Uitvoeringsprogramma Voor De Olde Maten En Zwartewatersklooster

Uitvoeringsprogramma voor de Olde Maten en Zwartewatersklooster

Gebiedsalliantie Olde Maten

Stichting Erfgoed Zwartewatersklooster

Inhoudsopgave

1. De Olde Maten en Zwartewatersklooster ...... 2

2. Voorgeschiedenis van ontwikkeling uitvoeringsprogramma ...... 4

3. Partijen...... 5 Gebiedsalliantie ...... 5 Gebiedsadviseurs en gebiedspartners...... 6

4. Gebiedsvisie ...... 9 Doelstelling ...... 9 Thema’s ...... 9 Randvoorwaarden ...... 10 Doelgroep ...... 11 Toekomstbestendig ...... 11

5. Projectvoorstellen ...... 12 A. Onderzoek, beschrijving en contentontwikkeling ...... 12 B. Educatie en kennisdeling ...... 12 C. Infrastructuur, routering en ontsluiting ...... 12 D. Communicatie & pr, voorzieningen en cultuurlandschap ...... 13

6. Gefaseerde uitvoering, financiering en verdienmodel ...... 15 Gefaseerde uitvoering ...... 15 Procesbegeleiding en financiering ...... 16 Ontwikkelingen en kansen in de regio ...... 17 Verdienmodel voor een duurzame toekomst ...... 17

7. Planning ...... 18

1. De Olde Maten en Zwartewatersklooster

Verscholen tussen Hasselt – Zwartsluis – Meppel en Staphorst ligt het natuurgebied ‘Olde Maten en Veerslootlanden’. Het is een oud veengebied dat al in de middeleeuwen als veenontginning in gebruik is genomen. Vanaf hoger gelegen rivierduinen, zoals het Zwartewatersklooster en Hasselt, werd het gebied in langgerekte kavels (slagen) verdeeld. De bewoning schoof steeds verder het veen in totdat zich langs een centrale ontsluitingsweg de dorpen Staphorst en Rouveen vormden. Ver weg van de bewoning werd het overblijvende natte veenland tussen Zwartewatersklooster/Hasselt en Staphorst/Rouveen gebruikt als extensief hooiland. Vandaar ook de naam Olde Maten oftewel ‘oud hooiland’. Naast het gebruik als hooiland is er in de 19e/20e eeuw nog een korte periode van vervening (baggerturf) geweest. Ook was het natte gebied geschikt om eenden te lokken en deze in eendenkooien te vangen. Daar waar de veenboeren met de veenontginningen mee schoven het achterland in, bleven er ook bewoners achter op de hoge zandruggen langs het Zwarte Water. Denk aan Streukel, Hasselt, De Velde en natuurlijk Zwartewatersklooster. Dit memorieklooster is opgericht ter herdenking van de gesneuvelde ridders die omkwamen in de veldslag tussen het bisschoppelijke leger en de rebelse Drenten nabij Ane (1227). Naar volksoverlevering is het ‘Olde Karkhof’ de plek waar destijds meer dan 140 ridders begraven werden. Tot aan de sluiting in 1580 was het klooster belangrijk voor de ontwikkeling van Noord- en Oost-Overijssel.

In dit uitgestrekte gebied (Hasselt – Zwartsluis – Staphorst – Rouveen) speelde het Zwarte Water een tegenstrijdige rol. Als handelsroute bracht het welvaart voor Hasselt en Zwartsluis. De keerzijde van de medaille was de strijd tegen het water bij overvloedige regenval in het Duitse achterland (Vecht) of opstuwend water vanaf de Zuiderzee. Deze complexe verhouding met het water heeft geleid tot een ingenieus beheersysteem dat was ingericht op afvoeren en tegenhouden. De gemeenschap organiseerde dit binnen een instantie vergelijkbaar met het huidige Waterschap Drents Overijsselse Delta, alleen dan op een lokale schaal. Het gebied was en is rijk aan talloze dijken, leidijken, zijlen, strengen, vlieten, verlaten, gemalen, met als bekendste voorbeeld de Stenendijk bij Hasselt.

Dit is in een notendop het fascinerende verhaal van de Olde Maten en directe omgeving. Een verhaal dat nog veel meer aspecten in zich heeft en waar nog maar weinig mensen weet van hebben. Het gebied is in eigendom van Staatsbosbeheer en is onder de noemer Olde Maten en Veerslootlanden aangewezen als een Natura 2000-gebied van ca. 1000 hectare. De nog altijd aanwezige smalle, langgerekte percelen verraden de karakteristieke ontginningswijze en het eeuwenlange landgebruik. De typische brede boksloten wijzen op het belang van transport over water in dit gebied. Door een combinatie van het historische landgebruik, de bodem en de aanwezigheid van kwelwater vormt het een rijk en gevarieerd natuurgebied. Net als vroeger wordt het gebied nog altijd beheerd door een kleine 100 agrariërs uit de directe omgeving. Dit is mogelijk gemaakt door de unieke samenwerkingsovereenkomst tussen Staatsbosbeheer en de Agrarische Natuurvereniging Horst en Maten.

Het gebied zelf is momenteel per fiets of te voet beperkt toegankelijk. Vlakbij Hasselt, aan de rand van het natuurgebied ligt de Veldschuur. Een informatiecentrum waarin de Vrienden van de Oldematen (VVO) en Staatsbosbeheer samenwerken door gezamenlijk informatie te verschaffen en educatie te verzorgen op het gebied van natuur, historie en archeologie. Even ten zuiden van de Veldschuur doemen het in Nederland unieke hooibergenterrein en de Hanzestad Hasselt op. In een wat groter verband ligt het gebied zeer geïsoleerd, maar overal dichtbij. Aan de noordkant ligt Zwartsluis als toegangspoort tot het Nationaal Park Weerribben-Wieden. Het unieke landschap rond Staphorst en Rouveen is iets verder oostelijk te vinden. Aan de zuidkant ligt Hanzestad Zwolle ingesloten tussen het Zwarte Water, de IJssel en het Vechtdal. Als laatste liggen aan de westkant de Veldiger Binnen- en Buitenlanden, het Zwarte Water en het Nationaal Landschap IJsseldelta met 2

Genemuiden als een dichtbij gelegen woonkern. Kortom, de Olde Maten kent een centrale ligging in een breder landschap dat rijk is aan natuur- en cultuurlandschappen. Landschap, cultuurhistorie en water komen er samen. Het heeft geleid tot een streekeigen landschap dat voor een deel nationaal of zelfs internationaal als bijzonder wordt bestempeld.

>> Afb. 1. Gebiedsaanduiding van de Olde Maten en Zwartewatersklooster tussen Hasselt – Zwartsluis en Staphorst – Rouveen.

2. Voorgeschiedenis van ontwikkeling uitvoeringsprogramma

De afgelopen jaren zijn er diverse partijen (zie hoofdstuk 4) actief in gesprek geweest over de ontwikkelkansen van met name de Olde Maten en de Veldschuur. Directe aanleiding voor dit initiatief is de zorg en tegelijk de inzet van de Vrienden van de Oldematen (VVO) om de exploitatie van de Veldschuur ‘Bid en Werk’ en haar omgeving zo te organiseren dat het voortbestaan ook voor de toekomst gewaarborgd kan worden. De inspanningen van diverse partijen en personen resulteerden in eerste instantie in een gebiedsprogramma.

Het gedachtegoed uit dit gebiedsprogramma komt voort uit twee werkateliers die in eind 2017 in opdracht van de VVO zijn georganiseerd door Atelier Overijssel. Het breed gedragen initiatief werd gesteund door de gemeenten Staphorst en Zwartewaterland, Staatsbosbeheer en de Agrarische Natuurvereniging Horst en Maten. Samen met deze partijen, bewoners, agrariërs en andere belanghebbenden is tijdens het werkatelier een ‘Gebiedsvisie Olde Maten’ ontwikkeld. Uit de gebiedsvisie kwam voort dat er draagvlak was om gezamenlijk op zoek te gaan naar de juiste invulling en passend gebruik voor de Olde Maten in relatie met de omgeving. Daarbij zijn knelpunten en ambities besproken en zijn de kernwaarden van het gebied omschreven.

Deze gebiedsvisie was aanleiding voor de VVO om een breder document uit te werken. Zodoende zijn er in 2019 twee aan elkaar gekoppelde documenten uitgewerkt: 1. Gebiedsprogramma voor de Olde Maten in haar omgeving; 2. Projectvoorstel Samenwerking Olde Maten (SOM). Beide documenten waren algemeen van strekking en er was nog onvoldoende afstemming met de andere gebiedspartners zoals Staatsbosbeheer, Stichting Erfgoed Zwartewatersklooster, Werkgroep HooiDelta en de Agrarische Natuurvereniging Horst en Maten. In het seizoen 2019-2020 zijn de contacten versterkt en is het besef gegroeid dat aan het programma nog enkele interessante invalshoeken toe te voegen zijn. De gemeente Zwartewaterland en de gemeente Staphorst hebben Bureau Cultuurland een opdracht gegeven om het proces van die verbreding tijdelijk te ondersteunen.

Op 11 juni 2020 hebben vertegenwoordigers van de gebiedspartijen, de beide betrokken gemeenten en Marketing Oost in De Veldschuur uitvoerig overleg gevoerd o.l.v. Jan Olaf Tjabringa en Dennis Worst (Cultuurland Advies). Het nu voorliggende uitvoeringsprogramma verwerkt de intenties, de inbreng en de conclusies van dit overleg.

3. Partijen

Gebiedsalliantie

VVO - de Veldschuur Op initiatief van de Stichting ‘Vrienden van de Olde Maten’ is met financiële hulp van Europese fondsen, gemeenten Staphorst en Zwartewaterland, de provincie Overijssel, Staatsbosbeheer, particuliere sponsors en met grote inzet van eigen vrijwilligers in 2005 de Veldschuur gerealiseerd. Het karakteristieke dak met daarop ‘Bid en werk’ verwijst naar een historische voorganger op dezelfde locatie. De stichting zet zich in voor educatie op het gebied van natuur, historie, landschap, archeologie en is als vanzelfsprekend nauw betrokken bij het gebied. De Veldschuur kent een actieve groep van vrijwilligers (50), waarvan een groot aantal een halve dag in de week betrokken zijn bij projecten op het gebied van educatie, onderhoud of excursies.

Stichting Erfgoed Zwartewatersklooster Op een rivierduin langs het Zwarte Water is in 1233 het memorieklooster gesticht ter nagedachtenis van de gesneuvelde ridders uit het bisschoppelijke leger bij de slag bij Ane. Funderingsresten van het klooster zijn nog in de grond aanwezig. Dit gebied is beschermd en aangewezen als een archeologisch monument (AMK) met hoge waarde. Een terrein aan de noordkant van de buurtschap wordt sinds 2017 archeologisch onderzocht omdat daar waarschijnlijk het ridderkerkhof is geweest. De Stichting Erfgoed Zwartewatersklooster heeft zich ten doel gesteld: 1. de funderingen van het klooster zichtbaar of beleefbaar te maken; 2. oude paden en routes op de rivierduin te realiseren die daar teruggrijpen op historische infrastructuur; 3. de historie en archeologie vast te leggen; 4. Dit verhaal op een vernieuwende (digitale) wijze te ontsluiten en daar waar mogelijk te koppelen aan educatieve projecten. De basis hiervoor ligt in twee convenanten: 1. tussen de gemeente en de provincie met een verplichting om de historie van ZWKL in de periode 2018-2023 beleefbaar te maken; 2. tussen de gemeente, de stichting en de Stichting Begraafplaats Zwartewatersklooster (bewoners) met inhoud.

Staatsbosbeheer/Olde Maten Staatsbosbeheer heeft het natuurgebied Olde Maten en Veerslootlanden (1000 ha.) in bezit gekregen nadat het aan de reguliere landbouw werd onttrokken bij de Landinrichting van Rouveen. Het gebied is qua beheer en ecologie vergelijkbaar met grote delen van de Weerribben-Wieden. Op het terrein van de Veldschuur heeft Staatsbosbeheer een veldkantoor in gebruik. Het gebouw en terrein worden intensief gebruikt door vrijwilligers van de VVO. Als tegenprestatie zorgen vrijwilligers van de Veldschuur voor het onderhoud van de gebouwen en het terrein. Vrij uniek is de beheersvorm van een deel van het natuurgebied (650 ha.). Dat wordt uitgevoerd door lokale agrariërs die zijn aangesloten bij de Agrarische Natuurvereniging Horst en Maten.

Agrarische Natuurvereniging Horst en Maten Sinds 2014 is de Agrarische Natuurvereniging Horst en Maten (ANV) verantwoordelijk voor het beheer van 650 ha. natuurlijke graslanden (weiden en hooilanden) in de Olde Maten. Sinds 2016 heeft de ANV een samenwerkingsovereenkomst met Staatsbosbeheer. De graslandpercelen zijn in pacht uitgegeven aan zo’n 100 agrariërs van de ANV. Iedere agrariër heeft zijn eigen pachtcontract (maximaal tien hectare) waarbij voor ieder perceel specifieke beheertypen zijn vastgesteld. Het is een unieke samenwerking. De opdracht van Staatsbosbeheer aan de ANV wordt mogelijk nog uitgebreid met het beheer van de boksloten. Door het groot aantal betrokken boeren is het draagvlak groot. Daarmee, en met de diverse beheertypen is de biodiversiteit gediend.

Werkgroep HooiDelta Aan de noordkant van Hasselt ligt langs de Weede een oud, en voor Nederland uniek, hooibergterrein. Het zijn de hooibergen van de stadsboeren die vanwege het brandgevaar buiten de stad werden geplaatst. In 2014 is er een werkconferentie geweest om het in onbruik geraakte hooibergenterrein te revitaliseren. De werkgroep HooiDelta heeft een quickscan laten uitvoeren naar haalbare ontwikkelingen. Gemeente Zwartewaterland en de werkgroep bepalen aankomende maanden welke vervolgstappen aan de orde zijn. Binnen de gebiedsalliantie sluit de werkgroep HooiDelta aan vanuit hun kennis en kunde over de hooicultuur.

Gebiedsadviseurs en gebiedspartners

Gemeente Zwartewaterland De gemeente Zwartewaterland is betrokken bij de planvorming rond de Olde Maten vanuit cultuur en erfgoed en een recreatief-toeristische insteek. Het is immers een direct uitloopgebied voor de kernen Hasselt en Zwartsluis. Vlakbij de Olde Maten ligt het Zwartewatersklooster. Zoals eerder vermeld heeft de gemeente convenanten gesloten met de Stichting Erfgoed Zwartewatersklooster en provincie Overijssel m.b.t. het beleefbaar maken van het kloosterterrein Zwartewatersklooster. Daarnaast ligt er nabij Hasselt het stadshooibergenterrein, waarvoor aan herontwikkeling wordt gewerkt door de gemeente Zwartewaterland in samenwerking met de werkgroep HooiDelta.

Gemeente Staphorst Het natuurgebied de Olde Maten behoort tot het grondgebied van de gemeente Staphorst en ligt nabij de kernen Staphorst en Rouveen. Voor de gemeente is de Olde Maten één van de vier recreatieclusters binnen de gemeente Staphorst met een eigen profiel, waarin natuur, erfgoed en educatie belangrijke onderdelen vormen. Openstelling en toegankelijkheid van de natuurgebieden zijn belangrijk. Dit leidt tot een groter draagvlak voor onze natuurgebieden en het draagt ertoe bij dat ook toekomstige generaties zuinig zullen blijven op de natuur. Belangrijk is dat er vanuit de samenleving initiatieven worden ontplooid om de recreatieve waarde van het gebied te vergroten.

Waterschap Drents Overijsselse Delta (WDOD) Onlangs is er een gesprek geweest tussen Vereniging Heemschut Overijssel (afdeling Overijssel), Stichting Erfgoed Zwartewatersklooster en Waterschap Drents Overijsselse Delta (WDOD). Tijdens het overleg is gekeken naar het gedeelde belang voor waterschapserfgoed. WDOD neemt het belang van erfgoed mee in projecten en opgaven die zij uitvoeren. De partijen hebben vastgesteld dat er een gedeeld belang is waarbij een mogelijke koppeling gemaakt kan worden met het onderwijs. Gezien de waterstaatkundige geschiedenis van het gebied liggen hier kansen om samen met WDOD deze geschiedenis voor het voetlicht te brengen in combinatie met waterschapseducatie.

Marketing Oost MarketingOost is in Overijssel de kennispartij op het gebied van vermarkting van regio en stad. Concreet werkt MarketingOost aan de (online) branding van VisitOost en regiomerken. Daarnaast is er expertise opgebouwd wat betreft provinciaal brede routenetwerken. Belangrijk is dat MarketingOost werkt aan de merken IJsseldelta en Vechtdal. De Olde Maten ligt min of meer tussen deze gebieden in. Vanuit deze optiek is MarketingOost een logische samenwerkingspartner.

Stichting Recreatie en Toerisme Staphorst Doel is met de Stichting Recreatie en Toerisme Staphorst te komen tot een structurele samenwerking en ontwikkeling van toerisme en recreatie (vrijetijdseconomie) in Staphorst. Verbinding en krachten bundelen op lokaal niveau en inwoners, ondernemers en evenementenorganisatoren met elkaar te

6 verbinden is van belang voor het ontwikkelen en vermarkten van het vrijetijdsaanbod in Staphorst. De Stichting Recreatie en Toerisme wil de bekendheid en zichtbaarheid vergroten van de toeristisch recreatieve mogelijkheden op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Om dit te bereiken is ingezet op de ontwikkeling van de deelgebieden Olde Maten, het Reestdal, de Streek en Zwarte Dennen.

Stichting Historieherstel Staphorst Vrijwilligers van de Stichting Historieherstel zetten zich in voor het behoud van historische gegevens binnen de gemeente Staphorst. De stichting tracht historische zaken die verloren dreigen te gaan te behouden en weer zichtbaar te maken. Momenteel richt de stichting zich hoofdzakelijk op het historieherstel rond kerkheuvels, klokkenstoel en het zichtbaar maken van historische paden. Daarnaast wordt getracht educatieve projecten rondom deze onderwerpen op te zetten.

IVN – Overijssel De missie van IVN Overijssel is om jong en oud de natuur te laten beleven: in de achtertuin, in de wijk en in natuurgebieden. Vanuit landelijke thema’s werkt IVN Overijssel aan projecten op het gebied van natuur en duurzaamheid. IVN Overijssel is een voor de hand liggende partner om gezamenlijk mee op te trekken wat betreft het maken en opzetten van folders e.d. Daarnaast zouden ze op basis van kennis en ervaring input kunnen leveren voor educatieve doeleinden.

Gebiedscoöperatie IJsseldelta De Gebiedscoöperatie IJsseldelta is een samenwerking van bewoners, ondernemers en belangenorganisaties onder andere op het gebied van natuur, landbouw, landschap, toerisme & recreatie en energie & duurzaamheid. De coöperatie valt goeddeels samen met het gelijknamige nationaal landschap. De VVO is als lid aangesloten bij de gebiedscoöperatie.

Natuur en Milieu Overijssel Natuur en Milieu Overijssel is een instantie die samen met overheden, bedrijven en inwoners werkt aan een mooi en duurzaam Overijssel. Zij richten zich daarbij op drie pijlers: 1. Vitale leefomgeving, 2. Circulaire economie, 3. De kracht van de samenleving. Een provincie waar we duurzaam wonen, werken en recreëren zodat inwoners van Overijssel nu en later kunnen genieten van een gezonde en groene leefomgeving. NMO ondersteund lokale energie-initiatieven en kan voor de gebiedsalliantie in die rol mogelijk wat betekenen/meedenken om te komen tot een duurzame Olde Maten wat betreft het beheer van het gebied.

Ondernemersverenigingen De Olde Maten is omsloten door de drie grotere kernen Staphorst/Rouveen, Hasselt en Zwartsluis. Ondernemersvereniging Staphorst – Rouveen (O.S.R.) behartigt de belangen van de ondernemers in de gemeente Staphorst. Zij zijn aangesloten bij de Stichting Recreatie en Toerisme Staphorst. Hasselt kent de ondernemersvereniging De Hasselt en in Zwartsluis is een lokale ondernemerskring actief. Het streven is om ook ondernemers te binden aan de alliantie zodat een win-win situatie ontstaat.

Dorpsraden Rond het gebied liggen diverse kleinere en grotere kernen. Voor de ontwikkeling van het gebied is de input van lokale inwoners van groot belang. De intentie is om een vertegenwoordiging uit diverse dorpsraden in te zetten als een klankbordgroep.

4. Gebiedsvisie

In een reeds langlopend proces is in gezamenlijkheid een gebiedsvisie ontwikkeld. Dat begon tijdens de werkateliers in 2017, het daaropvolgende gebiedsprogramma en recentelijk is in het kader van dit uitvoeringsprogramma de gebiedsvisie verder aangescherpt. De gebiedsvisie is hier nader uitgewerkt in een doelstelling, thema’s, randvoorwaarden, doelgroep en de toekomstbestendigheid

Doelstelling De gebiedsalliantie heeft de ambitie om: burgers en toeristen een inspirerende leefomgeving te bieden met boeiende, educatieve recreatiemogelijkheden in een typische plattelandsomgeving waar ontspanning, rust en schoonheid te vinden zijn.

Thema’s De belangrijkste thema’s die door de gebiedspartijen worden behartigd, sluiten hier naadloos op aan. Ze zijn nauw verweven met de geschiedenis, de natuurwaarden en het hedendaagse en historische gebruik van de omgeving.

1. Cultuurhistorie & ridders en nonnen Het landschap tussen Zwarte Water en Staphorst/Rouveen vertelt op een bijzondere manier de ontwikkeling die het landschap heeft doorgemaakt. Het verschil tussen de bewoning op de rivierduinen en die in het veen bijvoorbeeld. Of de in slagen verdeelde langgerekte kavels en boksloten die herinneren aan de veenontginningen en de latere turfwinning. En wat te denken van het voormalige Zwartewatersklooster en het ridderkerkhof op de hoge rivierduin langs het Zwarte Water waarvan resten nog in de grond aanwezig zijn. Verder kent het gebied enkele oude kerkheuvels, diverse eendenkooien en was er een belangrijke noord-zuidverbinding over de middeleeuwse dijk langs het Zwarte Water, met zowel veel handelsverkeer als oorlogshinder. Kortom, de geschiedenis van het landschap is prachtig (zowel zichtbaar als onzichtbaar) bewaard in het huidige landschap. En het is deze geschiedenis die als een belangrijk onderdeel van het gebied wordt beschouwd.

2. Het waterbeheer Een speciaal thema dat gebiedsbreed een belangrijke rol heeft gespeeld is de beheersing van het water. Het veenwater moest worden afgevoerd om vernatting van de landerijen tegen te gaan. Vooral bij hoogwater door overvloedige regenval of opstuwend zeewater (Zuiderzee) was dit niet altijd mogelijk. Bestaande dijken, sluizen, gemalen en zeekeringen laat zien hoe de mens door de eeuwen heen steeds weer tot nieuwe oplossingen kwam. Het was leven met en tegen het water. Een uitdaging die ook in de nabije toekomst actueel is. Klimaatveranderingen zoals stortbuien, extreem droge jaren en een stijgende zeespiegel zullen nieuwe uitdagingen opwerpen. Wat zijn de gevolgen voor het gebied en de regio (veenoxidatie)? En dient er op de ontwikkelingen te worden geanticipeerd om het huidige landschap en de natuur duurzaam in te richten voor de toekomst?

3. Hooiwinning Een belangrijk erfgoedthema is de hooiwinningscultuur in de IJsseldelta en de Olde Maten waar het stadshooibergterrein bij Hasselt nog aan herinnert. De Werkgroep ‘HooiDelta’ probeert deze voormalige hooicultuur langs het Zwarte Water een nieuw gezicht te geven en beleefbaar te maken. Diezelfde hooiwinningscultuur vormt ook een elementair onderdeel van de Olde Maten. De natte veenlanden tussen Zwartewatersklooster/Hasselt en Staphorst/Rouveen werden als extensief hooiland beheerd. De gebiedsnaam Olde Maten verwijst niet voor niets naar ‘oud hooiland’. Deze hooiwinningscultuur en het daardoor ontstane landschap vormt een eminent onderdeel binnen het 9 gebied. Tegelijkertijd kan het historische gebruik van het gebied inspiratie vormen voor het huidige natuurbeheer (punt 4).

4. Natuur, Natuurinclusieve landbouw en weidevogels Vanwege eerst de agrarische veenontginningen, vervolgens de hooiwinning en later de plaatselijke turfwinning is direct achter de rivierduin van het Zwartewatersklooster een gebied ontstaan met hooilanden en petgaten die zich hebben gevoegd naar de middeleeuwse kavelstructuur. Deze oude hooilanden (Olde Maten) zijn in eigendom van Staatsbosbeheer. Het gebied valt binnen het Natuurnetwerk (voorheen EHS) en heeft de status van een Natura-2000 gebied. Uniek is dat de Olde Maten in een samenwerking tussen Staatsbosbeheer en de Agrarische Natuurvereniging Horst en Maten wordt beheerd door zo’n 100 lokale boeren. Het gebied kent in totaal 15 verschillende natuurbeheertypen, deze beheertypen zijn per pachter en per perceel vastgesteld. Een aantal van deze natuurdoeltypen zijn geënt op het historische gebruik van de hooilanden en de petgaten. Bij de hooicultuur horen natuurlijk de cultuurlandvogels bij uitstek: de grutto, wulp, tureluur en de kwartel. Het zijn de iconen van het open hooi- en weidehabitat die in Nederland sterk onder druk staan. In de Olde Maten en met name de Veerslootlanden is dat anders. Hier komen nog diverse kritische soorten voor.

5. Historische en nieuwe energiebronnen (turfwinning, biomassa etc.) In de Olde Maten vertellen slagen, petgaten, legakkers en boksloten het verhaal van de vervening. Allereerst is het gebied volgens vanaf het Zwarte Water ontgonnen door parallelle sloten in het veen te graven en zodoende het gebied te ontwateren. Door de zuurstoftoevoer verbrandde het veen (veenoxidatie) en kwam er stikstof vrij waardoor men tijdelijk op het veen kon akkeren. Veel later toen het gebied al veel lager was komen te liggen schepte men met baggerbeugels het veen uit de ondergrond waardoor petgaten ontstonden. Het veen werd op legakkers te drogen gelegd en vervolgens tot turfjes gestoken. De turfjes werden via de boksloten vervoerd naar het Zwarte Water. Het veen vormde een historische energiebron waar de industrie destijds op dreef. Met de komst van kolen en stoommachines verdween de industriële turfwinning in Nederland. Deze historische energietransitie kent een parallel met het kantelpunt waarop wij ons momenteel bevinden. Fossiele brandstoffen maken plaats voor duurzame energie. De vraagstukken rond de energietransitie raken ook de Olde Maten. Met de hedendaagse vraagstukken die spelen rondom het beheer van het gebied zou het interessant zijn de geproduceerde biomassa (opschot van bomen, maaiafval) te beschouwen als een hedendaagse parallel van de turfwinning. Het zou goed aansluiten bij de Regionale Energiestrategie (RES) West-Overijssel waarin gestreefd wordt naar lokale initiatieven die aansluiten bij de identiteit en kenmerken van het gebied.

Randvoorwaarden

1. Rust in de leefomgeving Het gebied wordt niet overlopen door recreanten en toeristen en zeker de kern van de Olde Maten is stil. Dat is een kwaliteit die centraal staat bij het bepalen van de nieuwe initiatieven op het gebied van (extensieve) recreatie en het verbeteren/optimaliseren van de routering en de ontsluiting. De Olde Maten moet een plek zijn waar mensen kunnen ontsnappen aan een samenleving met veel hectiek en prestatiedruk.

2. Versterken van economie Bij alle initiatieven moet gekeken worden naar de mogelijke verdiencapaciteit. Dat kan gebeuren via het versterken van de beleving van de cultuurhistorische waarde, de daarop gerichte recreatie en toerisme. Natuurinclusieve landbouw biedt ook economische mogelijkheden.

3. Deel van een groter geheel De Olde Maten, de Veldschuur en Zwartewatersklooster staan niet op zichzelf, maar dienen verbonden te zijn met de wijde omgeving en andere initiatieven.

Sommige van de randvoorwaarden lijken te conflicteren. Zo hebben de natuurinclusieve landbouw en de weidevogelgebieden directe gevolgen voor de wijze waarop de ontsluiting en toekomstige paden in het gebied vorm kunnen krijgen. Recreatie biedt kansen voor de versterking van de economie (de rijke cultuurhistorie biedt daar alle aanleiding toe), maar die moet wel extensief zijn, wil je de rust behouden en natuurwaarden niet verstoren.

Doelgroep Meer bezoekers hoeft echter niet per sé nadelig te zijn voor de rust, schoonheid en stille kern van het gebied. Een doordacht intern en extern routeplan is daarbij van groot belang. Datzelfde geldt voor de doelgroep. Naast burgers uit de omgeving is besloten om in te zetten op het toeristische profiel ‘inzichtzoekers’.

Inzichtzoekers vinden het prettig om in hun vrije tijd hun eigen gang te kunnen gaan. Ze besteden deze tijd graag zoals ze zelf willen en hebben behoefte aan verdiepende informatie. Dit kan bijvoorbeeld zijn door een museum te bezoeken of een ander cultureel uitje, maar ook door (samen) te gaan wandelen. Zolang de plek waar ze naartoe gaan maar niet te druk is. De rust en ruimte om hen heen is belangrijk. En die rust en ruimte is er te over, zeker wanneer de Olde Maten beschouwd wordt als onderdeel van een groter geheel. Het verdienmodel (zie H6) is afgestemd op dit profiel.

Toekomstbestendig De toekomstbestendigheid van het gebied is omschreven als: ‘Burgers en toeristen die met respect het duurzame cultuurlandschap van de Olde Maten bezoeken en de natuur, historie, rust en schoonheid ervan met gepaste trots ervaren’. Om dit te bereiken zijn ingrepen nodig voor de korte termijn (verhalen, contentontwikkeling, voorzieningen) en investeringen op de lange termijn (werken aan ontsluiting en infrastructuur). En niet onbelangrijk is ook de waarborging van een toekomstig duurzaam cultuur- en natuurlandschap waarin de openheid en de historische gelaagdheid van het gebied behouden blijft.

De stip-op-de-horizon zou, samengevat, als volgt kunnen luiden:

Vanuit de vier thema’s en de randvoorwaarden (dat zijn rust, versterken economie en de Olde Maten als deel van een groter geheel) werken aan een toekomstbestendig gebied waarin bezoekers de kwaliteiten van het gebied in rust kunnen beleven en eerbiedigen. Die ambitie wordt gedragen door de verantwoordelijke partijen en de ondersteunende organisaties.

5. Projectvoorstellen

In een samenwerking tussen de gebiedspartners en in afstemming met de gemeenten Staphorst en Zwartewaterland is het eerdere gebiedsprogramma omgevormd tot een uitvoeringsprogramma. Het oude gebiedsprogramma was vrij globaal en nog te weinig gericht op een gezamenlijke aanpak. De partners hebben ieder concrete projectideeën aangereikt. Deze variëren van kleinschalige projecten die op korte termijn kunnen worden uitgevoerd tot grootschalige projecten die partijen gezamenlijk dienen op de pakken. Naast de gebiedspartijen zijn in een aantal gevallen gebiedspartners of gebiedsadviseurs zoals Marketing Oost of IVN Overijssel benoemd als trekker van een project dan wel een belangrijke samenwerkingspartner.

Samen met de voorstellen van de VVO liggen er in totaal 26 projectideeën (afb. 2). De projecten zijn onderverdeeld in 4 categorieën. In een flink aantal zijn er voor de afzonderlijke projecten koppelkansen. In een vervolgtraject zullen deze koppelkansen verder onderzocht moeten worden. Daarmee kunnen nog meer projecten in gezamenlijkheid uitgevoerd worden hetgeen de efficiëntie en uitstraling ten goede komt.

A. Onderzoek, beschrijving en contentontwikkeling Voor de contentontwikkeling van de Olde Maten en Zwartewatersklooster is het van belang welke eigen specifieke verhalen het gebied te vertellen heeft. Onlangs is op initiatief van de Werkgroep Hooidelta de landschapsbiografie ‘Van Oerbos tot Hooiland van de IJssel – Vecht-delta’ verschenen. Het beschrijft op een prachtige informatieve wijze de hooiwinningscultuur van de IJsseldelta. Vergelijkbaar voor een nabij liggende regio is de Almanak Staphorsterveld die is opgesteld in opdracht van het Waterschap Drents Overijsselse Delta. In de Olde Maten zijn echter meer thema’s die nog niet of nauwelijks zijn ontsloten voor een breder publiek. Denk aan de middeleeuwse ontginning, de geschiedenis van het waterbeheer, de turfwinning, de geschiedenis van het Zwartewatersklooster of de huidige ontwikkelingen op het gebied van natuurinclusieve landbouw. In een beschrijvende wetenschappelijke rapportage dienen alle hoofdthema’s in het gebied kernachtig omschreven te worden. Dat verhaal kan dienen als input voor de verdere concept- en contentontwikkeling. Het is immers deze verdieping die inzichtzoekers naar het gebied kan trekken. In gezamenlijkheid met professionele partners worden de belangrijkste unieke, kenmerkende en bijzondere verhaallijnen van de streek weergeven. Deze worden in tekst en beeld gekoppeld aan routes, evenementen of arrangementen

B. Educatie en kennisdeling Vanuit de beschrijvende rapportage volgen logischerwijs thema’s die zich lenen voor de ontwikkeling van educatielijnen. Het zijn verhalen of thema’s die karakteristiek zijn voor het gebied en tegelijkertijd aansprekend voor scholieren. Deels kan aangesloten worden op bestaande programma’s (Veldschuur), terwijl de bestaande en nieuwe lijnen doorontwikkeld kunnen worden met ondersteuning van professionele partijen. Naast scholieren is het ook van belang om volwassenen/burgers en inzichtzoekers bekend te maken met de verhalen van het gebied. Deze verdieping wordt geboden door jaarlijks een reeks van publiekslezingen te organiseren in de Veldschuur.

C. Infrastructuur, routering en ontsluiting De interne en externe ontsluiting van de Olde Maten en de directe omgeving is momenteel niet op orde. In het natuurgebied zelf zijn er een aantal wandelroutes en voorzieningen die om onderhoud vragen. Het gebied zelf ligt geïsoleerd en de bereikbaarheid laat te wensen over. Voor fietsers zijn er een aantal gevaarlijke knelpunten. Deze infrastructurele ontsluiting en routering vraagt om een

12 gebiedsoverschrijdende lange termijn aanpak (infrastructurele visie). De beide gemeenten en Staatsbosbeheer spelen in dit proces een belangrijke rol. Gezamenlijk met de gebiedspartijen dienen de externe en interne knelpunten/wensen worden geïnventariseerd via een schouw. Aan de hand daarvan kan een interne en externe aanpak worden geformuleerd voor de lange termijn. Voor de externe aanpak zijn de gemeenten leidende, terwijl Staatsbosbeheer voor de interne ontsluiting (zonering/routering Olde Maten) aan de lat staat. Tevens dient in gezamenlijk worden besloten welke centrale locaties worden gekozen van waaruit het gebied ontsloten wordt. De Veldschuur is een voor de hand liggende kandidaat.

D. Communicatie & pr, voorzieningen en cultuurlandschap Voor de communicatie en pr is het van belang dat er gebruik wordt gemaakt van één centrale huisstijl binnen het gebied. Dit voorkomt een ratjetoe aan borden en uitingen. Binnen het eigen terrein is Staatsbosbeheer gehouden aan een eigen huisstijl. De gebiedsalliantie kan daar, zover het de gronden van Staatsbosbeheer betreft, zoveel mogelijk bij aansluiten door gebruik te maken van een overkoepelend logo. Voor het overige zal een gezamenlijk profiel en lay-out worden ontwikkeld. Het is de intentie om een eigen website te ontwikkelen voor de Olde Maten en Zwartewatersklooster. Belangrijker is dat er aan een merk wordt gebouwd dat wordt ondergebracht bij grotere merkwebsites in de omgeving (IJsseldelta, Staphorst, Hanzesteden) en die van lokale ondernemers.

Kosten Co-financiering Planning Koppelkansen Algemeen Procesbegeleiding 1 € 60.720 2020-2022 Procesbegeleider als aanspreekpunt, organiseren overkoepelend overleg, uitvoeringsgereedmaken en fondsenwerving, ontwikkelen verdienmodel voor duurzame toekomst Totaal € 60.720 A: Onderzoek, beschrijving en contentontwikkeling Onderzoek 2 Canon Olde Maten & Zwartewatersklooster 1 VVO EZWK, SBB, HD, WDOD € 35.000 2020/2021

Content en concept 3 Algemene concept- en contentontwikkeling 1 MO gebiedsalliantie € 12.500 2020/2021 4 Ontwikkeling van belevings-/verbeeldingsapp 3 VVO € 15.000 2022/2023

Totaal € 62.500 B: Educatie en kennisdeling VVO/EZW 5 Educatie/onderwijsprogramma 1 SBB, WDOD € 10.000 € 2.500 2020/2021 K/IVN Koppelkansen (nr. 4/8 + 6 Publiekslezingen Veldschuur 1 VVO EZWK, HD, WDOD € 1.500 2020/2021 geheel in samenhang 7 Rondleidingen met verhalen 1 EZWK WDOD € 1.500 2020/2021 oppakken) 8 Educatieve kloosterwandeling 1 EZWK € 14.125 € 2.500 2020/2021 9 Studiegroep NI-landbouw 2 AN V € 15.000 2022/2023 10 Educatie natuurinclusieve landbouw 3 AN V € 7.500 2022/2023

Totaal € 49.625 € 5.000 C: Infrastructuur, routering en ontsluiting Bredere gebied (extern) 11 Wandel- (fietsverbinding) ZWK - Rouveen 1 VVO Gemeenten + gebiedsalliantie PM In overleg 12 Verbinding tussen HooiDelta - Veldschuur 1 VVO Gemeenten/HD PM In overleg Koppelkans in breder 13 Veilige verbindingen 1 VVO Gemeenten PM In overleg meerjarig project 14 Actualisatie infrastructuur wandelen fietspaden 1 EZWK SBB en overige partijen PM In overleg

Natuurgebied Olde Maten (intern) 15 Optimaliseren Laarzenpad 1 SBB samenwerking vrijwilligers VVO € 10.000 2020/2021

Totaal € 10.000 D: Communicatie & pr, voorzieningen en cultuurlandschap Communicatie en pr 16 Organisatie Olde Maten evenement 1 VVO gebiedsalliantie € 7.500 2020/2021 Koppelkans (3, 16 & 17) 17 Marketing en promotie 1 EZWK/VV gebiedsalliantie € 7.500 2020/2021 18 Gebiedswebsite en websitebeheer 2 VVO € 3.500 2022/2023

Voorzieningen 19 Vernieuwing vogelkijkhut ZWK 1 AN V SBB € 22.000 € 15.000 2020/2021 20 Parkeervoorzieningen (fiets en auto) 1 EZWK SBB € 5.000 2020/2021 21 Welkomstborden, infopanelen, wegwijzers 2 EZWK/SB gebiedsalliantie € 25.000 2022/2023 Koppelkans (overkoepeld EZWK/SB 22 Realiseren startpunt, rustpunten/zitplekken etc. 2 VVO € 30.000 2022/2023 gebiedsplan) B 23 Slagbomen en hekken (zonering) 3 SBB € 5.000 2022/2023 24 Overdekte uitzichtplek 3 EZWK € 10.000 2022/2023

Cultuurlandschap 25 Biomassa 1 AN V SBB en gemeente Staphorst € 10.000 € 5.000 2020/2021 26 Inzet mensen met beperking 2 AN V € 20.000 2022/2023

Totaal € 145.500 € 20.000

Totaalbedrag € 328.345 € 25.000

>> Afb. 2. Overzicht van de projectvoorstellen, de kosten en beoogde planning van de projectvoorstellen die door de gebiedspartijen zijn aangereikt. Prioritering in kleur (1 = hoge prioriteit, 2 = middel, en 3 = laag). Daar waar mogelijk zijn koppelkansen aangegeven. Zie ook bijlage 2.

6. Gefaseerde uitvoering, financiering en verdienmodel

Gefaseerde uitvoering Het uitvoeringsprogramma is opgesteld door een samenwerking tussen de VVO – Veldschuur, Stichting Erfgoed Zwartewatersklooster, Staatsbosbeheer, ANV Horst en Maten en gebiedsadviseurs. Het totaalbedrag van alle voorgestelde projecten bedraagt €321.345, waarvan €25.000 beschikbaar is als cofinanciering. Binnen de lijst met projecten heeft iedere gebiedspartij een prioritering aangebracht (1 = hoog, 2 = middel en 3 = laag). Op basis van deze prioritering is een planning opgesteld voor de jaren 2020 – 2023. In de eerste twee jaren wordt voornamelijk ingezet op ontwikkeling van kennis, content, concept, educatie en kennisdeling. Zodra dit op orde is wordt in de daaropvolgende jaren gewerkt aan ontsluiting, routering, voorzieningen en de communicatie en pr. Uiteraard zullen een aantal projecten onder deze thema’s ook eerder uitgevoerd worden.

>> Afb. 3. Idealiter zouden de projecten volgend het hierboven gestelde schema worden uitgevoerd. Sommige projecten gaan hand in hand en kunnen parallel aan elkaar worden uitgevoerd. Wel is het van belang dat de verhalen van het gebied op voorhand bekend zijn zodat hier de content- en conceptontwikkeling op afgestemd kan worden, evenals de educatielijnen.

Procesbegeleiding en financiering Afhankelijk van de financiering en samenwerking zullen projecten nog nader gekoppeld moeten worden. Daar is een eerste voorzet voor gedaan. Belangrijk is dat daarbij afstemming wordt gezocht in het grotere programma, dat er wordt aangesloten op de gebiedsvisie en niet solitair wordt geacteerd. Binnen het uitvoeringsprogramma werkt de gebiedsalliantie samen met de gemeenten Zwartewaterland en Staphorst. De procesbegeleider werkt als aanjager en zal samen met de gebiedspartijen aan fondsverwerving doen. Iedere gebiedspartij heeft in het programma zijn eigen verantwoordelijkheid. Sommige projecten kunnen snel in samenwerking worden uitgevoerd. Andere projecten dienen breder ingestoken te worden, zullen meer tijd in beslag nemen en vragen complex proceswerk (bijvoorbeeld infrastructuur). Daarom stellen de gebiedspartijen voor één dag in de week gedurende in een periode van twee jaar een procesbegeleider aan te stellen die verantwoordelijk is voor de volgende taken:

1. Samenbindende factor Procesbegeleider treedt op als samenbindende factor tussen de gebiedspartijen en treedt naar buiten toe op als eerste aanspreekpunt. Maakt gebiedspartijen verantwoordelijk en stelt portefeuillehouders aan. Daar waar nodig organiseert de projectleider overkoepelende overleggen en treedt hij op als secretaris.

2. Samenvoegen en aanjagen uitvoering projecten In de groslijst met projectinitiatieven zijn veel koppelkansen. Een eerste stap die gemaakt dient te worden is het samen met de gebiedspartijen kijken waar projecten gekoppeld kunnen worden. Een andere belangrijke taak is het uitvoeringsgereed maken van projecten en uiteindelijk de uitvoering zelf. Dat kan door middel van het formeren van projectteams en/of de opdracht door gebiedspartijen te laten uitvoeren, onder regie van de projectleider.

3. Fondsverwerving Voor het diverse palet aan projecten zijn vele lokale, regionale, provinciale of zelfs landelijke fondsen of subsidies beschikbaar. De procesbegeleider heeft het totale overzicht van aanvragen, de cofinanciering en zorgt voor gecoördineerde aanvragen waarbij er ook koppelingen tussen de verschillende projecten gemaakt kan worden.

4. Verdienmodel voor een duurzame toekomst Het is de ambitie om gezamenlijk toe te werken naar een duurzame toekomst van de Olde Maten. Dat is inclusief het verdienmodel voor het bredere gebied waarvan ook de gebiedspartijen profiteren en zodoende minder afhankelijk zijn van reguliere subsidies.

Ontwikkelingen en kansen in de regio De gebiedsalliantie is op de hoogte van een aantal ontwikkelingen die momenteel spelen en waar het uitvoeringsprogramma Olde Maten en Zwartewatersklooster mogelijk op aan kunnen sluiten:

Stichting Recreatie en Toerisme (Staphorst) De Stichting Recreatie en Toerisme wil het aanbod van de vier deelgebieden Olde Maten, Reestdal, de Streek en de Zwarte Dennen zichtbaar maken op één podium. Ze gaan arrangementen, routes en pr-materiaal ontwikkelen. Stichting Recreatie en Toerisme wil ondernemers, evenementenorganisatoren, cultuurhistorische- en natuurorganisaties en inwoners van de gemeente Staphorst met elkaar verbinden.

Doorontwikkeling Nationaal Park Weerribben – Wieden Staatsbosbeheer is ook betrokken bij de doorontwikkeling van het Nationaal Park Weerribben – Wieden tot Nationaal Park “nieuwe stijl”. De nieuwe standaard van Nationale parken in Nederland is meer dan voorheen gestoeld op landschapsecologische samenhang en kansen voor mens, natuur en landschap. Landschapsecologisch is er een sterke overeenkomst tussen Weerribben – Wieden en de Olde Maten. Mogelijk dat dit op termijn kansen biedt voor de Olde Maten om op enige wijze aan te haken bij deze ontwikkelingen.

Gebiedsontwikkeling platteland Als onderdeel van de Leefbaarheidsplannen van de gemeente Zwartewaterland wordt ingezet op ‘de sterktes van het landschap benutten voor recreatie van inwoners en inzetten op behoud van dit landschap voor de toekomst’. De plannen rondom de Veldschuur/Oldematen sluiten hier naadloos op aan, doordat ook hier het landschap als basis dient voor verdere (recreatieve) ontwikkeling van het gebied. Het is de wens van de gemeente om het Zwarte Water meer te benutten als verbinding van de kernen voor recreatieve doeleinden. Hasselt, Zwartewatersklooster en Zwartsluis spelen daar voor dit gebied een belangrijke rol in en hebben zo ook vele aanknopingspunten met de ontwikkelingen rondom de Veldschuur/Oldematen.

Investeringsvoorstel Vrijetijdseconomie 2020-2023 – Gastvrij Overijssel Het toerisme in Overijssel zal, volgens gespecialiseerde kennisdragers, richting 2030 fors groeien. Hierbij moet gelet worden op draagvlak onder bewoners, kwaliteit in plaats van kwantiteit, en het sterker benutten van gebiedsauthenticiteit en identiteit. Via het ‘Investeringsvoorstel Vrijetijdseconomie 2020-2023 “Overijssel, een bewuste en gastvrije bestemming” willen gelieerde partners de aankomende jaren vormgeven aan de stimulatie van innovatie en vitaliteit, de aanpak van knelpunten op de arbeidsmarkt, de ontwikkeling van toeristische iconen, en de circulariteit van de sector. Hierbij staat de balans in de ontwikkeling van de vrijetijdssector met aandacht voor de leefomgeving centraal. Het programma kent 5 programmalijnen, waarvan de lijnen ‘Verbindend Landschap” en ‘Recreatief-toeristische routenetwerken” goed aansluiten op het gedachtengoed van het onderhavige Uitvoeringsprogramma voor Oldematen-Zwartewatersklooster.

Verdienmodel voor een duurzame toekomst Het streven van de gebiedsalliantie is om te komen tot een duurzaam verdienmodel voor het brede gebied. Dit verdienmodel dient eigenlijk twee doelen: 1. Financiële borging voor een duurzaam cultuur- en natuurlandschap waarin de openheid en de historische gelaagdheid van het gebied behouden blijft; 2. Een verdienmodel voor de gebiedsalliantie en lokale ondernemers.

7. Planning

Behandeling van de aanvraag begeleid met het uitvoeringsprogramma is voorzien in het najaar van 2020 in de raden van de gemeente Zwartewaterland en Staphorst.