,7 8,0 przekrój geologiczny A–B 21 50 Krynki 171,0 10,0 przekrój geologiczny A–B 22 18 Krynki 162,2 6,0 przekrój geologiczny A–B 23 54 Krynki 157,5 15,0 przekrój geologiczny A–B 24 42 Krynki 142,0 13,5 przekrój geologiczny A–B 25 55 Krynki 146,0 12,0 przekrój geologiczny A–B 26 19 Krynki 154,0 6,0 przekrój geologiczny A–B 27 56 Krynki 157,3 15,0 przekrój geologiczny A–B 28 20 Krynki 159,0 13,5 przekrój geologiczny A–B 29 21 £apicze 177,0 6,0 przekrój geologiczny A–B 30 58 £apicze 172,1 15,0 przekrój geologiczny A–B 31 22 £apicze 172,0 15,0 przekrój geologiczny A–B 32 59 £apicze 154,0 11,0 przekrój geologiczny A–B 33 23 £apicze 160,8 10,0 przekrój geologiczny A–B 34 60 Trejgle 148,0 15,0 przekrój geologiczny A–B 35 24 Trejgle 128,1 13,5 przekrój geologiczny A–B

6 cd. tabeli 1

12 3 45 6 36 25 Kundzicze 125,5 13,5 przekrój geologiczny A–B 37 66 Kundzicze 132,0 15,0 przekrój geologiczny A–B 38 26 Kundzicze 151,0 12,0 przekrój geologiczny A–B 39 27 Bia³ogorce 137,0 5,0 przekrój geologiczny A–B 40 68 Kruszyniany 140,0 15,0 przekrój geologiczny A–B 41 28 Kruszyniany 150,5 13,5 przekrój geologiczny A–B 42 69 Kruszyniany 147,5 13,0 przekrój geologiczny A–B 43 70 Kruszyniany 138,0 15,0 przekrój geologiczny A–B 44 29 Kruszyniany 137,0 6,0 przekrój geologiczny A–B 45 72 Kruszyniany 139,0 10,0 przekrój geologiczny A–B 46 73 Kruszyniany 154,3 15,0 przekrój geologiczny A–B 47 30 Kruszyniany 150,0 13,5 przekrój geologiczny A–B

W celu pe³nego udokumentowania profilu utworów czwartorzêdowych w 2001 r. wykonano (PGNiG „Geofizyka” Toruñ) dwa pe³nordzeniowane otwory badawcze (kartograficzne), które za- koñczono w osadach kredowych: otwór 1 w Jurowlanach (g³êbokoœæ 180,80 m) i otwór 9 w Trej- glach (g³êbokoœæ 145,90 ) o ³¹cznym metra¿u 326,7 m. W ramach badañ litologiczno-petrograficznych osadów czwartorzêdowych i trzeciorzêdowych pobranych z otworów kartograficznych (130 próbek) wykonano analizy: uziarnienia osadów, zawar- toœci wêglanu wapnia, obtoczenia ziarn kwarcu, minera³ów ciê¿kich i sk³adu petrograficznego okru- chów skalnych w glinach zwa³owych (Jeleñski, 2002). Opracowanie specjalne z zakresu litologii i petrografii osadów czwartorzêdowych i trzeciorzê- dowych opiniowa³ S. Lisicki. Badania nanoplanktonu wapiennego z osadów kredy pisz¹cej z dwóch otworów kartograficznych (dwie próbki) wykona³a GaŸdzicka (2002). Badania palinologiczne dla szeœciu próbek z rdzeni wiertniczych i oœmiu z sondowañ mechanicznych wykona³ Biñka (2002). Na badanym obszarze zarejestrowano 13 otworów wiertniczych; g³ównie by³y to wiercenia hydrogeologiczne (10 otworów) i badawcze (3 otwory). Wiêkszoœæ otworów zlokalizowanych jest w Krynkach (otwory hydrogeologiczne). Otwory badawcze (poszukiwawczo-strukturalne) zlokalizowane w rejonie Kruszynian (otwór 14 — Kruszyniany-1, otw. 10 — Kruszyniany-4 i otw. 11 — Krynki IG) o g³êbokoœci od 438 do 477,9 m, nawierci³y strop utworów prekambryjskich. Do opracowania mapy geologicznej wykorzystano równie¿ dane z kilku dokumentacji surow- cowych, m.in. pracê Jelskiego (1959). Najstarsze przegl¹dowe badania osadów czwartorzêdowych na tym obszarze prowadzone by³y przez Limanowskiego (1923), Wo³³osowicza (1924), Zaborskiego (1927) i Halickiego (1932).

7 Podsumowaniem wszystkich starszych badañ by³a Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, arkusz Bia³ystok, wyd.AiB(Pietkiewicz, 1950; Czaplicka, 1954). Do pierwszych publikacji z okresu powojennego dotycz¹cych geologii czwartorzêdu rejonu badañ i obszarów s¹siednich, nale¿¹ prace: Mojskiego i Nowickiego (1964), Nowickiego (1965) i Mojskiego (1969) a tak¿e opracowania z zakresu paleobotaniki czwartorzêdowej flory kopalnej (Bitner, 1956; Buczyñski, 1960). W latach 50. i 60. w pó³nocno-wschodniej Polsce (w tym równie¿ na obszarze objêtym arkuszem) rozpoczêto badania geologiczne po³¹czone z licznymi wierceniami, w zwi¹zku z mo¿liwoœcia- mi odkrycia z³ó¿ rud ¿elaza. Profile wierceñ pozwoli³y rozpoznaæ nie tylko litologiê i wiek pod³o¿a krystalicznego (Juskowiak, Ryka, 1963, 1967; Ryka, 1961a–c; Senkowiczowa, 1963; Znosko, 1960, 1963), ale równie¿ osadów mezozoiku i trzeciorzêdu (£yczewska, 1958; Harapiñska-Depciuch, 1958; Jaskowiak i in., 1962; Rühle, 1955; Witwicka, Bielecka, 1955). Rozwój wiedzy z zakresu geologii przynios³y lata 70., co zwi¹zane by³o zw³aszcza z opracowa- niem arkusza Bia³ystok Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, wydania A i B wraz z objaœnie- niami (Nowicki, 1971 a–c). Z tego okresu pochodz¹ te¿ inne prace dotycz¹ce czwartorzêdu i jego pod³o¿a (Nos, 1974; Ró¿ycki, 1972; Stasiak, 1971). Ze wzglêdu na niewielk¹ liczbê bardziej szcze- gó³owych opracowañ geologicznych, odnosz¹cych siê do obszaru arkusza Krynki, du¿¹ wartoœæ maj¹ prace o charakterze regionalnym i podrêcznikowym, poruszaj¹ce problematykê chronologii i zasiêgu zlodowaceñ na obszarze wschodniej Polski (Galon, Roszkówna, 1967; Kondracki, 1972; Kondracki, Pietkiewicz, 1967; Mojski, 1972; Po¿aryski, 1963). W latach 90. kontynuowano badania nad stratygrafi¹ osadów czwartorzêdu i geomorfologi¹ Polski pó³nocno-wschodniej i Podlasia. Zagadnieniom tym poœwiêcili swe prace: Lisicki, 2000; Ber, 2000; Marks, 2000; Musia³, 1992. Informacje o wg³êbnej budowie geologicznej i tektonice zawarte s¹ w pracach: Arenia (1957), Ciuka (1966 a–c), Nowickiego (1965) i Po¿aryskiego (1956, 1963, 1969).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Pó³nocna czêœæ obszaru objêtego arkuszem Krynki jest po³o¿ona w obrêbie Wzgórz Sokólskich, zaœ po³udniowa wchodzi w sk³ad Wysoczyzny Bia³ostockiej. Najwy¿ej po³o¿ony punkt (197,6 m n.p.m.) na badanym terenie znajduje siê na po³udnie od Kry- nek, na wzgórzu kemowym, a najni¿ej (121,1 m n.p.m.) — w korycie rzeki Nietupa w czêœci wschodniej (przy granicy pañstwa). Deniwelacja terenu wynosi 76,5 m. Po³udniowa i po³udniowo-zachodnia czêœæ obszaru objêtego arkuszem jest pokryta lasami nale¿¹cymi do Puszczy Knyszyñskiej. Na jej terenie, w zabagnionej dolinie rzeki Nietupa, utworzono re- zerwat, którego celem jest zachowanie ostoi bobra.

8 RzeŸba obszaru powsta³a g³ównie podczas zlodowacenia Warty, jak równie¿ w holocenie. Cha- rakteryzuje siê ona œwie¿oœci¹ form polodowcowych i zró¿nicowanym krajobrazem. Ma postaæ wysoczyzny morenowej p³askiej b¹dŸ falistej, urozmaiconej morenami czo³owymi, wzgórzami kemowymi i formami akumulacji szczelinowej (tabl. I). Formy lodowcowe.Wysoczyzna morenowa p³aska (wysokoœci wzglêdne do 2 m, nachylenie do 2º), zdenudowana, wystêpuje przede wszystkim w pó³nocnej czêœci obszaru i osi¹ga wysokoœæ 160–180 m n.p.m. W po³udniowej czêœci, gdzie tworzy niewielkie p³aty, le¿y na wysokoœci oko³o 140–150 m n.p.m. (rejon Kruszynian i Rudaków). Wysoczyznê morenow¹ w pó³nocnej czêœci obszaru urozmaicaj¹ dodatnie formy rzeŸby glacjalnej, niewielkie zag³êbienia bezodp³ywowe i dolina wód roztopowych zaadoptowana przez ciek. Wysoczyzna morenowa falista (wysokoœci wzglêdne 2–5 m, nachylenie do 2º) wystêpuje w œrodkowej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza na wysokoœci od 150 do 185 m n.p.m.; jest porozcinana sieci¹ dolinek i m³odych rozciêæ erozyjnych. Moreny czo³owe akumulacyjne wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. S¹ to du¿e wzgórza zró¿nicowane hipsometrycznie, od 135 m n.p.m. w dnach rozciêæ erozyjnych rozdzielaj¹cych poszczególne wzniesienia, do 160 m n.p.m. w rejonie Górki–Bia³ogorców–Ozieran Wielkich. Na pó³noc od ¯ylicz i na po³udnie od Sannik wzgórza morenowe osi¹gaj¹ wysokoœæ oko³o 180 m n.p.m. Moreny czo³owe wyciœniêcia wystêpuj¹ na pó³noc od Krynek i osi¹gaj¹ wysokoœæ 175–185 m n.p.m., wznosz¹c siê oko³o 10–20 m nad przyleg³e powierzchnie wysoczyzny morenowej. Zag³êbienie koñcowe (wytopiskowe) pomartwym lodzie, o szerokoœci oko³o 3 km le¿y w po³udniowej czêœci badanego obszaru na wysokoœci 130–140 m n.p.m. Zag³êbienie wytopiskowe zosta³o zaadoptowane przez rzekê Nietupê z jej dop³ywami. Formy utworzone w strefie martwego lodu.Pagórki moren martwego lodu wy- stêpuj¹ na obrze¿eniu i w dnie zag³êbienia wytopiskowego w okolicach Ciumicz, Kundzicz i Górek. S¹ to niewielkie wzniesienia o œrednicy od 150 do 500 m i wysokoœci wzglêdnej nie przekraczaj¹cej 5 m. Formy wodnolodowcowe.Formy akumulacji szczelinowej maj¹ ró¿ne wielkoœci i kierunki. S¹ zgrupowane w dwóch rejonach. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza — w rejonie Ju- rowlanów i Grzybowszczyzny — wystêpuj¹ w s¹siedztwie doliny wód roztopowych; ich d³ugoœæ wynosi 200–500 m, wysokoœæ wzglêdna oko³o 10 m. W rejonie £osinian wyd³u¿ona forma akumulacji szczelinowej o kierunku NE–SW wystêpuje na wysoczyŸnie morenowej; jej d³ugoœæ wynosi 700 m, wysokoœæ wzglêdna 5 m. Kemy topagórki i wa³y kemowe o najwiêkszym skupisku na terenach po³o¿onych na pó³noc i po³udnie od doliny Nietupy. Pojedyncze, niewielkie pagórki kemowe wystêpuj¹ na pó³noc od Krynek,

9 £osinian i w dolinie Œwis³oczy. Wa³y kemowe zaczynaj¹ce siê w okolicach Trejgli, ci¹gn¹ siê niemal nieprzerwanie a¿ do Krynek, osi¹gaj¹c d³ugoœæ od 500 do 1900 m i wysokoœæ wzglêdn¹ od 5 do 40 m. Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie,bardzo nieliczne, rozrzucone s¹ na powierzchni wysoczyzny morenowej p³askiej. S¹ to formy ma³e, czêsto wyd³u¿one, o d³ugoœci 200–400 m. Formy rzeczne.Dna dolin rzecznych i tarasy zalewowe nawi¹zuj¹ do systemu obni¿eñ wytopiskowych i dolin odp³ywu wód roztopowych z okresu deglacjacji. Wykorzystywane s¹ przez rzeki lub mniejsze cieki. Szerokoœæ dolin nie przekracza 200–500 m, maksymalnie 3 km (dolina Nietupy w po³udniowej czêœci badanego obszaru). Powierzchnia dna doliny Nietupy po³o¿ona jest na wysokoœci od 135 m n.p.m. w rejonie Sannik do oko³o 120 m n.p.m. przy granicy pañstwa. Na podob- nej wysokoœci po³o¿ona jest lewobrze¿na dolina Œwis³oczy (w obrêbie obszaru arkusza). Krawêdzie i stoki tarasów wystêpuj¹ w dolinie Œwis³oczy. Ich wysokoœæ dochodzi do 5m. Krawêdzie wysoczyzny owysokoœci do kilkunastu metrów wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. Formy denudacyjne. Równiny denudacyjne powsta³y w wyniku odp³ywu wód lodowcowych. Tworz¹ powierzchnie po³o¿one poni¿ej wysoczyzny (ods³aniaj¹ siê spod najm³odszych glin zwa³owych). Dolinki denudacyjne rozcz³onkowuj¹ wysoczyzny, równiny denudacyjne i moreny czo³owe. Zwi¹zane s¹ z erozj¹ wód powierzchniowych. Formy utworzone przez roœlinnoœæ.Równiny torfowe opowierzchni kilku km2 wystê- puj¹ w dolinie Nietupy i Œwis³oczy. Tereny zatorfione o mniejszej powierzchni wystêpuj¹ w dolinie Krynki, jak równie¿ w dolinach dop³ywów Œwis³oczy, Nietupy i Usnarki. Formy antropogeniczne.¯wirownie i piaskownie znajduj¹ siê na obszarze ca³ego arkusza; s¹ z regu³y ma³e i nie przekraczaj¹ powierzchni 1 ha. Dna stawów.Wgórnym odcinku Krynki i na lewym dop³ywie Œwis³oczy utworzono dwa niewielkie zbiorniki wody przeznaczone na k¹pieliska. W Jurowlanach i w dolinie Œwis³oczy zachowa³y siê grodziska. Obszar objêty granicami arkusza Krynki w ca³oœci nale¿y do dorzecza Niemna i po³o¿ony jest w zlewni jego lewobrze¿nego dop³ywu — Œwis³oczy. Do Œwis³oczy, która na obszarze arkusza Kryn- ki jest rzek¹ graniczn¹, uchodz¹: Nietupa, Krynka i Usnarka oraz bezimienne cieki. G³ówn¹ rzek¹ od- wadniaj¹c¹ obszar jest Nietupa, maj¹ca swe Ÿród³a na obszarze arkusza Wierzchlesie. P³ynie ona z po³udniowego zachodu na pó³nocny wschód, w zag³êbieniu wytopiskowym, zbieraj¹c po drodze wody niewielkich dop³ywów. Œrodkow¹ czêœæ badanego terenu (okolice Krynek) odwadnia rzeka Krynka maj¹ca swe Ÿród³a na obszarze arkusza.

10 Pó³nocn¹ czêœæ obszaru badañ odwadnia niewielka rzeka Usnarka. Dzia³ wodny pierwszego rzêdu miêdzy zlewni¹ Wis³y a zlewni¹ Niemna przebiega na obszarze arkusza Wierzchlesie.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Przedmiotem badañ stratygraficznych by³y osady czwartorzêdowe, w mniejszym stopniu trzecio- rzêdowe i kredowe. W otworze kartograficznym w Trejglach (otw. 9) nawiercono utwory trzeciorzêdo- we o mi¹¿szoœci 0,8 m oraz kilkunastometrow¹ warstwê osadów kredowych, natomiast w Jurowlanach (otw. 1) tylko utwory kredowe. Na szkicu geologicznym odkrytym (tabl. II) przedstawiono obraz budowy geologicznej, który odbiega od wczeœniejszych opracowañ w zakresie wystêpowania osadów trzeciorzêdu i kredy, jak równie¿ konfiguracji pod³o¿a podczwartorzêdowego. Zmiany zosta³y wprowadzone na podstawie no- wych danych uzyskanych z wierceñ kartograficznych oraz dokumentacji badañ geofizycznych wykonanych dla arkusza.

1. Kreda

Osady kredowe, stanowi¹ce pod³o¿e utworów czwartorzêdowych na wiêkszoœci obszaru objê- tym arkuszem Krynki, nawiercono równie¿ w trzech otworach archiwalnych (badawczych) na pó³noc od Kruszynian. Mi¹¿szoœci ich wynosz¹ odpowiednio: 137 m (otw. 10), 138,0 m (otw. 11) i 121,0 m (otw. 14). Utwory kredowe w profilu otworu Kruszyniany-4 (otw. 10) i Krynki IG (otw. 11) zosta³y rozpoziomowane na poszczególne piêtra, natomiast w otworze Kruszyniany-1 (otw. 14) zosta³a poda- na ogólna ich mi¹¿szoœæ.

a. Kreda górna

Kampan

Na obszarze objêtym arkuszem udokumentowane mikropaleontologicznie osady kampanu wy- stêpuj¹ w otworach kartograficznych: Jurowlany (otw. 1), Trejgle (otw. 9) i w otworach badawczych (otw. 10 i 11). Wykszta³cone s¹ w postaci kredy pisz¹cej. W profilach otworów archiwalnych Kruszyniany-4 (otw. 10) i Krynki IG (otw. 11) mi¹¿szoœæ osadów kampanu wynosi odpowiednio 17,0 i 21,0 m. S¹ to kreda pisz¹ca i margle (Juskowiak, Ryka, 1967; Witwicka, Bielecka, 1955) W otworach kartograficznych na obszarach s¹siednich arkuszy: Wierzchlesie (otw. Ostrów Pó³nocny — Laskowski, 2000a, b) i Ja³ówka (otw. Dublany — Kurek, Preidl, 2003), badania nano-

11 planktonu kredy pisz¹cej wykaza³y, ¿e nale¿y ona do osadów kampanu (GaŸdzicka, 1997; Olszewska, 2002). Osady kredy górnej (kampanu) wystêpuj¹ na przewa¿aj¹cej czêœci badanego obszaru.

Kampan dolny

Analiza nanoplanktonu wapiennego kredy pisz¹cej nawierconej w otworze kartograficznym Jurowlany (otw. 1) na g³êbokoœci 173,40 m (31,2 m p.p.m.), „pozwala okreœliæ wiek badanych osadów jako najni¿szy kampan”. Brak jest gatunków typowych dla kampanu górnego, jak te¿ gatunku Broinsonia parca (Stradner), pojawiaj¹cego siê w wy¿szej czêœci kampanu dolnego (GaŸdzicka, 2002).

Kampan górny

W otworze kartograficznym Trejgle (otw. 9) pod cienk¹ warstw¹ utworów trzeciorzêdowych nawiercono kredê pisz¹c¹ na g³êbokoœci 129,10 m (8,0 m n.p.m.). Z próbki osadu pobranej z rdzenia wiercenia wykonano badania nanoplanktonu (GaŸdzicka, 2002), które wykaza³y, ¿e „zawiera zespó³ nanoplanktonu wapiennego typowy dla górnego kampanu”.

2. Trzeciorzêd

Osady trzeciorzêdu na obszarze arkusza Krynki rozpoznano w otworze kartograficznym Trejgle (otw. 9) i w otworze archiwalnym (badawczym) Kruszyniany-4 (otw. 10). Tworz¹ one dwa niewielkie p³aty w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, z których jeden kontynuuje siê na obszar arkusza Wierz- chlesie, a drugi jest kontynuacj¹ z obszaru arkusza Ja³ówka. Powierzchnia stropowa utworów trzeciorzêdu wystêpuje na ró¿nej wysokoœci: najwy¿ej, bo ju¿ na ponad 20 m n.p.m. wystêpuje w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu w okolicy £osinian – Rudaków, a najni¿ej—5mp.p.m. — w rejonie Ciumicz (otw. 10).

a. Paleogen Eocen

Osady paleogenu (nierozdzielone), nawiercono w otworze kartograficznym Trejgle (otw. 9) na g³êbokoœci 128,30 m (8,8 m n.p.m.) i w otworze archiwalnym Kruszyniany-4 (otw. 10) na g³êbokoœci 145,00 m (5 m p.p.m.). Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi od 0,8 m w otw. 9 do 2,0 m w otworze 10, wzrastaj¹c w kierunku zachodnim do 7,5 m (ark. Wierzchlesie — otw. Kruszyniany-2). Pod wzglêdem litologicznym osady paleogenu wykszta³cone s¹ w postaci piasków glaukonitowych i i³ów ciemnozielonych i zielonoszarych, podobnie jak na obszarze arkusza Wierzchlesie (Laskowski, 2000a,b). Nowicki (1971a–c) i £yczewska (1958) podobnie wykszta³cone osady interpretuj¹ jako przybrze¿ny osad morski wieku dolnooligoceñskiego. Brak badañ palinologicznych tych osadów nie pozwala jednoznacznie zakwalifikowaæ ich do któregokolwiek ogniwa pa-

12 leogenu, chocia¿ litologi¹ przypominaj¹ osady eoceñskie zbadane na arkuszu Ja³ówka (Gedl, 2002). Nawiercone tam piaski glaukonitowe (prawie 12,0 m mi¹¿szoœci) reprezentuj¹ najprawdopodobniej eocen œrodkowy (lutet – barton), których strop wystêpuje na g³êbokoœci 134,2 m (23,3 m n.p.m.). Badania petrograficzno-litologiczne (1 próbka z piasków i 1 próbka z i³ów, pobrane z otworu kartograficznego Trejgle) wykaza³y, ¿e osady paleogenu — eocenu — s¹ wysortowane s³abo (piaski) lub bardzo s³abo (i³y). Zawartoœæ wêglanu wapnia waha siê od 0,0 do 6,4%. Minera³y nieprzezroczyste dominuj¹ nad przezroczystymi (Jeleñski, 2002). I³y, mu³ki i piaski paleogeñskie wystêpuj¹ w postaci kilkudziesiêciocentymetro- wych do kilkumetrowych kier i porwaków wglinach zwa³owych zlodowacenia Sanu1ista- dia³u górnego zlodowacenia Nidy (otw. 9).

3. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdowe maj¹ na wiêkszoœci omawianego obszaru oko³o 130–190 m mi¹¿szoœci. Le¿¹ one przewa¿nie na ma³o urozmaiconej powierzchni utworów pod³o¿a i charakteryzuj¹ siê doœæ spokojnym, niezaburzonym u³o¿eniem poszczególnych ogniw litostratygraficznych. W obrêbie g³êbokiego obni¿enia podczwartorzêdowego usytuowanego na pó³noc od Jurowlanów (przekrój geologiczny A–B — mapa), którego zasadnicza czêœæ znajduje siê na arkuszu Sokó³ka (Boratyn, 2003), osi¹gaj¹ najwiêksz¹, ponad 248 m mi¹¿szoœæ (otw. kartograficzny Szczêsnowicze — osady czwarto- rzêdu nie przewiercone).

a. Plejstocen

Osady plejstoceñskie obejmuj¹ poziomy morenowe odniesione do zlodowaceñ: najstarszych — Narwi, po³udniowopolskich — Nidy, Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi) oraz œrodkowopolskich — Odry i Warty. Serie miêdzymorenowe sk³adaj¹ siê g³ównie z utworów zastoiskowych i wodnolodowcowych, a tak¿e z rzecznych i rzeczno-jeziornych, zwi¹zanych z interglacja³ami: ma³opolskim, ferdynandowskim i eemskim.

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Do zlodowacenia Narwi zaliczono piaski ¿wirowate wodnolodowcowe le¿¹ce w Jurowlanach (otw. 1) na wysokoœci 27,7–31,2 m p.p.m., bezpoœrednio na osadach kredowych. S¹ to piaski gruboziarniste ze ¿wirami ska³ krystalicznych i lokalnych (krzemienie, margle). Osady te charakteryzuj¹ siê bardzo s³abym wysortowaniem. We frakcji ciê¿kiej (jedna próbka) przewa¿aj¹ granaty (35,1%) i amfibole (33,5%) nad epidotem (8,5%) i turmalinami (7,3%). Wspó³czynnik obtoczenia

13 ziarn kwarcu (R) wynosi 0,65. Wêglanowoœæ osadów jest bardzo wysoka — 40,5%, pochodz¹ca z roz- mycia utworów pod³o¿a (Jeleñski, 2002). Ponad utworami wodnolodowcowymi wystêpuje bruk morenowy rezydualny z g³azami ska³ pó³nocnych i lokalnych o œrednicy do 15 cm, w stropie piaski gruboziarniste. Osady te mog¹ byæ pozosta³oœci¹ po glinach zwa³owych zlodowacenia Narwi. Wyró¿niono je w Jurowlanach (otw. 1) na wysokoœci oko³o 26,2 m p.p.m. (strop). Mi¹¿szoœæ bruku wynosi 1,5 m.

Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy

Zespó³ osadów wi¹zanych ze zlodowaceniem Nidy jest zró¿nicowany litofacjalnie i mo¿e odpo- wiadaæ dwóm stadia³om rozdzielonym interstadia³em.

Stadia³ dolny

Profil osadów stadia³u dolnego rozpoczynaj¹ mu³ki piaszczyste, mu³ki ilaste i piaski zastoiskowe omi¹¿szoœci dochodz¹cej do ponad 22 m, zalegaj¹ce na bruku morenowym zlodowacenia Narwi. Nawiercono je tylko w otworze kartograficznym Jurowlany (otw. 1) na wysokoœci 25,0–3,0 m p.p.m. Osady te charakteryzuj¹ siê rytmiczn¹, miejscami nieco zaburzon¹ laminacj¹ poziom¹ oraz obecnoœci¹ przewarstwieñ zawieraj¹cych domieszkê substancji humusowej. W partii sp¹gowej i stropowej wystêpuj¹ wk³adki o gruboœci 0,8–0,3 m piasków drobno- i ró¿noziarnistych. Wysortowanie materia³u jest s³abe, a wêglanowoœæ wysoka — 14,8–15,9% (Jeleñski, 2002).

Interstadia³

Ponad osadami zastoiskowymi stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ (Jurowlany, otw. 1) osady, które mog¹ odpowiadaæ okresowi interstadialnemu. Jest to dwudzielna seria osadowa o mi¹¿szoœci ponad 5 m wystêpuj¹ca na wysokoœci od 3,1 m p.p.m. do 2,5 m n.p.m. Doln¹ jej czêœæ tworz¹ piaski ¿wirowate mi¹¿szoœci 1,5 m, o bardzo s³abym wysortowaniu, z dominacj¹ granatów (48,1%) wœród minera³ów ciê¿kich i o s³abym obtoczeniu ziarn kwarcu (R = 0,57). Wêglanowoœæ jest bardzo wysoka (22,2%), co mo¿e wynikaæ z rozmywania utworów pod³o¿a. Górna czêœæ (4,0 m mi¹¿szoœci) sk³ada siê z mu³ków laminowanych piaskami drobnoziarnistymi, miejscami wzbogaconymi w substancjê orga- niczn¹. Wêglanowoœæ mu³ków jest wysoka — 16,8%. Utworom tym przypisano genezê rzeczn¹.

Stadia³ górny

Utwory zastoiskowe stadia³u górnego zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ lokalnie, g³ównie w pó³nocnej czêœci obszaru, osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ ponad 9,0 m (otw. 1). S¹ to szare mu³ki piaszczyste. Zestadia³em górnym zwi¹zana jest akumulacja serii wodnolodowcowej, szczególnie okaza³ej mi¹¿szoœci w po³udniowej czêœci obszaru (Górka, Kruszyniany). Piaski drobnoziarniste

14 ipiaski py³owate wodnolodowcowe le¿¹ tutaj na utworach zastoiskowych stadia³u gór- nego lub bezpoœrednio na osadach pod³o¿a i przykryte s¹ warstw¹ glin zwa³owych stadia³u górnego. Mi¹¿szoœæ serii wodnolodowcowej wzrasta od ponad 5 m w Jurowlanach (otw. 1) i 7 m w Trejglach (otw. 9) do ponad 40 m w Kruszynianach (otw. 14). Wysortowanie piasków zmienia siê od œredniego w sp¹gu do s³abego lub bardzo s³abego w stropie. Wœród minera³ów ciê¿kich wystêpuj¹: granaty od 10,2 do 36,4%, amfibole od 24,8 do 36%, epi- doty od 9,9, do 11,8%. Obtoczenie ziarn kwarcu wynosi 0,45–0,85, a wapnistoœæ osadu zawiera siê w granicach od 0 do 13,7%. Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Nidy wyró¿niono w Jurowlanach (otw.1) na g³êbokoœci od 117,0 do 125,80 m (od 16,4 do 25,2 m n.p.m.). W Trejglach (otw. 9) na g³êbokoœci gdzie móg³by wystêpowaæ poziom morenowy, zalega porwak o mi¹¿szoœci prawie 10 m, zbudowany z i³ów, mu³ków i piasków ciemnoszarych paleogeñskich. Gliny zwa³owe w Jurowlanach (otw. 1) s¹ silnie zredukowane erozyjnie — zawieraj¹ bruk rezydualny w sp¹gu omi¹¿szoœci 2,4 m. Frekwencja ¿wirów wynosi 484 sztuk. We frakcji ¿wirowej omawianych glin zaznacza siê przewaga wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi, a wspó³czynniki petrograficzne (O/K– K/W–A/B1) wynosz¹: 1,61– 0,73–1,15 (jedna próbka). W interpretacji po³o¿enia glin zwa³owych i bruku morenowego (rezydualnego) zlodowacenia Nidy, na linii przekroju geologicznego w po³udniowej czêœci badanego obszaru, wykorzystano wyniki badañ geofizycznych i wyniki z wierceñ archiwalnego otworu badawczego (otw. 14).

Interglacja³ ma³opolski

Piaski i mu³ki, miejscami mu³ki ilaste, którym przypisano rzeczno-je- ziorn¹ genezê i pozycjê stratygraficzn¹ odpowiadaj¹c¹ interglacja³owi ma³opolskiemu, wype³niaj¹ kopaln¹ formê erozyjn¹ udokumentowan¹ profilem otworu kartograficznego Jurowlany (otw. 1) na arkuszu Krynki i Szczêsnowicze na arkuszu Sokó³ka (Boratyn, 2003). Otwór kartograficzny Szczêsnowicze do g³êbokoœci 248,0 m nie osi¹gn¹³ sp¹gu utworów czwartorzêdowych. Prawdopodobna g³êbokoœæ doliny kopalnej w obrêbie arkusza Krynki w jego pó³nocnej czêœci wynosi poni¿ej 50 m. Osady rzeczno-jeziorne wystêpuj¹ce w Jurowlanach (otw. 1) na g³êbokoœci 106,8–117,0 m (25,2–35,4 m n.p.m.) s¹ dwudzielne. Doln¹ ich czêœæ tworz¹ piaski drobnoziarniste szare, warstwo- wane poziomo, o mi¹¿szoœci 4,0 m. Górn¹ czêœæ o mi¹¿szoœci nieco ponad 6,0 m buduj¹ mu³ki, miejscami mu³ki ilaste. Ich wêglanowoœæ jest wysoka i wynosi od 15,9% w sp¹gu do 22,0% w stropie.

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

15 Natomiast w Trejglach (otw. 9) osady te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 98,80–111,6 m (25,5–38,3 m n.p.m.). Wykszta³cone s¹ w postaci piasków drobnoziarnistych œredniowysortowanych o wspó³czyn- niku obtoczenia 0,47. Badania palinologiczne (Biñka, 2002) wykonane na podstawie 1 próbki (z g³êbokoœci 111,4 m) wskazuj¹, ¿e osad tworzy³ siê „w efemerycznym zbiorniku wodnym w okresach o przewadze klimatu kontynentalnego (o cechach stepu)”. G³êbok¹ formê erozyjn¹ (jej zasadnicza czêœæ znajduje siê na arkuszu Sokó³ka) wype³niaj¹ cyklicznie akumulowane osady piaszczysto-mu³kowe o mi¹¿szoœci ponad 80,0 m, zakwalifikowane na arkuszu Sokó³ka (Boratyn, 2003) jako osady rzeczno-jeziorne. Badania palinologiczne tych osadów w otworze Szczêsnowicze (ark. Sokó³ka) wykaza³y, ¿e spektra py³kowe reprezentuj¹ „ch³odny okres rozwoju roœlinnoœci w obrêbie czwartorzêdu” (Mama- kowa, Stuchlik, 2001).

Zlodowacenie Sanu 1

Profil osadów zlodowacenia Sanu 1 rozpoczynaj¹ mu³ki, mu³ki ilaste i i³y zastoiskowe, buduj¹ce szeroko rozprzestrzeniony poziom o mi¹¿szoœci od oko³o9mwJurow- lanach (otw. 1, wysokoœæ 35,4–44,7 m n.p.m.) do ponad 37 m w Trejglach (otw. 9, wysokoœæ 38,3–75,6 m n.p.m.). Osady te charakteryzuj¹ siê rytmiczn¹, miejscami nieco zaburzon¹ laminacj¹ poziom¹ oraz obecnoœci¹ przewarstwieñ zawieraj¹cych domieszkê substancji humusowej. S¹ to osady s³abo, lub bardzo s³abo wysortowane, bezwêglanowe (otw. 9) lub wêglanowe (otw. 1), gdzie zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi od 8,6 do 27,3%. Wiêkszoœæ pobranych próbek do badañ palinologicznych okaza³a siê pozbawiona ziarn py³ku lub by³y one redeponowane. Próbka pobrana z profilu otworu kartograficznego w Trejglach (otw. 9) z g³êbokoœci 95,7 m reprezentuje „okres po interglacjale mazowieckim lub ferdynandowskim” (Biñka, 2002). Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 wyró¿niono w profilach otworów kartograficznych (tabl. III) i archiwalnych. W Jurowlanach (otw. 1) zachowa³y siê jedynie w postaci cienkiej 2-metrowej warstwy (44,7–46,7 m n.p.m.) o charakterze bruku rezydualnego. W Trejglach (otw. 9) gliny zwa³owe zalegaj¹ce na g³êbokoœci od 57,6 do 61,50 m (75,6–79,5 m n.p.m.) poprzedzielane s¹ kilkudziesiêcio- centymetrowymi porwakami osadów, zapewne paleogeñskich (i³y szarozielone lub szarobrunatne i piaski py³owate szarozielone). Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 wystêpuj¹ w otworach archiwalnych w œrodkowej czêœci badanego obszaru — w Krynkach (otw. 6) i czêœci po³udniowej — w Górce (otw. 12, 14), gdzie nawiercono ich stropow¹ czêœæ.

16 Interglacja³ ferdynandowski

Piaski rzeczne interglacja³u ferdynandowskiego wyró¿niono w okolicach Jurowlanów (otw. 1), gdzie wype³niaj¹ kopaln¹ dolinê wciêt¹ w osady zlodowacenia Sanu 1. G³êbokoœæ wciêcia erozyjnego (46–56 m n.p.m.) oraz mi¹¿szoœæ nagromadzonych tam osadów wynosi oko³o 10 m. Wy- sortowanie osadów piaszczystych jest s³abe, obtoczenie ziarn kwarcu œrednie (R = 0,48), a wêglano- woœæ doœæ wysoka — 8,8%. Osady interglacja³u ferdynandowskiego, wykszta³cone w facji rzecznej, wystêpuj¹ na obszarze arkusza Sokó³ka na wysokoœci oko³o 30–40 m n.p.m. (Boratyn, 2003). Natomiast osady facji rzeczno-jeziornej wystêpuj¹ na terenie s¹siaduj¹cym od zachodu oko³o 60–80 m n.p.m. (arkusz Wierzchle- sie, Laskowski, 2000a, b).

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi)

Utwory bezpoœrednio podœcielaj¹ce gliny zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) to piaskiró¿noziarniste, miejscami ¿wiry, wodnolodowcowe,wystêpuj¹ce w wielu profilach na ca³ym badanym obszarze. Mi¹¿szoœæ ich jest zró¿nicowana od 7 m (79,5–85,4 m n.p.m.) w Trejglach (otw. 9) do 19 m (56–75 m n.p.m.) w Jurowlanach (otw. 1). Osady wodnolodowcowe zarówno w Trejglach, jak i w Jurowlanach, charakteryzuj¹ siê œrednim wysortowaniem. Ziarna kwarcu s¹ bardzo s³abo lub s³abo ob- toczone (R = 0,92–0,58), wapnistoœæ jest wysoka (13,2–16,6%). W Trejglach piaski wystêpuj¹ce w stropie i sp¹gu warstwy zawieraj¹ du¿¹ domieszkê glaukonitu, od którego pochodzi zielonkawa barwa osadu. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) tworz¹ ci¹g³y poziom morenowy o mi¹¿szoœci od 1,40 m (otw. 9) do 1,50 m (otw.1), miejscami do kilkunastu metrów. Le¿¹ na zró¿nicowanych mi¹¿szoœciowo osadach wodnolodowcowych tego samego zlodowacenia. W Jurowlanach (otw. 1) gliny te le¿¹ na wysokoœci 75,4–76,9 m n.p.m., w Trejglach (otw. 9) nieco wy¿ej — 86,5–87,9 m n.p.m. Wspó³czynniki petrograficzne (O/K–K/W–A/B) tych glin zwa³owych otrzymane z próbek pobranych z otworów Jurowlany (otw. 1) i Trejgle (otw. 9) s¹ zbli¿one do siebie i wynosz¹ odpowiednio: 1,32–0,85–1,02 i 1,66–0,67–1,27. W sp¹gu glin zwa³owych w Trejglach (otw. 9) wystêpuje porwak z³o¿ony z mu³ków i i³ów pa- leogeñskich o mi¹¿szoœci oko³o 1 m. Gliny zwa³owe przypisane zlodowaceniu San 2 (Wilga) wyró¿niono na s¹siednich obszarach objêtych arkuszami Wierzchlesie (Laskowski, 2000a, b) i Sokó³ka (Boratyn, 2003). Na obszarze arkusza Wierzchlesie gliny te wystêpuj¹ na wysokoœci od 75–85 m n.p.m. w czêœci pó³nocnej do oko³o 57–76 m n.p.m. w czêœci po³udniowej. Natomiast na obszarze arkusza Sokó³ka, w czêœci przylegaj¹cej do badanego terenu gliny zwa³owe le¿¹ na wysokoœci oko³o 50–60 m n.p.m. Wspó³czynniki petrograficzne (O/K–K/W–A/B) wynosz¹: 1,35–0,79–1,16 (œrednie z 4 próbek).

17 Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze arkusza Krynki w obrêbie zlodowaceñ œrodkowopolskich wyró¿niono cztery poziomy glin zwa³owych oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Gliny zwa³owe zaliczono kolejno do zlodowacenia Odry oraz do stadia³ów dolnego, œrodkowego i górnego zlodowacenia Warty. Maksymalna mi¹¿szoœæ tego kompleksu znana z Krynek (otw. 3) wynosi 98 m, a mini- malna, znana z Trejgli (otw. 9) — 49,2 m.

Zlodowacenie Odry

Utwory zastoiskowe zlodowacenia Odry wystêpuj¹ lokalnie, g³ównie w pó³nocnej czêœci obszaru w rejonie Jurowlanów (otw. 1). S¹ to szare mu³ki ilaste i i³y omi¹¿szoœci 1,0 m, zalegaj¹ce na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Ze zlodowaceniem tym zwi¹zana jest akumulacja serii wodnolodowcowej, szczególnie okaza³ej w pó³nocnej czêœci obszaru (Jurowlany, Krynki). Piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe le¿¹ tutaj na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi), miejscami na osadach zastoiskowych zlodowacenia Odry. Seria wodnolodowco- wa w Jurowlanach (otw. 1) osi¹ga 30,0 m mi¹¿szoœci i sk³ada siê z piasków ró¿nej granulacji z domieszk¹ ¿wirów. Wysortowanie piasków w przewadze jest s³abe. Wœród minera³ów ciê¿kich granaty — œrednio 41%, dominuj¹ nad amfibolami — œrednio 31%. Doœæ du¿a jest domieszka turmalinów — œrednio 8,5% i epidotu — 7%. Obtoczenie ziarn kwarcu jest œrednie (R = 0,45–0,59); wêglanowoœæ osadu wynosi œrednio 15%. Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry stanowi¹ dobrze wykszta³cony poziom o zmiennej mi¹¿szoœci od oko³o5mwTrejglach (otw. 9) do 16,0 m w Krynkach (otw. 3), zalegaj¹cy na osadach wodnolodowcowych tego samego zlodowacenia. W rejonie Jurowlanów (otw. 1) le¿¹ one na wysoko- œci 107,9–119,0 m n.p.m., a w Trejglach (otw. 9) nieco ni¿ej, na wysokoœci 89,6–94,2 m n.p.m. W Jurowlanach (otw. 1) gliny zwa³owe zlodowacenia Odry charakteryzuj¹ siê przewag¹ wapieni — œrednio 49,6%, nad ska³ami krystalicznymi — œrednio 24,7%. Wspó³czynniki petrograficzne (œrednie z 8 próbek) wynosz¹: O/K–3,21, K/W–0,40, A/B–1,31. Równie¿ w Trejglach (otw. 9) sk³ad petrograficz- ny frakcji ¿wirowej jest zdominowany przez wapienie, o czym œwiadcz¹ wspó³czynniki petrograficzne (O/K–K/W–A/B) dla tej warstwy: 2,02–0,55–1,51 (œrednie z 3 próbek). Opisana seria morenowa ma du¿e rozprzestrzenienie i tworzy ci¹g³y poziom, tak¿e na obszarach s¹siednich arkuszy (Laskowski, 2000a, b; Boratyn, 2003; Kurek, Preidl, 2003).

Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

Najstarszymi osadami pochodz¹cymi ze stadia³u dolnego zlodowacenia Warty s¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe,które wystêpuj¹ w pó³nocnej i œrodkowej czêœci badanego terenu.

18 Tworz¹ nieci¹g³y poziom o mi¹¿szoœci od 0,7 m w Jurowlanach (otw. 1) do 8,0 m w Krynkach (otw. 6), oddzielaj¹cy gliny zwa³owe zlodowacenia Odry od osadów stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty tworz¹ ci¹g³y poziom o zmiennej mi¹¿szoœci od 2,5 m w pó³nocnej czêœci obszaru, 4,0 m w po³udniowej, do 17,0 m w œrodkowej czêœci obszaru, miejscami porozcinany erozyjnie. Zmienne jest te¿ po³o¿enie ich stropu; od oko³o 100–110 m n.p.m w czêœci po³udniowej do oko³o 120–130 m n.p.m. w czêœci pó³nocnej. W Jurowlanach (otw. 1) omawiane gliny osi¹gaj¹ niewielk¹ mi¹¿szoœæ 2,5 m (119,7–122,2 m n.p.m.); w stropie do g³êbokoœci 0,7 m s¹ mu³kowate i zawieraj¹ poziom bruku ¿wirowo-g³azowego. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej z tych glin (2 próbki) wystêpuje przewaga wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi: O/K–2,48, K/W–0,49, A/B–1,48 — czêœæ stropowa warstwy; O/K–1,69, K/W–0,72, A/B–1,06 — czêœæ sp¹gowa warstwy. W Trejglach (otw. 9) gliny zwa³owe stadia³u dolnego z brukiem morenowym w stropie maj¹ nieco ponad 5,0 m mi¹¿szoœci i le¿¹ na g³êbokoœci 37,70 – 42,90 m (94,2 – 99,4 m n.p.m.). W ¿wirach ska³ skandynawskich przewa¿aj¹ wapienie pó³nocne nad ska³ami krystalicznymi: O/K–1,52, K/W–0,74, A/B–1,15 — czêœæ stropowa warstwy; O/K–1,19, K/W–0,9, A/B–1,02 — czêœæ sp¹gowa warstwy. Wspó³czynniki petrograficzne glin w obu profilach s¹ zbli¿one, co uzasadnia korelacjê. Gliny te kontynuuj¹ siê na obszarze arkusza Sokó³ka, gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 20 m (otw. kartograficzny Szczêsnowice). Wspó³czynniki petrograficzne tych glin (œrednie z 8 próbek) wynosz¹: O/K–1,60, K/W–0,72, A/B–1,31. Na obszarze arkusza Wierzchlesie gliny tego stadia³u uleg³y zniszczeniu w wyniku dzia³alnoœci wód roztopowych.

Stadia³ œrodkowy

Osady zastoiskowe zwi¹zane ze stadia³em œrodkowym zlodowacenia Warty wyró¿niono w profilach licznych otworów archiwalnych (otw.: 2, 3, 4,6i7)oraz g³êbszych sond mechanicznych. Strop tych osadów le¿y na wysokoœci 120–130 m n.p.m., a ich mi¹¿szoœæ zmienia siê od oko³o 8 do 15 m. Reprezentowane s¹ przez szare mu³ki i mu³ki piaszczyste.Nietworz¹ ci¹g³ego poziomu; miejscami uleg³y ca³kowitemu zniszczeniu. Na osadach zastoiskowych tego stadia³u, a w obni¿eniach na utworach lodowcowych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, le¿y doœæ mi¹¿szy kompleks wodnolodowcowy (dolny), stwier- dzony otworami prawie na ca³ym obszarze arkusza. Tworz¹ go piaski ró¿noziarniste i ¿wiry. Mi¹¿szoœæ tych osadów dochodzi do 18,0 m (otw. 9), wyj¹tkowo jest zredukowana do 2 m (Krynki). Generalnie osady fluwioglacjalne (dolne) stadia³u dolnego zlodowacenia Warty s¹ s³abo wysortowane. Ich wapnistoœæ jest wysoka, w granicach od 14,9 (otw. 1) do 16,6% (otw. 9), a obtoczenie ziarn kwarcu œrednie lub s³abe (R = 0,53–0,65).

19 Gliny zwa³owe tego stadia³u nie zosta³y nawiercone w otworach kartograficznych, natomiast znane s¹ z otworów archiwalnych i sond mechanicznych. Gliny te nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu morenowego, maj¹ zmienn¹ mi¹¿szoœæ od kilku do oko³o 20 m (otw. 15). W dolinie Krynki i w okolicy Krynek stwierdzono je na powierzchni terenu. U schy³ku stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty, w okresie recesji l¹dolodu, akumulowane by³y miejscami piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne), znane z niektórych profilów wiertniczych (np. otw. 9). Mi¹¿szoœæ tej serii w profilu otworu Trejgle (otw.9) wynosi 11,5 m (117,1–128,6 m n.p.m.). Osady te charakteryzuj¹ siê s³abym wysortowaniem, przewag¹ granatów (54,1%) nad amfibolami (22,8%), s³abym obtoczeniem ziarn kwarcu (R = 0,65) i wysok¹ wapnisto- œci¹ (12,8%).

Stadia³ górny

Utwory stadia³u górnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ powszechnie na powierzchni obszaru objêtego arkuszem Krynki. Wyj¹tek stanowi¹ doliny rzek Krynki i Nietupy w Trejglach, gdzie na powierzchni ods³aniaj¹ siê osady stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów tego stadia³u na badanym obszarze wynosi od kilku do kilkunastu metrów w czêœci pó³nocnej i 30–45 m w czêœci po³udniowej (w rejonie Krynek i Trejgli). Mu³ki, mu³ki ilaste i mu³ki piaszczyste zastoiskowe zapocz¹tkowa³y akumulacjê w lokalnych zbiornikach o ma³ym zasiêgu osadów stadia³u górnego zlodowacenia Warty. Osady te s¹ znane zw³aszcza z po³udniowej i pó³nocnej czêœci obszaru, z otworu kartograficznego (otw. 9) w Trejglach i kilku sond mechanicznych. W zboczu doliny Nietupy i jej lewego dop³ywu ods³aniaj¹ siê one na powierzchni terenu. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ tych osadów (ponad 10 m) stwierdzono w Trejglach. Po³o¿enie ich powierzchni sp¹gowej, uwarunkowane ukszta³towaniem pod³o¿a, zmienia siê od oko³o 130 m n.p.m. w pó³nocnej i œrodkowej czêœci obszaru do 135,0 m n.p.m. w czêœci po³udniowej. Mu³ki ilaste i mu³ki piaszczyste szare i szarobr¹zowe z laminami humusu, o mi¹¿szoœci oko³o 7 m (128–135 m n.p.m.) stwierdzono w Trejglach (otw. 9), w pobli¿u doliny Nietupy. Ich wêgla- nowoœæ jest bardzo wysoka (œrednio w warstwie 26,8%) i zmienna — w dolnej czêœci warstwy wynosi 21,9%, a w górnej — a¿ 31,6%. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe ztransgresji l¹dolodu przykrywaj¹ osady zastoiskowe stadia³u górnego, b¹dŸ osady lodowcowe i wodnolodowcowe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Wychodnie tych osadów stwierdzono w rejonie Krynek i Kruszynian w miejscach przep³ywu wód roztopowych w koñcowym okresie deglacjacji. Znane z nielicznych ods³oniêæ osady wodnolodowcowe wykszta³cone s¹ w postaci warstwowanych piasków ró¿noziarnistych, miejscami ze ¿wirami do 5 cm œrednicy. Podobne osady stwierdzono w otworze kartograficznym w Jurowlanach (otw. 1), o mi¹¿szoœci oko³o 10 m (129–139 m n.p.m.). Badanie dwóch próbek z tych osadów wyka-

20 za³y, ¿e wysortowanie materia³u jest s³abe. Wœród minera³ów ciê¿kich granaty i amfibole wystêpuj¹ w takich samych iloœciach (po 38,8%) — strop warstwy, lub zaznacza siê przewaga granatów (42,4%) nad amfibolami (31,2%) — sp¹g warstwy. Obtoczenie ziarn kwarcu jest zmienne (R = 0,59–0,35). Wapnistoœæ osadów wodnolodowcowych jest wysoka i wynosi od 11,8 do 15,9%. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren wyciœniêcia.Wpó³nocnej czêœci badanego obszaru, miêdzy Krynkami a Jurowlanami, wystêpuj¹ pojedyncze, owalne wzgórza o wysoko- œci maksymalnej do oko³o 185 m n.p.m. i wysokoœci wzglêdnej 5–10 m. W budowie moren wyciœniêcia dominuj¹ osady piaszczyste. W dolnej czêœci (sondy mechaniczne do g³êbokoœci oko³o 13 m) wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste ze ¿wirami, z przewarstwieniami piasków ró¿noziarnistych i z otoczakami, o mi¹¿szoœci oko³o 4–7 m, na których zalegaj¹ gliny zwa³owe, w stropie zwietrza³e, o mi¹¿szoœci od ponad 1 do ponad 2 m. Brak naturalnych ods³oniêæ nie pozwala na dok³adne rozpoznanie budowy geologicznej moren. Podobnie zbudowane formy (z ods³oniêtymi zboczami) wystê- puj¹ w bliskim s¹siedztwie na obszarze arkusza Wierzchlesie. Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ na powierzchni obszaru, nie tworz¹c ci¹g³ego poziomu. Zosta³y one zredukowane erozyjnie przez przep³ywy wód roztopowych ju¿ u schy³ku tego zlodowacenia. Najwiêksze p³aty glin zwa³owych zachowa³y siê na wysoczy- Ÿnie w pó³nocnej czêœci badanego obszaru, tam te¿ stwierdzono najwiêksz¹ ich mi¹¿szoœæ — 15,0 m (otw. 3). Mi¹¿szoœæ glin maleje w obni¿eniach do oko³o 1,0–3,0 m (punkty dok.: 1, 3, 43 i 44 oraz otw. 9). S¹ to gliny py³owate ze ¿wirami i otoczakami, w stropie czêsto piaszczyste. Ich barwa jest zmienna od szarobr¹zowej do br¹zowej. Gliny zwa³owe nawiercone w otworze kartograficznym (otw. 9) w Trejglach na g³êbokoœci 0,4–1,7 m (135,4–136,7 m n.p.m.) maj¹ charakter rezydualny. Ich mi¹¿szoœæ jest tu ma³a i wynosi 1,3 m. Dla tej serii nie wykonano obliczeñ wspó³czynników petrograficznych (ma³o materia³u ¿wirowego). Piaski i ¿wiry z g³azami lodowcowe wystêpuj¹ g³ównie w po³udniowej czêœci badanego obszaru, tworz¹c wysoczyznê morenow¹ falist¹. S¹ to pokrywy piaszczysto-¿wirowe z otoczakami i g³azami, zapylone, czêsto te¿ gliniaste, niewysortowane, o mi¹¿szoœci 2–4 m, maksymalnie 6 m, zazêbiaj¹ce siê z glinami zwa³owymi lub le¿¹ce w ich stropie. Znane s¹ z sond mechanicznych i nielicznych odkrywek. Procesy zaniku l¹dolodu u schy³ku stadia³u górnego zlodowacenia Warty mia³y decyduj¹cy wp³yw na ukszta³towanie siê rzeŸby terenu. Wzgórza i pagórki moren czo³owych wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru, generalnie na po³udnie od doliny Nietupy, kontynuuj¹c siê z obszaru arkusza Wierzchlesie i Ja³ówka. Maj¹ one nieregularne zarysy i du¿e nachylenie zboczy. W nieczynnych lub okresowo czynnych piaskow- niach i ¿wirowniach ods³aniaj¹ siê piaski ró¿noziarniste z przewarstwieniami piasków gruboziar-

21 nistych lub glin zwa³owych (0,5 m mi¹¿szoœci) oraz ¿wiry z g³azami o œrednicy 1–2 m, przechodz¹ce miejscami w utwory drobnopiaszczyste. Mi¹¿szoœæ ods³oniêtych osadów wynosi od 2 do 7 m. Moreny czo³owe porozcinane s¹ licznymi dolinkami erozyjnymi. W budowie form szczelinowych dominuj¹ piaszczysto-¿wirowe osady wodnolodowcowe, osadzone przez wody p³yn¹ce w szczelinach w obrêbie l¹dolodu. S¹ one ods³oniête w nieczynnych ¿wirowniach w rejonie Grzybowszczyzny i Jurowlanów w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, w œcia- nach o wysokoœci 2,0–3,5 m, gdzie ³awice piasków le¿¹ na przemian z pakietami ¿wirów zg³azami. Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki, kemów.Wzgórza i wa³y kemowe wystêpuj¹ na wysoczyŸnie morenowej p³askiej i falistej, w obni¿eniu misy wytopiskowej i w dnie doliny Nietupy i Œwis³oczy. Najwiêksze z nich tworz¹ wyd³u¿one i krête wa³y o maksymalnej d³ugoœci ponad 3 km i wysokoœci wzglêdnej nieco ponad 20 m. Wysokoœci wzglêdne wiêkszoœci z nich nie przekraczaj¹ 10 m. Na obszarze miêdzy dolin¹ Nietupy na po³udniu a dolin¹ Krynki na pó³nocy, nagromadzenie form kemowych jest najwiêksze. Zbudowane s¹ one z poziomo lub skoœnie warstwowanych ró¿noziarnistych piasków ze ¿wirami (np. ods³oniêcie w Ozieranach Ma³ych), a tylko niektóre z nich z mu³ków i mu³ków piaszczystych (np. punkt dok. 41 w Kruszynianach). W wielu przypadkach osady kemowe przykryte s¹ niewysortowanym materia³em morenowym o zmiennej mi¹¿szoœci od 0,5 do 1,0 m (np. Ozierany Ma³e, Rudaki). W obrêbie misy wytopiskowej zaadoptowanej przez Nietupê, miêdzy Kundziczami a Kruszy- nianami zachowa³y siê piaski i mu³ki wytopiskowe omi¹¿szoœci do 6,0 m (sondy mechaniczne). Zmiennoœæ litologiczna tych osadów jest du¿a. Piaski i ¿wiry z g³azami moren martwego lodu wystêpuj¹ na obrze¿eniu i w ob- rêbie niecki wytopiskowej w okolicach Ciumicz, Kundzicz i Górek; ich wysokoœci wzglêdne nie przekraczaj¹ 5,0 m. Pagórki moren martwego lodu zbudowane s¹ z niewysortowanego lub s³abo wysor- towanego materia³u piaszczysto-¿wirowego z otoczakami i g³azami, z udzia³em mu³ków piaszczystych i cienkich wk³adek glin, o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej najczêœciej 2 m.

Interglacja³ eemski

W czasie prac geologiczno-kartograficznych prowadzonych na obszarze objêtym arkuszem Krynki natrafiono na kilka stanowisk kopalnych osadów biogenicznych, stanowi¹cych œlad po dawnych zbiornikach wodnych. Z tego palinologicznie udokumentowano (Biñka, 2002) dwa nowe stanowiska osadów interglacja³u eemskiego. Ich profile wraz z prób¹ korelacji stratygraficznej przedstawia tablica IV. Udokumentowane stanowiska (punkty dok. 15 i 16) zlokalizowane s¹ w dnie szerokiej doliny denudacyjnej na pó³noc od Krynek, przy granicy z Bia³orusi¹. Osady interglacja³u eemskiego osi¹gaj¹

22 tam mi¹¿szoœæ od 2,4 m (stanowisko 16) do 3,3 m (stanowisko 15). Reprezentowane s¹ przez jeziorne brunatne i czarne mu³ki z torfami.Ekspertyzowe analizy py³kowe z poszczegól- nych profilów (Biñka, 2002) dokumentuj¹ obecnoœæ ró¿nych poziomów wiekowych interglacja³u. W stanowisku 15 interglacja³ eemski reprezentowany jest przez poziom sosnowo-brzozowy z grabem i œwierkiem — koniec fazy grabowej (próbka sp¹gowa); zbiorowisko leœne, sosnowe z brzoz¹, œwierkiem, grabem i domieszk¹ innych drzew i krzewów — schy³ek poziomu œwierkowego (próbka œrodkowa); poziom sosnowo-brzozowy z ja³owcem i nielicznie pojawiaj¹cymi siê ziarnami py³ku œwier- ka, olchy, leszczyny i roœlinnoœci¹ zieln¹ (trawy, turzyce, bylice) — pogranicze interglacja³u eemskiego i zlodowacenia Wis³y (vistulianu) (próbka stropowa). Natomiast w stanowisku 16, próbka pobrana ze stropu warstwy reprezentuje pogranicze interglacja³u eemskiego i zlodowacenia Wis³y (vistulianu). Osady tworz¹ce seriê biogeniczn¹ interglacja³u eemskiego przykryte s¹ mu³kami z torfami i mu³kami jeziornymi zlodowacenia Wis³y oraz osadami deluwialnymi. Mi¹¿szoœæ nadk³adu wynosi od 3,5 do 5,1 m. W sp¹gu tej serii wystêpuj¹ gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Warty.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Mu³ki z torfami i mu³ki jeziorne. Podczas ostatniego zlodowacenia w obni¿eniach gromadzi³y siê osady jeziorne, jako kontynuacja sedymentacji zapocz¹tkowanej w interglacjale eemskim (punkt dok. 15 i 16). W ich sp¹gu wystêpuj¹ mu³ki z torfami o mi¹¿szoœci odpowiednio 0,7 i 2,7 m. Analiza palinologiczna tych osadów (Biñka, 2002) wskazuje na pocz¹tek zlodowacenia Wis³y (vistulianu) (punkt dok. 15 — jedna próbka) lub zlodowacenia Wis³y (vistulian) (punkt dok. 16 — trzy próbki). Strop omawianej serii tworz¹ jasnobr¹zowe mu³ki o mi¹¿szoœci od 2,4 do 2,8 m.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i gliny deluwialne z³o¿one z przemieszanego materia³u morenowego i wod- nolodowcowego wyœcie³aj¹ dna suchych dolin, okresowo funkcjonuj¹cych. Zalegaj¹ do g³êbokoœci 2,0 m, zwiêkszaj¹c mi¹¿szoœæ u podnó¿a zboczy. W sytuacji, gdy ich mi¹¿szoœæ jest mniejsza ni¿ 2 m, na mapie okreœlono osady ich bezpoœredniego pod³o¿a, którymi s¹: piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry z g³azami lodowcowe i moren czo³owych, piaski i mu³ki wytopiskowe oraz mu³ki jeziorne.

c. Holocen

W okresie holocenu kszta³towa³ siê odp³yw powierzchniowy, a wody p³yn¹ce osadza³y piaski facji korytowej i pozakorytowej. W obni¿eniach oraz zabagnionych dolinach rzecznych tworzy³y siê osady jeziorno-bagienne. Do osadów rzecznych nale¿¹ piaski i mu³ki, miejscami

23 piaski ze ¿wirami, tarasów zalewowych 0,5–3,0 m n.p. rzeki,wystêpuj¹ce w dolinach Œwis³oczy, Nietupy i Usnarki, gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ2–3m.Wdolinie Œwis³oczy i jej lewobrze¿nego bezimiennego dop³ywu osady te wystêpuj¹ g³ównie pod torfami. Piaski, piaski humusowe i namu³y den dolinnych i zag³êbieñ okresowo przep³ywowych wype³niaj¹ dna dolin rzecznych Nietupy i jej dop³ywów, Krynki i Usnarki. Charakteryzuj¹ siê one du¿¹ zmiennoœci¹ litologiczn¹ uwarunkowan¹ cechami utworów pod³o¿a i lokalnymi warunkami sedymentacji. S¹ to piaski drobnoziarniste, miejscami py³owate, brunatnoszare oraz mu³ki i mu³ki piaszczyste ciemnoszare, ze szcz¹tkami roœlinnymi. Mi¹¿szoœæ omawianych osadów jest zmienna od 1,5 do 3–4 m w dolinie Nietupy i Usnarki. W górnym odcinku dop³ywu Usnarki jest ona jeszcze mniejsza, dlatego te¿ na mapie przedstawiono tam równie¿ utwory bezpoœredniego pod³o¿a tych osadów, czyli piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, b¹dŸ gliny zwa³owe. W dolinie Nietupy (od granicy z arkuszem Wierzchlesie do Trejgli) utwory te wystêpuj¹ pod torfami. Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych nale¿¹ do holoceñskiej facji limniczno-ba- giennej. S¹ to osady piaszczysto-py³owate, szare lub brunatnoszare, z domieszk¹ humusu, o mi¹¿szo- œci poni¿ej 2 m. Wype³niaj¹ one dna drobnych obni¿eñ zalegaj¹c na glinach zwa³owych oraz piaskach i ¿wirach z g³azami lodowcowych. Namu³y torfiaste wystêpuj¹ w dolinie Œwis³oczy, Krynki i lewego dop³ywu Nietupy. S¹ to póŸnoholoceñskie osady organiczne z du¿¹ domieszk¹ czêœci mineralnych (mu³ków i piasków), czarne i ciemnoszare, podobne do torfów i zawieraj¹ce wk³adki torfów. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka, na ogó³ wynosi 1,5 m, miejscami tylko 2,0–2,5 m. Torfy zajmuj¹ rozleg³y obszar w dolinie Nietupy i lewobrze¿nej czêœci doliny Œwis³oczy. Niewielkie powierzchnie tworz¹ w pó³nocnej czêœci badanego obszaru, w dolinie dop³ywu Usnarki. Powsta³e tu torfowiska nale¿¹ do typu niskiego, p³ytkiego. Zbudowane s¹ wy³¹cznie z torfów trzcino- wo-turzycowych. Najwiêksze mi¹¿szoœci torfów (ponad 2,0 m — nie przewiercone) stwierdzono w dolinach: Nietu- py — w okolicach Kundziczów i Jamaszy oraz Œwis³oczy — na wschód od £osinian i Ozieran Ma³ych. W pozosta³ych torfowiskach, niezale¿nie od powierzchni, torfy maj¹ przewa¿nie oko³o 1,0 m mi¹¿szoœci, tylko miejscami powy¿ej 1,5 m.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Z obszaru arkusza Krynki brak jest szczegó³owych informacji o tektonicznych deformacjach pod³o¿a osadów glacjalnych. Obraz pod³o¿a podczwartorzêdowego opracowano na podstawie danych z dwóch otworów kartograficznych i trzech otworów badawczych, w nawi¹zaniu do s¹siednich arku-

24 szy (tabl. II). Dodatkowe informacje uzyskano z analizy badañ geofizycznych (elektrooporowych) wykonanych na potrzeby realizowanego arkusza Krynki (Jagodziñska, Kalitiuk, 2002). Miejscami granice pomiêdzy osadami pod³o¿a i czwartorzêdu, wyinterpretowane na podstawie tych badañ, s¹ ma³o wyraŸne; wynika to zapewne ze zbli¿onych oporów warstw. RzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej, utworzonej przede wszystkim z morskich osadów kampanu oraz lokalnie z osadów paleogenu (facji p³ytkiego morza), jest urozmaicona, szczególnie w po³udniowej czêœci obszaru objêtego arkuszem. W Kruszynianach i przy pó³nocnej granicy arkusza w powierzchni utworów kredowych znajduj¹ siê obni¿enia o przebiegu SW–NE. Obni¿enie przy pó³nocnej granicy arkusza, którego zasadnicza czêœæ znajduje siê na obszarze s¹siedniego arkusza Sokó³ka (Boratyn, 2003), nie osi¹gnê³o stropu utworów pod³o¿a (50,5 m p.p.m.). Obni¿enia te powsta³y prawdopodobnie na skutek procesów erozyjnych. W osadach czwartorzêdowych wystêpuj¹cych na obszarze badanego arkusza (œrodkowa czêœæ) stwierdzono wystêpowanie porwaków i kier ska³ trzeciorzêdowych (paleogeñskich). Nie stwierdzono natomiast du¿ych makrostruktur o genezie glacitektonicznej. W pó³nocnej czêœci obszaru badañ wystêpuj¹ pojedyncze, owalne wzgórza, których budowa geologiczna wskazuje, ¿e s¹ to moreny wyciœniêcia. Deniwelacje powierzchni podczwartorzêdowej na obszarze arkusza Krynki osi¹gaj¹ wartoœci ponad 70 m (od oko³o 50 m p.p.m. w rejonie Jurowlanów do oko³o 20 m n.p.m. w rejonie Rudaków).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Na obszarze objêtym arkuszem Krynki, po ust¹pieniu morza górnokredowego, pozosta³y osady morskie, kampanu, wykszta³cone w postaci kredy pisz¹cej (GaŸdzicka, 2002) (tab. 2). Osady te na wiêkszoœci badanego obszaru wystêpuj¹ bezpoœrednio pod czwartorzêdem. W paleogenie — eocenie — mia³a miejsce ostatnia na tych terenach transgresja morska, podczas której osadzi³y siê piaszczysto-ilaste utwory glaukonitowe, które nie tworz¹ ci¹g³ej pokrywy, lecz wystêpuj¹ wyspowo. Zosta³y one usuniête w wyniku egzaracji lodowcowej i procesów erozji. Z najstarszym zlodowaceniem — Narwi, wi¹zane s¹ osady wodnolodowcowe i rozmyty poziom morenowy, zachowane w niewielkim obni¿eniu w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Podczas zlodowaceñ po³udniowopolskich badany obszar zosta³ czterokrotnie pokryty l¹doloda- mi (stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Nidy oraz zlodowacenia Sanu 1 i Sanu 2). Nasuniêcie l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy poprzedzi³a akumulacja osadów zastoiskowych w obni¿eniach pod³o¿a. Zanim powsta³a rozleg³a seria rzeczna z interstadia³u w obrêbie zlodowacenia Nidy, zniszczeniu uleg³ poziom morenowy stadia³u dolnego tego zlodowacenia.

25 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro

Torfy — Q th Akumulacja bagienna Namu³y torfiaste — Q nht Akumulacja organiczno-mineralna w podmok³ych obni¿eniach bez- Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — li Q odp³ywowych n h Piaski, piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz zag³êbieñ okresowo przep³ywowych — Q Akumulacja w dolinach rzecznych — ph powstanie tarasów zalewowych oraz Piaski i mu³ki, miejscami piaski ze ¿wirami, rzeczne tarasów wype³nianie obni¿eñ osadami mineral- Holocen no-organicznymi zalewowych 0,5–3,0 m n.p. rzeki — f Q t pm h

Piaski i gliny deluwialne — d Q Zmywanie i spe³zywanie osadów ze pg zboczy, akumulacja w obni¿eniach Zlodowacenia Zlodowacenie li B pó³nocnopol- Mu³ki z torfami i mu³ki jeziorne — Q 4 Akumulacja jeziorna Wis³y mt p skie Interglacja³ Mu³ki z torfami jeziorne — li Q Akumulacja w zbiornikach jezior- eemski mt p34– nych Piaski i ¿wiry z g³azami moren martwego lodu — gm Q W3 Wype³nienie szczelin i akumulacja p¿ p3 przy martwym lodzie

Piaski i mu³ki wytopiskowe — b Q W3 Akumulacja w dnach niecek wyto- pm p3 piskowych

Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki, kemów — k Q W3 Akumulacja w przetainach oraz miê- p¿ p3 dzy p³atami i bry³ami martwego lodu Piaski i ¿wiry z g³azami akumulacji szczelinowej — gs Q W3 Wype³nienie szczelin i akumulacja p¿ p3 przy martwym lodzie gc W3 Piaski i ¿wiry z g³azami moren czo³owych — Q 3 Akumulacja w czasie postoju czo³a p¿ p l¹dolodu Piaski i ¿wiry z g³azami lodowcowe — g Q W3 p¿ p3 Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — g Q W3 gzw p3

gw W3 Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren wyciœniêcia — Q 3 Wyciœniêcie materia³u przez Stadia³ górny p¿ p l¹dolód

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W3 Akumulacja osadów wodami lodow- p¿ p3 cowymi wœród stagnuj¹cego l¹dolodu i na bry³ach martwego lodu. Erozja wodami lodowcowymi Mu³ki, mu³ki ilaste i mu³ki piaszczyste zastoiskowe Akumulacja zastoiskowa na przed- W3 — b Q polu l¹dolodu m p3

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W2 Akumulacja osadów wodami lodow- p¿2 p3 cowymi przed czo³em transgre-

Zlodowacenie Warty duj¹cego l¹dolodu. Erozja wodami lodowcowymi Gliny zwa³owe — g Q W2 gzw p3 Akumulacja lodowcowa Akumulacja osadów wodami lodow- fg W2 Zlodowacenia œrodkowopolskie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q cowymi przed czo³em transgre- p¿1 p3 Stadia³ œrodkowy duj¹cego l¹dolodu. Erozja wodami

Czwartorzêd lodowcowymi Plejstocen Mu³ki i mu³ki piaszczyste zastoiskowe — b Q W2 Akumulacja zastoiskowa przed mmp p3 czo³em l¹dolodem

Gliny zwa³owe — g Q W1 Akumulacja lodowcowa gzw p3 Akumulacja osadów wodami lodow- fg W1 cowymi przed czo³em transgre- Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 p¿ p duj¹cego l¹dolodu. Erozja wodami Stadia³ dolny lodowcowymi Zlodowacenie g O Gliny zwa³owe — Q 3 Akumulacja lodowcowa Odry gzw p

26 cd. tabeli 2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QO Akumulacja osadów wodami lodow- p¿ p3 cowymi przed czo³em transgre- duj¹cego l¹dolodu. Erozja wodami Zlodowacenie lodowcowymi Odry Mu³ki ilaste i i³y zastoiskowe — b O Akumulacja zastoiskowa przed

Zlodowacenia Q mi p3 czo³em l¹dolodem œrodkowopolskie

Gliny zwa³owe — g QG gzw p2 Akumulacja lodowcowa Zlodowacenie Akumulacja osadów wodami lodow- Sanu 2 (Wilgi) Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QG cowymi przed czo³em transgre- p¿ p2 duj¹cego l¹dolodu. Erozja wodami lodowcowymi Interglacja³ f F ferdynan- Piaski rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna p p2 dowski g S Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe, miejscami bruk rezydualny — Q 2 Zlodowacenie gzw p Sanu 1 b S Mu³ki, mu³ki ilaste i i³y zastoiskowe — Q 2 Akumulacja zastoiskowa na przed- m p polu l¹dolodu Interglacja³ Piaski i mu³ki, miejscami mu³ki ilaste, rzeczno-jeziorne Erozja rzeczna i denudacja. ma³opolski — f-li K Akumulacja rzeczno-jeziorna pm Qp2 Gliny zwa³owe, miejscami z brukiem rezydualnym w sp¹gu Akumulacja lodowcowa — g QN3 gzw p2

Piaski i piaski py³owate wodnolodowcowe — fg QN3 Akumulacja przez wody lodowcowe pppy p2

Stadia³ górny b N3 Akumulacja zastoiskowa na przed- Mu³ki piaszczyste zastoiskowe — Q 2 Zlodowacenia po³udniowopolskie mp p polu l¹dolodu

Piaski i mu³ki rzeczne — f QN1– 3 Erozja rzeczna, denudacja, akumula- pm p2 cja osadów rzecznych Inter- stadia³ Zlodowacenie Nidy

Mu³ki piaszczyste, mu³ki ilaste i piaski zastoiskowe — b QN1 Akumulacja zastoiskowa na przed- mp p2 polu l¹dolodu Stadia³ dolny

r A Akumulacja lodowcowa, transgre- Plejstocen Bruk rezydualny — Q bk p1 sja l¹dolodu, egzaracja lodowcowa, Zlodowacenia Zlodowacenie erozja wodami lodowcowymi najstarsze Narwi fg A Piaski ¿wirowate wodnolodowcowe — Q 1 Akumulacja przez wody lodowcowe Czwartorzêd p¿ p I³y, mu³ki i piaski paleogeñskie jako kry i porwaki w utwo- Deformacja osadów pod³o¿¹, powsta- rach czwartorzêdowych — Q Pg nie kier

Akumulacja osadów p³ytkiego Eocen Piaski glaukonitowe i i³y — E pGk morza Paleogen Trzeciorzêd

Kreda pisz¹ca — kp Crcp3 górny Kampan Kampan Sedymentacja morska

Kreda pisz¹ca — kp Crcp1 dolny Kreda górna Kampan Kreda

W stadiale górnym zlodowacenia Nidy, przed nasuniêciem l¹dolodu, powsta³y osady zastoiskowe o lokalnym rozprzestrzenieniu, na których zosta³y osadzone utwory wodnolodowcowe, miejscami wype³niaj¹ce obni¿enia pod³o¿a czwartorzêdowego. Gliny zwa³owe tego stadia³u, znacznej mi¹¿szoœci i prawie ci¹g³ym rozprzestrzenieniu, zawieraj¹ porwaki osadów starszych (trzeciorzêdowych), co œwiadczy o rozwoju procesów egzaracyjnych i glacitektoniki. Interglacja³ ma³opolski zaznaczy³ siê pro-

27 cesami erozji rzecznej i denudacji. G³êbok¹ formê erozyjn¹ w pó³nocnej czêœci obszaru wype³ni³y na- stêpnie cyklicznie akumulowane osady rzeczno-jeziorne (o mi¹¿szoœci ponad 80,0 m — ark. Sokó³ka). Zlodowacenie Sanu 1 poprzedzi³a akumulacja osadów zastoiskowych o znacznym rozprzestrzenieniu i du¿ej mi¹¿szoœci, szczególnie w œrodkowej czêœci obszaru. Na osady te wkroczy³ l¹dolód po- zostawiaj¹c seriê glin o szerokim rozprzestrzenieniu (kontynuuj¹c¹ siê na s¹siednich obszarach ark. Wierzchlesie i Sokó³ka), miejscami zniszczon¹ przez procesy erozji. O deformacyjnej dzia³alnoœci tego l¹dolodu œwiadcz¹ kry i porwaki wystêpuj¹ce w glinach zwa³owych. Interglacja³ ferdynandowski by³ kolejnym okresem procesów erozyjnych, którym towarzyszy³a akumulacja osadów rzecznych. Transgresja l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) zosta³a poprzedzona akumulacj¹ osadów wodnolodowcowych, osi¹gaj¹cych znaczne rozprzestrzenienie i mi¹¿szoœæ. L¹dolód ten pozostawi³ poziom morenowy o du¿ym rozprzestrzenieniu, ale o stosunkowo ma³ej mi¹¿szoœci (oko³o 1,5 m), w którym wystêpuj¹ kry i porwaki osadów trzeciorzêdowych. W pocz¹tkach zlodowaceñ œrodkowopolskich, na przedpolu l¹dolodu zlodowacenia Odry, w pó³nocnej czêœci badanego obszaru, powsta³ niewielki zbiornik zastoiskowy. Na powsta³ych tam osadach, jak rów- nie¿ na starszych, zosta³y osadzone utwory wodnolodowcowe. L¹dolód tego zlodowacenia pozostawi³ dobrze wykszta³cony poziom glin zwa³owych o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej miejscami 15 m. W czasie zlodowacenia Warty zosta³y z³o¿one trzy poziomy glin zwa³owych: dolny — przez l¹dolód stadia³u dolnego (Rogowca), œrodkowy — przez l¹dolód stadia³u œrodkowego (Wkry) i górny — przez l¹dolód stadia³u górnego (M³awy). Wkroczenie l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty poprzedzi³a akumulacja osadów wodnolodowcowych o s³abo wyra¿onym poziomie, miejscami zanikaj¹cym. Poziom glin zwa³owych z tego okresu wystêpuje na ca³ym obszarze objêtym arkuszem, miejscami zazêbiaj¹c siê z glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry. Nasuniêcie l¹dolodu stadia³u œrodkowego tego zlodowacenia zaznaczy³o siê seri¹ osadów zastoiskowych o doœæ rozleg³ym rozprzestrzenieniu, miejscami rozmyt¹ przez wody roztopowe trans- greduj¹cego l¹dolodu, który pozostawi³ osady wodnolodowcowe dolne. Gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego, miejscami bardzo mi¹¿sze (ponad 20 m), wystêpuj¹ prawie na ca³ym obszarze. Zlodo- wacenie stadia³u œrodkowego zakoñczy³o siê intensywn¹ dzia³alnoœci¹ erozyjno-akumulacyjn¹ wód roztopowych. Poziomy glin zosta³y zredukowane, a w lokalnych obni¿eniach nagromadzi³y siê osady wodnolodowcowe górne. W stadiale górnym zlodowacenia Warty obszar arkusza Krynki zosta³ pokryty l¹dolodem po raz ostatni. Powsta³y wówczas osady zastoiskowe o lokalnym zasiêgu, utwory wodnolodowcowe, miejscami ods³oniête w wyniku erozyjnej dzia³alnoœci wód roztopowych, przykryte poziomem morenowym, na którym podczas recesji l¹dolodu utworzy³y siê ró¿nego rodzaju formy polodowcowe.

28 W po³udniowej czêœci obszaru arkusza (¯ylicze–Górka–Bia³ogorce–Sanniki–Kruszyniany) utworzy³ siê ci¹g moren czo³owych, który powsta³ w wyniku deglacjacji frontalnej. Na zapleczu moren czo³owych, podczas deglacjacji o charakterze arealnym, uformowa³y siê moreny martwego lodu, kemy i formy szczelinowe. W okresie interglacja³u eemskiego, w lokalnych zbiornikach jeziornych odbywa³a siê akumulacja osadów biogenicznych. W czasie zlodowacenia Wis³y, w warunkach klimatu peryglacjalnego zachodzi³a akumulacja osadów jeziornych. U schy³ku plejstocenu na wysoczyznach zaczê³a siê tworzyæ sieæ ró¿nej wielkoœci dolinek. Holocen zapocz¹tkowa³a wzmo¿ona erozja. W dolinach rzecznych powstaj¹ aluwia, a w ró¿nego rodzaju obni¿eniach ma miejsce akumulacja organiczna i mineralno-organiczna.

IV. PODSUMOWANIE

W niniejszym opracowaniu przedstawiono ogólnie budowê geologiczn¹ osadów kredy, trzecio- rzêdu oraz szczegó³owo czwartorzêdu. Na podstawie prac geologiczno-zdjêciowych wykonano po- wierzchniow¹ mapê geologiczn¹ badanego terenu w skali 1:50 000 wraz z przekrojem geologicznym oraz szkicami: geomorfologicznym i geologicznym odkrytym. Podstaw¹ do rozpoznania budowy geologicznej terenu by³y dwa wiercenia kartograficzne (Trejgle i Jurowlany) zakoñczone w utworach kredy górnej. Próbki z wierceñ kartograficznych zosta³y poddane badaniom litologiczno-petrograficznym, palinologicznym i nanoplanktonu. Dodatkowo ekspertyzy palinologiczne wykonano dla próbek osadów organogenicznych pobranych z dwóch sond mechanicznych (Krynki). Na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych wyró¿niono osady zlodowaceñ: najstarszych —Narwi, po³udniowopolskich — Nidy, Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi), œrodkowopolskich — Odry i Warty oraz pó³nocnopolskich — Wis³y. Do rozpoziomowania osadów czwartorzêdu oraz interpretacji ukszta³towania i budowy geologicznej trzeciorzêdowego i kredowego pod³o¿a wykorzystano wyniki badañ geoelektrycznych wykonane wzd³u¿ linii przekroju geologicznegoA–B. Pod³o¿em osadów czwartorzêdowych w przewa¿aj¹cej czêœci obszaru objêtego arkuszem s¹ osady kredy górnej (kampanu dolnego i górnego). Na pozosta³ym obszarze (okolice Trejgli i Kru- szynian) s¹ to znacznie s³abiej poznane utwory paleogenu (eocenu). W œrodkowej czêœci obszaru — miêdzy Krynkami a Górk¹ — stwierdzono istnienie kulminacji pod³o¿a czwartorzêdowego, natomiast w pó³nocnej czêœci w rejonie Jurowlanów — obni¿enia w powierzchni podczwartorzêdowej. Dla prawid³owego okreœlenia stratygrafii utworów czwartorzêdowych najwa¿niejsze by³y wiercenia kartograficzne. W profilach tych nie udokumentowano stanowisk osadów interglacjalnych. Sta-

29 nowisko osadów interglacja³u eemskiego i zlodowacenia Wis³y udokumentowano w profilach sond mechanicznych na pó³noc od Krynek. Do wa¿niejszych nierozwi¹zanych i wymagaj¹cych dalszych badañ problemów nale¿¹: — dok³adniejsze rozpoznanie najstarszych ogniw plejstocenu w strefach kopalnych obni¿eñ w rejonie Kruszynian i Krynek; — udokumentowanie palinologiczne osadów przypisanych interglacja³owi ma³opolskiemu.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Przedsiêbiorstwie Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie Zak³ad w Lublinie

Lublin, 2003 r.

LITERATURA

Areñ B.,1957 —Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. 1:3 000 000. 11 — Trzeciorzêd. Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 170. Biñka K.,2002 — Ekspertyzy palinologiczne prób py³kowych z rejonu Podlasia, ark. Krynki Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Bitner K., 1956 — Nowe stanowiska trzech plejstoceñskich flor kopalnych. Biul. Inst. Geol., 100. Boratyn S.,2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sokó³ka (264). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Buczyñski M.,1960 — Stanowisko interglacja³u w Czarnej Wsi. Prz. Geol., 8,9. Ciuk E.,1966a — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania stropu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E.,1966b — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania sp¹gu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1966c — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa mi¹¿szoœci miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Czaplicka J.,1954—Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³ystok, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., Roszkówna L.,1967 — Zasiêgi zlodowaceñ skandynawskich i ich stadia³ów recesyjnych na obszarze Polski. W: Czwartorzêd Polski (red. R. Galon, J. Dylik). Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. GaŸdzicka E.,1997 — Wyniki analizy nanoplanktonu wapiennego (maszynopis). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. GaŸdzicka E.,2002 — Wyniki analizy nanoplanktonu wapiennego, ark. Krynki (303) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

30 Gedl P.,2002 — Ekspertyza palinologiczna utworów trzeciorzêdu Podlasia z otworu kartograficznego £u¿any, arkusz Ja³ówka Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. PAN, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Halicki B., 1932 — Sprawozdanie z badañ geologicznych wykonanych w 1931 r. na terenie województw pó³nocno-wschodnich. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 41. Harapiñska-Depciuch M.,1958 — Petrografia pod³o¿a mezozoicznego Ni¿u Polskiego. Petrografia i sedymen- tologia kredy. Wiercenie oporowe Krynki IG-1. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñska B., Kalitiuk R.,2002 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych dla SMGP 1:50 000, ark. Krynki (303). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jaskowiak M., Krassowska A., Po¿aryski W.,1962—Budowa geologiczna Ni¿u Polskiego. Kreda górna. Pr. Inst. Geol. Jeleñski O., 2002 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych, ark. Krynki (303) Szcze- gó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jelski J.,1959 — Dokumentacja geologiczna z³ó¿ torfu „Dolina rzeki Nietupa”. Arch. IMUZ, Warszawa-Falenty. Juskowiak O., Ryka W.,1963 — Uwagi o ska³ach prekambryjskich z wierceñ w Polsce pó³nocno-wschodniej. Pr. Inst. Geol., 30,4. Juskowiak O., Ryka W.,1967 — Ska³y wulkaniczne i towarzysz¹ce im zespo³y osadowe z otworów Kruszyniany i Mielnik. Biul. Inst. Geol., 197. Kondracki J.,1972 — Polska pó³nocno-wschodnia. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J.,2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J., Pietkiewicz S.,1967 — Czwartorzêd NE Polski. W: Czwartorzêd Polski (red. R. Galon, J. Dylik). Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kurek S.,Preidl M., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ja³ówka (342). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Laskowski K., 2000a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wierzchlesie (302). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Laskowski K., 2000b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Wierzchlesie. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Laskowski K., Lewiñska A., Lipniacka T., Klubiñska E.,1989 — Projekt badañ geologicznych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark.: Wasilków, Supraœl, Wierzchlesie, Krynki. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Limanowski M., 1923 — L¹dolód na Ni¿u Polskim i jego stosunek do zlodowaceñ na zachodzie i wschodzie. Prz. Geogr., 4. Lisicki S.,2000 — Kryteria stosowania litotypów stratygraficznych glin lodowcowych w badaniach czwartorzêdu. Prz. Geol., 48. £yczewska J.,1958 — Stratygrafia paleogenu i neogenu Polski pó³nocnej. Kwart. Geol., 2,1. Mamakowa K., Stuchlik L., 2001 — Ekspertyza palinologiczna próby osadu z profilu Szczêsnowicze K-3, ark. Sokó³ka, Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000. Arch. Inst.. Botan., Kraków. Marks L., 2000—Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia Warty na Podlasiu. Mat. konf.: Osady, struktury deformacyjne i formy warciañskiej strefy glacjomarginalnej na Nizinie Podlaskiej. Lublin.

31 Mojski J. E., Nowicki A. J.,1964 — Z geologii czwartorzêdu NE Polski. INQUA. Wyd. Nauk. PWN, £ódŸ. Mojski J. E.,1969 — Kemy jako wskaŸnik deglacjacji obszaru pó³nocno-wschodniej Polski. INQUA. Wyd. Nauk. PWN, £ódŸ. Mojski J. E.,1972 —Nizina Podlaska W: Geomorfologia Polski, 2. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Musia³ A.,1992 — Studium rzeŸby glacjalnej pó³nocnego Podlasia. Rozp. UW, 403. N o s L . , 1974 — Rola kemów w rzeŸbie wschodniej czêœci Wysoczyzny Bia³ostockiej. Kwart. Geol., 18,2. Nowicki A. J.,1965 — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa mi¹¿szoœci nadk³adu miocenu. Inst. Geol. Warszawa. Nowicki A. J.,1965 — Czwartorzêd okolic Sokó³ki. Biul. Inst.. Geol., 187. Nowicki A. J., 1971a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki A. J., 1971b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki A. J., 1971c — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok. Inst. Geol., Warszawa. Olszewska B., 2002 — Wyniki badañ mikropaleontologicznych — arkusz Ja³ówka (Bobrowniki) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Arch. Oddz. Karp. Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Pietkiewicz S.,1950 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³ystok. Inst. Geol., Warszawa. Po¿aryski W.,1956 — Podzia³ strukturalno-geologiczny Polski jako podstawa badañ. Prz. Geol., 6. Po¿aryski W.,1963 — Jednostki geologiczne Polski. Prz. Geol., 1. Po¿aryski W.,1969 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tektoniczne. Prz. Geol., 2 (190). Praca zbiorowa (red. W. Po¿arski), 1962 — Budowa geologiczna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Ró¿ycki S. Z., 1972 — Plejstocen Polski Œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Rühle E., 1955 — Przegl¹d wiadomoœci o pod³o¿u czwartorzêdu w pó³nocno-wschodniej czêœci Ni¿u Polskiego. Biul. Inst. Geol., 70. Ryka W., 1961a – Ska³y metamorficzne pod³o¿a pó³nocno-wschodniej Polski (Kruszyniany, Krynki, Mielnik). Kwart. Geol., 5,2. Ryka W.,1961b — O problemach pod³o¿a prekambryjskiego pó³nocno-wschodniej Polski w œwietle badañ petrograficznych ska³ metamorficznych z Soko³ówki, Kruszynian i Mielnika. Kwart. Geol., 5,3. Ryka W.,1961c — Kartowanie powierzchni utworów prekambryjskich pod pokryw¹ mezozoiczn¹ w okolicach Kru- szynian i Sokó³ki. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Senkowiczowa H.,1963 — Trias po³udniowo-zachodniego krañca platformy prekambryjskiej Europy Wschodniej. Pr. Inst. Geol., 30,4. Stasiak J.,1971 — Holocen Polski pó³nocno-wschodniej. Rozp. UW, 47. Witwicka E., Bielecka W., 1955 — Orzeczenia dotycz¹ce wieku prób z wiercenia Krynki. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wo³³osowicz S.,1924 — Sprawozdanie z badañ geologicznych na obszarze woj. bia³ostockiego, nowogródzkiego i wileñskiego. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 7. Zaborski B.,1927 — Studia nad morfologi¹ dyluwium Podlasia i terenów s¹siednich. Prz. Geogr., 7. Znosko J.,1960 — Uwagi o stratygrafii pod³o¿a krystalicznego pó³nocno-wschodniej Polski. Kwart. Geol., 4,2. Znosko J.,1963 — G³ówne problemy stratygrafii i paleogeografii jury zachodniego obrze¿enia platformy prekambryjskiej Europy Wschodniej. Pr. Inst. Geol., 30,4.

Otw. 1 Tablica III m n.p.m. Jurowlany Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Otw. 9 142,2 m n.p.m. Ark. Krynki (303) Trejgle h 0,0 0,5 137,1 m n.p.m. 1,35 4,0 1 % h 0,0 67 ZESTAWIENIE PROFILÓW 0,4 2 60 (450) 1,7 50 OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP 3 6 1 40 % (302) (KARTOGRAFICZNYCH) 4 2 8,5 13,3 30 60 5 20 50 3 10 40 20,0 67 30 Kr Wp Dp 2,48 1,48 % 22,5 6-7 8 0,49 20 60 (466) 23,2 20,0 4 8-9 10 Bruk Detrytus roœlinny 68 % 50 29 10-11 60 69 (529) Kr Wp Dp 1,69 1,06 40 12 -13,70 50 0,72 h Humus 5 30 14 -15,71 ¯wiry i g³aziki 16-16a 40 % 6 34,3 72 51 20 % 10 60 (484) (282) 30 17 10 60 50 Piaski ró¿noziarniste Kontakty erozyjne 7 20 50 18 40 Kr Wp Dp 1,52 1,15 10 19 0,74 40 30 Miejsce pobrania próbki do badañ 37,7 48 20 Kr Wp Dp 1,32 1,02 Piaski œrednioziarniste litologiczno-petrograficznych % 30 20 8-9 0,65 i numer próbki 54 10-11 60 20 21 10 42,9 (472) % 8-16, 68-72 53 22 12-12a 50 10 (355) Piaski drobnoziarniste 2 Miejsce pobrania próbki do badañ 60 1,61 1,15 13-13a 40 23 Kr Wp Dp paleontologicznych i numer próbki 47,5 50 0,73 54 Kr Wp Dp 1,19 1,02 49,2 30 0,9 24 40 50,6 14 Piaski py³owate 51,7 15 20 (484) Liczba zbadanych próbek 16 30 10 25 20 17 26 57,6 Kr Wp Dp 1,66 1,27 10 Piaski py³owato-ilaste 64,3 27 18 0,67 65,3 28 % 51 61,5 19 29-30 Kr Wp Dp 3,21 1,31 20 % 66,8 0,4 60 21 12-13,53 31 Piaski glaukonitowe 60 22 (318) 50 50 Procentowa zawartoœæ 32 40 23 w ¿wirach (o œrednicy 5–10 mm, 40 Mu³ki 30 24 33 uzyskanych z glin zwa³owych): 30 34 20 ska³ krystalicznych (Kr), 25 35 20 Mu³ki piaszczyste; 10 wapieni pó³nocnych (Wp) 26 36 1 10 mu³ki i piaski i dolomitów pó³nocnych (Dp) h Kr Wp Dp 27 37 2 Kr Wp Dp 2,02 1,51 85,6 28 0,55 29 38 Mu³ki piaszczysto-ilaste 30 (484) 31 32 33 39 Mu³ki ilaste 34 95,5 40 35 97,5 41 42 Wspó³czynniki petrograficzne 36 1 37 43 I³y 1 (O/K, K/W, A/B) obliczone 38 3 h 39 44 dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, 98,8 45 46 uzyskanych z glin zwa³owych 40 1,61 1,15 106,8 Gliny zwa³owe 0,73 47 41 O/K A/B 48 K/W h 2 49 42 Gliny zwa³owe piaszczyste h 50 43 117,0 51-51a 44 Kreda pisz¹ca 116,4 h 45 46 47 125,8 73 Torfy 52 48 h 130,2 53 126,6 49 54 h 128,3 50 Opracowa³a: K. WODYK 129,1 51 h 52 55

56 139,7 57 4 h 58 145,3 74 h 59

145,9 60 61

h 62

63 h 64 75 65 168,0 168,4 66 169,9 173,4 76

3 ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 180,8 Uwaga:liczba oznacza g³êbokoœæ wystêpowania osadów w metrach and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Tablica IV Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Krynki (303)

PROFILE GEOLOGICZNE STANOWISK OSADÓW BIOGENICZNYCH INTERGLACJA£U EEMSKIEGO (punkty dok. 15 i 16)

m n.p.m. 16

160,3 m n.p.m. 161 15 g³êbokoœæ wm 159,5 m n.p.m. 160 0,3 0,8 6 0,3 159 0,8

158 2,4 7 157 2,8

156 3,5

5,1 155

154 8

153 7,5

152 7,8

151 15

10,0 150 10,0 149

d Gleba 6— pgQ Piaski i gliny deluwialne li B Piaski i gliny 7— mtQp4 Mu³ki z torfami i mu³ki jeziorne li Piaski 8— mtQp3-4 Mu³ki z torfami jeziorne g W3 Mu³ki 15 — gzwQp3 Gliny zwa³owe

Gliny zwa³owe

Torfy

Makroszcz¹tki roœlin

Miejsce pobrania próbki Opracowa³a: K. WODYK do badañ palinologicznych

ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005