Resultaten 2003 meetlat supermarkten

Dierenbescherming, Postbus 85980, 2508 CR Den Haag, www.dierenbescherming.nl Inhoudsopgave

Voorwoord...... 1

1. Methode van Onderzoek...... 2 2. Supermarkten met de meeste diervriendelijke producten ...... 3 2.1 Conclusie...... 4 3. Uitslagen rundvlees...... 5 3.1 Gangbare houderij van runderen...... 5 3.2 Diervriendelijker houderij van runderen ...... 5 3.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerd rundvlees ...... 5 4. Uitslagen kalfsvlees...... 6 4.1 Gangbare houderij van vleeskalveren ...... 6 4.2 Diervriendelijker houderij van vleeskalveren...... 6 4.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerd kalfsvlees ...... 6 5. Uitslagen varkensvlees ...... 7 5.1 Gangbare houderij van varkens...... 7 5.2 Diervriendelijker houderij van varkens...... 7 5.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerd varkensvlees ...... 7 6. Uitslagen kippenvlees ...... 9 6.1 Gangbare houderij vleeskuikens ...... 9 6.2 Diervriendelijker houderij vleeskuikens...... 9 6.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerd kippenvlees ...... 9 7. Uitslagen vleesvervangers...... 11 8. Uitslagen ecologische zuivelproducten...... 12 8.1 Gangbare houderij van melkkoeien ...... 12 8.2 Diervriendelijker houderij van melkkoeien ...... 12 8.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerde zuivelproducten...... 12 9. Uitslagen biologische kaas...... 13 10. Uitslagen biologische boter...... 13 11. Uitslagen eieren ...... 14 11.1 Gangbare houderij van legkippen...... 14 11.2 Diervriendelijker houderij van legkippen ...... 14 11.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerde eieren...... 14 12. Uitslagen broodbeleg ...... 17

Bijlage I: Lijst deelnemende afdelingen van de Dierenbescherming...... 18 Bijlage II: De tellijst...... 19 Bijlage III: Lijst van onderzochte supermarkten...... 20 Bijlage IV: Onderzochte gemeenten aantal onderzochte supermarkten...... 21

Colofon Tekst en samenstelling: Bert van den Berg, beleidsmedewerker veehouderij Uitgave: Juni 2003 Voorwoord

Met enige trots presenteren wij u de uitslag van onze eerste Meetlat Supermarkten. Honderden vrijwilligers van 32 afdelingen van de Dierenbescherming hebben door het hele land maar liefst 395 supermarktfilialen van 24 verschillende supermarktketens bezocht om het aanbod van diervriendelijke producten te beoordelen. De afdelingen hebben zelf de uitslag van hun eigen werkgebied onder de aandacht gebracht van de plaatselijke en regionale bevolking. Voor dit eindrapport hebben wij al die plaatselijke uitslagen opgeteld en gemiddeld, om zo tot een landelijk resultaat te komen.

De Dierenbescherming spant zich al vele jaren in voor een beter welzijn voor de ruim 400 miljoen dieren in de bio- industrie. Niet zonder resultaat. Zo zijn de legbatterij, de kalverkist en de individuele zeugenbox straks wettelijk verboden. Dat het ook mogelijk is van meet af aan rekening te houden met het welzijn van vee, laten de scharrel- en de biologische veehouderij zien. Deze “alternatieve veehouderij” komt, mede op initiatief van de Dierenbescherming, steeds sterker opzetten. Zo zijn supermarkten eind 2002 begonnen hun aanbod van biologisch varkensvlees uit te breiden. Het is van het grootste belang voor het welzijn van ons vee dat supermarkten diervriendelijke producten aanbieden en dat consumenten ze ook daadwerkelijk gaan kopen. Als Dierenbescherming willen wij dit graag stimuleren.

De Meetlat Supermarkten is onderdeel van onze meerjarige campagne Diervriendelijker Consumeren. In het kader van deze campagne overleggen wij onder meer met supermarktketens, helpen we mee aan stevige uitbreiding van het aanbod van biologische producten en geven wij voorlichting aan de consument. Met de Meetlat Supermarkten hoopt de Dierenbescherming plaatselijk èn landelijk de supermarkten aan te sporen hun aanbod van diervriendelijke producten uit te breiden. Tegelijkertijd willen we consumenten informeren waar zij (een ruim aanbod van) deze producten kunnen krijgen en hen aansporen ze te kopen. Door het Meetlat- onderzoek jaarlijks te herhalen ontstaat een trendbeeld over meerdere jaren.

Wijnand van de Giessen Algemeen directeur

1 1. Methode van Onderzoek

Meer dan honderd vrijwilligers van 32 afdelingen van de Dierenbescherming (zie bijlage I) hebben aan het onderzoek meegeholpen. Aan de hand van een tellijst (zie bijlage II) hebben zij het aantal vegetarische en diervriendelijke producten geteld. De supermarkten zijn willekeurig gekozen door de afdelingen van de Dierenbescherming. In totaal zijn over het hele land op deze wijze 395 supermarktfilialen van 24 supermarktketens bezocht (zie bijlage III) in 103 steden en dorpen (zie bijlage IV). Leiding en personeel van de bezochte winkels reageerden vrijwel allen positief en hielpen de vrijwilligers dikwijls mee bij het tellen.

De vrijwilligers hebben tevoren achtergronddocumentatie van de Dierenbescherming gekregen over keurmerken, supermarkten en dierenwelzijn en een handleiding over het tellen van producten en productsoorten en het verwerken van de meetgegevens tot een regionale uitslag. De achtergronddocumentatie en handleiding zijn in opdracht van de Dierenbescherming door een student van het Van Hall Instituut te Leeuwarden gemaakt.

In de supermarkten is de aanwezigheid en het aantal productsoorten van de volgende productgroepen geteld: - scharrel- en biologisch rundvlees - rosé kalfsvlees en groepskalfsvlees - scharrel- en biologisch varkensvlees - scharrel- en biologisch pluimveevlees - vleesvervangers - biologische melkproducten - biologische kaas - biologische boter - scharrel- en biologische eieren - scharrel-, biologisch en vegetarisch broodbeleg

Deze productgroepen omvatten producten die veel worden verkocht en waarvan zowel gangbare als diervriendelijke varianten in de handel zijn. - Alleen producten die daadwerkelijk in het schap lagen werden meegeteld. - Van de gangbare producten uit de intensieve veehouderij is de aanwezigheid aangekruist, maar is niet het aantal productsoorten geteld. Van deze gangbare producten zijn in deze nota verder geen gegevens opgenomen. - De hiervoor genoemde productcategorieën kunnen weer in allerlei productsoorten uiteenvallen. Bijvoorbeeld van biologisch varkensvlees zijn er onder andere hamlappen, karbonades en schnitzels. Deze soorten zijn geteld; in het gegeven voorbeeld zijn het er dus drie.

Speciale aandacht is in de achtergronddocumentatie voor de vrijwilligers besteed aan het herkennen van keurmerken en merken. Producten zonder (keur)merk waaruit hun diervriendelijke herkomst blijkt, werden als afkomstig uit de gangbare intensieve veehouderij beschouwd.

2 2. Supermarkten met de meeste diervriendelijke producten

De diverse supermarktketens hebben verschillende profielen waarop hun aanbod is gebaseerd: - supermarkten die zich vooral profileren op kwaliteit, zoals , Konmar, Super de Boer en Plus; - supermarkten die zich meer richten op lage prijzen, zoals Deen, van de Broek, Hoogvliet, Jan Linders, , Nettorama; - supermarkten die tussen de prijs- en kwaliteitssupermarkten inzitten, zoals Coöp, Edah en ; - buurtsupermarkten, zoals ; - discountsupermarkten, zoals en . Binnen deze supermarktformules kan de omvang van het aanbod variëren al naar het winkelvloeroppervlak en de ligging van de supermarkt.

Tegen de achtergrond van vorenstaande indeling hoeft het niet te verbazen dat zich op kwaliteit profilerende supermarkten als Albert Heijn en Konmar hoog scoren als gelet wordt op het kwaliteitsaspect diervriendelijkheid, en dat discounters als Aldi en Lidl op dit vlak het slechtst scoren. Maar ook onder de supermarktketens die zich meer op lage prijzen richten of die tussen het kwaliteits- en prijssegment in heten te zitten blijken er verhoudingsgewijs op het aspect van diervriendelijkheid nog redelijk tot hoog te scoren.

Tabel 1 – Het gemiddeld aantal diervriendelijke producten per supermarktketen

totaal % gem. aantal Supermarktketen vestigingen onderzocht onderzocht diervriendelijker producten Albert Heijn 698 94 14% 73,6 Vomar 38 2 5% 41,5 Konmar 126 24 19% 36,0 Jumbo 54 6 11% 36,2 6 36,2 Dekamarkt 84 11 13% 27,2 Deen 34 2 6% 27,0 Super de Boer 33 26,5 Plus 215 22 10% 24,3 Jan Linders 44 3 7% 19,3 Boni 2 18,5 Hoogvliet 17 4 24% 18,5 C1000 476 55 12% 16,7 Dirk v.d. Broek ca. 83 15 18% 15,1 Komart 34 2 6% 14,0 Nettorama 24 3 13% 12,3 Prisma ca. 300 8 3% 11,1 Edah ca. 300 40 13% 10,7 Garantmarkt 2 6,5 Spar 275 9 3% 5,7 E-Markt 2 3,5 Stipt 2 3,5 Aldi 386 24 6% 0,5 Lidl 14 0,4

3 Tabel 2 – Top 10 van diervriendelijkste supermarktfilialen

1 Albert Heijn t Kleine Loo Den Haag 139 2 Albert Heijn Muntpassage Weert 131 3 Albert Heijn Kamperfoelie Tiel 131 4 Albert Heijn Hof v Spaland Schiedam 128 5 Albert Heijn Lijnbaan Rotterdam 121 6 Albert Heijn L Kerkstraat Schiedam 118 7 Albert Heijn Poslbr Passage Zutphen 115 8 Albert Heijn Sterrebos Oss 114 9 Albert Heijn Baarn 113 10 Albert Heijn Oude Bodegr.w. Bodegraven 111

2.1 Conclusie Albert Heijn is absolute koploper in het aanbod van diervriendelijke producten. De Albert Heijn aan ’t Kleine Loo in Den Haag is het filiaal met het grootste assortiment aan vegetarische en diervriendelijke producten en kan zich tooien met de titel ‘Diervriendelijkste Supermarkt van 2003’.

Albert Heijn scoort over het hele land steeds zeer goed. Van de 395 getelde supermarktfilialen bevinden zich maar liefst 48 Albert Heijn-filialen in de top 50 en in de top 100 zijn het er 75. De eerste concurrent staat op plaats 27, het betreft de Super de Boer aan de Larenseweg te Hilversum met 92 diervriendelijke producten. De tweede concurrent staat op plaats 34. Het betreft de Konmar aan de Elandstraat te Den Haag met 83 diervriendelijke producten. De derde en vierde concurrent staan op de plaatsen 64 en 65. Het zijn de Jumbo aan de Waagpassage te Lelystad met 61 diervriendelijke producten en de Vomar aan de Nieuwe Langzijde te Schagen met 60 diervriendelijke producten.

Van Vomar, een supermarktketen in Noord-Holland, zijn maar twee filialen geteld. Uit de jaarlijkse telling door Milieudefensie van het aanbod van eko-producten is echter bekend dat de Vomar altijd hoog scoort. Daarom is de tweede plaats van Vomar waarschijnlijk geen toevalstreffer en zeer terecht.

Konmar is na Albert Heijn de grootste supermarktketen in Nederland die zich op kwaliteit profileert. Ze eindigt in dit onderzoek op de derde plaats.

De kwaliteitssupermarktketens Super de Boer en Plus moeten in dit onderzoek een aantal supermarktketens, gericht op het prijssegment en tussen kwaliteits- en prijssegment inzittende supermarkten, voor zich laten. Met name prijsvechter Jumbo schiet er met een vierde plaats opmerkelijk goed uit.

4 3. Uitslagen rundvlees

3.1 Gangbare houderij van runderen In de gangbare houderij van vleesrunderen komt het voor dat de dieren geen weidegang krijgen. Stalhuisvesting met geen of weinig weidegang leidt tot meer klauw- en beengebreken en ontstekingen aan de staarten door betrapping. Runderen hebben een zacht ligbed nodig, maar in de gangbare houderij is het toegestaan vleesrunderen op een volledige roostervloer te houden. Omdat stieren vaak moeilijk te hanteren zijn worden die meestal gecastreerd. Zowel in de gangbare melkveehouderij als in de gangbare vleesveehouderij worden de runderen in de regel onthoornd.

3.2 Diervriendelijker houderij van runderen Voor runderen gehouden onder (keur)merken als Scharrel, Greenfields, EKO en Demeter gelden eisen en controles daarop die garanderen dat de dieren een flink aantal dagen weidegang krijgen, in de stal een redelijke minimumoppervlakte en een dicht vloerdeel met zacht ligbed hebben en dat de keizersnede verboden of in elk geval geen standaardpraktijk is. Bij Scharrel, Eko en Demeter is castratie van stieren verboden. Onthoornen is alleen bij Demeter verboden.

3.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerd rundvlees Scharrelrundvlees of daaraan gelijkwaardig rundvlees is alleen bij Albert Heijn aangetroffen. Biologisch rundvlees is bij meerdere supermarkten aangetroffen, zoals blijkt uit onderstaande tabel. In de kolom “filialen” staat in hoeveel van de getelde filialen biologisch rundvlees is aangetroffen. De kolom “range” geeft aan hoeveel soorten rundvleesproducten er waren. De kolom “gemiddeld” geeft het gemiddelde aantal soorten rundvleesproducten over alle getelde filialen. Bij de volgende negen supermarktketens is geen biologisch rundvlees aangetroffen: Aldi, Boni, Dirk van de Broek ca., Edah, E-Markt, Lidl, Nettorama, Spar en Stipt.

Tabel 3 – Het aanbod van biologisch rundvlees per supermarktketen

Supermarkt Filialen Range Gemiddeld Vomar 2 van 2 7 tot 10 8,5 Albert Heijn 79 van 94 1 tot 16 4,3 Jumbo 6 van 6 0 tot 11 4,2 Deen 2 van 2 4 4 Konmar 15 van 24 1 tot 8 2,2 Plus 15 van 22 1 tot 7 3,0 Garantmarkt 2 van 2 1 tot 5 2,5 Hoogvliet 4 van 4 1 tot 6 2,5 Super de Boer 13 van 33 2 tot 8 2,0 Dekamarkt 8 van 11 1 tot 3 1,5 C1000 2 van 55 1 tot 13 1,4 Coop 5 van 6 2 tot 6 1,4 Prisma 2 van 9 3 tot 5 0,9 Komart 2 van 2 1 0,5 Jan Linders 3 van 3 1 0,3

5 4. Uitslagen kalfsvlees

4.1 Gangbare houderij van vleeskalveren De kalfjes worden direct na de geboorte bij de moeder weggehaald. Al op een leeftijd van tien dagen mogen ze op transport naar de kalvermesterij. Kalveren hebben de eerste acht weken van hun leven nog een sterke zuigdrang. Om te voorkomen dat ze, bij afwezigheid van de koe, aan elkaar gaan zuigen worden de kalveren de eerste acht weken nog individueel gehouden. Daarna worden de kalveren in groepen van vier à acht dieren gehuisvest. In deze groepshuisvesting is de ruimte nog altijd erg krap. De vleeskalveren krijgen geen uitloop naar buiten, laat staan weidegang. Ze worden gehouden op een volledige roostervloer, dus zonder dicht vloerdeel met een zachte ligbedding. De kalveren kregen vroeger een ijzerarm dieet van melk of kunstmelk, om blank, mals vlees te verkrijgen. De kalveren leden hierdoor permanent aan bloedarmoede, hadden niets te herkauwen en hun meermagige verteringsstelsel kon zich niet normaal ontwikkelen. Tegenwoordig krijgen de dieren ruwvoer en ijzerinjecties. In de gangbare vleeskalverhouderij wordt het ijzergehalte echter in zes maanden afgebouwd tot het niveau waarop het vlees blank kleurt en de kalveren nèt niet ernstig ziek worden.

4.2 Diervriendelijker houderij van vleeskalveren Kalfsvlees onder het IKB rosé kalfsvleeskeurmerk en onder het merk Friander onderscheiden zich positief van de gangbare vleeskalverhouderij, doordat bij deze kalveren het ijzergehalte niet in de mestperiode wordt afgebouwd om het vlees blank te kleuren. Dit positieve punt geldt ook voor kalfsvlees van Peters’ Farm. Bij Peters’ Farm worden de dieren ook niet de eerste acht weken individueel gehuisvest om te voorkomen dat ze aan elkaar zuigen. Ze worden direct in groepen gehouden. Dit is mogelijk omdat ze gevoederd worden met een automaat uitgerust met spenen en omdat er als afleiding speelmateriaal (bijv. nepspenen) aanwezig is, waarop de zuigdrang zich kan richten. De voercomputer in Peters’ Farm maakt het mogelijk kalveren afzonderlijk te volgen en zo nodig individuele medicatie te geven. Hierdoor komt groepsmedicatie in Peters’ Farm minder voor. Een ander positief punt van Peters’ Farm is dat de kalveren in grotere groepen van dertig tot zelfs negentig dieren worden gehouden. Hierdoor is bij een zelfde oppervlakte per dier toch meer “sjeesruimte” aanwezig. Er bestaat (nog) geen biologische vorm van vleeskalverhouderij. De meeste “overtollige” kalfjes van de biologische melkveehouderij gaan naar de gangbare vleeskalvermesterij, een deel gaat naar de biologische rundvleesmesterij.

4.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerd kalfsvlees In Albert Heijn betreft het kalfsvlees van het merk Peter’s Farm van Alpuro. Rosékalfsvlees is slechts éénmaal in een supermarktfiliaal van C1000 aangetroffen. In de andere gevallen betreft het supermarktaanbod kalfsvlees van het merk Group Grown van Van Drie. Zoals de naam al aangeeft zijn deze dieren opgegroeid in groepshuisvesting. Wel wordt het ijzergehalte in het bloed aan het eind van de mestperiode afgebouwd om het vlees blank te kleuren.

Tabel 4 – Het aanbod van groeps- en rosékalfsvlees in supermarkten

Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 53 van 94 1 tot 7 2,3 Komart 4 van 23 1 tot 12 0,8 Super de Boer 2 van 30 1 0,1 C1000 3 van 50 1 0

6 5. Uitslagen varkensvlees

5.1 Gangbare houderij van varkens Nog altijd worden veel zeugen gehuisvest in een krappe ligbox waarin zij zich niet kunnen omdraaien. Gevolg is een gebrek aan bewegingsvrijheid en sociale contacten. In Nederland uiterlijk in 2008 en in de rest van de EU uiterlijk in 2013 moeten alle zeugen in groepen gehuisvest worden. De vloer mag voor het grootste deel uit rooster bestaan en een zachte ligbedding van stro of ander strooisel op het dichte vloerdeel is niet verplicht. Als de zeug moet werpen krijgt ze geen materiaal om een nest te bouwen, hoewel ze hiertoe een sterke aandrang heeft. Bij het werpen en tijdens de kraamperiode van drie à vier weken wordt de zeug in een kraambox opgesloten zonder strooisel en met zeer beperkte bewegingsruimte om doodliggen van de biggen te voorkomen. De biggen worden standaard gecoupeerd (staart) en gecastreerd. Als ze elkaar of de zeug daarmee kunnen verwonden worden de hoektanden afgeknipt of afgeslepen. Het spenen (weghalen bij de zeug) gebeurt op veel te jonge leeftijd, met als gevolg dikwijls een shock en ziektes als diarree, waartegen dan weer antibiotica aan het voer worden toegevoegd. De varkens worden tot een leeftijd van circa zes maanden vetgemest tot zo’n 85 à 110 kilo. Dit gebeurt in prikkelarme, kale hokken met een hoge bezettingsdichtheid. De vloer bestaat voor het grootste deel uit rooster. Op het dichte deel ligt geen stro of ander strooisel voor een zachte ligbedding, om in te wroeten, of om op te kauwen.

5.2 Diervriendelijker houderij van varkens In de scharrelvarkenshouderij en de biologische varkenshouderij hebben de varkens binnen meer ruimte en hebben ze de beschikking over een ruime hoeveelheid stro. In de scharrelvarkenshouderij krijgen de zeugen, gespeende biggen en de vleesvarkens uitloop naar buiten. In de biologische varkenshouderij krijgen ook de zeugen met biggen uitloop. In de scharrelvarkenshouderij mag die uitloop uit een verharde ondergrond en/of een weide bestaan. In de biologische varkenshouderij moet de uitloop grotendeels uit weide bestaan. Bij scharrel wordt de zeug de eerste drie dagen na het werpen tussen stangen ingesloten om te voorkomen dat ze haar biggen dooddrukt. In de biologisch varkenshouderij mag de zeug niet ingesloten worden. Ook is het couperen van staarten in de scharrel- en biologische varkenshouderij niet toegestaan. Tandjes mogen geslepen worden als een big andere dieren dreigt te verwonden. Castreren is ook bij scharrel en biologisch standaardpraktijk. Bij scharrel worden de biggen na 38 en bij biologisch na 40 dagen gespeend.

5.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerd varkensvlees Bij de volgende tien supermarkten is geen biologisch varkensvlees aangetroffen: Aldi, Boni, Dirk van de Broek ca., Edah, E-Markt, Komar, Lidl, Nettorama, Spar en Stipt

7 Tabel 5 – Het aanbod van biologisch varkensvlees per supermarktketen

Supermarkt Filialen Range Gemiddeld Vomar 2 van 2 4 tot 14 9,0 Albert Heijn 81 van 94 1 tot 13 6,1 Jumbo 5 van 6 2 tot 11 5,6 Coop 5 van 6 2 tot 14 4,8 Plus 15 van 22 2 tot 10 4,5 Konmar 15 van 24 1 tot 10 3,0 Dekamarkt 9 van 11 1 tot 7 2,7 Garantmarkt 1 van 2 5 2,5 Super de Boer 15 van 33 1 tot 11 2,4 Deen 2 van 2 1 tot 2 1,5 Hoogvliet 1 van 4 6 1,5 C1000 20 van 55 1 tot 7 1,3 Prisma 2 van 9 4 tot 6 1,1 Jan Linders 1 van 3 3 1,0

8 6. Uitslagen kippenvlees

6.1 Gangbare houderij vleeskuikens De vleeskuikens worden dicht op elkaar op de grond in grote stallen gehouden. Vooral als de kuikens zwaarder zijn, zitten ze erg dicht op elkaar. In zes weken worden de kuikens gemest tot een gewicht van bijna twee kilo. De dieren worden eigenlijk geslacht voordat ze een kip zijn geworden, vandaar de naam vleeskuikens. De dieren krijgen een wettelijk verplichte inenting (ook scharrel en biologische dieren) tegen NCD, een soort kippenpest. Verder krijgen ze diverse andere vaccinaties. Door de snelle groei en een hoog gewicht ondervinden vleeskuikens veel welzijnsproblemen zoals: pootaandoeningen, hartstoornissen en doodgroeiers (dieren die plotseling sterven als gevolg van te snelle groei). Soms zijn de dieren er zo erg aan toe dat ze door de snelle groei en het grote gewicht moeilijk lopen of niet meer op hun poten kunnen staan. Vleeskuikens lopen vaak ook botbreuken op doordat ze ruw worden opgepakt (met meerdere tegelijk) en in kratten worden gedaan voor vervoer naar het slachthuis.

6.2 Diervriendelijker houderij vleeskuikens Scharrelvleeskuikens zitten minder dicht op elkaar, hebben een uitloop naar buiten en krijgen geen preventieve medicatie. Label rouge en Loué vleeskuikens zijn afkomstig uit Frankrijk. Het zijn langzaam groeiende rassen die door de langzamere groei minder welzijnsproblemen hebben. Deze vleeskuikens worden op latere leeftijd geslacht. Biologische vleeskuikens komen ook vooral uit het buitenland. In Nederland is er maar één bedrijf dat biologische vleeskuikens houdt. Ook deze dieren hebben een uitloop naar buiten en worden op een latere leeftijd geslacht. De kuikens worden onder een lagere bezettingsgraad gehouden in vergelijking met scharrel vleeskuikens en ze krijgen biologisch voer.

6.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerd kippenvlees Bij de volgende tien supermarktketen is geen biologisch kippenvlees aangetroffen: Aldi, Boni, Dirk van de Broek ca., E-Markt, Garantmarkt, Jan Linders, Komart, Lidl, Spar en Stipt.

Tabel 6 – Het aanbod van scharrel- en daaraan gelijkwaardig kippenvlees per Supermarktketen

Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 46 van 94 1 tot 6 0,7 Super de Boer 2 van 33 1 0,1 Edah 1 van 40 2 0,1

9 Tabel 7 – Het aanbod van biologisch kippenvlees per supermarktketen

Supermarkt filialen range gemiddeld Vomar 1 van 2 2 2 Albert Heijn 55 van 94 1 tot 5 1,3 Deen 2 van 2 1 1 Coop 3 van 6 1 tot 2 0,7 Nettorama 1 van 3 2 0,7 Konmar 5 van 24 1 tot 5 0,6 Hoogvliet 2 van 4 1 0,5 Jumbo 2 van 6 1 tot 2 0,5 Dekamarkt 2 van 11 1 tot 4 0,5 Super de Boer 5 van 33 1 tot 4 0,3 Prisma 1 van 9 2 0,2 Plus 2 van 22 1 tot 3 0,2 C1000 2 van 55 2 tot 3 0,1 Edah 1 van 40 2 0,1

10 7. Uitslagen vleesvervangers Het meest diervriendelijke wat een consument kan doen, is (regelmatig of helemaal) geen vlees meer eten. Er komen steeds meer vleesvervangers op de markt. De meest voorkomende merken zijn Tivall, Quorn, Vivera, Planet Green en Good Bite.

Op Aldi en Lidl na verkopen alle 24 supermarktketens vleesvervangers. Opvallend is ook het grote aantal supermarktketens waar in alle onderzochte filialen één of meer soorten vleesvervangers werden aangetroffen en het vaak brede aanbod aan soorten vleesvervangers.

Tabel 8 – Het aanbod van vleesvervangers per supermarktketen

Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 91 van 94 1 tot 53 24,4 Konmar 23 van 24 2 tot 50 16,2 Jumbo 6 van 6 6 tot 34 16,5 Boni 2 van 2 13 tot 14 13,5 Dekamarkt 11 van 11 3 tot 19 12,3 Super de Boer 30 van 33 1 tot 48 12,0 Deen 1 van 2 21 10,5 Vomar 2 van 2 7 tot 14 10,5 Jan Linders 3 van 3 2 tot 14 10 Coop 6 van 6 3 tot 18 9,5 C1000 46 van 55 1 tot 24 7,2 Nettorama 3 van 3 5 tot 8 7 Hoogvliet 2 van 4 11 tot 15 6,5 Plus 15 van 22 3 tot 12 5,9 Komart 2 van 2 3 tot 9 6 D v.d. Broek ca. 15 van 15 2 tot 16 5,3 Edah 32 van 40 2 tot 16 5,0 Spar 5 van 9 3 tot 9 3,1 Prisma 5 van 9 1 tot 8 2,6 Stipt 2 van 2 1 tot 3 2 E-markt 2 van 2 1 tot 2 1,5 Garantmarkt 2 van 2 1 0,5

11 8. Uitslagen ecologische zuivelproducten

8.1 Gangbare houderij van melkkoeien De gangbare melkveehouderij is nog altijd betrekkelijk extensief en redelijk diervriendelijk. Het overgrote deel van de koeien mag zomers de wei in en huist ’s winters in ligboxenstallen. De meest voorkomende problemen zijn klauwontstekingen, pootgebreken, uierontstekingen en problemen rond de voortplanting. Deze problemen zijn over het algemeen met goede verzorging en een goed management redelijk te beheersen. Op dit moment wordt al tien procent van de koeien permanent op stal gehouden. In de toekomst dreigt het percentage koeien dat geen weidegang meer krijgt, steeds verder op te lopen. Zonder weidegang gaat de melkveehouderij steeds meer lijken op de bio-industriële pluimvee- en varkenshouderij en zal het welzijn en de gezondheid van de koeien achteruitgaan.

8.2 Diervriendelijker houderij van melkkoeien Het belangrijkste verschil tussen biologische en gangbare melkveehouderij zit in het voederen van biologisch geteeld voer en het niet preventief medicineren van het vee. Verder gelden minimum eisen voor de stalhuisvesting en is weidegang in de biologische veehouderij verplicht. De biologische melkveehouderij is daarmee de enige die kan garanderen dat haar zuivel afkomstig is van koeien die weidegang hebben gehad.

8.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerde zuivelproducten Op Aldi, Lidl, Spar en Stipt na verkopen alle 24 supermarktketens biologische zuivel. Opvallend is ook het grote aantal supermarktketens waar in alle onderzochte filialen één of meer soorten zuivel werden aangetroffen Bij enkele supermarkten werd in alle of vrijwel alle onderzochte filialen biologische zuivel aangetroffen. Opvallende uitzonderingen vormen hier C1000 en Edah die slechts in dertien van de vijftig, respectievelijk 21 van de 37 bezochte filialen biologische zuivel in het schap hadden staan.

Tabel 9 – Het aanbod van zuivel per supermarktketen Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 94 van 94 1 tot 20 7,7 Coop 5 van 6 4 tot 16 8,8 Deen 2 van 2 4 tot 8 6,0 Vomar 2 van 2 4 tot 7 5,5 Konmar 23 van 24 1 tot 14 5,1 Komart 2 van 2 3 tot 7 5 Plus 17 van 22 1 tot 12 4,3 Super de Boer 32 van 33 1 tot 11 3,7 Dekamarkt 9 van 11 3 tot 5 3,5 D v.d. Broek ca. 12 van 15 4 tot 6 3,1 Hoogvliet 3 van 4 3 tot 5 3 C1000 15 van 55 1 tot 13 2,6 Boni 2 van 2 2 tot 3 2,5 Jumbo 3 van 6 4 tot 5 2,3 Prisma 5 van 9 3 tot 5 2,1 Jan Linders 2 van 3 3 2 Edah 23 van 40 1 tot 5 1,8 E-markt 1 van 2 1 0,5 Garantmarkt 1 van 2 1 0,5 Nettorama 1 van 3 1 0,3 12 9. Uitslagen biologische kaas

In zijn algemeenheid kan gezegd worden dat biologische kaas in supermarkten nog matig tot slecht verkrijgbaar is. Bij de volgende veertien supermarktketens werd in het geheel geen biologische kaas aangetroffen: Aldi, Boni, Coop, Deen, E-markt, Garantmarkt, Hoogvliet, Jan Linders, Komart, Lidl, Nettorama, Prisma, Spar en Stipt.

Tabel 10 – Het aanbod van biologische kaas per supermarktketen

Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 77 van 94 1 tot 6 1,8 Vomar 1 van 2 4 2 D v.d. Broek ca. 10 van 15 1 tot 2 1,1 Jumbo 4 van 6 1 0,7 Konmar 11 van 24 1 tot 2 0,6 C1000 22 van 55 1 tot 3 0,5 Plus 6 van 22 1 tot 2 0,5 Super de Boer 8 van 33 1 tot 3 0,4 Dekamarkt 3 van 11 1 0,3 Edah 1 van 40 1 0,0

10. Uitslagen biologische boter

In een aantal supermarkten is een redelijke tot goede beschikbaarheid van biologische boter. In de meeste is de beschikbaarheid laag, waarbij vooral C1000, Plus, Super de Boer en Konmar er slecht uitspringen. Bij de volgende supermarktketens werd geen biologische boter aangetroffen: Aldi, Boni, Edah, E-markt, Garantmarkt, Jan Linders, Komart, Lidl, Prisma, Spar en Stipt.

Tabel 11 – Het aanbod van biologische boter per supermarktketen

Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 88 van 94 1 tot 3 1,4 Deen 2 van 2 1 1 Vomar 2 van 2 1 1 Dekamarkt 9 van 11 1 0,8 Hoogvliet 3 van 4 1 0,8 D v.d. Broek ca. 10 van 15 1 0,7 Konmar 12 van 24 1 tot 2 0,5 Super de Boer 11 van 33 1 tot 2 0,4 Jumbo 2 van 6 1 0,3 Nettorama 1 van 3 1 0,3 Plus 3 van 22 1 0,2 Coop 1 van 6 1 0,2 C1000 2 van 55 1 tot 2 0,1

13 11. Uitslagen eieren

11.1 Gangbare houderij van legkippen Kippen in de legbatterij ondervinden grote welzijnsproblemen. Ze zitten met meerdere dieren in een kooi en hebben veel te weinig leefruimte, zo weinig dat ze niet hun vleugels kunnen strekken. De kippen hebben geen strooisel, geen zitstokken en geen legnest, hierdoor kunnen ze geen natuurlijk gedrag vertonen. Doordat de kippen in een prikkelarme omgeving zitten, vertonen ze “omgerichte” gedragingen. Eén daarvan is omgericht foerageergedrag. Hierbij gaan de kippen in plaats van op de grond zoeken naar voedsel, pikken in de veren van andere kippen. Door dit pikken kunnen wondjes ontstaan die alleen maar groter worden doordat kippen sterk op de kleur rood reageren. Om de schade van het pikken te beperken, kapt men bij de dieren de gevoelige snavelpunt af. Dit gebeurt zonder verdoving. In de snavelpunt bevinden zich zenuwen, waardoor de ingreep pijnlijk is. Veertien maanden en zo'n 320 eieren lang blijft de kip in de batterijkooi. In die periode gaat vijf à zes procent van de dieren dood door ziekten. Kannibalisme kan oplopen tot 25 procent. Als de eiproductie afneemt, worden de kippen verkocht aan de soepfabriek. Ze zijn dan zeventien maanden oud, terwijl ze in de natuur tien jaar kunnen worden. Soepkippen hebben beperkte economische waarde. Er wordt daarom weinig zorg besteed aan het vangen, vervoeren en slachten. Door te weinig beweging in de legbatterij hebben de kippen zwakke botten gekregen. Daardoor ontstaan bij het uithalen van de dieren vaak botbreuken. Bij aankomst op het slachthuis ligt ongeveer één procent van de dieren dood in de kratten.

11.2 Diervriendelijker houderij van legkippen Legkippen in deze huisvestingssystemen leven niet in een kooi, maar lopen vrij rond in de stal en hebben hierbij veel meer ruimte tot hun beschikking. In deze huisvestingssystemen hebben de kippen ook de beschikking over strooisel, legnesten en zitstokken. Scharrelkippen worden in dit rijtje nog het meest intensief gehouden en kunnen niet naar buiten. Bij Vrije uitloop, Gras en biologische huisvestingssystemen hebben de kippen wel de beschikking over een uitloop naar buiten. Net als bij de intensieve houderij komt het probleem van verenpikken ook helaas bij deze huisvestingssystemen nog voor. Alle legkippen krijgen wettelijk verplichte inentingen, om die reden is bij alle soorten houderijsystemen preventieve medicatie toegestaan.

11.3 Telresultaten voor diervriendelijker geproduceerde eieren Het scharrelei (zonder uitloop) is op Garantmarkt na in alle supermarkten, dus zelfs in filialen van de discounters Aldi, Lidl, Spar en Stipt, aangetroffen. In negen supermarktketens zijn in het geheel geen scharreleieren met uitloop aangetroffen.

14 Tabel 12 – Het aanbod van scharreleieren, respectievelijk scharreleieren met uitloop per supermarktketen

Scharreleieren Scharrel met uitloop Supermarkt filialen range gemiddeld Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 92 van 94 1 tot 13 5,0 Albert Heijn 34 van 94 1 tot 4 0,6 Jumbo 6 van 6 3 tot 8 4,8 Komart 1 van 2 1 tot 2 1,5 Coop 6 van 6 1 tot 6 4,2 Dekamarkt 11 van 11 1 tot 2 1,1 D v.d. Broek ca. 15 van 15 2 tot 7 4,2 Deen 1 van 2 1 1 Konmar 23 van 24 1 tot 7 4 Coop 5 van 6 1 0,8 Plus 18 van 22 2 tot 7 3,5 Konmar 15 van 24 1 tot 2 0,8 Jan Linders 3 van 3 3 tot 4 3,3 Jumbo 3 van 6 1 tot 2 0,7 Hoogvliet 3 van 4 3 tot 5 3 D v.d. Broek ca. 8 van 15 1 tot 2 0,6 Prisma 9 van 9 1 tot 5 2,8 Edah 20 van 40 1 tot 3 0,6 Super de Boer 29 van 33 1 tot 6 2,7 Prisma 4 van 9 1 0,4 Nettorama 3 van 3 1 tot 3 2,3 Super de Boer 11 van 33 1 tot 3 0,4 C1000 48 van 55 1 tot 6 2,1 Nettorama 1 van 3 1 0,3 Edah 39 van 40 1 tot 3 1,8 Plus 3 1 0,2 Dekamarkt 11van 11 1 tot 3 1,7 C1000 11 van 55 1 0,2 Spar 8 van 9 1 tot 3 1,8 Aldi 24 0 0 E-markt 2 van 2 1 tot 2 1,5 Boni 2 0 0 Stipt 1 van 2 3 1,5 E-markt 2 0 0 Vomar 1 van 2 3 1,5 Garantmarkt 2 0 0 Boni 2 van 2 1 1 Hoogvliet 4 0 0 Deen 1 van 2 1 1 Jan Linders 3 0 0 Komart 1 van 2 1 1 Lidl 14 0 0 Aldi 13 van 24 1 0,5 Spar 9 0 0 Lidl 5 van 14 1 0,4 Stipt 2 0 0

15 Tabel 13 – Het aanbod van graseieren, respectievelijk biologische eieren met uitloop per supermarktketen

Graseieren Eko-eieren Supermarkt filialen range gemiddeld Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 73 van 94 1 tot 3 1,1 Albert Heijn 71 van 94 1 tot 2 1,0 Coop 1 van 6 1 0,8 Deen 1 van 2 1 1 Jan Linders 2 van 3 1 0,7 Dekamarkt 1 van 11 1 0,9 Konmar 13 van 24 1 tot 2 0,6 Coop 5 van 6 1 0,8 Jumbo 3 van 6 1 0,5 Plus 16 van 22 1 0,8 Super de Boer 13 van 33 1 tot 2 0,5 Hoogvliet 3 van 4 1 0,8 C1000 12 van 55 1 0,2 Jan Linders 2 van 3 1 0,7 Plus 2 van 22 1 tot 2 0,1 Prisma 6 van 9 1 0,7 D v.d. Broek ca. 2 van 15 1 0,1 Super de Boer 14 van 33 1 0,5 Spar 1 van 9 0 0,1 Edah 21 van 40 1 0,5 Aldi 0 van 24 0 0 Konmar 1 van 24 1 tot 2 0,5 Boni 0 van 2 0 0 Jumbo 2 van 6 1 0,3 Deen 0 van 2 0 0 C1000 16 van 55 1 0,3 Dekamarkt 0 van 11 0 0 Spar 0 van 9 0 0,1 E-markt 0 van 2 0 0 D v.d. Broek ca. 1 van 15 0 0,1 Garantmarkt 0 van 2 0 0 Aldi O van 24 0 0 Hoogvliet 0 van 4 0 0 Boni 0 van 2 0 0 Komart 0 van 2 0 0 E-markt 0 van 2 0 0 Lidl 0 van 14 0 0 Garantmarkt 0 van 2 0 0 Nettorama 0 van 3 0 0 Komart 0 van 2 0 0 Prisma 0 van 9 0 0 Lidl 0 van 14 0 0 Spar 0 van 9 0 0 Nettorama 0 van 3 0 0 Stipt 0 van 2 0 0 Stipt 0 van 2 0 0 Vomar 0 van 2 0 0 Vomar 0 van 2 0 0

16 12. Uitslagen broodbeleg

Tabel 14 – Het aanbod van scharrel- en biologische vleeswaren voor op brood

Scharrel Eko Supermarkt filialen range gemiddeld Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 32 van 94 1 tot 4 0,8 Albert Heijn 12 van 94 1 tot 3 0,2 Plus 1 van 22 3 0,3 Edah 1 van 40 4 0,1 Konmar 2 van 24 1 tot 5 0,3 Edah 1 van 40 4 0,1 C1000 1 van 55 4 0,1

Tabel 15 – Het aanbod van vleesvervangend vegetarisch broodbeleg

Vegetarisch Supermarkt filialen range gemiddeld Albert Heijn 81 van 94 1 tot 12 4,7 Dekamarkt 10 van 11 1 tot 3 2 Konmar 13 van 24 1 tot 6 1,3 Jan Linders 2 van 3 2 1,3 Nettorama 3 van 3 1 tot 3 1,3 Super de Boer 9 van 33 1 tot 7 1,1 Vomar 1 van 2 2 1 Plus 6 van 22 2 tot 3 0,7 Jumbo 2 van 6 1 tot 3 0,7 Edah 11 van 40 1 tot 4 0,7 C1000 12 van 55 1 tot 4 0,4 Prisma 2 van 9 1 tot 2 0,3

17 Bijlage I Lijst deelnemende afdelingen van de Dierenbescherming

De Dierenbescherming telt 118 afdelingen. Hiervan hebben 32 afdelingen daadwerkelijk meegeholpen en scoreformulieren ingevuld teruggestuurd. Het betreft de volgende afdelingen:

Alphen aan de Rijn (2) Apeldoorn (33) Bergschenhoek (2) Bodegraven (2) Breda (2) Den Haag (19) Deventer (15) Ede (13) Eindhoven (96) Flevoland en Noord Veluwe (17) Gouda (8) Haarlemmermeer (11) Hardenberg (4) Hilversum (7) Hoeksche Waard (11) Leiden (4) Maasland (10) Midden Limburg (15) Noord en Midden Zeeland (6) Ommen (7) Peelland (10) Rotterdam (28) Rijssen (5) Schagen (2) Schiedam (10) Sittard e.o. (11) Tiel (10) Utrecht (6) Voorschoten (4) Waterland (4) Zuid oost Drenthe (10) Zutphen (14)

18 Bijlage II De tellijst

19 Bijlage III Lijst van onderzochte supermarkten

Totaal aantal percentage Supermarktketen vestigingen onderzocht onderzocht Albert Heijn 698 90 13% Aldi 386 22 6% Boni 2 C1000 476 50 11% Coop 6 Deen 34 2 6% Dekamarkt 84 11 13% Dirk v.d. Broek ca. 83 11 13% Edah ca. 300 37 12% E-Markt 2 Garantmarkt 2 Hoogvliet 17 4 24% Jan Linders 44 3 7% Jumbo 54 6 11% Komart 34 2 6% Konmar 126 23 18% Lidl 14 Nettorama 24 3 13% Plus 215 19 9% Prisma ca. 300 9 3% Spar 275 7 3% Stipt 2 Super de Boer 30 Vomar 38 2 5%

20

Bijlage IV Onderzochte gemeenten plus aantal onderzochte supermarkten

Aalden (1) Geldrop 6) Oosterhesselen (1) Alphen a/d Rijn (2) Gemert (2) Oost-Souburg (1) Apeldoorn (27) Gorssel (1) Oss (7) Asten (3) Haastrecht (1) Oud-Beyerland (4) Baarn (1) Hapert (2) Posterholt (1) Badhoevedorp (3) Hardenberg (4) Purmerend (3) Balkbrug (1) Heeze (3) Reusel (1) Beekbergen (1) Helmond (4) Rotterdam (28) Bennekom (3) Hilversum (7) ’s-Gravendeel (2) Bergeijk (3) Hoenderloo (1) Schagen (2) Berghem (2) Hoofddorp (6) Schalkhaar (1) Bergschenhoek (2) Hoogeloon (1) Schiedam (10) Best (5) Katwijk (1) Sittard (11) Bladel (4) Klaaswaal (1) Son en Breugel (5) Bodegraven (2) Leiden (1) Sint Odilienburg (1) Breda (3) Leiderdorp (2) Sint-Oedenrode (5) Brummen (3) Lelystad (7) Strijen (2) Budel (3) Lienden (1) Tiel (4) Chaam (1) Lierop (1) Ughelen (2) Coevorden (4) Lith (1) Utrecht (4) Dalen (1) Lochem (2) Valkenswaard (4) Dedemsvaard (1) Loenen (1) Veldhoven (3) Den Haag (19) Luyksgestel (1) Vessem (2) Deventer (13) Maarheeze (1) Vleuten (1) Diepenveen (1) Maasbracht (2) Vlissingen (4) Dronten (4) Made (2) Voorschoten (4) Echt (2) Maurik (1) Vriezenveen (3) Eck en Wiel (1) Middelburg (1) Waddinxveen (6) Ede (10) Monnickendam (1) Warnsveld (2) Eefde (1) Montfort (1) Weert (8) Eersel (3) Nieuw-Vennep (2) Wintelre (1) Eindhoven (38) Nuenen (5) Zeewolde (2) Emmen (3) Numansdorp (2) Zutphen (5) Ermelo (1) Nunspeet (2) Geldermalsen (3) Ommen (2)

21