P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ŁOB ŻENICA (277)

Warszawa 2005 Autorzy: Paweł Ró żański ** , Anna Pasieczna ** , Aleksandra Dusza ** , Izabela Bojakowska ** , Hanna Tomassi Morawiec ** , Krystyna Wojciechowska *

Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska **

Redaktor regionalny: Jacek Ko źma * we współpracy z El żbiet ą Gawlikowsk ą**

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska **

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol”, ul. Nowa 29/36, Łódź

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005 Spis tre ści I. Wst ęp (P. Ró żański) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (P. Ró żański) ...... 5 III. Budowa geologiczna (P. Ró żański) ...... 7 IV. Zło ża kopalin (P. Ró żański) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (P. Ró żański) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (P. Ró żański) ...... 13 VII. Warunki wodne (P. Ró żański) ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (A. Pasieczna, A. Dusza) ...... 19 2. Osady wodne (I. Bojakowska) ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 26 X. Warunki podło ża budowlanego (P. Ró żański) ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (P. Ró żański) ...... 36 XII. Zabytki kultury (P. Ró żański) ...... 41 XIII. Podsumowanie (P. Ró żański) ...... 42 XIV. Literatura ...... 44

I. Wst ęp

Arkusz Łob żenica Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w 2005 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Łob żenica Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanej w roku 2001 w Oddziale Geologii Morza Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (Karger, Leszczy ńska, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MGP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w archiwach: Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Przedsi ębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu PROXI- MA SA i w jego w Oddziale w Poznaniu, Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy oraz Oddziału Zamiejscowego Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Pile. Wykorzystane zostały równie ż informacje uzyskane w starostwach i urzędach gmin, a tak że w nadle śnictwach w: Złotowie, Runowie Kraje ńskim i Kaczorach, oraz w Instytucie Upraw, Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puławach. Materiały archiwalne zweryfikowano w terenie. Dane dotycz ące 4 złó ż wyst ępuj ących na obszarze arkusza Łob żenica zestawiono w kartach informacyjnych do banku danych ści śle zwi ązanego z realizacj ą Mapy geo środowi- skowej Polski.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło żenie arkusza Łob żenica okre ślaj ą nast ępuj ące współrz ędne: 17 °15 ′-17 °30 ′ długo- ści geograficznej wschodniej i 53 °10 ′-53 °20 ′ szeroko ści geograficznej północnej. Obszar arkusza przedzielony jest granic ą województw wielkopolskiego i kujawsko- pomorskiego. W województwie wielkopolskim, w powiecie złotowskim, na północnym za- chodzie arkusza, obejmuje on niewielki obszar gminy Złotów oraz w powiecie pilskim cz ęść gminy i miasta Łob żenica oraz fragment gminy Wyrzysk. W województwie kujawsko- pomorskim, w powiecie s ępole ńskim, obejmuje cz ęść gminy Wi ęcbork, za ś w powiecie na- kielskim fragmenty gmin Mrocza i Sadki. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 1998) omawiany obszar w cało ści znajduje si ę na Pojezierzu Kraje ńskim (fig. 1). Pojezierze Kraje ńskie jest du- żym mezoregionem Pojezierza Południowopomorskiego. Obszar arkusza znajdował si ę w zasi ęgu l ądolodu zlodowace ń północnopolskich. Na ca- łej powierzchni dominuje typowy krajobraz młodoglacjalny z charakterystycznymi formami lodowcowymi, wodnolodowcowymi i denudacyjnymi. Przebieg i charakter deglacjacji miał wpływ na urozmaicon ą rze źbę terenu oraz ró żnorodno ść form, zwi ązanych z zanikiem l ądo- lodu. Formy te w holocenie, w wyniku kształtowania si ę sieci rzecznej i zaniku jezior, zostały cz ęś ciowo przemodelowane i wypełnione piaskami, mułkami i osadami organogenicznymi. Generalnie cała powierzchnia terenu obni ża si ę w kierunku południowo-zachodnim, schodz ąc w dolinie rzeki Łob żonki poni żej 90 m n.p.m. Najwy żej poło żone s ą tereny w okolicach wsi Górowatki i Borzyszkowo, gdzie przekraczaj ą nawet 130 m n.p.m. Pojezierze Kraje ńskie nale ży do południowopomorskiej dzielnicy klimatycznej, która charakteryzuje si ę łagodnym klimatem, temperatura stycznia waha si ę od –0,5 °C do 1,0 °C, lipca od 13,5 °C do 14,0 °C, a średnia temperatura roczna wynosi 7,0 – 7,5 °C. Opady s ą tu niewielkie, średnie sumy roczne wynosz ą od 550 do 600 mm. Pokrywa śnie żna zalega 60–70 dni, a okres wegetacyjny trwa 200 dni. W skali całego roku dominuj ą wiatry z kierunku zachodniego. Rozpatrywany obszar jest do ść słabo zurbanizowany. Najwi ększym miastem jest na tym terenie Łob żenica. Jest ona zapleczem usługowo-administracyjnym okolicznych gmin. Przewa żaj ącą cz ęść powierzchni arkusza Łob żenica zajmuj ą grunty orne, a gleba nale ży tu do wy ższych klas bonitacyjnych, wymagaj ących ochrony. Rolniczy charakter omawianych terenów sprawia, że dominuje tu gospodarka rolna. Miejscowa ludno ść znajduje zatrudnienie równie ż w usługach budowlanych, rzemio śle, handlu i w drobnym przemy śle terenowym,

5 głównie przetwórczo-spo żywczym. Obsługa rolnictwa nie jest zcentralizowana i sprzeda ż płodów rolnych odbywa si ę w małych punktach skupu nale żą cych do wła ścicieli prywatnych, prosto od producenta . Lasy, za wyj ątkiem północno-zachodniego fragmentu powierzchni arkusza, nie tworz ą zwartych kompleksów i zajmuj ą niewielkie powierzchnie, głównie w pobli- żu rzek.

Fig. 1. Poło żenie arkusza Łob żenica na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica makroregionów; 2 – granice mezoregionów; 3 – zbiornik wód powierzchniowych Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie: Makroregion: Pojezierze Wielkopolskie: Mezoregion: 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie Mezoregion: 315.53 – Pojezierze Chodzieskie Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Mezoregion: 315.34 – Dolina Środkowej Noteci 315.35 – Kotlina Toru ńska

Wsie D źwierszno Wielkie i Liszkowo, poło żone s ą w miejscach atrakcyjnych przyrod- niczo i pełni ą funkcje turystyczno-wypoczynkowe. W Gle śnie znajduje si ę stadnina koni, w której organizowane s ą wczasy „w siodle”. Przez Łob żenic ę przechodzi drugorz ędna droga z Wi ęcborka do Wyrzyska. Z Runowa Kraje ńskiego do Witosławia przebiega nasyp kolejowy nieczynnej kolei.

6 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą arkusza Łob żenica omówiono na podstawie arkusza Nakło Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 wraz z obja śnieniami (Uniejewska, Włodek, 1978, Uniejewska i in., 1979) oraz o „Projekt bada ń geologicznych dla opracowania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łob żenica” (Pasierbski, Przyborowski, 1996). Obszar obj ęty arkuszem Łob żenica poło żony jest w południowo-wschodniej cz ęś ci an- tyklinorium pomorskiego, na pograniczu z synklinorium brze żnym. W najgł ębszych otworach znajduj ących si ę w okolicy Dziegciarni, Zabartowa, Izabeli i Dębionka, na gł ęboko ści od 202 do 299 m, pod utworami trzeciorz ędowymi 1 (paleoge ńskimi i neoge ńskimi) nawiercono klastyczne osady dolnej jury (piaskowce i piaski kwarcowe). Na zrównanej i cz ęś ciowo zdyslokowanej powierzchni podtrzeciorz ędowej zalegaj ą niezgodnie młodsze osady wykształcone w postaci utworów l ądowych, brakicznych i mor- skich środkowego i górnego oligocenu o mi ąż szo ści 40-100 m, osady l ądowe miocenu o maksymalnej mi ąż szo ści 165 m, oraz osady pliocenu (brakuje ich w południowo-zachodnim fragmencie arkusza mapy). Powierzchnia podczwartorzędowa zalega tu na wysoko ści od ok. 30 m p.p.m. do 72 m n.p.m. i z powodu małej ilo ści wierce ń przebijaj ących osady czwartorz ędowe oraz ich nierównomiernego rozmieszczenia, jest słabo poznana. Osady czwartorz ędowe - plejstoce ńskie i holoce ńskie, pokrywają prawie cały omawiany obszar. Mi ąż szo ść ich waha si ę od 31,5 m w Łob żenicy do 107 m w Gle śnie (południowo-zachodni fragment arkusza). Stratygrafia utworów plejstoce ńskich jest na omawianym obszarze słabo rozpoznana i udokumentowana. Przyj ęto, że istniej ą tu osady rzeczne interglacjału mazowieckiego o nie- wielkiej mi ąż szo ści. Pod k ątem litologicznym niewiele ró żni ą si ę one od osadów fluwiogla- cjalnych zlodowace ń środkowopolskich i bez szczegółowych bada ń nie mo żna przeprowadzi ć mi ędzy nimi granicy. Prawdopodobnie istnieje tu jeden poziom akumulacji lodowcowej glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza osady lodowcowe zniszczone zostały przez erozj ę interglacjalnych rzek albo przez erozj ę na pocz ąt- ku zlodowace ń północnopolskich. Gliny te o mi ąż szo ści od kilku do 30 m, s ą szare lub bru- natnoszare, ze żwirem i otoczakami skał północnych, piaszczyste, rzadziej ilaste.

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

Fig. 2. Poło żenie arkusza Łob żenica na tle szkicu geologicznego rejonu wg E. Rühlego (1986) Czwartorz ęd Holocen: 1 – mady, iły i piaski ze żwirami akumulacji rzecznej oraz torfy; 2 – piaski akumulacji eolicznej Plejstocen: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej; 4 – piaski i mułki akumulacji jeziornej; 5 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej; 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 – piaski i żwiry kemów; 8 – piaski i żwiry ozów; 9 – gliny zwałowe, piaski, żwiry i głazy akumulacji lodowcowej stadiału głównego; 10 – kry utworów trzeciorz ędowych

Osady zlodowace ń północnopolskich, stadiału głównego reprezentowane s ą tu przez utwory lodowcowe faz: leszczy ńskiej i pozna ńsko-dobrzy ńskiej. Utworów wodno-lodowcowych fazy pomorskiej nie wydzielono. Do osadów lodowcowych fazy leszczy ńskiej nale ży ni ższy poziom gliny zwałowej zlodowace ń północnopolskich o średniej mi ąż szo ści 3 m. S ą one silnie piaszczyste, brunatne, cz ęsto szare, z przeławiceniami piasków gliniastych i ró żnoziarnistych. Jedynie w południo- wo-zachodnim fragmencie obszaru arkusza glina ta oddzielona jest od poziomu wy ższego osadami wodnolodowcowymi o mi ąż szo ści około 10 m. Tam, gdzie brak rozdzielno ści osad okre ślony jest wspólnym mianem gliny fazy pozna ńskiej.

8 Stwierdzono obecno ść dwu poziomów piasków i żwirów wodnolodowcowych fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej: dolnego pochodz ącego z transgresji l ądolodu i górnego z jego recesji. Poziom transgresywny tworz ą piaski grubo- i średnioziarniste, z wkładkami piasków drobnoziarnistych z licznymi ławicami żwirów. Jego mi ąż szo ść jest zmienna od jednego do kilkunastu metrów. Górny poziom osadów wodnolodowcowych składa si ę z piasków gruboziarni- stych z licznymi ławicami żwiru i głazików, o średniej mi ąż szo ści 10 m. Piaski i żwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą w wi ększo ści w północnej cz ęś ci obszaru arkusza Łob żenica. Osadzone zostały jako sandry w rynnach glacjalnych. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę w rozci ęciach erozyjnych w dolinach rzek, tworz ąc tzw. tarasy sandrowe. Glina zwałowa fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej, o średniej mi ąż szo ści kilkunastu metrów, buduje przewa żaj ącą cz ęść obszaru. Ma ona z reguły żółt ą, b ądź brunatn ą barw ę, rzadziej jest szara. Charakteryzuje si ę silnym zapiaszczeniem. W jej składzie licznie reprezentowane s ą otoczaki i głazy. W glinach zwałowych spotykane s ą liczne kry osadów neoge ńskich. S ą to głównie pstre iły plioce ńskie. Lokalnie ich mi ąż szo ść si ęga 30 m. W wielu miejscach powierzchni ę gliny zwałowej przykrywaj ą piaski i żwiry lodowcowe. Widoczne w północno-zachodniej cz ęś ci wały ozów, o szeroko ści 100-300 m, zwi ązane są z przepływem wód szczelinowych w czasie recesji l ądolodu fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej. Buduj ą je dobrze wysortowane piaski i żwiry, natomiast s ąsiaduj ące z nimi obni żenia przy- krywa glina zwałowa. Skupione bli żej północno-wschodniego kra ńca arkusza mapy pagóry kemów cz ęsto pokryte s ą na zboczach glin ą zwałow ą, która stopniowo przechodzi w glin ę buduj ącą wyso- czyzn ę. Ich wysoko ści wzgl ędne si ęgaj ą 25 m. U schyłku plejstocenu i na pocz ątku holocenu teren podlegał rozmywaniu, pocz ątkowo przez wody lodowcowe, a nast ępnie przez rzeki. W wyniku tych procesów, miejscami na gli- nie zwałowej, wytworzyły si ę eluwia glin zwałowych. Powstałe w holocenie osady jeziorne (torfy, gytie, namuły oraz piaski) i rzeczne (piaski i żwiry), wypełniły wszelkie obni żenia i doliny, zarówno na wysoczy źnie morenowej jak i na sandrze. Torfy wyst ępuj ą tu do ść powszechnie. Czasami pod nimi zalegaj ą gytie wapienne.

9 IV. Zło ża kopalin

Na obszarze, obj ętym arkuszem Łob żenica znajduj ą si ę cztery udokumentowane zło ża kruszywa naturalnego, jedno zło że kruszywa naturalnego „Górowatki” zostało wykre ślone z Bilansu zasobów (tabela 1).

Na północy omawianego obszaru zostało udokumentowane w kategorii C 1 zło że pia- sków „Puszcza I” (Urba ński, 1993). Zło że ma powierzchni ę 1,48 ha, a jego zasoby geologiczne wynosz ą 92 tys. ton (Przeniosło, 2004). Przez teren zło ża przebiegaj ą dwie linie ener- getyczne, dla których wyznaczone zostały filary ochronne o szeroko ści 20 m. Nadkład zło ża o średniej grubo ści 2,32 m tworzy gleba oraz piaski gliniaste i pylaste. Mi ąż szo ść pokładowo zalegaj ących piasków wynosi od 9,4 do 16,6 m, średnio 12,64 m. Kopalin ę cechuj ą nast ępu- jące średnie zawarto ści: frakcji od 0,5 mm do 2 mm – 78,8%, pyłów mineralnych – 1,7% i ziarn niekształtnych - 11,9%. Brak zanieczyszcze ń obcych i organicznych, grudek gliny oraz zwi ązków siarki. Surowiec z tego zło ża przydatny jest w budownictwie i drogownictwie. Zło- że jest cz ęś ciowo zawodnione. Z punktu widzenia ochrony środowiska zło że „Puszcza I” z ra- cji poło żenia na terenie Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego jest konfliktowe. Na gruntach wsi Witrogoszcz udokumentowano w formie karty rejestracyjnej zło że pia- sków „Witrogoszcz” (Siliwo ńczuk, 1988). Zło że ma powierzchni ę 1,69 ha, a udokumentowane zasoby wynosz ą 191 tys. ton. Mi ąż szo ść udokumentowanej warstwy złożowej wynosi od 6,2 do 8,5 m, grubo ść nadkładu od 0,4 do 0,5 m. Kopalina charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi średnimi udziałami: frakcji do 2,5 mm - 88,9%, pyłów mineralnych - 3%, ziarn płaskich i wy- dłu żonych - 4,6%, a zwi ązków siarki - 0,11%. W kopalinie brak zanieczyszczeń obcych. Kru- szywo ze zło ża mo że znale źć zastosowanie w budownictwie, drogownictwie i melioracji. Pod wzgl ędem warunków hydrogeologicznych zło że jest suche. Z punktu ochrony środowiska zakwalifikowano je do małokonfliktowych. W rejonie wsi Radzicz, nad rzek ą Orl ą, znajduje si ę zło że piasków „Radzicz”, dla którego sporz ądzono kart ę rejestracyjn ą (Urba ński, 1991). Zło że ma powierzchni ę 1,96 ha, a zasoby zło ża wynosz ą 229 tys. ton. Mi ąż szo ść kopaliny wynosi od 4,4 do 7,8 m, średnio 6,1 m, a grubo ść nadkładu od 0,1 do 0,4 m, średnio 0,3 m. Kopalin ę cechuj ą nast ępuj ące średnie zawarto ści: frakcji od 0,5 do 2 mm – 93,8 % i pyłów mineralnych – 1,9 %. Brak natomiast zwi ązków siarki, grudek gliny i zanieczyszcze ń obcych. Kopalina ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Jest to zło że zawodnione. Z punktu ochrony środowiska nale ży do małokonfliktowych.

10 Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Stan zago- Wiek kom- logiczne Kategoria spo- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny konflik- Numer Rodzaj pleksu litolo- bilansowe rozpoznania darowania (tys. t.) kopaliny złó ż towo ści zło ża zło ża na Nazwa zło ża kopaliny giczno- (tys. t.) zło ża mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2003 (Przeniosło, 2004) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Puszcza I p Q 92 C1 G 4 Sb, Sd 4 B K 2 Witrogoszcz p Q 191 C1* Z - Sb, Sd, Sr 4 A - 3 Radzicz p Q 229 C1* N - Sb 4 A - 4 Radzicz I p Q 289 C1 G 18 Sb, Sd 4 A - Górowatki pż Q - C1* ZWB - Sb - - -

Rubryka 3 – p – piaski, p ż – piaski i żwiry Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd 11 Rubryka 6 – C 1* – zło że zarejestrowane Rubryka 7 – zło ża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło że wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej na materiałach archiwalnych) Rubryka 9 – Sb – dla potrzeb budownictwa, Sd – dla drogownictwa, Sr – dla rolnictwa (melioracja) Rubryka 10 – zło ża: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło ża: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu

Na gruntach wsi Radzicz równie ż w pobli żu rzeki Orli, udokumentowano w kategorii

C1 jeszcze jedno zło że piasków - „Radzicz I” (Urba ński, 1998). Zło że ma powierzchni ę 3,91 ha, a jego zasoby wynosz ą 369 tys. ton. Mi ąż szo ść kopaliny wynosi od 3,0 do 8,0 m, średnio 4,9 m, a grubo ść nadkładu od 0,3 do 2,3 m, średnio 0,9 m. Kopalin ę charakteryzuj ą nast ępuj ące średnie parametry: zawarto ść frakcji od 0,5 do 2 mm – 97,3 %, a zawarto ść py- łów mineralnych – 0,9 %. Piaski mog ą mie ć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło że jest cz ęś ciowo zawodnione. Zostało ono zakwalifikowane do małokonfliktowych. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza w pobli żu wsi Górowatki istniało zło że piasków i żwirów o tej samej nazwie i obejmowało partie szczytowe wzgórza kemowego (Mikołaj- czyk, Helwak, 1981). Zło że „Górowatki” w 1985 roku zostało wykre ślone z Bilansu zasobów.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Łob żenica eksploatowane s ą dwa zło ża kruszywa naturalnego: „Puszcza I” i „Radzicz I”. Oba zło ża eksploatowane s ą systemem odkrywkowym, a wydobyta kopalina nie podlega przeróbce i bezpo średnio po wydobyciu ze zło ża jest wywo- żona z kopalni. Użytkownikiem zło ża piasków „Puszcza I” jest A. Olejnik z Puszczy. Kruszywo naturalne eksploatowane jest na mocy koncesji wydanej w 1993 roku, ze zmian ą zatwierdzon ą w 1996 roku. Wa żno ść pozwolenia na wydobycie mija z ko ńcem 2009 roku. Zło że posiada obszar górniczy dokładnie pokrywaj ący si ę z granic ą zło ża, o powierzchni 1,48 ha oraz teren górniczy o powierzchni 3,32 ha. Ci ągłe wydobycie kruszywa naturalnego prowadzone jest od 1994 roku z wyrobiska stokowo-wgł ębnego. Zło że ze wzgl ędu na warunki wodne jest urabia- ne dwoma poziomami: dolny spod wody i górny w warunkach suchych. Brak jest odpadów eksploatacyjnych, za ś nadkład zwałowany na hałdach wewn ętrznych jest sukcesywnie prze- mieszczany do powstaj ących wyrobisk. Około 1/5 obszaru zło ża została zrekultywowana w kierunku rolnym, a pozostała cz ęść b ędzie sukcesywnie rekultywowana w kierunku rolnym i rekreacyjnym. U żytkownik zło ża został zwolniony z wykonania oceny oddziaływania eksploatacji zło ża na środowisko. Od 1999 roku zło że piasków „Radzicz I” eksploatowane jest przez T. Maciejewskiego z Radzicza, któremu wydano w 1998 roku koncesj ę na wydobywanie kopaliny, wa żną na okres 20 lat. Ustanowiony obszar górniczy pokrywa si ę z granic ą zło ża i wynosi 3,91 ha, za ś 6,99 ha to powierzchnia terenu górniczego. Ci ągła eksploatacja odbywa si ę równie ż na dwóch poziomach: spod i ponad zwierciadłem wody w wyrobisku wgł ębnym. Urobek wywo żony

12 jest transportem samochodowym najpierw drog ą gruntow ą, a nast ępnie około 0,5 km oddalo- ną od odkrywki drog ą utwardzon ą. W miejscu udokumentowania w 1988 roku zło ża piasków „Witrogoszcz” w latach 70. miała miejsce dzika eksploatacja, w wyniku której powstało niewielkie wyrobisko. Wyrobi- sko to zostało poszerzone w trakcie eksploatacji w 1989 roku, ju ż po zatwierdzeniu karty rejestracyjnej zło ża „Witrogoszcz”. W tym samym roku zaniechano dalszej działalno ści wydo- bywczej. W suchym wyrobisku wyst ępuj ą niewielkie hałdy nadkładu. Zło że piasków „Radzicz” nie było dot ąd eksploatowane. Miejscowa ludno ść wydobywa kruszywo z niewielkich dzikich wyrobisk. Na południe od Górowatki w miejscu wybilansowanego zło ża kruszywa naturalnego „Górowatki” funk- cjonuje szereg płytkich wyrobisk. Świe że ślady dzikiej eksploatacji znajduj ą si ę na zachód od Borzyszkowa i na południowy zachód od zło ża „Puszcza I”. Dwa bardzo niewielkie wyrobiska, do ść intensywnie eksploatowane, poło żone s ą przy północnej i południowej granicy tego zło ża. Istnieje tak że równie ż niewielka odkrywka piasku drobnoziarnistego w zboczu doliny Łob żonki, na północ od Ko ścierzyna Wielkiego.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Łob żenica był terenem poszukiwań złó ż: torfów, w ęgli brunatnych, osadów ilastych oraz kruszywa naturalnego. Na ich podstawie wyznaczono cztery obszary prognostyczne i jeden obszar perspektywiczny torfów oraz jeden obszar perspektywiczny węgla brunatnego. Na omawianym obszarze liczne nagromadzenia torfów, mog ących znale źć zastosowanie w rolnictwie, pozwoliły wytypowa ć dla tej kopaliny cztery obszary prognostyczne, speł- niaj ące kryteria bilansowo ści (tabela 2) (Ostrzy żek, Dembek, 1996). Ł ączne zasoby torfów w wy żej wymienionych rejonach wynosz ą 1 185 tys. m 3 na powierzchni 114,5 ha. Obszary I i II znajduj ą si ę koło Witrogoszczy. Obszar III poło żony jest na północ od Dziegciarni. Obszar IV, powierzchniowo najwi ększy, składaj ący si ę z dwóch pól, znajduje si ę w dolinie rzeki Lu- bawki na zachód od Witosławia. Pod torfem zalega gytia wapienna. Jeden z obszarów poło żony koło Runowa Kraje ńskiego, dla którego okre ślono zasoby szacunkowe torfów (Ostrzyżek, Dembek 1996), znalazł si ę w obr ębie utworzonego w 1998 r. Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego i dlatego został zakwalifikowany do obszarów perspektywicznych. Obszar ten składa si ę z dwóch pól o ł ącznej powierzchni 10 ha i zasobach 251 tys. m 3. Średnie mi ąż szo ści kopaliny w obu polach wynosz ą 2,73 i 2,95 m, za ś średnie parametry jako ściowe wynosz ą: popielno ść 12 i 22% oraz stopie ń rozkładu 13 i 25%.

13 Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych torfów

Wiek Grubo ść Zasto- Numer Średnia Zasoby Powie- kompleksu kompleksu sowa- obszaru Rodzaj grubo ść w kate- rzchnia litologiczno- Parametry jakościowe surowco- nie na kopaliny nadkładu gorii D (ha) surowcowe- wego 1 kopali- mapie (m) (tys. m 3) go śr. (m) ny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Popielno ść (%): 10,0 brak I 1,5 t Q Stopie ń rozkładu (%): 1,67 13 Sr danych 27,0 Popielno ść (%): 8,8 brak II 14,0 t Q Stopie ń rozkładu (%): 2,46 339 Sr danych 29,0 Popielno ść (%): 22,0 brak III 2,0 t Q Stopie ń rozkładu (%): 1,63 34 Sr danych 25,0 Popielno ść (%): 23,0- 32,0 brak IV 97* t Q 1,75 799 Sr Stopie ń rozkładu (%): danych 22,0 – 33,0 Rubryka 2: * - ł ączna powierzchnia dwóch pól Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr - kopaliny skalne rolnicze

Poza wy żej wymienionymi obszarami, daj ącymi mo żliwo ść udokumentowania złó ż tor- fów, w licznych zagł ębieniach i dolinkach rzecznych na obszarze całego arkusza znajduj ą si ę małe wyst ąpienia tej kopaliny, ale pod wzgl ędem gospodarczym z powodu niewielkich ich mi ąż szo ści (poni żej 1 m) oraz słabych parametrów jako ściowych (wysoka popielno ść powy- żej 25%) nie s ą przydatne. Nale żą do nich obszary znajduj ące si ę w strefach dolinnych rzek: Łob żonki, na odcinku powy żej miasta Łob żenicy (Bernat, 1962a) i poni żej tej miejscowo ści (Bernat, 1962b), Lubczy (Łaszak, 1962), Orlej powy żej (Herman, 1958, Bernat, 1963) i poni- żej Witosławia (Liwski, 1963), a tak że Lubawki (St ępie ń, 1965). Oprócz tego wyst ępuj ą w lo- kalnych zagł ębieniach w pobli żu zbiorników wodnych takich jak: Jezioro Króla (Bernat, 1962b), Jezioro Kłosowskie Du że oraz Jezioro Gł ęboczek Mały (Grudzi ński, 1962). W rejonie na wschód od miejscowo ści Dziegciarnia, a ż po północn ą granic ę arkusza i dalej na obszar arkusza Wi ęcbork, były prowadzone poszukiwania złó ż w ęgla brunatnego (Piwocki, 1982). Na podstawie wyników tych prac wyznaczono obszar wyst ępowania w ęgla brunatnego o powierzchni 2 136,4 ha, przebiegaj ący południkowo, przechodz ący od północy na s ąsiedni arkusz, o całkowitych zasobach 510,1 tys. ton, w tym w kategorii D 1 354,7 tys. ton przy średniej mi ąż szo ści kopaliny 19,8 m i średnim nadkładzie około 180 m. Węgle te charakteryzuje warto ść opałowa – 1845 kcal/kg, zawarto ść popiołu - 29,06%, niska zawarto ść siarki całkowitej ( średnio niespełna 1%), a przeci ętna zawarto ść bituminów w ko-

14 palinie utrzymuje si ę na poziomie 4,13%. Ze wzgl ędu na poło żenie przewa żaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru w granicach Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego zakwalifikowano go do obszarów perspektywicznych podobnie jak w najnowszym opracowaniu dotycz ącym aktu- alnej bazy zasobów w ęgla brunatnego w Polsce (Piwocki, 2004). W okolicy Witosława poszukiwano glin do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej (Kabza, Zembrzycka, 1968). Jednak że nawiercone sondami gliny zwałowe ze wzgl ędu na rodzaj i ilo ść niekorzystnych domieszek jak: rumosz, głazy, margiel i silne zapiaszczenie nie spełniaj ą podstawowych warunków stawianym surowcom ilastym dla celów ceramiki budowlanej. Na podstawie analizy dost ępnych materiałów geologicznych nie znaleziono podstaw do wytypowania obszarów prognostycznych i perspektywicznych kruszywa naturalnego. Piaski i żwiry maj ą niewielkie rozprzestrzenienie pionowe i poziome, a wi ększe wyst ąpienia zostały ju ż rozpoznane i udokumentowane. Prace poszukiwawcze prowadzone były w rejonie mi ędzy Witrogoszcza (Fołtyniewicz, 1985), w pobli żu Jeziora Moczydło (Jez. Oleskie) koło Dźwierszna Małego oraz na północ od D źwierszna Wielkiego przy wschodniej granicy Jezio- ra Stryjewo (Kalinowski, 1979), na południowy wschód od miejscowo ści Górowatki (Kulba- czewski, 1979), w okolicy Runowa Kraje ńskiego - na północ od Jeziora Gł ęboczek Du ży (Marciniak, 1975), mi ędzy Borzyszkowem a Czarmuniem (Marciniak, 1970) i w rejonie miejscowo ści Radzicz (Stachowiak, Jurys, 1980; Urba ński, 1984). Dały one jednak rezultat nega- tywny. Niekorzystny wynik poszukiwa ń spowodowany był głównie znikom ą mi ąż szo ści ą osadów piaszczysto-żwirowych, cz ęstym zaglinieniem tych osadów b ądź brakiem w ogóle takich utworów. Generalnie bardzo niewielki udział stanowi ą żwiry, dominuj ą frakcje drob- niejsze. Niekiedy nawiercano piaski ró żnoziarniste, w śród których czasami wyst ępowały wtr ącenia drobnych ziarn żwiru, przewa żnie zaglinionych lub pod du żym nadkładem glin. Przebadane piaski i żwiry nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści złó ż.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar obj ęty arkuszem Łob żenica, w cało ści znajduje si ę w dorzeczu Odry. Wody powierzchniowe zasilaj ące Łob żonk ę wpadaj ą do Noteci. Liczne s ą obszary bezodpływowe, a sie ć rzeczna wykazuje elementy wczesnego rozwoju. Do ść wyrównane rozło żenie opadów w roku, oraz du ża przepuszczalno ść utworów powierzchniowych wpływaj ą na stosunkowo wyrównane sezonowe przepływy wód w ciekach

15 powierzchniowych. W dorzeczu Noteci odpływ średni wynosi 75 m 3/s, a odpływ jednostkowy 4,33 l/s km 2. Najwi ększ ą rzek ą, przepływaj ącą przez cały omawiany obszar, jest Łob żonka z jej le- wobocznymi dopływami: Lubcz ą i Orl ą, nale żą ca do zlewni Noteci. Przez południowo- wschodni ą cz ęść obszaru przebiega odcinek rzeki Rokitki. Najwi ększym zbiornikiem wodnym jest jezioro Stryjewo, mniejszymi jeziorami s ą: Runowskie Du że, Czarmu ńskie, Ro ści- mi ńskie Du że, Witosławskie, Gł ęboczek Du ży, Długie, Moczydło, Topola, Luchowskie, Trzebo ńskie Du że, Trzebo ńskie Małe, Liszkowskie i inne. Na arkuszu Łob żenica nie umieszczono wyników bada ń czysto ści wód powierzchniowych ze wzgl ędu na odległy czas ich wykonania w tym rejonie. Badania czysto ści wód jezior, w obr ębie obszaru obecnie nale żą cego do województwa wielkopolskiego przeprowadzone w latach 1992-1997 wykazywały I klas ę czysto ści dla wód jeziora Luchowskiego, II klas ę czysto ści dla wód jeziora Trzebo ńskiego Du żego, za ś wody jezior Stryjewo i Długie mie ściły si ę w III-ciej klasie (Kołodziej i in. 1998). W latach 1995-1996 badania czysto ści wód w rzekach przepływaj ących przez obecne województwo wielkopolskie przeprowadzono na Łob- żonce i Lubczy (Mikołajczak, 1997). W punkcie pomiarowym na Łob żonce na południe od miasta Łob żenica badania wykazały pozaklasow ą jako ść , za ś powy żej Łob żenicy, w punkcie pomiarowym znajduj ącym si ę poza obszarem arkusza nale żą do III klasy czysto ści. Wody rzeki Lubczy nie mie ściły si ę w najni ższej klasie czysto ści. W 1999 roku na obszarze obj ętym arkuszem Łob żenica w cz ęś ci nale żą cej do woje- wództwa kujawsko-pomorskiego badaniu czysto ści poddane zostały wody Orli (Krajewski, 2000). W punkcie pomiarowym poni żej Jeziora Runowskiego Du żego i Witosławskiego (po za granicami arkusza) jedynym wska źnikiem decyduj ącym o pozaklasowej czysto ści był chlorofil a. W kolejnym punkcie pomiarowym zlokalizowanym na północny wschód od Bro- niewa, równie ż poza granicami arkusza, wody Orli pod wzgl ędem fizykochemicznym, hydro- biologicznym i sanitarnym odpowiadały III klasie czysto ści i dopiero poza południow ą grani- cą arkusza w profilu uj ściowym na obszarze arkusza Wyrzysk ponownemu pogorszeniu ule- gał stan sanitarny, w konsekwencji czego zaliczono je w tym punkcie do pozaklasowych. Ba- dane w 1997 roku wody Jeziora Witosławskiego nie mie ściły si ę w najni ższej klasie czysto ści (Raport...,1998). Na stan czysto ści wód powierzchniowych wpływaj ą zanieczyszczenia, jakie dopływaj ą do cieków i jezior, a w jeziorach tak że naturalne procesy zwi ązane z obiegiem materii w przyrodzie. Ze wzgl ędu na walory środowiska przyrodniczego, władze lokalne kład ą nacisk

16 na popraw ę stanu czysto ści wód w jeziorach i rzekach, a ż do uzyskania I klasy czysto ści wód powierzchniowych. W dolinie rzeki Łob żonki, poni żej miejscowo ści Ko ścierzyn Wielki, wytyczono granice projektowanego wodnego zbiornika retencyjnego „Wyrzysk” (Turza ński i in., 1983) o powierzchni 275 ha i maksymalnej pojemno ści 21 mln m 3. Na omawianym obszarze powierzchnia tego zbiornika b ędzie wynosi ć około 210 ha. Pozostała cz ęść projektowanego zbiornika obejmuje niewielkie obszary wchodz ące w skład trzech s ąsiaduj ących arkuszy: Zło- tów, Szamocin i Wyrzysk.

2. Wody podziemne

Arkusz Łob żenica, według regionalizacji B. Paczy ńskiego (1989, 1995), nale ży do re- gionu V – pomorskiego. Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza Łob żenica znajduje si ę w zasi ęgu czwartorz ędowego, mi ędzymorenowego zbiornika wód podziemnych Młotkowo (133), zaliczanego do obszaru wysokiej ochrony (OWO) (Kleczkowski, 1990; Paczy ński, 1995). Zbiornik ten nie został jeszcze udokumentowany, a jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 12 tys. m3/d. Woda wyst ępuje w o środku porowym, a średnia gł ęboko ść uj ęć dochodzi do 40 m. Jest to niewielki zbiornik, o powierzchni około 68 km 2, którego woda wymaga uzdatniania (Kleczkowski, 1990). Dwa u żytkowe poziomy wodono śne na obszarze arkusza Łob żenica zwi ązane s ą z piaszczystymi i piaszczysto-żwirowymi osadami czwartorz ędowymi i trzeciorz ędowymi (głównie mioce ńskimi). Strop poziomu wodono śnego w obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wyst ępuje na gł ębo- ko ści od kilkunastu do ok. 50 m. Ustalone zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści od 0 do 30 m. Rz ędne zwierciadła wynosz ą od ponad 105 m n.p.m. na północy do poni żej 70 m n.p.m. na południu obszaru. Strop poziomu wodono śnego w obr ębie pi ętra trzeciorz ędowego wyst ępuje na gł ęboko- ści 80 – 130 m. Rz ędne zwierciadła wynosz ą od ponad 105 m n.p.m. na północy do ok. 70 m n.p.m. na południu obszaru obj ętego arkuszem. Mi ąż szo ści warstw wodono śnych s ą zmienne. Warto ści ni ższe ni ż 3 m wyst ępuj ą lokalnie, w okolicy Witrogoszczy i na wschód od Nowiny. W cz ęś ci południowo-zachodniej obszaru, w okolicy miejscowo ści Sadki, mi ąż szo ść utworów wodono śnych jest najwi ększa i przekracza 40 m. Na pozostałym obszarze warto ści te kształtuj ą si ę pomi ędzy 3-40 m.

T a r k n J. Lutowskie o J. S ępole ńskie 126 ż o b Ł olenka r Sępólno Sęp T ie om Kraje ńskie Gł 127 Jelonek a J. Borówno k n

T J. Zakrzewskie b

o r

Ł Złotów

J.Wi ęcborskie Wi ęcbork

r J. Runowskie ó J. Stryjewo Du że w k

a Ko cu nia J. Czarmu ńskie

ŁOB ŻENICA J. Wieleckie

132 J. Sławianowskie a J. Witosławskie

z c Q b ka u Lubaw Q L rla O ica kitn Okaliniec 133 Ro

Wyrzysk ydgoski Nakło Kanał B Q n.Noteci ą 138 Noteć

N oteć Q Q

K c y

n Q 139 i n ka

0 5 10 15 20 25 km

Fig. 3. Poło żenie arkusza Łob żenica na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – Obszar najwy ższej ochrony (ONO); 2 – Obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w o środku porowym; 4 – zbiornik wód powierzchniowych; Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: 126 – zbiornik Szczecinek, czwartorz ęd (Q) i trzeciorz ęd (Tr); 127 – subzbiornik Złotów – Piła – Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr); 132 – zbiornik mi ędzymorenowy Byszewo, czwartorz ęd (Q); 133 – zbiornik mi ędzymorenowy Młotkowo, czwartorz ęd (Q); 138 – Pradolina Toru ń – Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q); 139 – Dolina kopalna Smogulec – Margonin, czwartorz ęd (Q)

Wodoprzewodno ść obu u żytkowych poziomów wodono śnych wynosi przewa żnie 100- 500 m 2/d, tylko na północy, oraz pomi ędzy Chlebnem a Józefowem i pomi ędzy Ro ścimie- rzem – D ębionkiem – Broniewem jest mniejsza ni ż 100 m 2/d. Wodoprzewodno ść wi ększa od 500 m2/d wyst ępuje tylko w okolicy D ębna i pomi ędzy Klewkami – Pionkami – Glesnem i Gieszczonkiem. Zasilanie odbywa si ę głównie drog ą infiltracji opadów atmosferycznych. Wody dreno- wane s ą w kierunku południowym – ku Noteci (Wilczy ński, Dmoch, 1983, 1986). Czwarto- rz ędowe oraz trzeciorz ędowe (mioce ńskie) pi ętra wodono śne s ą na całej powierzchni obszaru arkusza dobrze izolowane od wpływów z powierzchni terenu.

18 Na obszarze arkusza Łob żenica znajduje si ę 16 uj ęć wód podziemnych o wydajno ści powy żej 25 m3/h. S ą to dla celów komunalnych uj ęcia w: Gródku Kraje ńskim, Runowie Kra- je ńskim, D źwiersznie Wielkim, Witrogoszczu, Rajgrodzie, Ro ściminie, Łob żenicy, D ębnie, Witosławiu, Ko ścierzynie Wielkim, D ębionku i Machowie, za ś dla celów przemysłowych (rolnych) w: D ębnie, Dziuninie, D ębionku i Gleszczówku. Najwi ększe uj ęcie o wydajno ści 80 m3/h znajduje si ę w D źwiersznie Wielkim. Cztery z wy żej wymienionych uj ęć ujmuj ą wody z pi ętra trzeciorz ędowego (Runowo Kraje ńskie, D źwierszno Wielkie, Łob żenica, D ębno), pozostałe z pi ętra czwartorz ędowego. Parametry warstw wodono śnych, z których ujmowane s ą wody z tych uj ęć wahaj ą si ę w przedziale: mi ąż szo ść od 7,5 do 29 m, gł ęboko ść od 4,8 do 33,2 m, depresja od 1,5 do 37,0 m, współczynnik filtracji od 3,0 do 49,5 m/24h oraz wodoprzewodno ść od 49 do 951 m 2/24h. Jako ść wód pobieranych z piętra czwartorz ędowego charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry: pH od 6,9 do 8,4 ( średnio 7,2), twardo ść ogólna od 0,3 do 15,8 mval/dm 3 ( średnio 6,8 mval/dm 3) oraz nast ępuj ące zawarto ści pierwiastków i zwi ązków chemicznych: Cl od 7 3 3 3 do 167 mg/dm (średnio 32 mg/dm ), NO 2 od 0,000 do 0,3 mg/dm , NO 3 od 0,00 do 3 3 3 3 6,00 mg/dm ( średnio 0,17 mg/dm ), NH 4 od 0,00 do 1,5 mg/dm ( średnio 0,28 mg/dm ), SO 4 od 0,0 do 263 ( średnio 38 mg/dm 3), Fe od 0,05 do 10,00 mg/dm 3 ( średnio 3,21 mg/dm 3) i Mn od 0,05 do 0,30 mg/dm 3. Na przewa żaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru wody te wymagaj ą uzdatniania ze wzgl ędu na podwy ższon ą zawarto ść jonów żelaza i manganu. Gorszej jako ści wody pi ętra czwartorz ędowego wyst ępuj ą jedynie na południowym wschodzie omawianego terenu z uwagi na wysokie st ężenie azotynów. Jako ść wód z poziomu mioce ńskiego była ba- dana w stopniu ograniczonym. Wody te w wi ększo ści oznacze ń wykazuj ą przekroczenia do- puszczalnych st ęż eń dla wód pitnych w zakresie manganu i żelaza.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 277-Łob żenica zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ęt-

19 nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3).

20 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- Zakresy zawarto- ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęż eń w ści w glebach na dian) w glebach glebach obszarów glebie lub ziemi (Rozporz ądzenie arkuszu 277- na arkuszu 277- niezabudowanych Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- 4) Łob żenica Łob żenica Polski śnia 2002 r.) N=8 Metale N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa 2) 3) Frakcja ziarnowa <2 mm <1 mm Grupa B Grupa C 1) Mineralizacja – woda królewska Mineralizacja HCl Grupa A (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12-34 22,5 27 Cr Chrom 50 150 500 3-7 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 17-59 31 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-5 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-5 4 3 Pb Ołów 50 100 600 6-11 8,5 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-<0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 277- 1) grupa A Łob żenica w poszczególnych grupach zanieczysz- a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru cze ń poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy As Arsen 8 Prawo wodne, Ba Bar 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Cr Chrom 8 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego po- Zn Cynk 8 ziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro żenia Cd Kadm 8 dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych Co Kobalt 8 st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu fak- tycznego, Cu Mied ź 8 2) Ni Nikiel 8 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wył ą- Pb Ołów 8 czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieu żytki, Hg Rt ęć 8 a tak że grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ącze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru niem terenów przemysłowych, u żytków kopalnych oraz arkusza 277-Łob żenica do poszczególnych grup terenów komunikacyjnych, zanieczyszcze ń (ilo ść próbek) 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny

komunikacyjne, 4) 8 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni ższe od warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Warto ści zbli żone lub nieco wy ższe zanotowano dla kobaltu, chromu, cynku i niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne u żytkowanie.

21 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów jeziornych s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w pla- zmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu pró- bek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka

22 przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Stryjewskie- go. Osady tego jeziora charakteryzuj ą si ę zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków podwy ższona w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Zaobserwowano znacznie podwy ższona zawarto ść kadmu i ołowiu, ale st ęż enia tych pierwiastków w s ą ni ższe ni ż ich dopuszczalna zawarto ść w osadach wg rozporz ądzenia M Ś z dnia 16 kwietnia 2002 r. oraz ni ższe ni ż ich warto ść PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg)

Rozporz ądzenie ** Pierwiastek * PEL Tło geochemiczne Stryjewskie (1999 r.) MŚ Arsen (As) 30 17 <5 7 Chrom (Cr) 200 90 6 16 Cynk (Zn) 1000 315 73 104 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 2,0 Mied ź (Cu) 150 197 7 10 Nikiel (Ni) 75 42 6 10 Ołów (Pb) 200 91 11 46 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,11 Rubryka 2: * Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony Rubryka 3: ** zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994. 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

23 stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 52 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 40 nGy/h i jest wy ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma s ą nieco wy ższe i mieszcz ą si ę w zakresie od około 22 do około 45 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej około 30 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Łob żenica buduj ą utwory o do ść niskich warto ściach promieniowania gamma. S ą to przede wszystkim plejstoce ńskie gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. W dolinach rzek wyst ępuj ą holoce ńskie piaski i żwiry rzeczne oraz torfy. Najwy ższe zarejestrowane warto ści promieniowania w profilu zachodnim (około 50 nGy/h) s ą zwi ązane najprawdo- podobniej z holoce ńskim osadami rzecznymi w dolinie rzeki Łob żanki (w środkowej cz ęś ci profilu) i z plejstoce ńskimi utworami lodowcowymi (piaskami, żwirami i głazami) w północ- nej cz ęś ci profilu. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 0,4 do około 2,7 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłu ż profilu wschodniego - od około 1,2 do około 3,2 kBq/m2

24 277W PROFIL ZACHODNI 277E PROFIL WSCHODNI Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma (na osi rz osi (na

5910799 5906555

ę 5907850 5904750 dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych m m 5901686 5902594

5899092 5900744

5895889 5896732

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 25 25 iotwórczymi na obszarze arkusza Łob arkusza obszarze na iotwórczymi

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5910799 5906555

5907850 5904750 m m 5901686 5902594

5899092 5900744

5895889 5896732

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5

ż 2 2 enica enica kBq/m kBq/m

IX. Składowanie odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo żliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró żnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp potencjalnych składowisk. − Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

26 Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, b – zabudowy, w - wód). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąż szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 5), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m, mi ąż szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych otworów wiertniczych, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji

27 wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ębokości 5 m poni żej stropu pierwszej warstwy wodono śnej poło żonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Łob żenica Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lubowiecki, 2000). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. Na obszarze obj ętym arkuszem Łob żenica bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: − obszary zwartej zabudowy Łob żenicy (siedziba Urz ędu Miasta i Gminy), D ębionka, Runowa Kraje ńskiego i Liszkowa, − obszary le śne o powierzchni powy żej 100 hektarów, − łąki na glebach pochodzenia organicznego, − tereny bagienne i podmokłe, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Łob żonka, Zgniłka, Lubcza, Orla, Lubawka i mniejszych cieków, − strefy 250 m wokół jezior, − tereny o spadkach powy żej 10º (cz ęść północno-zachodnia i środkowa). Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni ż 2,5 m p.p.t. Na analizowanym obszarze najlepsze własno ści izolacyjne mają gliny zwałowe fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej zlodowace ń północnopolskich. S ą to gliny silnie piaszczyste, ze żwirem, licznymi głazikami i głazami, cz ęsto z wkładkami i soczewkami zaglinionego piasku ze żwirem lub piasku śred- nioziarnistego. Mi ąż szo ść glin wynosi średnio kilkana ście metrów. W glinach spotyka si ę

28 liczne kry osadów trzeciorz ędowych, zbudowane głównie z pstrych iłów pliocenu. Lokalnie ich mi ąż szo ść mo że wynosi ć 30 m. W miejscach powierzchniowych wyst ąpie ń tych glin wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. W wielu miejscach gliny przykryte s ą piaskami i żwirami lodowcowymi (Uniejewska, Nosek, Włodek, 1979). Najwi ększe powierzchniowo obszary wyznaczono na terenie gmin: Sadki, Łob żenica i Mrocza. Wszystkie wyznaczone pod składowanie odpadów obszary maj ą powierzchnie na tyle du że, że istnieje mo żliwo ść lokalizacji obiektu w odległo ści najmniej koliduj ącej z istniej ącą zabudow ą. Sie ć dróg dojazdowych o utwardzonej nawierzchni jest dobrze rozwini ęta. Stopie ń zagro żenia wód poziomu u żytkowego jest tu niski i bardzo niski. Ewentualna budowa składowisk odpadów w obszarach wyznaczonych koło Liszkowa i Dźwierszna Wielkiego w gminie Łob żenica powinna by ć poprzedzona wnikliw ą analiz ą środowiskow ą, gdy ż s ą to wsie pełni ące funkcje turystyczno-wypoczynkowe. We wsi Gle śno znajduje si ę stadnina koni, organizowane s ą wczasy w siodle. Obszary wyznaczone koło tej wsi równie ż nie powinny by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów bez dodatkowej analizy środowiskowej. W obr ębie wyznaczonych obszarów dokonano podziału na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń. Na analizowanym obszarze ograniczenia warunkowe stanowiły: − strefa do 1 km od zwartej zabudowy Łob żenicy, − strefa wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 133 (zbiornik mi ędzymorenowy Młotkowo), − obszar chronionego krajobrazu: „Dolina rzeki Łob żonki i Bory Kraje ńskie” (cz ęść zachodnia) oraz Kraje ński Park Krajobrazowy (cz ęść północno-wschodnia). Główny zbiornik wód podziemnych nr 137 nie ma opracowanej szczegółowej dokumentacji i nale ży liczy ć si ę ze zmian ą przebiegu stref ochronnych po wykonaniu takiego opracowania. Na powierzchni analizowanego terenu nie wyst ępuj ą utwory spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów komunalnych. Seri ę ilast ą stwierdzono tylko w dwóch otworach wiertniczych w południowo- wschodniej cz ęści obszaru. W otworze wiertniczym wykonanym mi ędzy Sadkami a Sadko- wym Młynem w gminie Sadki pod gleb ą nawiercono 5,8 m warstw ę iłów, prawdopodobnie zastoiskowych. Poziom wodono śny nawiercono na gł ęboko ści 33,0 m. W profilu otworu od- wierconego w okolicach PGR D ębionek nawiercono 13 metrow ą seri ę iłów, prawdopodobnie zastoiskowych pod 7 metrowym nadkładem gliniastym. W bezpo średnim s ąsiedztwie tych

29 otworów, po wykonaniu bada ń geologiczno–in żynierskich i hydrogeologicznych w celu usta- lenia faktycznych wła ściwości izolacyjnych iłów i gł ęboko ści poziomu wodono śnego oraz usuni ęciu nadkładu gliniastego mo że zaistnie ć mo żliwo ść posadowienia składowiska odpa- dów komunalnych bez konieczno ści wykonywania bariery sztucznej. W Luchowie znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych dla miasta i gminy Łob- żenica. Ma ono uregulowany stan formalno-prawny, jest odpowiednio zabezpieczone przed migracj ą zanieczyszcze ń do środowiska i systematycznie monitorowane. Poniewa ż przewa żaj ącą cz ęść obszaru obj ętego arkuszem zajmuj ą grunty orne wy ż- szych klas bonitacyjnych celowym wydaje si ę ewentualna rozbudowa istniej ącego składowi- ska, a nie przeznaczenie cennych rolniczo terenów pod budow ę nowych. W obr ębie wyznaczonych obszarów mi ąż szo ści glin zwałowych wynosz ą najcz ęś ciej do kilkunastu metrów i trudno jest wskaza ć, który z obszarów ma najkorzystniejsze warunki dla posadowienia składowisk odpadów. Wyznaczone obszary poło żone s ą w obr ębie wysoczyzny falistej i nale ży liczy ć si ę z lokalnymi ró żnicami wysoko ści, najwi ększymi w cz ęś ci północ- nej. Wi ększe mi ąż szo ści glin zwałowych stwierdzono w pojedynczych otworach odwierconych koło Runowa Kraje ńskiego (28,5 m), koło Ro ścimina (25,7 m), koło Ka źmierza (31,0 m), w Gleszczonku (31,5 m), w Kraczkach (23,0 m) i Liszkowie (49,7 m). Generalnie mi ąż szo ść glin zwałowych stanowi ących naturalne bariery izolacyjne zwi ększa si ę ku połu- dniowemu-wschodowi i w tych rejonach mo żna spodziewa ć si ę nieco korzystniejszych wa- runków geologicznych. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne maj ą obszary wytypowane koło Ru- nowa Kraje ńskiego, mi ędzy Górowatkami, Borzyszkowem i Klaryniewem, koło Ro ścimina, mi ędzy Witosławem i Broniewem, koło Dziegciarni, mi ędzy Liszkowem-Rozgraniczenie, Fernandynowem i D ębnem, gdzie stopie ń zagro żenia wód poziomu wodono śnego jest bardzo niski. Niski stopie ń zagro żenia wód poziomu u żytkowego maj ą niewielkie obszary wyznaczone koło Bucholcowa i na południowy-zachód od Łobżenicy. Wyrobiska eksploatacyjne złó ż kruszywa naturalnego: „Puszcza I” i „Radzicz I” znaj- dują si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo żliwo ści składowania odpadów. Znajduj ące si ę przy zło żu „Puszcza I” w gminie Wi ęcbork dwa intensywnie eksploatowane wyrobiska oraz du że wyrobisko piasku w zboczu doliny Łob żonki na północ od Ko ście- rzyna Wielkiego równie ż poło żone s ą na terenach wył ączonych z mo żliwo ści składowania odpadów.

30 Znajduj ący si ę na zachód od Borzyszkowa pagórek kemowy, na którym powstało szereg płytkich wyrobisk, to teren powierzchniowych wyst ąpie ń piasków i żwirów średnio i drobnoziarnistych z cz ęstymi przewarstwieniami piasków pylastych i mułków. Po przepro- wadzeniu dodatkowych bada ń, ustalaj ących faktyczn ą budow ę geologiczn ą oraz gł ęboko ść poziomu wodono śnego miejsce to mo żna przeznaczy ć pod ewentualne składowanie odpadów. Pod k ątem składowania odpadów mo żna rozpatrywa ć równie ż du żą odkrywk ę znajdu- jącą si ę z lewej strony drogi ł ącz ącej Glesno z Gleszczonkiem. Ewentualna lokalizacja skła- dowiska odpadów w tym miejscu powinna by ć poprzedzona analiz ą środowiskow ą. Glesno jest wsi ą o charakterze letniskowym. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozy- cji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowa- dzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska od- padów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgodnienia warun- ków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szcze- gólnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowiska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Omawiany teren jest dobrze rozpoznany wiertniczo. W obr ębie wytypowanych obsza- rów uwzgl ędniono profile 29 otworów.

31 Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obr ębie wydzielonych obszarów Gł ęboko ść do zwierciadła wody podziemnej wyst ę- Profil geologiczny Archi- Nr otworu Mi ąższo ść puj ącego pod warstw ą wum na mapie warstwy izolacyjn ą [m p.p.t.] i nr otwo- dokumenta- izolacyjnej strop ru cyjnej Litologia [m] zwierciadło zwierciadło warstwy i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.]

1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 1,0 piasek drobnoziarnisty , 10,0 glina 28,5 0,5 0,5 BH 1 17,0 glina zwałowa 2770075 29,5 glina zwałowa 30,0 piasek drobnoziarnisty glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta z otoczakami 4,0 glina piaszczysta MAW 2 10,0 piasek średnioziarnisty Q 117142 9,5 10,0 5,8 11,0 glina z wkładkami pyłów 13,0 glina z pojedynczymi otoczakami 19,0 piasek gliniasty 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta BH 3 3,5 piasek gliniasty Q 3,0 3,5 2,5 2770059 4,5 glina zwałowa, otoczaki 19,5 piasek średnioziarnisty 0,0 gleba

0,5 glina pylasta BH 8,0 4 8,5 piasek drobnoziarnisty Q 2770007 20,0 5,0 9,0 glina zwałowa 11,0 20,0 piasek średnioziarnisty 0,0 Gleba 0,5 glina piaszczysta BH 5 6,0 piasek drobnoziarnisty Q 5,5 6,0 6,0 2770032 7,5 glina zwałowa 45,0 piasek średnioziarnisty, glina 0,0 gleba 0,4 glina, otoczaki 2,5 piasek drobnoziarnisty BH 4,0 piasek gliniasty, otoczaki 6 Q 2770064 7,0 glina piaszczysta, otoczaki 2,1 10,5 7,5 10,5 piasek gruboziarnisty 11,0 glina, otoczaki 18,0 glina piaszczysta, otoczaki 0,0 gleba 0,8 glina zwałowa 2,8 4,3 3,6 BH 7 4,3 piasek ró żnoziarnisty Q 2770094 5,1 glina zwałowa, otoczaki 16,1 piasek drobnoziarnisty

32 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba BH 0,3 glina, piasek 5,7 11,0 10,4 8 Q 2770093 6,0 muły, piasek 11,0 piasek drobnoziarnisty 0,0 gleba 0,4 glina piaszczysta 4,2 glina zwałowa, otoczaki BH 9 8,0 piasek drobnoziarnisty Q 7,6 8,0 7,2 2770034 8,9 glina zwałowa 14,0 glina zwałowa 15,0 piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,4 glina piaszczysta BH 2,5 piasek drobnoziarnisty 2,1 2,5 2,0 10 Q 2770048 3,0 glina piaszczysta 6,0 glina zwałowa 20,0 żwir 0,0 Gleba 0,4 glina piaszczysta BH 2,5 piasek drobnoziarnisty 2,1 2,5 2,0 10 Q 2770048 3,0 glina piaszczysta 6,0 glina zwałowa 20,0 żwir 0,0 Gleba 0,4 glina piaszczysta BH 2,5 piasek drobnoziarnisty 2,1 2,5 2,0 10 Q 2770048 3,0 glina piaszczysta 6,0 glina zwałowa 20,0 żwir 0,0 Gleba 0,4 glina piaszczysta BH 2,5 piasek drobnoziarnisty 2,1 2,5 2,0 10 Q 2770048 3,0 glina piaszczysta 6,0 glina zwałowa 20,0 żwir 0,0 Gleba 0,4 glina piaszczysta BH 2,5 piasek drobnoziarnisty 2,1 2,5 2,0 10 Q 2770048 3,0 glina piaszczysta 6,0 glina zwałowa 20,0 żwir 0,0 gleba 0,2 glina piaszczysta BH 11 6,0 glina zwałowa, otoczaki Q 25,7 25,9 11,0 2770027 24,0 glina zwałowa, piasek 25,9 piasek drobnoziarnisty 0,0 gleba 0,6 glina piaszczysta 1,0 glina BH 12 5,2 glina zwałowa Q 6,1 6,8 6,8 2770025 6,7 piasek ró żnoziarnisty, żwir 7,2 glina zwałowa 17,8 piasek gruboziarnisty 0,0 glina zwałowa, otoczaki 6,0 6,0 piasek gliniasty BH 6,5 glina zwałowa 11,9 18,4 15,5 13 Q 2770029 18,4 żwir drobnoziarnisty 21,5 glina, otoczaki 24,3 piasek gruboziarnisty

1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta, otoczaki BH 4,5 glina, otoczaki 11,5 12,0 11,5 14 Q 2770044 12,0 żwir drobnoziarnisty 12,5 glina, otoczaki 18,0 piasek gruboziarnisty 0,0 gleba 0,3 glina piaszczysta 3,0 glina piaszczysta, otoczaki BH 17,0 piasek drobnoziarnisty 16,7 17,0 8,0 15 Q 2770016 20,0 piasek ze żwirem ró żnoziarni- sty, otoczaki 22,0 glina piaszczysta, otoczaki ze żwirem 0,0 gleba BH 0,3 glina zwałowa 49,7 50,0 12,5 16 Q 2770086 50,0 piasek drobnoziarnisty 56,0 glina zwałowa 0,0 gleba 0,4 glina zwałowa, otoczaki BH 5,2 glina zwałowa, otoczaki 7,6 8,0 5,3 17 Q 2770070 8,0 piasek średnioziarnisty 8,3 glina zwałowa, otoczaki 21,5 piasek ró żnoziarnisty 0,0 gleba 0,5 piasek drobnoziarnisty 1,0 glina BH 18 3,0 glina zwałowa Q 16,0 17,0 7,8 2770067 6,0 glina zwałowa, otoczaki 17,0 piasek średnioziarnisty 34,0 glina zwałowa 0,0 nasyp 0,5 glina zwałowa BH 19 8,0 piasek gliniasty Q 7,5 8,0 3,0 2770110 10,0 glina zwałowa, otoczaki 32,0 piasek drobnoziarnisty, ił 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta BH 5,0 glina zwałowa, otoczaki 20 Q 2770079 28,0 piasek średnioziarnisty 27,5 28,0 5,0 31,0 piasek drobnoziarnisty 36,0 piasek średnioziarnisty 0,0 nasyp 1,0 glina zwałowa BH 21 23,0 glina zwałowa , muły Q 31,0 32,0 3,5 2770125 32,0 piasek, muły 43,3 piasek średnioziarnisty 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta BH 22 5,0 glina zwałowa, otoczaki Q 31,5 33,2 33,2 2770088 32,0 piasek drobnoziarnisty 34,0 piasek drobnoziarnisty, muły

34 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,2 glina piaszczysta 2,8 piasek BH 23 4,2 glina, otoczki Q 2,6 10,2 10,2 2770024 8,8 piasek 11,0 glina zwałowa, otoczaki 22,0 żwir gruboziarnisty, otoczaki 0,0 gleba 0,3 glina 7,0 glina zwałowa BH 24 11,5 piasek drobnoziarnisty Q 11,2 11,5 10,6 2770036 12,4 glina zwałowa, otoczaki 22,0 piasek średnioziarnisty, żwir z otoczakami 0,0 gleba, glina 0,3 glina piaszczysta 5,3 5,6 piasek ilasty BH 25 6,4 ił Q 3,6 12,0 12,0 2770057 10,0 piasek ilasty średnioziarnisty 18,0 glina zwałowa 29,0 piasek średnioziarnisty 0,0 piasek ze żwirem 0,6 piasek, otoczaki 2,0 glina piaszczysta 10,0 glina pylaste BH 26 13,0 glina Q 21,0 23,0 10,0 2770005 23,0 piasek pylasty 25,0 glina 29,8 piasek drobnoziarnisty 33,0 piasek drobnoziarnisty, glina 0,0 glina zwałowa BH 7,0 piasek drobnoziarnisty 7,0 7,0 5,0 27 Q 2770020 8,0 glina zwałowa 25,0 piasek średnioziarnisty

Obja śnienia: BH – Bank HYDRO Q – czwartorz ęd X. Warunki podło ża budowlanego

W obr ębie arkusza Łob żenica warunki podło ża budowlanego okre ślono dla około 10% powierzchni. Obszary niewaloryzowane to tereny: le śne, rolne (w klasie I-IV a), ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zwartej zabudowy miejskiej (miasto Łob żenica) oraz obszar Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego. Warunki podło ża zale żą od wła ściwo ści utworów buduj ących warstwy przypowierzch- niowe, a te kształtuj ą si ę w zale żno ści od budowy geologicznej i sieci hydrograficznej. Oma- wiany obszar w cało ści pokrywaj ą utwory czwartorz ędowe, głównie gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, stadiału głównego, faz: leszczy ńskiej i pozna ńsko-dobrzy ńskiej. To- warzysz ą im piaski i żwiry, powstałe w wyniku akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej.

35 W bezodpływowych zagł ębieniach terenu oraz wzdłu ż rynien jeziornych i rzecznych zalegaj ą torfy, mady i piaski rzeczne (Fig. 2). Warunki korzystne dla budownictwa wi ążą si ę generalnie z wyst ępowaniem spoistych gruntów gliniastych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych, oraz gruntów piaszczysto- gliniastych: niespoistych średnio zag ęszczonych, gdzie jednocze śnie wody gruntowe zalegaj ą ni żej ni ż 2 m p.p.t. Takie warunki mo żna wytypowa ć w okolicach wsi: Witrogoszcz, Dźwierszno Małe i Wielkie, Izdebki, Puszczka, Nowina, Polinowo, Kraczki, oraz Broniewo. Niekorzystne warunki dla budownictwa stwarzaj ą na tym terenie głównie grunty nie- spoiste: lu źne i podmokłe, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m p.p.t. Obszary o warunkach utrudniaj ących budownictwo z tego powodu wyst ępuj ą w okolicach wsi: Topola, Puszczka, Augu ścin, na wschód od D źwierszna Małego, na południe od PGR Witrogoszcz i na zachód od wsi Radzicz. Warunki niekorzystne ze wzgl ędu na spadki terenu (powy żej 12%) wyst ępuj ą w niewielu miejscach, wzdłu ż fragmen- tów dolin rzecznych Łob żonki i Lubczy oraz wokół wi ększo ści jezior. Na omawianym terenie mog ą wyst ępowa ć obszary, na których podło że zbudowane jest z osadów zaburzonych glaci- tektonicznie. W takich sytuacjach przed podj ęciem decyzji o zabudowie takiego terenu konieczne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Zdecydowanie przewa żaj ącą cz ęść powierzchni obszaru arkusza Łob żenica zajmuj ą grunty rolne podlegaj ące ochronie (I-IVa klasy). Na utworach polodowcowych (wapnistych glinach zwałowych, eluwiach glin i piasków naglinowych) powstały wyługowane gleby brunatne. Na piaskach wodnolodowcowych wyst ępuj ą silnie zakwaszone gleby bielicowe, a na wyługowanych cz ęś ciowo glebach brunatnych, wykształciły si ę pseudobielice. W obni że- niach terenu, przy jeziorach i wzdłu ż cieków wodnych powstały gleby torfowe. Łąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w rejonie: Witrogoszcza, Zgniłki, Klarynowa, wzdłu ż rzeki Orli mi ędzy Runowem Kraje ńskim a Ro ściminem, wzdłu ż rzeki Lubczy mi ędzy wsi ą Topola a Jeziorem Liszkowskim i mi ędzy Liszkowem a uj ściem Lubczy do Łob żonki, wzdłu ż rzeki Łob żonki koło Łob żenicy oraz wzdłu ż cieku Lubawka mi ędzy Witosławiem a Liszkówkiem. Ogródki działkowe usytuowane w obr ębie gminy miejskiej Łob żenica stanowi ą na omawianym terenie jedyny obszar zieleni urz ądzonej. Wi ększe skupiska le śne znajduj ą si ę w strefach dolinnych Łob żonki, Lubczy i Lubawki. W strukturze siedliskowej ekosystemów le śnych zdecydowanie przewa żaj ą lasy na siedlisku

36 boru świe żego z enklawami lasu świe żego i mieszanego świe żego. W dolinach rzek oraz nad brzegami wielu jezior wyst ępuj ą olsy i olsy jesionowe. W granicach arkusza Łob żenica znajduj ą si ę 2 obszary otoczone ochron ą prawn ą: w północno-wschodniej jego cz ęś ci - Kraje ński Park Krajobrazowy (KPK), a w zachodniej Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Łob żonki i Bory Kuja ńskie”. KPK utworzony został 1998 r. Jego granice oraz powierzchnia uległy zmianie w 2004 roku. Obecnie całkowita powierzchnia KPK wynosi 73 850 ha, z czego w obr ębie omawianego obszaru przypada około 6 300 ha. W obr ębie arkusza jego zasi ęg w du żej mierze pokrywa si ę z granic ą administracyj- ną województwa kujawsko-pomorskiego. Celem utworzenia Parku było zachowanie unikal- nego środowiska przyrodniczego, ochrona swoistych cech krajobrazu a tak że warto ści kultu- rowych, charakterystycznych dla Pojezierza Kraje ńskiego. W śród gatunków ro ślin chronionych wyst ępuj ą tu mi ędzy innymi: rosiczka, borówka bagienna, modrzewnica zwyczajna, bagno zwyczajne, turzyca bagienna i żurawina błotna. Żyje tu równie ż wiele gatunków zwie- rz ąt: bóbr europejski, wydra, sarny, jelenie, dziki, bociany, rybołów oraz żurawie. Ochronie prawnej od 1998 roku podlega obszar doliny Łob żonki i Lubczy. Został tu utworzony Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Łobżonki i Bory Kuja ńskie”. Całkowita powierzchnia OChK wynosi 17 240 ha, a w obr ębie omawianego terenu zajmuje nieco ponad 5 300 ha. Spełnia on mi ędzy innymi rol ę otuliny dla wy żej przedstawionego Parku. Jego granice kontynuuj ą si ę na arkuszach s ąsiaduj ących: Złotów, Wi ęcbork, Wysoka, Szamocin i Wyrzysk. Na całym omawianym obszarze znajduj ą si ę 23 pomniki przyrody żywej (w tym dwie aleje drzew pomnikowych) oraz jeden pomnik przyrody nieo żywionej (tabela 7). Pierwsza z alei, składaj ąca si ę z 282 d ębów bezszypułkowych i 4 klonów zwyczajnych, znajduje si ę mi ędzy miejscowo ściami Runowo Kraje ńskie a Borzyszkowo, a druga, któr ą tworz ą 74 lipy drobnolistne znajduje si ę na terenie zało żenia dworsko-parkowego w Chlebnie. Poza najlicz- niej wyst ępuj ącymi d ębami bezszypułkowymi i lipami drobnolistnymi wiele jest d ębów szy- pułkowych i jesionów wyniosłych, nieco mniej platanów klonolistnych i buków zwyczajnych. Wśród uznanych za pomniki przyrody żywej s ą równie ż sosny wajmutki i cisy. Sosny zwyczajne, modrzewie oraz wi ązy szypułkowe reprezentowane s ą po jednej sztuce drzew. Przy południowej granicy obszaru arkusza Łob żenica, w pobli żu wsi Kraczki, w gł ębi lasu, znajduje si ę du ży głaz narzutowy, uznany w 1991 roku za pomnik przyrody nieo żywio- nej. W dolinach rzecznych i obni żeniach wytopiskowych wyst ępuj ą cenne ekosystemy bagienne. S ą to tereny przej ściowe pomi ędzy środowiskiem wodnym a ł ąkowym, znajduje si ę tu

37 głównie ro ślinno ść bagienna i torfowiskowa. Cz ęsto wyst ępuj ą gatunki rzadkie i chronione. 16 ustanowionych na omawianym terenie u żytków ekologicznych, poza obszarami bagien- nymi, obejmuje le śne pastwiska, ł ąki i zadrzewienia (tabela 7). Nadrz ędnym celem wprowa- dzenia tej formy ochrony przyrody było zachowanie unikatowych zasobów genowych i ró ż- norodno ści typów środowisk. Tabela nr 7 Wykaz pomników przyrody i u żytków ekologicznych

Nr Rok Forma obiek- Gmina zatwier- Rodzaj obiektu ochro- Miejscowo ść tu na powiat dzenia (powierzchnia w ha) ny mapie 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Wierz- Zakrzewo 1 P 1998 Pż – sosna pospolita chołek złotowski Runowo Kraje ńskie Wi ęcbork Pż – aleja drzew pomnikowych: 282 d ęby 2 P 1991 - Borzyszkowo sępole ński bezszypułkowe, 4 klony zwyczajne Wi ęcbork Pż – dwa d ęby bezszypułkowe, 1 jesion 3 P Runowo Kraje ńskie 1991 sępole ński wyniosły Mrocza 4 P Ro ścimin 1993 Pż – d ąb szypułkowy nakielski Łob żenica 1954 Pż – 9 d ębów szypułkowych, 2 platany, 2 5 P Chlebno pilski cisy, modrzew, lipa Łob żenica 6 P Chlebno 1970 Pż – grupa d ębów szypułkowych pilski Łob żenica Pż – aleja drzew pomnikowych, 74 lipy 7 P Chlebno 1970 pilski drobnolistne Łob żenica 8 P Dębno 1970 Pż – 2 d ęby szypułkowe pilski Łob żenica 9 P Dębno 1982 Pż – 3 platany, jesion wyniosły pilski Mrocza Pż – 6 buków zwyczajnych, 3 d ęby bez- 10 P Izabela 1993 nakielski szypułkowe, 1 jesion wyniosły Mrocza 11 P Witosław 1991 Pż – 14 d ębów szypułkowych nakielski Mrocza Pż – 3 d ęby bezszypułkowe, jesion wy- 12 P Witosław 1991 nakielski niosły, buk zwyczajny, platan klonolistny Mrocza Pż – 4 sosny wajmutki, 2 d ęby bezszy- 13 P Witosław 1995 nakielski pułkowe Mrocza Pż – 3 jesiony wyniosłe, lipa drobnolist- 14 P Witosław 1991 nakielski na, d ąb szypułkowy Mrocza 15 P Witosław 1991 Pż – 1 d ąb szypułkowy nakielski Le śnictwo – Glinki Sadki 16 P 1991 Pż – 1 d ąb szypułkowy (koło Liszkówka) nakielski Sadki 17 P Dębionek 1992 Pż – 2 d ęby bezszypułkowe nakielski Sadki Pż - 3 jesiony wyniosłe, 1 d ąb szypułko- 18 P Broniewo 1993 nakielski wy Pż – 2 platany klonolistne, 2 jesiony wy- Wyrzysk 19 P Glesno 1983 niosłe, 1 d ąb szypułkowy, 1 lipa drobno- pilskie listna Sadki 20 P Radzicz 1992 Pż – 1 d ąb szypułkowy nakielski

1 2 3 4 5 6 Sadki 21 P Sadkowski Młyn 1993 Pż – wi ąz szypułkowy nakielski Sadki Pż – 2 platany klonolistne, 2 jesiony wy- 22 P Dębowo 1991 nakielski niosłe, lipa drobnolistna, d ąb szypułkowy Sadki 23 P Kraczki 1993 Pż – 2 lipy drobnolistne nakielski Sadki 24 P Kraczki 1991 Pn – G (o obwodzie 840 cm) nakielski Łob żenica Pastwisko (zadrzewienie, olszy, brzozy) 25 U Młynowo 1995 pilski (1,29) Wi ęcbork Bagno 26 U Runowo Kraje ńskie 1995 sępole ński (9,49) Wi ęcbork Łąka 27 U Runowo Młyn b.d. sępole ński (3,36) Wi ęcbork Bagno, ł ąka 28 U Runowo Młyn B.d. sępole ński (6,05) Łob żenica Pastwisko 29 U Łob żonka 1995 pilski (3,74) Łob żenica Pastwisko 30 U Łob żonka 1995 pilski (0,55) Łob żenica Pastwisko 31 U Łob żonka 1995 pilski (0,44) Łob żenica Pastwisko 32 U Łob żonka 1995 pilski (0,90) Wi ęcbork s ępo- le ński Bagno 33 U Czarmu ń 1994 Mrocza (5,2) nakielski Mrocza Bagno 34 U Czarmu ń b.d. nakielski (0,1) Mrocza Bagno 35 U Czarmu ń b.d. nakielski (0,41) Mrocza Bagno 36 U Czarmu ń b.d. nakielski (0,65) Mrocza Bagno 37 U Ro ścimin b.d. nakielski (1,1) Mrocza Bagno 38 U Witosław 1994 nakielski (4,52) Mrocza Bagno 39 U Ro ścimin b.d. nakielski (1,62) Le śnictwo- Mrocza Bagno – trzcinowisko 40 U 1994 Witosław (Bronie- nakielski (11,33)* wo) Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u żytek ekologiczny, Rubryka 5: b.d. – brak danych Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P ż – żywej, Pn – nieo żywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, * - tylko niewielka cz ęść u żytku ekologicznego wchodzi na obszar arkusza (około 2,0 ha)

Według systemu ECONET (Liro, 1998) przez obszar wyznaczony arkuszem Łob żenica nie przebiega żaden mi ędzynarodowy, ani krajowy obszar w ęzłowy oraz żaden korytarz eko-

39 logiczny (Fig. 5). W granicach arkusza nie wyst ępuj ą równie ż tereny Europejskiej Sieci Eko- logicznej Natura 2000.

Fig. 5 Położenie arkusza Łob żenica na tle systemu ECONET (Liro, 1998) System ECONET: 1 – granica korytarza ekologicznego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13m – Pradolina Noteci; 2 – zbiornik wód powierzchniowych

Przez obszar arkusza przebiega fragment, utworzonego w 1997 roku, mi ędzynarodowe- go szlaku rowerowego EuroRoute, oznaczonego symbolem R1, z Calais we Francji do Kali- ningradu w Rosji, a w projekcie przez Łotw ę i Estoni ę ma dotrze ć do Sant Petersburga w Ro- sji. Mi ędzynarodowy trasa rowerowa wchodzi na opisywany obszar od południa na rogatkach wsi Bagdad i drog ą asfaltow ą wiedzie przez Glesno, Liszkowo, D ębno, Izabel ę, Witosław i około 2 km na wschód od Witosławia przechodzi na teren arkusza Mrocza i kieruje si ę do miejscowo ści Orle.

40 XII. Zabytki kultury

W przeszło ści, obszar zajmowany przez arkusz Łob żenica był mało dost ępny, pokryty rozległ ą puszcz ą, odwiedzany głównie przez grupy ludno ści my śliwsko-rybackiej. Dawna sie ć osadnicza miała charakter rozproszony, a wi ększo ść stanowisk archeologicznych znajduje si ę w niewielkich dolinkach poło żonych w pobli żu jezior i cieków wodnych. Stanowiska osadnicze, odkryte podczas bada ń powierzchniowych reprezentuj ą du żą ró żnorodno ść . Na całym terenie zarejestrowano ślady pobytu i punkty osadnicze datowane na pradzieje, epoki kamienia i br ązu, kultur ę łu życk ą, pomorsk ą, okres wpływów rzymskich. S ą to przewa żnie stanowiska jednokulturowe . Rozprzestrzenienie i chronologia odkrytych stanowisk archeologicznych sugeruj ą, i ż trwałe pocz ątki zasiedlenia odnosz ą si ę do schyłku epoki br ązu i pocz ątków epoki żelaza. W okolicy wsi Topola koncentrowało si ę osadnictwo fazy łu życko- pomorskiej. Znaczny rozwój osadnictwa nast ąpił dopiero we wczesnym średniowieczu i z tego okresu pochodz ą grodziska, zlokalizowane w D źwiersznie, Liszkowie i Gle śnie. Na mapie zaznaczono tylko stanowiska archeologiczne o du żej i średniej warto ści poznawczej. Centrum Łob żenicy, najwi ększego na tym terenie miasta, obj ęte jest ochron ą konserwatorsk ą i stanowi zabytkowy zespół architektoniczny. W obrębie tego zespołu znajduj ą si ę zabytkowe obiekty sakralne i architektoniczne. Najstarszym zabytkiem sakralnym jest ko ściół parafialny p.w. św. Trójcy, zbudowany na przełomie XV i XVI w., w którym, po spaleniu i licznych przebudowach, zostało niewiele elementów dawnego stylu. Znajduje si ę tu równie ż zabytkowy poewangelicki ko ściół p.w. św. Szczepana, zbudowany w 1911 roku. Pi ęć domów mieszkalnych, w tym dawny zajazd z XVIII wieku, zostały uznane jako zabytkowe obiekty architektoniczne. Na pozostałym terenie istniej ą 4 zabytkowe obiekty sakralne: cmentarz ewangelicki i zespół ko ścioła parafialnego p.w. Św. Trójcy w Runowie Kraje ńskim (w skład którego wchodzi ko ściół z 1607 roku, cmentarz przyko ścielny oraz ogrodzenie), neogotycki ko ściół p.w. św. Mikołaja w D źwiersznie Wielkim oraz ko ściół parafialny p.w. św. Jadwigi z 1925 roku w Gle śnie z zabytkow ą chrzcielnic ą, krucyfiksami i rze źbami z XVIII w. Opiek ą konserwatorsk ą obj ęto równie ż zespół pałacowy (ruiny pałacu z 1595 r., mostek nad kanałem, dom ogrodnika, stajnia, obora, gorzelnia, dom mieszkalny) wraz z zało żeniem parkowym w Runowie Kraje ńskim, pałac z około 1900 roku i oficyn ę pałacow ą z tego samego okresu równie ż z parkiem dworskim pochodz ącym z przełomu XVIII i XIX wieku w Chlebnie, dwór z 1913 roku w Ferdynandowie, pałac z XVIII wieku w Trzeboniu, pozostało ści zało żenia dworsko-parkowego z przełomu XIX i XX wieku z gorzelni ą i stodoł ą murowan ą w Witosła-

41 wiu, zało żenie dworsko-parkowe w Broniewie, dwór wraz z parkiem z pocz ątku XIX wieku w Gle śnie oraz zało żenie dworsko-parkowe w D ębowie. Ponadto wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków s ą dwa parki wiejskie z połowy XIX wieku w: Liszkowie (park dworski) i Dębnie (park pałacowy) oraz jeden park dworski z ko ńca XIX wieku w Augu ścinie. Na północ od Łob żenicy, w kwaterze le śnej 256, znajduje si ę symboliczny grób wysta- wiony, rozstrzelanym w ostatniej wojnie, mieszka ńcom Łob żenicy. W Gle śnie, w pobli żu ko ścioła jest głaz granitowy z prymitywnym rytem przedstawia- jącym kl ęcz ącą posta ć ludzk ą z tzw. prehistorycznego kr ęgu „bab pomorskich”.

XIII. Podsumowanie

Teren arkusza Łob żenica poło żony jest w województwie wielkopolskim i kujawsko- pomorskim. Ludno ść znajduje zatrudnienie w rolnictwie, przetwórstwie produktów rolnych, w rzemio śle, handlu i usługach. Małe znaczenie gospodarcze ma przemysł zwi ązany z wydobyciem i przetwórstwem kopalin. Z udokumentowanych tu czterech złó ż kruszywa naturalnego, o ł ącznych zasobach 801 tys. t, eksploatowane s ą dwa: zło ża piasków: „Puszcza I” i „Radzicz I”. W 2004 roku wydobyto na tym terenie 22 tys. t kruszywa naturalnego. Wytypowano 4 obszary prognostyczne i jeden perspektywiczny wyst ępowania torfów oraz jeden obszar perspektywiczny w ęgla brunatnego. Nie znaleziono natomiast podstaw do wyznaczenia obszarów perspektywicznych dla udokumentowania złó ż kruszywa naturalnego i glin do produkcji ceramiki budowlanej. Wody rzek i jezior na tym obszarze maj ą przewa żnie III klas ę czysto ści lub s ą pozakla- sowe. Tylko wody Jeziora Luchowskiego maj ą I klas ę, a Jeziora Długiego i Trzebu ńskiego Wielkiego II klas ę czysto ści. W dolinie Łob żonki projektowany jest zbiornik retencyjny „Wyrzysk”, który ze wzgl ę- dów ekonomicznych nie b ędzie w najbli ższym czasie realizowany. Niewielki fragment obszaru arkusza znajduje si ę w zasi ęgu czwartorz ędowego mi ę- dzymorenowego „GZWP Młotkowo” (nr 133), wymagaj ącego wysokiej ochrony. Miejscowo ści na tym terenie korzystaj ą z niewielkich uj ęć studziennych, w których ujmowane s ą wody z utworów poziomów: czwartorz ędowego i mioce ńskiego. Wi ększe uj ęcia wód podziemnych, o sumarycznym wydobyciu powy żej 50 m 3/h znajduj ą si ę w: D źwierznie Wielkim, Runowie Kraje ńskim, Łob żenicy, D ębnie, D ębionku, Witosławiu i Gleszczonku. Na terenie obj ętym arkuszem Łob żenica wyznaczono obszary predysponowane do ewentualnego składowania odpadów oboj ętnych. Zostały wyznaczone na piaszczystych gli-

42 nach zwałowych zlodowacenia północnopolskiego. Najwi ększe powierzchniowo obszary znajduj ą si ę na terenie gmin: Sadki, Łob żenica i Mrocza. Pod ewentualne składowanie odpadów komunalnych mo żna rozpatrywa ć bezpo średnie sąsiedztwo pojedynczych otworów odwierconych mi ędzy Sadkami i Sadkowym Młynem oraz w okolicy PGR Machowo, gdzie nawiercono iły o genezie zastoiskowej i mi ąż szo ści od 5,8 do 13,0 m. Dominuj ącą funkcj ą gospodarcz ą analizowanych terenów jest rolnictwo wykorzystuj ące żyzne gleby wysokich klas bonitacyjnych. Z tego powodu decyzj ę o ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów nale ży poprzedzi ć wnikliw ą analiz ą geo środowiskow ą. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą w okolicy wsi: Witrogoszcz, Izdebki, Nowina, Falmierowo i Kraczki, za ś warunki niekorzystne tylko w okolicach wsi D źwierszno Małe, Puszczka, Augu ścin oraz w bezpo średnim s ąsiedztwie rzek i w pobli żu jezior. Gleby na tym terenie nale żą głównie do III i IV klasy i wymagaj ą ochrony. Powierzchnia obj ęta arkuszem Łob żenica charakteryzuje si ę niewielk ą lesisto ści ą. Pół- nocno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zasi ęgu Kraje ńskiego Parku Krajobra- zowego, za ś lasy w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza oraz dolina Łob żonki i Lub- czy wł ączone s ą do Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Łob żonki i Bory Kuja ńskie”. Drzewa pomnikowe znajduj ą si ę głównie w parkach wiejskich, za ś u żytki ekologiczne skupione s ą głównie w północno-wschodniej cz ęś ci badanego terenu. Przy południowej granicy obszaru arkusza znajduje si ę jedyny na tym terenie pomnik przyrody nieo żywionej (głaz narzutowy). Nie ma tu zbyt wielu cennych zabytków architektonicznych. Szczególnej wi ęc ochronie powinny podlega ć zespoły dworsko-parkowe wraz z dawnymi folwarkami. Wi ększo ść zabyt- ków architektonicznych pochodzi głównie z XVIII w. Najwi ęcej zabytków zachowało si ę w Łob żenicy i Runowie Kraje ńskim. W perspektywicznych planach zagospodarowania tych obszarów nie przewiduje si ę rozwoju innych inwestycji przemysłowych, mog ących spowodowa ć degradację środowiska naturalnego. Walory krajobrazowe i przyrodnicze, rze źba terenu, obszary le śne, obecno ść zbiorników wodnych i czyste powietrze, pozwalaj ą upatrywa ć przyszło ść tego terenu w turystyce i agroturystyce.

43 XIV. Literatura

BERNAT J., 1962a — Dokumentacja geologiczna torfowisk Dolina rzeki Łob żonki na odcinku Dorotowo-Łob żenica (badania wst ępne). Pol. Tow. Gleboznawcze. Warszawa. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach. BERNAT J., 1962b — Dokumentacja geologiczna torfowisk Dolina rzeki Łob żonki na odcinku Łob żenica-Ko ścierzyn Wielki (badania wst ępne). Pol. Tow. Gleboznawcze. Warszawa. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach. BERNAT J., 1963 — Dokumentacja geologiczna torfowisk Ro ścimin (bad. wst ępne). Pol. Tow. Gleboznawcze. Warszawa. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach. FOŁTYNIEWICZ W, 1985 - Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło żami kruszywa naturalnego w północno-wschodniej cz ęś ci województwa pilskiego – obszar Rejonu Dróg Publicznych w Złotowie. Arch. Przeds. Geol. „Proxima”, Wrocław. GRUDZI ŃSKI P., 1962 — Dokumentacja geologiczna torfowisk „Wi ęcbork-Górowatki”. Pol. Tow. Glebozn. Warszawa. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach. HERMAN P., 1958 — Dokumentacja geologiczna złó ż torfu „Runowo Kraje ńskie”. Przeds. Posz. i Bad. Złó ż Torfu. Warszawa. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KABZA E., ZEMBRZYCKA D., 1968 – Sprawozdanie z prac geologiczno- poszukiwawczych przeprowadzonych w rejonie wsi Witosław – Pieczyska. CAG PIG, Warszawa. KALINOWSKI Z., 1979 — Sprawozdanie z przeprowadzonych wierce ń penetracyjnych ma- jących na celu wst ępne rozpoznanie wyst ępowania serii piaszczysto-żwirowych w rejonie miejscowo ści D źwierszno Małe oraz Górowatki. Archiwum Kuj.-Pom. Urz ędu Wojewódzkiego, Bydgoszcz. KARGER M.M., LESZCZY ŃSKA B., 2001 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Łob żenica. CAG PIG, Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 — Obja śnienia do Mapy obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1: 500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In ż. AGH, Kraków.

44 KOŁODZIEJ L, MIKOŁAJCZAK M., SZEREMIETIEW M., 1998 – Stan czysto ści jezior w województwie pilskim na podstawie bada ń monitoringowych w latach 1992-1997. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Pile. Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska, Piła. KONDRACKI J., 1998 — Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KRAJEWSKI Z. (red.), 2000 - Raport o stanie środowiska województwa kujawsko- pomorskiego w 1999 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Bydgoszcz. KULBACZEWSKI R., 1979 — Sprawozdanie z bada ń penetracyjnych maj ących na celu wst ępne rozpoznanie wyst ępowania serii piaszczysto-żwirowych w rejonie Górowat- ki. Biuro Proj. Bud. Wiej. Toru ń. CAG PIG, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIWSKI S., 1963 — Dokumentacja geologiczna torfowiska „Dolina Orla”. SGGW Kat. Tor- fozn. Warszawa. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach. ŁASZAK C., 1962 — Dokumentacja geologiczna torfowiska „Dolina rzeki Lubczy” na odcinku D źwierszno-uj ście. Pol. Tow. Glebozn. Warszawa. Arch. Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach. ŁUBOWIECKI W., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Łob żeni- ca. ŁUBOWIECKI W., 2002 – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Łob żenica. MARCINIAK A., 1970 — Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za zło żami kruszywa naturalnego w rejonach: Lutowo, Przepałkowo – Wielowiczek, Tonin – Śmiłowo, Ru- nowo Kraje ńskie. Arch. Przedsi ębiorstwa Geologicznego „Polgeol”, Warszawa. MARCINIAK A., 1975 — Sprawozdanie z poszukiwa ń złó ż kruszywa naturalnego (pospół- ka) w rejonie S ępólna Kraje ńskiego. CAG PIG, Warszawa. MIKOŁAJCZAK M., 1997 – Raport o stanie środowiska w województwie pilskim w latach 1995-1996. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Pile. Biblioteka Moni- toringu Środowiska, Piła. MIKOŁAJCZYK D., HELWAK L., 1981 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego w rejonie Górowatki. Archiwum Kuj.-Pom. Urz ędu Wojewódzkiego, Bydgoszcz.

45 OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 — Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach. PACZY ŃSKI B. (red.), 1989 — Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Piła. Pastw. Inst. Geol. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 — Atlas hydrogeologiczny Polski cz. II 1: 500 000, Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. PASIERBSKI M., PRZYBOROWSKI P., 1996 — Projekt badań geologicznych dla opracowania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łob żenica (277). CAG PIG, Warszawa. PIWOCKI M., 1982 – Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó ż w ęgla brunatnego w rejonie Wi ęcborka. Archiwum Kuj.-Pom. Urz ędu Wojewódzkiego, Bydgoszcz. PIWOCKI M., 2004 – Aktualizacja bazy zasobów złó ż w ęgla brunatnego w Polsce. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2004 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2003 — Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa RAPORT o stanie środowiska województwa bydgoskiego w 1997 roku, 1998 - Biblioteka Monitoringu Środowiska. Bydgoszcz. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. RŰHLE E. (red.), 1986 — Mapa geologiczna Polski 1:500 000, Inst. Geol. Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z. 1988 — Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego-piaszczystego „Witrogoszcz”. Arch. Geol. Zamiejs. Oddziału Wielkopolskiego Urz ędu Wojew. W Pile. STACHOWIAK I., JURYS L., 1980 — Sprawozdanie z badań geologiczno – poszukiwawczych złó ż kruszywa naturalnego w rejonach miejscowo ści: Radzicz, Wyrza i Koso- wo. CAG PIG, Warszawa.

46 ST ĘPIE Ń S., 1965 — Dokumentacja geologiczna złó ż torfu Dolina rzeki Lubawka (na odcinku Witosław-rzeka Lubcza. Przeds. Posz. i Bad. Złó ż torfu Geotorf. Warszawa. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach. STRZELECKI R. i in. – 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; mapy st ęż eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. STRZELECKI R. i in. – 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. TURZA ŃSKI A., PIJEWSKI H., KARWOWSKA M., 1983 — Zało żenia Techniczno- Eko- nomiczne Zbiornika Wodnego Wyrzysk na rzece Łob żonce. Centr. Biuro Budown. Wodn. I Proj. „Hydrobudowa” w Warszawie, Oddział w Gda ńsku. Gda ńsk. UNIEJEWSKA M., WŁODEK M., 1978 – Mapa geologiczna Polski, A – Mapa utworów powierzchniowych, arkusz Nakło 1:200 000. Inst. Geol. Warszawa. UNIEJEWSKA M., NOSEK M., WŁODEK M., 1979 - Obja śnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Nakło. Inst. Geol. Warszawa. URBA ŃSKI Z., 1984 — Sprawozdanie z prac geologicznych za kruszywem naturalnym w miejscowo ści Radzicz. Archiwum Kuj.-Pom. Urz ędu Wojewódzkiego, Bydgoszcz. URBA ŃSKI Z., 1991 — Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Radzicz”. CAG PIG, Warszawa. URBA ŃSKI Z., 1993 — Uproszczona dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego piaskowego „Puszcza I”. CAG PIG, Warszawa.

URBA ŃSKI Z., 1998 — Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Radzicz I”. CAG PIG, Warszawa. WILCZY ŃSKI A., DMOCH I., 1983 — Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Nakło. Inst. Geol. Wyd. Geol. Warszawa. WILCZY ŃSKI A., DMOCH I., 1986 — Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Nakło. Inst. Geol. Wyd. Geol. Warszawa.