Azərbaycanın Şirin Sularının Diatom Yosunları
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 69, №2, səh. 40-45 (2014) Azərbaycanın Şirin Sularının Diatom Yosunları S.K. Cəfərova*, Ş.C. Muxtarova AMEA Botanika İnstitutu, Badamdar şossesi, 40, Bakı AZ1073, Azərbaycan; *E-mail: [email protected] İlk dəfə olaraq mövcud ədəbiyyat materialları və orijinal alqoloji tədqiqatlar əsasında Azərbaycanın kontinental sututarları və suaxınlarında Bacillariophyta şöbəsinin mikroyosunlarının inventarizasiyası keçirilib. Müasir nomenklatur dəyişiklikləri nəzərə alan təftiş nəticəsində diatom yosunların 84 cinsinə, 36 fəsiləsinə, 16 sırasına, 6 yarımsinfinə və 3 sinfinə aid olan 381 növün (443 növdaxili taksonun) siyahısı tərtib edilib. Ölkənin iri fiziki-coğrafi vilayətlərində diatom yosunların lazımınca öyrənilməsi, yayılması və taksonomik xüsusiyyətləri müzakirə edilir. Açar sözlər: Diatom yosunlar, şirin sular, taksonomik struktur, takson GİRİŞ Bacillariophyta şöbəsinin taksonomiya və nomen- klaturasına edilmiş dəyişikliklər nəzərə alınmışdır. Biota müxtəlifliyinin inventarizasiyası müasir İstifadə edilmış taksonomik sistem müasir elmi biologiyanın mühüm vəzifələrindən biridir. Diatom yanaşmalara əsasən seçilmişdir (Tsarenko et al., yosunlar şirin suların avtotrof orqanizmlərinin 2009; Medlin & Kaczmarska, 2004). Yosun növləri- əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Antropogen nin adları dəqiqləşdirilərkən “Algae Base” [www. çirklənmənin mənfi təsiri nəticəsində biotanın azal- algaebase.org], “California Academy” [www. ması ehtimalı yüksək olduğu üçün, onun inventari- calacademy.org] və “Alga Terra” [www.algaterra. zasiyasının qısa müddətdə keçirilməsi çox vacibdir. org] internet saytlarından istifadə edilmişdir. Ölkə ərazisində sututarlar olduqca müxtəlifdir – genezisi və tipləri müxtəlif olan göllər, termal və mineral bulaqlar, düzəndə yerləşən su anbarları və NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ s. Həcminə görə yaşıl yosunlarla, yayılmasına görə isə - göy-yaşıl yosunlarla müqayisə edilə bilən Azərbaycan Respublikasının yosunlarına aid Bacillariophyta şöbəsi Azərbaycan Respublikasının ilkin ədəbiyyat mənbələrində yalnız altı növ geniş kontinental sututarları və suaxınlarında başqa yosun yayılmış diatom yosunu qeyd edilmişdir. Ölkənin şöbələrinə nisbətən lazımınca tədqiq edilmişdir. müxtəlif regionlarında su ekosistemlərinin mün- Təqdim olunan işin əsas məqsədi Azərbaycan təzəm, məqsədyönlü tədqiqi keçən əsrin 50-ci il- Respublikasının kontinental sututarları və suaxınla- lərindən başlayaraq Azərbaycan Elmlər Akademi- rında məskunlaşan diatom yosunlara aid bütün yasında rus alqoloqu İ.A. Kiselyovun rəhbərliyi ədəbiyyat məlumatlarını ümumiləşdirərək, diatom altında S.Q. Rzayeva tərəfindən aparılmışdır və yosunların şirin sularda öyrənilmə dərəcəsini dəqiq- Azərbaycanda yayılan diatom yosunlarının siyahısı ləşdirib, ilk dəfə olaraq növlərin ümumi siyahısını verilmiş ilk iş də Kür-Araz ovalığının şimal-qərbin- tərtib etmək və Azərbaycan Respublikasının fiziki- də yerləşən Mingəçevir su anbarının fitoplankto- coğrafi vilayətlərində yayılmasının qısa təhlilini nunun hidrobioloji tədqiqinə həsr edilmişdir (Рза- aparmaqdan ibarətdir (Budaqov, 1996). ева, 1958). Diatom yosunlarına aid sonrakı tədqi- qatlar floristik xarakter daşıyır. Respublikanın şirin sularının alqofloristik tədqiqatlarının salnaməsi və MATERİAL VƏ METODLAR nəticələri Azərbaycanın sututarlarının alqoloji tədqiqinə dair məqalələrdə təsvir edilmişdir Azərbaycanın diatom yosunlarının müxtəlif- (Мухтарова, Джафарова, 2007, 2011а, б). liyinə aid ədəbiyyat mənbələri ümumiləşdirilib və Bizim tərəfimizdən ilk dəfə olaraq mövcud təhlil edilib. Hazırki işin əsasını ədəbiyyat məlu- ədəbiyyat məlumatlarının (nəşrlər və əlyazmalar) matları və Böyük Qafqazın inzibati rayonlarında və orijinal alqoloji tədqiqatların əsasında Azərbay- 1983-1987 illərdə və sonralar (2000-2012) ayrı- canın sututarları və suaxınlarında Bacillariophyta ayrı məntəqələrdə müxtəlif bioloji mövsümlərdə şöbəsinin mikroyosunlarının inventarizasiyası yığılmış alqoloji materiallar təşkil edir. Material- keçirilib. Geniş yayılmış cinslərin tək-tək adları rast ların yığılması və hazırlanması qəbul edilmlş üsul- gələn məqalələrə istinad edilməmişdir. Müasir lar üzrə aparılmışdır (Вассер и др., 1989). nomenklatur dəyişiklikləri nəzərə alan təftiş nəticə- Növlərin ümumi siyahısını tərtıb edərkən sində diatom yosunların 84 cinsinə, 36 fəsiləsinə, 40 Azərbaycanın Şirin Sularının Diatom Yosunları 16 sırasına, 6 yarımsinfinə və 3 sinfinə aid olan 381 tərəfindən tədqiq edilib (Джафаров, 1971; 1972). növün (443 növdaxili taksonun - ndt.) siyahısı tərtib Burada Amphora subcapitata (Kisselev) Hust, edilib (cədvəl 1). Aşağıda Azərbaycan Respub- Caloneis oregonica (Ehrenb.) R.M.Patrick, Fal- likasının 5 fiziki-coğrafi vilayətində növlərin yayıl- lacia omissa (Hust.) D.G.Mann və Navicula cir- ması göstərilmişdir. cumtexta Meist. ex Hust. kimi nadir növlər və arid Böyük Qafqazın cənub-şərq vilayəti (Qobus- ərazilərə xas olan Navicula hedini Hust. növü tapıl- tan-Abşeron regionu daxil olmaqla). Burada, əsasən mışdır. Hacıqabul gölündə isə bütün Qafqaz üçün Şəki-Balakən regionunda çaylar və kiçik çaylar, isti yeni olan Achnanthes triconfusa Van Land. və Sel- (termal) və mineral bulaqlar, şəlalələr və müvəqqəti laphora laevissima (Kütz.) D.G.Mann qeyd edil- sututarlar daxil olmaqla müxtəlif tipli suaxınları və mişdir. Bütövlükdə bu vilayətdə 217 növ (249 ndt.) sututarları tədqiq edilib (Балашова, 1975а; Кара- diatom yosunu rast gəlinir. ева, Мухтарова, 1987; Мухтарова, 1989; Мухта- Kiçik Qafqaz vilayəti. Əsasən termal bulaqlar рова, Джафарова, 2010; 2011; 2012a; 2012б; və zəlzələ nəticəsində əmələ gələn, yüksək dağlıqda Мухтарова, Караева, 1999). Cəmi bu vilayətdə yerləşən Göygöl gölü öyrənilmişdir. Mineral 218 növ (243 ndt.) diatom yosunu qeyd edilmişdir. bulaqlarda 80 növ Bacillariophyta aşkar edilmişdir Məhz burada Azərbaycan Respublikasında ilk dəfə (Алиев, 1961; Балашова, 1975б) və onların ara- Brachysira vitrea (Grunow in Schneider) R.Ross, sında sularının hərarəti və minerallaşması yüksək Diadesmis contenta (Grunow ex Van Heurck) olan dağ bulaqlarına xas olan – Denticula thermalis D.G.Mann, Gomphonema minutum (C. Agardh) C. Kütz., Pinnularia interruptiformis Krammer və s. Agardh, Luticola goeppertiana (Bleisch in Göygöl gölü üçün 124 növ göstərilir (Рзаева, Rabenh.) D.G.Mann, L. monita (Hust.) D.G.Mann, 1984а). Cəmi Kiçik Qafqazda 143 növ (156 ndt.) Navicula phyllepta Kütz., N. schröeteri F. Meister, diatom yosunu aşkar edilmişdir. Pinnularia torta (A.Mann) R.M.Patrick, Placoneis Lənkəran vilayəti. Azərbaycanın cənub-şər- abiskoensis (Hust.) Lange-Bert. et D. Metzeltin, P. qində yerləşən və ayrıca botaniki yarıməyalətə gastrum (Ehrenb.) Mereschk., Staurosirella lepto- ayrılmış bu nadir subtropik vilayətin yalnız aran stauron (Ehrenb.) D.M.Williams et Round, Surirel- hissəsində sututarlarından çaylar və termal bulaqlar la brebissonii Krammer et Lange-Bert. və s. növlər tədqiq edilmişdir (Рзаева, 1965; 1984б), dağlıq aşkar edilmişdir. Diatom florasının növ tərkibinin hissəsi isə öyrənilməmişdir. Bu vilayətdə 123 növ təhlili göstərir ki, bu vilayətdə Cavinula weinzierlii (137 ndt.) aşkar olunmuşdur. (H.Schimanski) D.B.Czarnecki, Craticula submo- Orta Araz vilayəti. Bütövlükdə Naxçıvan AR lesta (Hust.) Lange-Bert., Cymbella inelegans ərazisində sistemli alqoloji tədqiqatlar aparılma- Cleve, Navicula libonensis Schoeman, Nitzschia mışdır və ilk dəfə S.Q. Rzayeva Naxçıvanın üç bicrena Hohn et Hellerman, N. legleri Hust. və s. mineral bulaqlarından (Vayxır, Sirab və Badamlı) kimi çox nadir sayılan növlər təsadüf edilir, eləcə yığılmlş materialların tədqiqinin nəticələrini nəşr də burada nadir alp yosun növləri – Cymbella etdirmişdir (Рзаева, 1999). Məqalədə diatom yo- schimanskii Krammer, Cymbopleura rupicola sunlar 7 növlə təmsil olunmuşdur, bunlardan Dia- (Grunow) Krammer, C.similis (Krasske) Krammer, toma vulgare Bory, D. anceps (Ehrenb.) Kirchn., Frustulia spicula Amosse, Neidiomorpha binode- Fragilaria capucina Desm. və s. qeyd etmək olar. formis (Krammer) M. Cantonati, Lange-Bert. et Azərbaycanın diatom florasının taksonomik N.Angeli və 1 növdaxili takson - Neidium bisul- strukturu aşağıdakı cədvəldə təqdim edilir (cədvəl catum (Lagerst.) Cleve var. subampliatum Kram- 1). Növlərin, növdaxili taksonların və daha yüksək mer aşkar edilmişdir. ranqlı taksonların taksonomik müxtəlifliyi aşağıda Abşeronda yalnız Ceyranbatan su anbarı göstərilmişdir: 1. Coscinodiscophyceae sinfi – 1 tədqiq edilmiş (Рзаева, 1983) və diatom yosunların yarımsinif, 3 sıra, 3 fəsilə, 3 cins və 6 növ (7 ndt.); 19 növü (19 ndt.) qeydə alınmışdır. 2. Mediophyceae sinfi – 2 yarımsinif, 2 sıra, 3 Kür Dağarası çökəkliyi vilayəti. Mingəçevir fəsilə, 5 cins və 14 növ; 3. Bacillariophyceae sinfi – su anbarı (Рзаева, 1958; 1986) və Kür çayının orta 3 yarımsinif, 11 sıra, 30 fəsilə, 76 cins və 361 növ axarında yerləşən üç göl – Hacıqabul, Naxalıqçala (422 ndt.). (Sarısu) və Ağgöl tədqiq edilmişdir. A.Q.Qası- Coscinodiscophyceae sinfi Coscinodiscophyci- movun işində Mingəçevir su anbarının diatom dae yarımsinfi ilə ən az növ müxtəlifliyi ilə seçilir yosunlarının siyahısı təkrarən təqdim edilir və Kür və tərkibində 1-3 plankton növü olan cinslərlə təm- çayının aşağı axarında yerləşən bir sıra kiçik sil olunmuşdur. Paraliales sırası Paraliaceae fəsi- sututarlarında geniş yayılmış növlər qeyd edilir. ləsi və Ellerbeckia R.M. Crawford cinsinə aid tək Kür çayının və onun qollarının alqoflorası xüsusi bir növlə büruzə verir. Ellerbeckia arenaria olaraq öyrənilməmişdir. Yuxarıda göstərilən və (Moore ex Ralfs) R.M. Crawford