P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz MI ĘDZYRZECZ WIELKOPOLSKI (466)

Warszawa 2006 Autorzy: Wojciech Bobi ński *, Izabela Bojakowska *, Przemysław Dobek *, Anna Pasieczna *, Hanna Tomassi-Morawiec *, Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Jacek Ko źma * Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2006 Spis tre ści I. Wst ęp - W. Bobi ński ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - W. Bobi ński ...... 5 III. Budowa geologiczna - W. Bobi ński ...... 8 IV. Zło ża kopalin - W. Bobi ński ...... 11 1. Kreda jeziorna ...... 11 2. Kruszywa naturalne...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - W. Bobi ński ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - W. Bobi ński ...... 16 VII. Warunki wodne - W. Bobi ński ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby - A. Pasieczna, P. Dobek ...... 22 2. Osady - I. Bojakowska ...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze - H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów - W. Bobi ński ...... 30 X. Warunki podło ża budowlanego - W. Bobi ński ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - W. Bobi ński ...... 36 XII. Zabytki kultury - W. Bobi ński ...... 43 XIII. Podsumowanie - W. Bobi ński ...... 44 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp Arkusz Mi ędzyrzecz Wielkopolski Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wykonany w Oddziale Dolnośląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w 2006 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje za- mieszczone na arkuszu Mi ędzyrzecz Wielkopolski Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2001 w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (Ma ćków, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MGsP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy opracowaniu niniejszego arkusza, wykorzystano materiały z Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Archiwum Wy- działu Ochrony Środowiska Urz ędu Wojewódzkiego w Gorzowie oraz w Zielonej Górze, Urz ędu Marszałkowskiego w Gorzowie oraz w Zielonej Górze, Urz ędów Powiatowych w Mi ędzyrzeczu i Świebodzinie, z Instytutu Upraw, Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puła- wach, urz ędów gmin oraz Nadle śnictw Lasów Pa ństwowych. Zebrane informacje zostały zweryfikowane i uzupełnione zwiadem terenowym. Dane dotycz ące złó ż surowców mineralnych zostały zestawione w postaci kart informacyjnych, opra- cowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geośrodowiskowej Polski.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski wyznaczaj ą współrz ędne 15 o30’ i 15 o45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52 o20’ i 52 o30’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar le ży w cało ści w województwie lubuskim, w wi ększo ści w powiecie mi ędzyrzeckim. Centraln ą cz ęść , stanowi ącą ponad połow ę obszaru arkusza obejmuje miasto i gmina Mi ędzyrzecz. Niewielki skrawek na północnym zachodzie nale ży do gminy Bledzew, cz ęść północno-wschodnia do gminy Pszczew, wschodnia i południowo-wschodnia do gminy Trzciel, natomiast cz ęść południowo-zachodnia do gminy Świebodzin w powiecie świebodzi ńskim. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Kondrackiego (1998) obszar arkusza wchodzi w skład prowincji Ni ż Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południowo- bałtyckie, makroregionu Pojezierze Lubuskie. Wi ększa cz ęść obszaru wchodzi w skład mezo- regionu Bruzda Zb ąszy ńska, natomiast cz ęść południowo-zachodnia – Pojezierze Łagowskie (fig. 1). Bruzda Zb ąszy ńska jest to nizina o młodoglacjalnym krajobrazie i wysoko ściach wzgl ędnych 45-138 m n.p.m. Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuje równina sandrowa pochodzenia wodnolodowcowego, poro śni ęta w przewadze lasami. Na jej obszarze wyst ępuj ą wały ozów (na wschód i na zachód od Mi ędzyrzecza), rzadziej pagóry kemów. Rozci ęta jest dolin ą rzeki Obry i ci ągiem rynnowych jezior. W zachodniej cz ęś ci arkusza występuj ą rynny gla- cjalne Jeziora Gł ębokiego oraz jezior K ęszyckich. W centralnej cz ęś ci tego obszaru przebiega południkowo rynna jezior: Gł ęboczek, Żółwin, Bobowicko, Bukowickiego i Wyszanowskie- go. W rejonie Mi ędzyrzecza znajduje si ę płaskie, nieckowate obni żenie zastoiskowe o rz ęd- nych wysoko ściowych 48-52 m n.p.m. w cz ęś ci południowo wschodniej wyst ępuj ą wyniesienia moreny czołowej o deniwelacjach 5-30 metrów (rejon Wyszanowa i Lutola Suchego). Pojezierze Łagowskie obejmuje niewielk ą cz ęść terenu na południowym zachodzie. Jest to fragment pagórkowatej wysoczyzny morenowej, w większo ści zaj ęty przez u żytki rolne. Najwy ższym wzniesieniem w obr ębie arkusza jest pagór moreny czołowej o wysoko ści 137,5 m n.p.m., poło żony na południowy zachód od miejscowo ści Nietoperek, natomiast najni żej le ży poziom lustra wody w Obrze poni żej Mi ędzyrzecza – około 44 m n.p.m. Według A. Wosia (1999), opisywany obszar wchodzi w granice Regionu Lubuskiego. Cech ą typow ą dla tego regionu jest stosunkowo du ża liczba dni słonecznych, gor ących i bez opadów. Mniej jest dni z przymrozkami.

Fig. 1. Poło żenie arkusza Mi ędzyrzecz na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – większe jeziora Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie: Makroregion Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka: 315.33 – Kotlina Gorzowska; Makroregion Pojezierze Lubuskie: 315.42 – Pojezierze Łagowskie, 315.43 – Równina Torzymska, 315.44 – Bruzda Zb ąszy ńska; Makroregion Pojezierze Wielkopolskie: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie

Opisywany obszar poło żony jest w strefie klimatu umiarkowanego, z przewagą cech oceanicznych nad kontynentalnymi. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,2 oC, a okres wegetacyjny trwa tu od 210 do 225 dni. Suma roczna opadów atmosferycznych mie- ści si ę w granicach 475-525 mm. Pokrywa śnie żna zalega 40 do 50 dni, a liczba dni z przymrozkami jest mniejsza od stu. Przewa żaj ą wiatry z kierunków: zachodniego i północno- zachodniego. Wyst ępuj ą tu mniejsze amplitudy temperatur, krótsze i łagodniejsze zimy a nast ępstwem tego jest dłu ższy okres wegetacji ro ślin w porównaniu do obszarów Polski centralnej i wschodniej. Obszar ten nale ży do najcieplejszych terenów województwa lubuskiego.

6 W granicach arkusza zwarte kompleksy le śne zajmuj ą około 60% powierzchni. Gleby chronione dla rolniczego u żytkowania (klas I-IVa) stanowi ą 20% terenu i grupuj ą si ę w trzech rejonach: centralnym (wokół Mi ędzyrzecza), południowo-zachodnim (okolice Kaławy) i po- łudniowo-wschodnim (Wyszanowo – Lutol Suchy). W dolinach rzecznych i obni żeniach terenu, wyst ępuj ą w postaci izolowanych płatów, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Pod wzgl ędem gospodarczym omawiany obszar ma charakter rolniczo-le śny. O środ- kiem administracyjno-usługowym rejonu jest licz ący około 20 tys. mieszka ńców Mi ędzy- rzecz. W jego granicach nie ma obecnie znacz ącego przedsi ębiorstwa produkcyjnego. Prze- wa żaj ą małe zakłady rzemie ślnicze z bran ży budowlanej, rolnej, chemicznej, metalowej i drzewnej oraz usługi. W zachodniej cz ęś ci miasta powstał niedawno Mi ędzyrzecki Park Przemysłowy o powierzchni 46 ha. W sferze produkcyjnej pewne znaczenie ma te ż przemysł wydobywczo-przetwórczy kopalin. Eksploatowane s ą zło ża piasków „Wyszanowo”, „Kała- wa-Stawy” oraz „Bukowiec II”. Du ża ilo ść kruszywa naturalnego jest dostarczana do budowy obwodnicy Mi ędzyrzecza. W K ęszycy Le śnej, na miejscu dawnego garnizonu niemieckiego, w latach 1956-1993 stacjonowały wojska radzieckie. Obecnie teren ten został zagospodarowany, m.in. na osiedle mieszkalne i hotel. Gmina Przytoczna obejmuj ąca ponad połow ę cz ęść obszaru arkusza ma charakter wiej- ski. Dominuje uprawa zbó ż, którym w znacznie mniejszym stopniu towarzyszy rzepak oraz ziemniaki i warzywa. W śród zbó ż najwi ększy areał zajmuje żyto, za ś najmniejszy – pszen ży- to. Najlepiej rozwini ęty chów trzody chlewnej, który jest przewa żaj ącym kierunkiem produkcji zwierz ęcej. Istnieje mo żliwo ść rozwoju produkcji warzyw, ro ślin przemysłowych oraz produkcji zdrowej żywno ści. Warunkuje to mo żliwo ść zbytu i rozwój przemysłu rolno- spo żywczego. Sie ć dróg jest dobrze rozwini ęta na całym obszarze arkusza. Głównym w ęzłem komu- nikacyjnym jest Mi ędzyrzecz, w którym zbiegaj ą si ę wa żniejsze szlaki drogowe i kolejowe. Z rejonu Jeziora Gł ębokiego w kierunku Jordanowa przebiega odcinek drogi krajowej nr 3 (E65), ł ącz ącej Szczecin i Świnouj ście poprzez Zielon ą Gór ę z Jakuszycami. Fragmentem trasy wojewódzkiej nr 137 Sul ęcin-Pozna ń jest wycinek drogi z Siercza przez Mi ędzyrzecz do zachodniej granicy arkusza. Drogi powiatowe ł ącz ą: Kaław ę i Lutol Suchy, Kuligowo i Sko- ki, Mi ędzyrzecz i Lutol Suchy. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, znajduje si ę odcinek projektowanej drogi szybkiego ruchu S-3. Przez Mi ędzyrzecz biegn ą linie kolejowe do Gorzowa Wielkopolskiego, Zielonej Góry i Sul ęcina.

7 III. Budowa geologiczna Charakterystyk ę geologiczn ą obszaru arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Mi ędzy- rzecz Wielkopolski wraz z obja śnieniami (Salwa, 2002a, b). Obszar ten le ży na pograniczu monokliny przedsudeckiej i niecki szczeci ńskiej. Naj- starszymi skałami, których obecno ść stwierdzono na omawianym terenie, s ą karbo ńskie skały wylewne nawiercone w Mi ędzyrzeczu na gł ęboko ści 3090-3096 metrów. W innym otworze karbon reprezentowany jest przez piaskowce kwarcytyczne i kwarcowe barwy jasnoszarej do brunatnej. Powy żej wyst ępuj ą piaskowce z wkładkami tufitów oraz porfirów, nale żą ce do permu dolnego – czerwonego sp ągowca. Osady permu górnego – cechsztynu reprezentowane s ą przez wapienie i dolomity, łupki ilaste, gipsy i anhydryty oraz sole. Osady permu maj ą mi ąż- szo ść od 670 m do 720 m. Osady triasu dolnego – pstrego piaskowca, s ą to mułowce, iłowce oraz piaskowce, podrz ędnie wapienie, margle i dolomity. Trias środkowy – wapie ń muszlowy wykształcony jest jako wapienie, margle i dolomity, a trias górny – jako iłowce z wkładkami gipsów oraz mu- łowce, piaskowce, a podrz ędnie tak że margle, dolomity i anhydryty. Mi ąż szo ść osadów triasu wynosi około 1400-1500 m. Nad osadami triasu wyst ępuj ą iłowce, mułowce oraz piaski drobnoziarniste z muskowi- tem nale żą ce do jury dolnej, cz ęś ciowo równie ż górnej, o ł ącznej mi ąż szo ści około 400 m. Osady kredy górnej reprezentowane s ą przez seri ę osadów detrytycznych – ró żnoziarni- stych piasków wapnistych, a wy żej szare i białe margle, osi ągaj ące mi ąż szo ść niemal 100 m. W stropie zalegaj ą szaro-niebieskie iły wapniste. Całkowita mi ąż szo ść osadów kredowych waha si ę od 200 do 300 m. Trzeciorz ęd1 (paleogen i neogen) reprezentowany jest przez osady oligoce ńskie, mio- ce ńskie i plioce ńskie. Osady paleoge ńskie (oligocenu) reprezentowane s ą przez warstwy czempi ńskie i mo- si ńskie górne, wykształcone jako piaski, piaski glaukonitowe, mułki, iły, piaskowce i żwiry. Są to utwory oligocenu dolnego, o mi ąższo ści do kilkudziesi ęciu metrów. Utwory neogenu (miocenu) s ą silnie zaburzone glacitektonicznie. W miocenie dolnym osadziły si ę piaski drobnoziarniste szare, mułki, mułki ilaste laminowane szare i brunatno-

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2003 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza wprowadzone zmiany (dotycz ące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizuje si ę w nawiasach

8 szare formacji rawickiej. Wy żej zalegaj ą osady ilasto-piaszczyste z wkładkami w ęgla brunatnego – formacji ścinawskiej o zmiennej mi ąż szo ści. Miocen środkowy wykształcony jest jako mułki, iły, piaski z wkładkami w ęgla brunatnego formacji pawłowickiej. Utwory te mają zmienn ą mi ąższo ść od kilkudziesi ęciu do stu kilkudziesi ęciu metrów. W południowej cz ęś ci mapy, w obr ębie wału Bukowca, oraz w okolicach Nietoperka, na południowym zachodzie, wyst ępuj ą udokumentowane obszary silnych zaburze ń glacitektonicznych. Ze wzgl ędu na zaburzenia glacitektoniczne strop osadów miocenu zalega na ró ż- nych gł ęboko ściach. Na podstawie bada ń geofizycznych wydzielono kenozoiczny kompleks skalny o trudnej do zinterpretowania stratygrafii, w cz ęś ci lub w cało ści mog ący reprezento- wa ć utwory paleoge ńsko-neoge ńskie. Informacje z wierce ń w Lutolu oraz obserwowane miejscami zmiany oporno ści pozwalaj ą przyj ąć obecno ść na tym terenie łusek moren spi ętrzo- nych. Utwory paleogenu i neogenu nierozdzielone wyodr ębniono w łuskach glacitektonicznych moren spi ętrzonych mi ędzy Lutolem a Bukowcem, na zachód od Wyszanowa, na północ od Bukowca oraz w Nietoperku. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę jedynie utwory czwartorz ędowe (fig. 2). S ą one reprezentowane przez osady lodowcowe, wodnolodowcowe, rzeczne i jeziorne powstałe od najstarszych zlodowace ń południowopolskich po holocen. Mi ąż szo ść tych osadów jest silnie zró żnicowana od kilkudziesi ęciu centymetrów do kilkuset metrów w obni żeniach podło ża podczwartorz ędowego otaczaj ącego stref ę zaburze ń glacitektonicznych. W profilach wiertniczych rozpoznano dwie gliny zwałowe południowopolskich zlodowace ń sanu-1 i sanu-2, a ponadto piaski i żwiry wodnolodowcowe, mułki, piaski i iły zastoiskowe, o ł ącznej mi ąż szo ści 150-180 m. Cały opisywany kompleks jest intensywnie zaburzony glacitektonicznie. Interglacjał mazowiecki (wielki) reprezentowany jest przez piaski i mułki rzeczne o mi ąższo ści około 40 m. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane s ą przez utwory zlodowacenia odry i warty. S ą to piaski, mułki i iły zastoiskowe powstały w obniżeniach na przedpolu nasuwaj ą- cego si ę l ądolodu odry oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe dolne, gliny zwałowe lub bruk morenowy, piaski i żwiry wodnolodowcowe górne powstałe w trakcie zlodowacenia odry. Osady zwi ązane z transgresj ą l ądolodu warty, to piaski, mułki i iły zastoiskowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe dolne, gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe górne. Ł ączna mi ąż szo ść osadów zlodowace ń środkowopolskich waha si ę od 40 do 120 m.

Fig. 2. Poło żenie arkusza Mi ędzyrzecz na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Holocen: 1 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen: 2 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, 3 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 4 – piaski i mułki jeziorne, 5 – piaski i żwiry sandrowe, 6 – piaski i mułki kemów, 7 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 8 – gliny zwa- łowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe; Miocen: 9 – iły, mułki, piaski i żwiry z w ęglem brunatnym; 10 – wi ększe jeziora

W czasie interglacjału eemskiego osadziły si ę mułki, iły i piaski jeziorne o mi ąż szo ści około 35 m. Zlodowacenia północnopolskie reprezentowane s ą przez osady zlodowacenia wisły. S ą to iły, mułki i piaski zastoiskowe zwi ązane z transgresj ą l ądolodu, piaski, żwiry i mułki wodnolodowcowe dolne, gliny zwałowe, piaski, mułki i gliny lodowcowe, piaski, żwiry i mułki wodnolodowcowe górne oraz piaski i mułki rzeczno – wodnolodowcowe. Lokalnie wyst ępuj ą

10 piaski i żwiry z głazami moren martwego lodu, piaski i żwiry ozów, piaski, żwiry i mułki ke- mów, piaski i żwiry sandrów oraz piaski, mułki i iły jeziorne. Mi ąż szo ści tych osadów wynosz ą od 20 do 60 m. Jako czwartorz ęd nierozdzielony opisano piaski eoliczne w wydmach oraz piaski, mułki i gliny deluwialne. Najmłodszy okres czwartorz ędu – holocen – jest reprezentowany przez piaski, mułki i żwiry rzeczne, tworz ące terasy zalewowe i nadzalewowe, piaski, mułki, iły i kredy jeziorne, gytie torfy i namuły torfiaste wyst ępuj ące w licznych zagł ębieniach, przez które przepływają cieki oraz bezodpływowych.

IV. Zło ża kopalin Na obszarze arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski znajduje si ę 12 udokumentowanych złó ż kopalin pospolitych – 2 kredy jeziornej i 10 kruszyw naturalnych – piasków (tab. 1). Zło ża kruszywa naturalnego „Cmentarz Żydowski”, „Jordanowo” i „ Św. Wojciech” zostały zdj ęte z Bilansu Zasobów. Wszystkie zło ża s ą czwartorz ędowe. W osadach wodnolodowcowych zlodowace ń północnopolskich udokumentowano zło ża piasków: „Nietoperek”, „Nietoperek I”, „Wyszanowo”, „Bukowiec – obszar A”, „Bukowiec III”, „Bukowiec II”, natomiast w utworach sandrów zło ża: „Kuligowo”, „ Żółwin”, „Kaława- Stawy”, „Go ścikowo”.

1. Kreda jeziorna Zło że „Ra ńsko” jest poło żone mi ędzy Polickiem a Sierczem, jedno z jego pól wkracza na obszar s ąsiedniego arkusza Trzciel (467). Zasoby udokumentowane w kategorii C 2 wynosz ą 928 tys. t. (Turczyn, 1972). Powierzchnia zło ża wynosi 35,2 ha w trzech polach, średnia mi ąższo ść kopaliny – 1,88 m, średnia mi ąż szo ść nadkładu – 0,74 m, stosunek grubo ści nad- kładu do mi ąż szo ści zło ża (N/Z) – 0,4. Nadkład stanowi gleba torfiasta, sporadycznie torfy.

Średnia zawarto ść CaCO 3+MgCO 3 wynosi 83,9%, zawarto ść siarczków w przeliczeniu na S – 0,05%, zawarto ść chlorków w przeliczeniu na Cl – 0,25%, wilgotno ść naturalna – 52,9%. Kopalina może by ć stosowana na nawozy wapniowe dla rolnictwa.

Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek kom- Zasoby Stan Numer pleksu lito- geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Przyczyny Rodzaj zagospoda- Klasyfikacja złó ż zło ża Nazwa zło ża logiczno- bilansowe rozpoznania (tys. ton) kopaliny konfliktowo ści kopaliny rowania na surowco- (tys. ton) zło ża zło ża mapie wego wg stanu na rok 2004 (Przeniosło, 2005) Klasy 1 - 4 Klasy A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Kuligowo p Q 1331 C2 N - Skb, Skd 4 A - 2 Żółwin p Q 234 C1* Z - Skd 4 A -

3 Ra ńsko * kj Q 928 C2 N - Sr 2 B Gl

4 Wyszanowo p Q 530 C2 G 18 Skb, Skd 4 A -

5 Szumi ąca kj Q 2511 C1 Z - Sr 2 B Gl

6 Go ścikowo p Q 106 C1 Z* - Skb, Skd 4 A -

8 Nietoperek ** p Q 312 C1 N** - Skb, Skd 4 A -

9 Nietoperek I ** p Q 1462 C1 N - Skb, Skd 4 A - 10 Kaława-Stawy p Q 97 C G 40 Skb, Skd 4 A - 12 12 1

11 Bukowiec – obszar A p Q 155 C1 N** - Skb, Skd 4 A -

12 Bukowiec III p Q 195 C1 N** - Skb, Skd 4 A -

13 Bukowiec II p Q 217 C1 G 11 Skb, Skd 4 A - Cmentarz Żydowski p Q - - ZWB - - - - - Jordanowo p Q - - ZWB - - - - - Św. Wojciech p Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 2: * – zło że poło żone cz ęś ciowo poza obszarem arkusza Mi ędzyrzecz; ** – złoże nie figuruje w „Bilansie” – zasoby wg dokumentacji; Rubryka 3: p – piaski, kj – kreda jeziorna; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: C1* – zasoby zarejestrowane; Rubryka 7: zło że: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z „Bilansu” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), * – wg „Bilansu” zło że zaniechane, faktycznie zło że nieeksploatowane, ** – wydano koncesj ę, ustanowiono obszar i teren górniczy, ale nie rozpocz ęto wydobycia; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Skb – kruszyw budowlanych, Skd – kruszyw drogowych; Rubryka 10: zło że: 2 – skoncentrowane w regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące; Rubryka 11: zło że: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: Gl – ochrona gleb.

Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó ż kruszywa naturalnego Nazwa zło ża Bukowiec – Kuligowo Żółwin Wyszanowo Go ścikowo Nietoperek Nietoperek I Kaława-Stawy Bukowiec III Bukowiec II Parametr obszar A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Powierzchnia zło ża (ha) 9,9 1,6 3,1 1,7 1,7 7,4 1,5 1,2 1,7 1,4 Mi ąż szo ść zło ża (m) 7,5 9,2 8,0 3,6 11,3 10,7 5,8 7,2 7,5 8,9 Grubo ść nadkładu (m) 1,5 1,2 1,9 0,7 0,3 0,3 0,1 0,8 0,35 0,3 Stosunek grubo ści nadkładu do 0,22 0,19 0,15 0,25 0,08 0,03 0,02 0,03-0,14 0,05 0,04 mi ąższo ści zło ża (N/Z) Zawarto ść frakcji do 2 mm (%) 94,5 96,9 97,4 87,4 99,7 85,3 93,3 85,3 90,1 88,0 Zawarto ść pyłów mineralnych (%) 4,5 3,7 4,0 5,6 1,0 2,6 5,8 - 1,7 - Zawarto ść zanieczyszcze ń obcych brak - brak - brak brak - - brak - (%) Zawarto ść zanieczyszcze ń organicz- brak - brak brak brak brak - - brak - nych (%) Gęsto ść nasypowa w stanie lu źnym - - - 1,56 - - - - 1,64 - (Mg/m 3) 13 13 Gęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsio- - - - 1,70 - - 1,78 - 1,78 - nym (Mg/m 3) 0,04- Zawarto ść zwi ązków siarki (%) brak 0,05 ------0,09*

Rubryka 3: * – w dokumentacji brak średniej warto ści

Zło że „Szumi ąca” poło żone jest w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, mi ędzy miej- scowościami Szumi ąca i Jordanowo, w dolinie Paklicy. Aktualne zasoby udokumentowane w kategorii C 1 wynosz ą 2 511 tys. t. Jego powierzchnia wynosi 140,3 ha, średnia mi ąż szo ść – 2,9 m, średnia grubo ść nadkładu – 1,5 m, stosunek N/Z – 0,3. Nadkład stanowi gleba torfiasta, sporadycznie torfy. Zasadowo ść ogólna ( średnia zawarto ść CaO) wynosi 49,4%, wilgotno ść naturalna – 57,5%. Kopalina nadaje si ę na nawozy wapniowe dla rolnictwa (Foltynie- wicz, 1990). Z punktu widzenia ochrony oba zło ża kredy jeziornej uznano za konfliktowe z powodu znajdujących si ę w ich granicach gleb chronionych.

2. Kruszywa naturalne Zło że „Kuligowo” znajduje si ę mi ędzy Kuligowem a Polickiem. Zasoby udokumentowane w kategorii C 2 wynosz ą 1 331 tys. t (Apanel, 1989). Nadkład stanowi gleba, gliny, piaski zapylone lub zaglinione. Zło że jest cz ęś ciowo zawodnione. Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó ż kruszywa naturalnego zamieszczono w tabeli 2. Kopalina mo że by ć u żywana do produkcji piasków dla budownictwa i drogownictwa. Zło że „ Żółwin” znajduje si ę na południe od miejscowo ści Żółwin. Zostało ono udokumentowane za pomoc ą karty rejestracyjnej. Aktualne zasoby udokumentowane wynosz ą 234 tys. t. Nadkład zło ża tworzy gleba, piaski pylaste i gliniaste oraz gliny. Zło że jest poło żo- ne w cało ści powyżej zwierciadła wód gruntowych. Piaski udokumentowano do zwalczania ślisko ści zimowej oraz do budowy nawierzchni drogowych (Zarzecza ńska, 1980). Zło że „Wyszanowo” le ży na południe od miejscowo ści Wyszanowo. Udokumentowane jest w kategorii C 2. Aktualne zasoby wynosz ą 530 tys. t. Nadkład stanowi gleba, piaski z oto- czakami, glina zwałowa. W dokumentacji podano wyst ępowanie piasków ze żwirem jako kopaliny towarzysz ącej, nie okre ślaj ąc zasobów ani parametrów. Zło że jest suche. Kopalina mo że by ć u żywana do produkcji piasków dla budownictwa i drogownictwa (Hołub, 2000). Zło że „Go ścikowo” znajduje si ę na zachód od miejscowo ści Go ścikowo, obok linii ko- lejowej. Zasoby udokumentowane w kategorii C 1 wynosz ą 106 tys. t (Hryniewski, 1992). Jest to zło że suche. Nadkład składa si ę z gleby, piasków drobnoziarnistych i piasków pylastych. Kopalina mo że by ć u żywana w budownictwie. Zło ża „Nietoperek” i „Nietoperek I” poło żone s ą na północny-zachód od miejscowo ści

Nietoperek. Oba zostały udokumentowane w 2005 roku w kategorii C 1. Pierwsze ma zasoby 312 tys. t (Piotrowski, 2005a), drugie – 1 462 tys. t (Piotrowski, 2005b). Oba zło ża s ą suche.

Nadkład obu złó ż stanowi gleba. Kopalina mo że by ć u żywana do produkcji piasków dla budownictwa i drogownictwa. Zło że „Kaława-Stawy” znajduje si ę pomi ędzy Kaław ą a Szumi ącą. Aktualne zasoby w kategorii C 1 wynosz ą 97 tys. t. Zło że jest cz ęś ciowo zawodnione. Nadkład tworzy gleba. Kopalina nadaje si ę na nasypy i podsypki budowlane oraz do betonu zwykłego (Hryniewski, 2003). Kolejne trzy zło ża piasków dla budownictwa i drogownictwa zostały udokumentowane w roku 2004 w kategorii C 1 na południe od miejscowo ści Bukowiec. Wszystkie trzy s ą suche. W zło żu „Bukowiec – obszar A” udokumentowano zasoby 155 tys. t. Nadkład stanowi gleba zapiaszczona, gliny piaszczyste, sporadycznie piaski (Piotrowski, 2004). Zło że „Bukowiec III” ma udokumentowane zasoby 195 tys. t. Jego nadkład stanowi wyłącznie gleba (Kami ński, 2004). W zło żu „Bukowiec II” udokumentowano zasoby 217 tys. t. Nadkład stanowi jedynie gleba (Hołub, 2004). Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie zło ża piasków uznano za małokon- fliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Aktualnie na obszarze arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski s ą eksploatowane trzy zło ża piasków: „Wyszanowo”, „Kaława-Stawy” i „Bukowiec II”. Zło że „Wyszanowo” jest eksploatowane od 2001 r. przez prywatnego wła ściciela. Kon- cesja jest wa żna do 2015 r. Dla zło ża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 3,1 ha i teren górniczy o powierzchni 3,7 ha. Wydobycie odbywa si ę za pomoc ą koparek w wyrobisku stokowo-wgł ębnym. Kopalina jest ładowana na ci ęż arówki i sprzedawana bez przerobu. Koncesj ę na eksploatacj ę zło ża „Kaława-Stawy”, wa żną do 2009 r., posiada spółka z Kaławy. Ustanowiony obszar górniczy ma powierzchni ę 1,5 ha, a teren górniczy – 2,4 ha. Wydobycie rozpocz ęto w 2005 r. Odbywa si ę ono w wyrobisku wgł ębnym. Kopalina nie jest przerabiana. Użytkownikiem zło ża „Bukowiec II” jest prywatny przedsi ębiorca. Posiada on koncesj ę wa żną do 2014 r. Obszar i teren górniczy maj ą powierzchni ę 1,4 ha. Wydobycie rozpocz ęto w 2004 r. w istniej ącym wcze śniej wyrobisku wgł ębnym. Odbywa si ę ono za pomoc ą koparek. Kopalina jest wywo żona przy pomocy transportu kołowego bez uprzedniego przerobu.

Prywatny przedsi ębiorca posiada koncesj ę na wydobycie kruszywa ze zło ża „Nietope- rek”, wa żną do 2015 r., ale nie podj ął jeszcze jego eksploatacji. Ustanowiono równie ż obszar i teren górniczy o powierzchni 2,0 ha. Koncesj ę na wydobycie kruszywa ze zło ża „Bukowiec – obszar A”, wa żną do 2014 r., posiada prywatny przedsi ębiorca. Obszar górniczy ma powierzchni ę 1,2 ha, a teren górniczy – 2,7 ha. Podobnie wydano koncesj ę na wydobycie kruszywa ze zło ża „Bukowiec III”, wa żną do 2014 r., z obszarem górniczym o powierzchni 1,7 ha i terenem górniczym o powierzchni 1,9 ha. Na żadnym z tych złó ż nie podj ęto jeszcze jego eksploatacji. Zło że „ Żółwin” było eksploatowane w latach 1980-93 w niewielkim wyrobisku wgł ęb- nym na potrzeby zimowego utrzymania dróg. Kreda jeziorna ze zło ża „Szumi ąca” była eksploatowana w latach 1973-1998. Po zako ńczeniu eksploatacji pozostały rozległe wyrobiska zalane wod ą w południowej cz ęś ci zło- ża. Wydobycie piasku ze zło ża „Jordanowo” odbywało si ę w latach 1992-98. W 2002 roku zostało ono wykre ślone z Bilansu zasobów. Wcze śniej zostały wybilansowane zło ża „Cmen- tarz Żydowski” i „ Św. Wojciech”. Po wcze śniejszej eksploatacji kruszywa pozostały liczne, niezbyt du że wyrobiska w rejonie Bukowca, niektóre zaro śni ęte lasem, inne wypełnione śmieciami. W jednym z nich, poło żonym na północny-zachód od wsi, zorganizowano gminne składowisko odpadów.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski wyznaczono jedena ście obszarów perspektywicznych i jeden obszar prognostyczny wyst ępowania piasków. Obszary perspektywiczne wskazano na podstawie analizy wyników prac geologiczno- poszukiwawczych za kruszywem naturalnym przeprowadzonych w południowo-wschodniej cz ęś ci byłego województwa gorzowskiego w 1975 r. (Chruszcz, Nasz, 1975). S ą one poło żo- ne we wschodniej i południowej cz ęś ci omawianego terenu, w rejonie miejscowo ści: Żółwin, Policko, Bobowicko, Siercz, Bukowiec (2 obszary), Nietoperek (2 obszary) i Szumi ąca (3 obszary). Wyst ępuj ące w ich granicach piaski rozpoznane zostały do gł ęboko ści 10 m. W nadkładzie stwierdzono w przewadze tylko warstw ę gleby lub piaski gliniaste o niewielkiej mi ąższo ści. S ą to głównie piaski drobno- i średnioziarniste, rzadziej gruboziarniste, cz ęś ciowo zawodnione. Badania jako ści kruszywa nie zostały wykonane.

Obszar prognostyczny piasków przylega od zachodu do granic udokumentowanego zło- ża „Kuligowo”. Nale ży si ę tu spodziewa ć zbli żonych warunków geologicznych i podobnej jako ści kopaliny. Powierzchnia obszaru wynosi 36 ha, a średnia mi ąż szo ść piasków 7,0 m. Zasoby prognostyczne wynosz ą 2 520 tys. ton (tab. 3). S ą to piaski średnioziarniste, zawiera- jące średnio 95% ziarn o średnicy poni żej 2,0 mm i 4,5% pyłów mineralnych (Chruszcz, Nasz, 1975; Apanel, 1989; Salwa, 2002a, b). Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Średnia Numer Powierzch kompleksu Grubo ść grubo ść Zasoby Rodzaj Zastoso- obszaru nia litologicz- Średnie nadkładu kompleksu w katego- kopali- wanie na no- parametry jakościowe od-do surowcowe- rii D ny 1 kopaliny mapie (ha) surow- (m) go (tys. ton) cowgo (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść ziarn o średnicy poni żej 2,0 mm: 95% I 36 p Q 1,5 7,0 2 520 Sb, Sd

zawarto ść pyłów mineralnych: 4,5%

Rubryka 3: p - piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny: Sb – budowlane, Sd - drogowe

Na zachód od Mi ędzyrzecza i Kaławy oraz w rejonie Starego Dworu i Lutola Suchego zgrupowane s ą obszary o negatywnych wynikach rozpoznania piasków oraz piasków i żwi- rów (Chruszcz, Nasz, 1975; Wołocza ńska, Turczyn, 1976; Bojanowska, Frankowska, 1986). Piasków i żwirów poszukiwano te ż na południe od Wyszanowa (Oleszak, 1976) oraz na południowy wschód od Wyszanowa (Kabała, Noworyta, 1979). W pierwszym obszarze w 11 otworach nawiercono piaski pylaste i średnioziarniste, pyły i gliny piaszczyste. W drugim obszarze stwierdzono wyst ępowanie glin z przewarstwieniami piasków bardzo drobnoziarnistych oraz sporadycznie piasków ró żnoziarnistych. Obszar uznano za negatywny ze wzgl ędu na brak serii piaszczysto-żwirowej. W 1963 r., na południowym skraju miasta Mi ędzyrzecza, przeprowadzone zostały badania kredy jeziornej (Budny, 1963), zako ńczone negatywnymi rezultatami, ze wzgl ędu na jako ść kopaliny (zbyt niska zawarto ść w ęglanów). W rejonie Mi ędzyrzecza i wzdłu ż ci ągu Jezior Obrza ńskich wyst ępuj ą obszary torfo- wisk. Pokrywaj ą je gleby pochodzenia organicznego. Na obszarze niektórych z nich utworzo- no u żytki ekologiczne lubi ostoje przyrody. Z tych powodów zostały one wył ączone z poten-

cjalnej bazy surowcowej torfów ze wzgl ędu na ochron ę środowiska przyrodniczego i zacho- wanie istniej ących warunków hydrogeologicznych (Ostrzy żek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski poło żony jest w dorzeczu Odry. Drenowany jest głównie przez Obr ę i jej dopływy, szczególnie przez lewobrze żną Paklic ę. Niewielki pół- nocno-wschodni fragment arkusza wchodzi w obszar zlewni III rz ędu bezpo średnich dopły- wów Warty. Południowa cz ęść arkusza nale ży do zlewni II rz ędu Białej Wody. Obra w obr ębie arkusza płynie ze wschodu na zachód i na całym tym odcinku ma kory- to meandruj ące. Szeroko ść doliny si ęga 250 metrów. W obr ębie omawianego arkusza znajduje si ę kilka wi ększych jezior przepływowych, głównie polodowcowych oraz szereg mniejszych jeziorek i oczek wodnych. Najwi ększe s ą jeziora: Gł ębokie, Bukowieckie, Żółwino, Bobowickie i Wyszanowskie. Wi ększo ść jezior usytuowanych jest w pasie rozci ągaj ącym si ę od Jordanowa na połu- dniu do Kuligowa na północy arkusza. Na południu, jeziora te ł ącz ą si ę ze sob ą wzdłu ż rzeki Paklicy. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gorzowie prowadził w latach 1997- 2004 badania stanu czysto ści wód Obry w Mi ędzyrzeczu oraz Paklicy, u jej uj ścia do Obry w Mi ędzyrzeczu. Stan czysto ści Obry od wielu lat nie odpowiada normom na całym odcinku w granicach województwa lubuskiego. O złej jako ści wód powierzchniowych decyduj ą wysokie st ęż enia fosforu ogólnego i fosforanów oraz zły stan sanitarny. Bez uporz ądkowania gospodarki ście- kowej w górnej zlewni rzeki Obry brak jest perspektyw na popraw ę jako ści jej wód (Lewicki, i in., 2003). Badania wykonane w 2002 r. wykazały, że stan czysto ści rzeki Paklicy, oceniony w jej przyuj ściowym odcinku uległ pogorszeniu w stosunku do 1996 r. Stwierdzono wzrost st ęż eń chlorofilu „a” z klasy III do wód pozaklasowych. Ponadto nadal utrzymuj ą si ę wysokie st ęż e- nia azotu azotynowego oraz zły stan sanitarny rzeki (III klasa). Badania stanu czysto ści wód, obj ęte programem monitoringu regionalnego, prowadzone są dla dwóch jezior – Gł ębokiego i Bukowieckiego. Według wyników z lat 1993-2001 wody obu jezior nale żą do II klasy czysto ści (Stan środowiska w województwie lubuskim w 2001

roku; 2002). T ą sama klas ę czysto ści posiadaj ą równie ż wody jeziora Szarcz, którego fragment znajduje si ę w północno-wschodnim naro żu arkusza. W roku 2002 WIO Ś w Zielonej Górze przeprowadził badania czysto ści wód w jeziorze Bobowickim. Wody cechowały si ę do ść wysokim obci ąż eniem substancjami organicznymi. Podwy ższony był równie ż stopie ń mineralizacji wód jeziora. St ęż enia substancji biogennych – fosforowych i azotowych – były bardzo du że, odpowiadaj ące normatywom III klasy, b ądź nawet warto ściom pozaklasowym. Wody Jeziora Bobowickiego zaliczono do III klasy czysto ści.

2. Wody podziemne Na obszarze arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski wyst ępuj ą dwa główne pi ętra wodono- śne: czwartorz ędowe i neoge ńskie, a w ich obr ębie trzy do pi ęciu poziomów wodono śnych

(Guzik, Liszka, 2004a, b). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę du żym zró żnicowaniem warun- ków hydrogeologicznych, zwi ązanym ze zmienno ści ą litologiczn ą i zmienn ą mi ąż szo ści ą. Tworz ą go dwa do czterech poziomów wodono śnych, uznanych za u żytkowe. S ą to poziomy: gruntowy, mi ędzyglinowy górny, mi ędzyglinowy środkowy, podglinowy oraz utwory czwartorz ędowe w obszarach intensywnych zaburze ń glacitektonicznych. Gł ęboko ść zalegania poziomów u żytkowych jest zale żna od ukształtowania terenu oraz od stopnia skom- plikowania warunków geologicznych na omawianym terenie. Na obszarze arkusza obserwuje si ę du że ró żnice gł ęboko ści wyst ępowania warstwy wodono śnej od 5,0 do prawie 100 m p.p.t. Poziom wód gruntowych jest ujmowany głównie przez studnie kopane. Jego eksploata- cja, jako źródło wody do picia, została praktycznie zaniechana z uwagi na zwodoci ągowanie wsi na bazie uj ęć wód z poziomów gł ębszych. Zasilanie odbywa si ę poprzez infiltracj ę opa- dów oraz zasilanie wodami powierzchniowymi, a zwierciadło wody ulega wahaniom sezo- nowym. Podstaw ą drena żu dla tego poziomu s ą cieki i jeziora. Zasila on (poprzez przes ącza- nie) ni żej zalegające poziomy wodono śne. Nie ma on charakteru u żytkowego dla zaopatrzenia zbiorowego. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego, poziomem powszechnie u żytkowanym jest poziom mi ędzyglinowy górny. W dolinach ł ączy si ę on czasem z poziomem gruntowym. Jest zbudowany z piasków drobnoziarnistych i mułkowatych oraz żwirów fluwioglacjalnych. Jego mi ąższo ść waha si ę od 7,0 do około 30 metrów. Zasilanie odbywa si ę poprzez przes ączanie wód powierzchniowych lub infiltracj ę opadów przez kompleks glin morenowych o niewiel-

kiej mi ąż szo ści. Zwierciadło wody ma charakter naporowo-swobodny i stabilizuje si ę na gł ę- boko ści od +1,2 m n.p.t. do 5,0 poni żej powierzchni terenu. Wydajno ść pojedynczych studni waha si ę od 0,7 do 99 m 3/h, przy depresjach 1,2-13 m ( średnio 5,5 m), a średnia warto ść współczynnika filtracji – 19,3 m/dob ę. Poziom mi ędzyglinowy środkowy zwi ązany jest z piaszczysto-żwirowymi osadami flu- wioglacjalnymi rozdzielaj ącymi gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich i środkowo- polskich. Utwory wodono śne osi ągaj ą mi ąż szo ść około 10-30 m. Zwierciadło wód ma charakter naporowy. Wydajno ść poszczególnych studni waha si ę w granicach od 4 do 100 m3/h, przy depresjach 1,2-40,5 m. Średnia wydajno ść i depresja wynosz ą: 37,4 m 3/h i 15,6 m. Śred- nia wartość współczynnika filtracji 12 m/dob ę. Zasilanie odbywa si ę głównie poprzez przes ą- czanie z nadległych poziomów wodono śnych. Poziom mi ędzyglinowy dolny wyst ępuje w utworach zlodowacenia środkowopolskiego – w piaskach o ró żnym uziarnieniu z domieszk ą żwiru, izolowanych od powierzchni terenu warstw ą glin zwałowych o zmiennych mi ąż szo ściach. Jego mi ąż szo ść waha si ę od 5,0 do 50,0 m, w rozci ęciach glin zlodowacenia południowopolskiego. Współczynniki filtracji s ą do ść niskie, zwykle około 17 m/24h, sporadycznie sięgaj ą 24 m/24h. Na wysoczy źnie, w rejonie Wyszanowa, warunki hydrogeologiczne przedstawiaj ą si ę korzystniej. Poziom ten stanowi główne źródło zaopatrzenia w wod ę uj ęć miejskich oraz niektórych uj ęć przemysłowych w rejonie Mi ędzyrzecza. Zasilanie odbywa si ę poprzez przes ączanie si ę wód z poziomu grun- towego i bezpo średniej infiltracji opadów przez nadkład glin morenowych. Poziom czwartorz ędowy zaburzony glacitektonicznie wyst ępuje na przewa żaj ącej cz ę- ści arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski. W budowie moren spi ętrzonych bior ą udział ró żne litologicznie, genetycznie i wiekowo osady czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe, cz ęsto pona- suwane na siebie. Utworami wodono śnymi s ą osady piaszczysto-żwirowe zlodowace ń po- łudniowopolskich oraz osady piaszczyste i piaszczysto-mułkowe miocenu o bardzo zmiennej mi ąż szo ści. Zwierciadło wód ma najcz ęś ciej charakter napi ęty i wyst ępuje na bardzo ró żnych gł ębokościach. Współczynnik filtracji warstwy wodono śnej jest zmienny i waha si ę od 0,7 do 44,0 m/24h, średnio wynosi 11,0 m/24h Poziom zasilany jest poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych lub przes ączania wód z nadległych poziomów czwartorz ędowych. Wody pi ętra czwartorz ędowego s ą na ogół wodami słodkimi o średniej jako ści – nada- jące si ę do uzdatniania, ze wzgl ędu na podwy ższone zawarto ści manganu i żelaza. Jedynie punktowo obserwuje si ę podwy ższon ą zawarto ść azotanów. Neoge ńskie pi ętro wodono śne jest zwi ązane z utworami miocenu środkowego i dolnego wykształconymi w postaci piasków drobnoziarnistych, mułków i iłów. Wypełniaj ą one zagł ę-

bienia podło ża mezozoicznego, gdzie osi ągaj ą najwi ększe mi ąż szo ści. Zasilanie odbywa si ę poprzez przes ączanie si ę wód z wy żej zalegaj ących poziomów czwartorz ędowych, w miejscach gdzie pokrywa iłów serii pozna ńskiej jest cienka lub poprzez okna hydrogeologiczne. Jest ono najwi ększe w strefie zaburze ń glacitektonicznych. Gł ęboko ść jego zalegania jest za- warta w przedziale od 100 do 150 m. Parametry hydrogeologiczne oraz jako ść wód tego poziomu nie zostały rozpoznane. Uj ęcia wód podziemnych Mi ędzyrzeckiego Przedsiębiorstwa Wodoci ągów i Kanalizacji w Mi ędzyrzeczu s ą poło żone w dwóch rejonach – w okolicach stacji uzdatniania wody w Mi ędzyrzeczu przy ulicy 3-go Maja oraz w rejonie jeziora Bukowieckiego. Aktualnie eks- ploatuje si ę 15 studzien ujmuj ących wody z utworów czwartorz ędowych. Studnie nie s ą eksploatowane zespołowo lecz indywidualnie, w zale żno ści od potrzeb. Uj ęcie w Mi ędzyrzeczu posiada zatwierdzon ą stref ę ochrony po średniej. Wszystkie uj ęcia wód podziemnych w otoczeniu uj ęcia Mi ędzyrzeckiego Przedsi ębiorstwa Wodoci ągów i Kanalizacji Sp. z o.o., bazuj ą na zasobach pierwszej lub drugiej, mi ędzyglinowej warstwy wodono śnej. W rejonie Mi ędzyrzecza eksploatowanych jest równie ż 8 uj ęć przemysłowych. S ą to uj ęcia w: Szpitalu Miejskim, Mleczarni, Fabryce Domów, Jednostce Wojskowej, POM-ie, Szpitalu w Obrzycach, Masarni oraz Firmie Rempol (dawniej przedsi ębiorstwo melioracyj- ne). Czynne uj ęcia wód podziemnych znajduj ą si ę m.in. w miejscowo ściach: Bukowiec, Wy- szanowo, Bobowicko, Panowice, Go ścikowo, Kaława oraz uj ęcie dla o środka wczasowego w miejscowo ści Gł ębokie. W Mi ędzyrzeczu zlokalizowane jest uj ęcie studzienne obj ęte monitoringiem krajowym. W uj ęciu tym w roku 2002 wody podziemne miały klas ę III, podobnie jak w latach poprzed- nich (Lewicki, i in., 2003). Według podziału regionalnego Polski (Kleczkowski, 1990) niewielki, południowo zachodni cz ęść fragment obszaru arkusza, obejmuje czwartorz ędowy główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) Dolina Kopalna Wielkopolska nr 144, z szacunkowymi zasobami dyspo- zycyjnymi 1,39 l/s km 2, dla którego nie sporz ądzono szczegółowej dokumentacji (fig. 3). W obr ębie zbiornika wyznaczono obszar wysokiej ochrony.

Fig. 3. Poło żenie arkusza Mi ędzyrzecz na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 3 – granice wydzielonych GZWP w ośrodku porowym; Numer i nazwa, wiek utworów wodono śnych: 137 – Pradolina Toru ń-Eberswalde (Warta), czwartorz ęd (Q), 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorzęd (Q), 146 – Jezioro Byty ńskie-Wronki-Trzciel, 147 – Dolina rzeki Warta (Sieraków-Mi ędzychód), czwartorz ęd (Q), 148 – Sandr rzeki Pliszka, czwartorz ęd (Q); 4 – wi ększe jeziora.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Załączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie-

czyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 466 – Mi ędzy- rzecz Wielkopolski zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Pol- ski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania analitycznego była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleby. Próbki mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Ozna- czenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emis- sion Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść przeci ęt- Warto ść przeci ęt- warto ści nych (median) nych (median) w glebach na w glebach na w glebach obsza- Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie arkuszu 466– arkuszu 466– rów niezabudo- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Śro- Mi ędzyrzecz Mi ędzyrzecz wanych Polski 4) dowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Wielkopolski Wielkopolski

Metale N=15 N=15 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11-58 22 27 Cr Chrom 50 150 500 2-12 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 11-108 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1-43 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-10 3 3 Pb Ołów 50 100 600 3-28 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 466– Mi ędzyrzecz 1) grupa A Wielkopolski w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 15 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 15 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 15 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 14 1 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 15 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 15 gro żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 14 1 obszarów tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 15 2) Pb Ołów 15 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 15 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusz ne, nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbani- 466– Mi ędzyrzecz Wielkopolski do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, użytkowania (ilo ść próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 14 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawar- to ść co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą zbli żo- ne do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 14 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono próbk ę gleby w punkcie 5, z uwagi na wzbogacenie w mied ź i cynk. Lokalizacja punktu w mie ście Mi ędzyrzecz sugeruje, i ż podwy ższona zawar- to ść obu pierwiastków najprawdopodobniej zwi ązana jest z zanieczyszczeniami antropoge- nicznymi (komunikacyjnymi). Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych dla dwu pierwiastków powinny by ć sygnałem dla odpowiednich władz do podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń.

2. Osady Kryteria oceny osadów

Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) wyko- nywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów jeziornych s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą osadów drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszyst- kie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie.

Prezentacja wyników

Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu jako zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Bukowieckie- go, Gł ębokiego i Bobowickiego. W osadach tych jezior stwierdzono podwy ższone zawarto ści ołowiu, cynku, rt ęci, miedzi i kadmu w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. W zbadanych osadach nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnej zawarto ści szkodliwych składników według rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ani te ż nie stwierdzono st ęż eń wy ższych ni ż ich warto ści PEL , powy żej której obserwuje si ę szko- dliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. W przypadku stwierdzenia zanie-

czyszczenia osadów informacja ta powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz, wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobser- wowano tylko dla jednego pierwiastka Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Rozporz ądzenie Tło geoche- Bukowieckie Gł ębokie Bobowickie Pierwiastek PEL ** MŚ* miczne (1996 r.) (2005 r.) (2005 r.) 1 2 3 4 5 6 7 Arsen (As) 30 17 <5 6 14 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 5 9 9 Cynk (Zn) 1000 315 73 85 145 115 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 0,9 1,5 0,7 Mied ź (Cu) 150 197 7 11 14 15 Nikiel (Ni) 75 42 6 3 7 7 Ołów (Pb) 200 91 11 41 88 43 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,1 0,153 0,158

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Develop- ment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji

wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 15 do około 50 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 28 nGy/h i jest ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści dawek promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 13 do około 33 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej około 20 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski w zdecydowanej wi ększo ści zajmuj ą osady plejstoce ńskie. S ą to głównie piaszczysto-żwirowe utwory wodnolodowcowe i gliny zwałowe z okresu zlodowacenia północnopolskiego. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru odsłaniaj ą si ę utwory fluwioglacjalne zlodowacenia środkowopolskiego. W dolinach rzek wyst ępuj ą holoce ńskie osady rzeczne (piaski, żwiry i mułki) oraz torfy. Lokalnie wzdłu ż dolin rzecznych odsłaniaj ą si ę na powierzchni osady rzeczne wieku plejstoce ńskiego (piaski, żwiry, mułki) a tak że osady jeziorne (mułki, piaski, iły). W profilu zachodnim jego połu- dniowa cz ęść charakteryzuje si ę wy ższymi dawkami promieniowania (30-50 nGy/h), gdy ż przebiega nad glinami zwałowymi, a północna – ni ższymi (15-25 nGy/h), gdy ż wzdłu ż niej wyst ępuj ą głównie piaszczysto-żwirowe utwory fluwioglacjalne. W profilu wschodnim najwy ższa zarejestrowana dawka promieniowania gamma (ok. 35 nGy/h) jest zwi ązana z glinami zwałowymi, zalegaj ącymi w południowo-wschodnim rogu arkusza. Najni ższymi warto ściami promieniowania w tym profilu (ok. 15 nGy/h) cechuj ą si ę rzeczne osady plejstoce ńskie rozci ągaj ące si ę wzdłu ż jego środkowej cz ęś ci. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 0,5 do około 4,5 kBq/m 2, a wzdłu ż profilu wschodniego wynosz ą od około 1,2 do około 3,3 kBq/m 2.

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 466W PROFIL ZACHODNI 466E PROFIL WSCHODNI Wielkopolski (na osi rz osi (na Wielkopolski Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5813639 5811795 5811614 5808596 5809714 m m 5805566

ę 5807575 dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5803804 5805048

5801654 5801582

0 10 20 30 40 50 60 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h 29 29 iotwórczymi na obszarze arkusza Mi arkusza obszarze na iotwórczymi St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5813639 5811795 5811614 5808596 m 5809714 m 5805566 5807575 5803804 5805048 5801654 5801582

ę 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 dzyrzecz dzyrzecz kBq/m 2 kBq/m 2

IX. Składowanie odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk odpadów uwzgl ędniono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zam- kni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo żliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk.

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Na mapie, w nawi ązaniu do kryteriów ochrony: litosfery, hydrosfery i atmosfery, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo żliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania: przyrodnicze, hydrogeologiczne, geologiczno- in żynierskie i infrastrukturalne; 2) tereny nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo żliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu, wykonanej z odpowiednich materiałów gruntowych lub syntetycznych; 3) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ę- du na istnienie naturalnej gruntowej warstwy izolacyjnej. Na terenach, nie wył ączonych z mo żliwo ści lokalizowania składowisk odpadów, zaznaczono tak że te wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, po odpowiedniej ocenie wła ściwo ści izolacyjnych dna i skarp. Przestrzenny zasi ęg tych wyrobisk mo że ulega ć zmianom, st ąd zaznaczano je wy- łącznie w formie punktowych znaków graficznych, zró żnicowanych ze wzgl ędu na charakter kopalin. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk ( POLS ). W ich obr ębie wydziela si ę rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń ( RWU ) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaga- niom składowania odpadów ( N, K, O); - rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących, z przyj ętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u ży- teczno ści publicznej oraz lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złó ż kopalin). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie obszarów obj ętych wymienio- nymi ograniczeniami warunkowymi b ędzie wymagało ustale ń z odpowiednimi władzami oraz zgodno ści z dokumentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech podło ża, a tak że ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąż szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie w obr ębie POLS: - wła ściwo ści izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 6); - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m; mi ąż szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:25 000 (Guzik, Liszka, 2004a, b). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w trójstopniowym podziale przyjmuj ąc jako główne kryteria oceny nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynniki zewn ętrzne, takie jak istnienie na po-

wierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: • rezerwat przyrody „Nietoperek II”; • obszary specjalnej ochrony siedlisk „Nietoperek” oraz „Dolina Leniwej Obry” oraz siedlisk i ptaków „Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry” (Shadow List) obj ę- te Europejskim Systemem NATURA 2000; • zwarte obszary le śne o powierzchni powy żej 100 ha, porastaj ące centraln ą cz ęść arkusza; • tereny poło żone w strefie ochrony po średniej grupowego uj ęcia wód podziemnych dla Mi ędzyrzecza; • obszary jezior i zbiorników wód śródl ądowych z otaczaj ącym je pasem o szeroko ści 250 m; • tereny zaj ęte przez ł ąki powstałe na glebach pochodzenia organicznego, zaba- gnione i podmokłe wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; • powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek Obry i Paklicy oraz mniejszych cieków; • tereny o nachyleniach >10 0 na zboczach rynien jeziornych w środkowej cz ęś ci oraz doliny Paklicy w południowo-zachodniej i środkowej cz ęś ci, a tak że zbocza niektórych wzniesie ń w północno-zachodniej i środkowej cz ęś ci arkusza; • doliny denudacyjne i erozyjne wypełnione utworami deluwialnymi z uwagi na mo żliwo ść wyst ąpienia procesów geodynamicznych (spłukiwanie, spełzywanie); • strome zbocza wydm; • obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie granic administracyjnych miasta Mi ędzyrzecz. Tereny bezwzględnie wył ączone zajmuj ą około 80% obszaru arkusza i znajduj ą si ę głównie w centralnej jego cz ęś ci.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, zajmuj ą około 20% powierzchni arkusza i wyst ępuj ą w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej, podrz ęd- nie w północnej cz ęś ci arkusza. Jako najbardziej korzystne do tego celu nale ży wskaza ć te rejony, które posiadaj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą (zgodnie z tabel ą nr 6). W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowiska odpadów oboj ętnych wykazuj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły) wyst ępuj ą w kilku niewielkich płatach wokół Mi ędzyrzecza oraz w rejonie Nietoperka – Kaławy – Go ścikowa i na południowy wschód od Wyszanowa. S ą to gliny piaszczyste, barwy rdzawobr ązowej.

W partii stropowej s ą zwietrzałe i odwapnione, podczas gdy gł ębiej zawarto ść CaCo 3 osi ąga warto ść 14,4%. W cz ęś ci północnej, wschód od Mi ędzyrzecza mi ąż szo ść glin wynosi 4,0- 10,0 m, w cz ęś ci południowo-zachodniej, w rejonie Kaławy i Jordanowa – 3,2-15,3 m, w cz ę- ści południowo-wschodniej, na południe od Wyszanowa – 15,5 m, a a na południe i połu- dniowy wschód od Bukowca – 2,1-7,3 m. Wyznaczone obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów oboj ęt- nych posiadaj ą nast ępuj ące warunkowe ograniczenia, wynikaj ące z: - ochrony standardu życia miejscowej ludno ści (strefy do 1 km wokół zwartej i g ęstej zabudowy Mi ędzyrzecza); - ochrony przyrody (Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Obry – w rejonie Mi ę- dzyrzecza i Obszaru Chronionego Krajobrazu Rynna Paklicy i Ołoboku – w cz ęś ci południowo-zachodniej obszaru arkusza); - ochrony złó ż piasków w rejonie Wyszanowa i Brzozowca. Pozostałe obszary preferowane dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, nie posiadaj ące żadnych warunkowych ogranicze ń, znajduj ą si ę w południowo-zachodniej i połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na terenie obj ętym arkuszem Mi ędzyrzecz Wielkopolski nie wyznaczono obszarów predysponowanych do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Jedynie na północny wschód od Mi ędzyrzecza w otworze wiertniczym pod czterome- trowej mi ąż szo ści warstw ą glin stwierdzono wyst ępowanie sze ściometrowej warstwy iłów.

miejsce to znajduje si ę w obr ębie obszaru warunkowych ogranicze ń wynikaj ących z ochrony standardu życia miejscowej ludno ści.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych

Najlepsze warunki naturalne dla składowania odpadów oboj ętnych, z uwagi na mi ąż sze kompleksy glin zwałowych, wyst ępuj ą w obr ębie wysoczyzn poło żonych w południowo- zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, a tak że w cz ęś ci północno-zachodniej wokół Mi ędzyrzecza. Miejscami obszary te posiadaj ą wymienione wcze śniej ograniczenia warunkowe zwi ązane z ochron ą przyrody i infrastruktury. Na podstawie analizy profili otworów wiertniczych, rejony najbardziej preferowane pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę na północny wschód od Mi ędzyrzecza, w rejonie Kaławy oraz w rejonie Wyszanowa. Koło Mi ędzyrzecza wyst ępuj ą iły o mi ąż szo ści 0,5 m, pod ścielone glinami o mi ąż szo ści 4 m. W pozostałych rejonach wyst ępuj ą gliny zwa- łowe piaszczyste tworz ące warstw ę o mi ąż szo ści od kilku do kilkunastu metrów. Rozpoznane w tym rejonie zwierciadło głównego u żytkowego poziomu wodono śnego, zwi ązane z wyst ę- puj ącym prawie na całym obszarze arkusza tzw. mi ędzyglinowym poziomem wodono śnym, wyst ępuje na gł ęboko ści od 5 do 60 m poni żej powierzchni terenu. W obszarach predysponowanych do lokalizowania składowisk odpadów stopień zagro żenia wód poziomów u żytko- wych jest przewa żnie średni, a w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru – niski. W rejonie Mi ędzyrzecza powierzchnia terenu jest lekko pofałdowana, w cz ęś ci południowo-zachodniej równie ż jest falista, najbardziej urozmaicona jest w cz ęś ci południowo-wschodniej, gdzie wyst ępuj ą niewielkie wzgórza.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

W rejonie Wyszanowa i Bukowca znajduje si ę siedem wyrobisk po eksploatacji kruszywa naturalnego. Trzy z nich znajduj ą si ę w obr ębie udokumentowanych złó ż. Po zako ń- czeniu eksploatacji niektóre z nich mog ą by ć wykorzystane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów. Jednocze śnie cztery z nich znajduj ą si ę w bliskiej odległo ści od zabudowa ń Wyszanowa. Ponadto mi ędzy Kaław ą a Szumi ącą znajduje si ę pojedyncze wyrobisko po eksploatacji kruszywa naturalnego. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych

i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno- in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach oma- wianej warstwy tematycznej mapy.

X. Warunki podło ża budowlanego Na obszarze arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski ocen ę warunków geologiczno- in żynierskich podło ża przedstawiono z pomini ęciem obszarów: wyst ępowania złó ż kopalin, rezerwatów przyrody, rezerwatów, Pszczewskiego Parku Krajobrazowego, lasów, zieleni urz ądzonej, u żytków rolnych na glebach klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz obszarów zwartej zabudowy Mi ędzyrzecza. Analizowany pod wzgl ędem warunków budowlanych teren stanowi około 20% powierzchni arkusza. W jego granicach wyró żniono dwie podstawowe kategorie obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na terenach gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych gruntów niespoistych średniozag ęszczonych i za- gęszczonych, w obrębie których gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m. W granicach arkusza warunki takie istniej ą w obr ębie małych, izolowanych obszarów na plejstoce ńskich wysoczyznach morenowych i wysokich tarasach rzecznych. W cz ęś ci południo- wo-zachodniej (okolice wsi Nietoperek, Kaława i Go ścikowo) i południowo-wschodniej (rejon Wyszanowa, Bukowca i Lutola Suchego) wyniesienia te buduj ą gliny morenowe zlodowace ń północnopolskich. S ą one reprezentowane w przewadze przez nieskonsolidowane gliny piaszczyste, cz ęsto z domieszk ą frakcji żwirowej, wyst ępuj ące w stanie twardoplastycz-

nym, półzwartym i zwartym. Wodnolodowcowe osady piaszczysto-żwirowe zlodowace ń pół- nocnopolskich tworz ą równin ę sandrow ą (rejon Żółwina) oraz liczne wały ozów, zgrupowane na wschód i na zachód od Mi ędzyrzecza. Podło że stanowi ą tu w przewadze piaski o ró żnej granulacji, rzadziej pospółki i żwiry, w stanie średniozag ęszczonym i zag ęszczonym. W od- słaniaj ących si ę na powierzchni terenu utworach zlodowacenia wisły nie obserwuje si ę zaburze ń glacitektonicznych. Korzystne warunki dla budownictwa posiadaj ą te ż wysokie tarasy rzeczne z okresu naj- młodszych zlodowace ń wyst ępuj ące w dolinach Obry (na północny wschód od Mi ędzyrzecza) i Paklicy (w rejonie wsi Szumi ąca). Buduj ą je grunty niespoiste, reprezentowane przez piaski i żwiry w stanie średniozag ęszczonym. Zwierciadło wód gruntowych zalega powyżej 2 m. Na omówionych obszarach spadki terenu nie przekraczaj ą 12%. Niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na obszarach: zalegania gruntów słabono śnych (grunty organiczne), gruntów spoistych w stanie mi ękkoplastycznym i pla- stycznym oraz gruntów niespoistych lu źnych, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści 0-2 m. Obszary takie rozprzestrzenione s ą w dolinach rzek, obni żeniach towarzysz ących jeziorom oraz na obszarze miasta Mi ędzyrzecza. Holoce ńskie utwory akumu- lacji rzecznej wyst ępuj ą w postaci lu źnych, zawodnionych piasków, plastycznych i mi ękko- plastycznych gruntów spoistych oraz gruntów organicznych (namuły, torfy). Osady jeziorne plejstocenu i holocenu, to słabono śne mułki, iły, piaski, gytie i kredy jeziorne. Wzdłu ż kra- wędzi skarp rynien polodowcowych wyst ępuj ą obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-in żynierskich, zwi ązane z potencjalnymi, nierozpoznanymi dotychczas zagro żeniami geodynamicznymi (osuwiska, spełzywanie gruntu). Przez obszar arkusza przebiega trasa projektowanej drogi szybkiego ruchu S-3, ł ącz ąca ze Szczecin na północy z Jakuszycami na południu. W obr ębie arkusza prowadzi ona z pół- nocnego zachodu na południowy wschód, przez okolice K ęszycy, Nietoperka, Kaławy i Jor- danowa. Wyst ępuj ą tu obszary u żytków rolnych, o podło żu gliniastym, cz ęś ciowo piaszczy- stym, pochodzenia lodowcowego i rzeczno-lodowcowego.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Lasy zajmuj ą około 60% powierzchni obszaru arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski. S ą to w przewadze monokulturowe lasy sosnowe, typu boru świe żego i boru suchego. Lasy mie- szane wyst ępuj ą w dolinie Obry oraz w pobli żu jezior, porastaj ąc zbocza rynien jeziornych i bezodpływowe zagł ębienia. Drzewostan ten tworz ą: d ęby, olchy, buki, czarne topole, lipy, brzozy, graby i jesiony.

Gleby chronione dla rolniczego u żytkowania klas I-IVa zajmuj ą około 20% omawianego terenu. W postaci du żych, zwartych kompleksów s ą one spotykane na wysoczyznach morenowych w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru oraz wokół miasta Mi ędzyrzecza. Na tarasach niskich dolin rzecznych oraz w pobli żu jezior wyst ępuj ą izolowane płaty ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Ziele ń urz ądzona (parki miejskie i ogródki działkowe) znajduje si ę tylko w granicach miasta Mi ędzyrzecza. Północno wschodni fragment obszaru arkusza obejmuje Pszczewski Park Krajobrazo- wy, wchodz ący na tereny s ąsiednich arkuszy Skwierzyna (428), Mi ędzychód (429) i Trzciel (467). Został on utworzony w 1986 r. Jego powierzchnia wynosi 12 200 ha, a otuliny – 33 080 ha. Charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i kultu- rowymi. Na opisywanym obszarze obejmuje on obni żenie Obrza ńskie oraz poro śni ęte lasami piaszczyste tereny kemów na północnym wschodzie. Większ ą cz ęść parku pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe. Spotka ć te ż mo żna: d ęby, buki, olsze, świerki i graby. Wyst ępuje tu wiele gatunków zwierzyny łownej, takiej jak: jelenie, sarny, lisy, tchórze, dziki, borsuki i kuny. Lasy obfituj ą w grzyby. Du żym walorem parku s ą liczne jeziora, a najwi ększe z nich w granicach arkusza to: Lubikowskie, Rokitno, Białe i Czarne. W jeziorach spotka ć mo żna liczne gatunki ryb, jak: szczupak, leszcz, oko ń, sieja, sielawa, lin, w ęgorz, pło ć czy sandacz. Na rozległych akwenach wodnych bytuje ponad dwie ście gatunków ptaków, mi ędzy innymi: dzikie g ęsi i kaczki, perkozy, łyski, kormorany, czaple, b ąki, żurawie i mewy. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę fragmenty trzech obszarów chronionego krajobrazu: „8A – Dolina Obry”, „13 – Rynna Paklicy i Ołoboku” oraz „17 – Rynny Obrzycko- Obrza ńskie” utworzonych w 2005 r. Ka żdy z nich przechodzi na tereny s ąsiednich arkuszy. Obszar chronionego krajobrazu „8A – Dolina Obry” obejmuje północno-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza i ma powierzchni ę 10 092 ha. Obszar „13 – Rynna Paklicy i Ołoboku” rozci ąga si ę południkowo w centralnej cz ęś ci arkusza i ma powierzchni ę 20 533 ha. Natomiast obszar „17 – Rynny Obrzycko-Obrza ńskie” przylega do niego od wschodu. Jego całkowita powierzchnia wynosi 23 375 ha. Obejmuj ą one głównie tereny le śne z jeziorami glacjalnymi oraz podmokłe ł ąki, o stosunkowo mało zmienionym środowisku przyrodniczym, o du żych warto ściach ekologicznych oraz estetycznych. Maj ą słu żyć rekreacji we wszystkich jej for- mach i koncentrowa ć baz ę turystyczn ą. Stanowi ą równie ż barier ę chroni ącą przed jego degra- dacj ą. Działalno ść gospodarcza na ich obszarze podlega niewielkim ograniczeniom, polegaj ą- cym głównie na zakazie lokowania obiektów uci ąż liwych dla środowiska i stosowania nisz- cz ących form u żytkowania przyrody.

Na obszarze arkusza Mi ędzyrzecz znajduje si ę faunistyczny rezerwat przyrody: „Nieto- perek” utworzony w 1980 r. na powierzchni 2,5 ha (tab. 6). Obejmuje on cz ęść podziemnych fortyfikacji Mi ędzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (MRU). Powołany w 1998 roku rezerwat „Nietoperek II” zajmuje 48,27 ha powierzchni działek fortecznych i obiektów podziemnych prawie całego obszaru MRU. Wchodzi on na obszar s ąsiedniego arkusza Trzemeszno Lubu- skie (465). Ochronie rezerwatowej podlegaj ą te ż zadrzewienia i zakrzewienia działek fortecznych, pasy zaro śli w zaporach przeciwczołgowych i inne tereny umo żliwiaj ące nietoperzom spokojny dolot do otworów wlotowych MRU (granica rezerwatu wyznaczona na mapie bie- gnie po najdalej zlokalizowanych bunkrach). W bunkrach Mi ędzyrzeckiego Rejonu Umoc- nionego żyje około 30 000 nietoperzy nale żą cych do 12 gatunków. Do najcenniejszych nale- żą : nocek du ży (jedyna w Polsce podziemna kolonia l ęgowa), nocek rudy, mopek, gacek wielkouch (brunatny) oraz nocek Natterera. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u żytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr Forma obiektu Gmina Rok Rodzaj obiekt ochro- Miejscowo ść na ma- Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) ny pie 1 2 3 4 5 6 Kęszyca, ę Ś Fn – „Nietoperek II” 1 R* Nietoperek, Mi dzyrzecz, wiebodzin 1998 mi ędzyrzecki, świebodzi ński (48,27) Kaława ę Fn – „Nietoperek” 2 R Kęszyca (na SW Mi dzyrzecz 1980 od miejscowo ści) mi ędzyrzecki (2,5) na północ od Go- Mi ędzyrzecz 3 P 1991 Pż – d ąb szypułkowy rzycy mi ędzyrzecki Mi ędzyrzecz 4 P Kuligowo 1991 Pż – dwie sosny pospolite mi ędzyrzecki Mi ędzyrzecz 5 P Obrzyce 1991 Pż – dwie sosny pospolite mi ędzyrzecki Pszczew Pż – pi ęć d ębów szypułko- 6 P Policko 1990 mi ędzyrzecki wych Pszczew 7 P Policko 1990 Pż – lipa drobnolistna mi ędzyrzecki Pszczew 8 P Policko 1990 Pż – dwie topole czarne mi ędzyrzecki Pszczew 9 P Policko 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzyrzecki Pszczew 10 P Policko 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzyrzecki Pszczew 11 P Policko 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzyrzecki Pszczew 12 P Policko 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzyrzecki

1 2 3 4 5 6 Pszczew 13 P Policko 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzyrzecki m. Mi ędzyrzecz 14 P Mi ędzyrzecz 1983 Pż – lipa wielkolistna mi ędzyrzecki m. Mi ędzyrzecz 15 P Mi ędzyrzecz 1989 Pż – wi ąz szypułkowy mi ędzyrzecki m. Mi ędzyrzecz 16 P Mi ędzyrzecz 1989 Pż – wierzba biała, płacz ąca mi ędzyrzecki m. Mi ędzyrzecz 17 P Mi ędzyrzecz 1983 Pż – topola biała mi ędzyrzecki m. Mi ędzyrzecz 18 P Mi ędzyrzecz 1989 Pż – wierzba biała, płacz ąca mi ędzyrzecki Mi ędzyrzecz 19 P Ku źnik 1991 Pż – sosna pospolita mi ędzyrzecki Mi ędzyrzecz 20 P Wyszanowo 1989 Pż – lipa wielkolistna mi ędzyrzecki Mi ędzyrzecz 21 P Bukowiec 1989 Pż – cis pospolity mi ędzyrzecki Mi ędzyrzecz 22 P Bukowiec 1989 Pż - lipa wielkolistna mi ędzyrzecki Mi ędzyrzecz 23 P Kaława 1989 Pż – lipa wielkolistna mi ędzyrzecki Świebodzin Pż – sze ść d ębów szypuł- 24 P Jordanowo 1970 świebodzi ński kowych na północny torfowisko „Bagna nad Mi ędzyrzecz 25 U wschód 2002 Jeziorem Gł ębokie” mi ędzyrzecki od Gorzycy (24,19) torfowisko, zarastaj ący Mi ędzyrzecz 26 U Gł ębokie 2004 brzeg jeziora „Gł ębokie” mi ędzyrzecki (4,77) Mi ędzyrzecz torfowisko „Du że bagno” 27 U Gł ębokie 2004 mi ędzyrzecki (54,95) lasy, zakrzewienia, ł ąki Mi ędzyrzecz 28 U Folwark Kwiecie 1998 „Kwiecie” mi ędzyrzecki (7,22) Mi ędzyrzecz torfowisko „Kalsko” 29 U Brzozowy Ług 2002 mi ędzyrzecki (15,89) lasy, zakrzewienia, ł ąki Mi ędzyrzecz 30 U Brzozowy Ług 2004 „Ł ąki Rojewskie” mi ędzyrzecki (26,66) na północ Mi ędzyrzecz podmokło ści „Pasek” 31 U 2002 od K ęszycy mi ędzyrzecki (0,81) torfowisko „Nad Jeziorem Mi ędzyrzecz 32 U Nietoperek 2002 Nietoperek” mi ędzyrzecki (4,52) lasy, zakrzewienia, torfowi- Mi ędzyrzecz 33 U Skoki 2004 sko „Skoki” mi ędzyrzecki (17,06) Karolewo- Mi ędzyrzecz torfowisko „Miedzianka” 34 U 2002 Spoczynek mi ędzyrzecki (8,32) Mi ędzyrzecz torfowisko „Nietoperek” 35 U Nietoperek 2002/2004* mi ędzyrzecki (12,52)

1 2 3 4 5 6 Nad Jeziorem Mi ędzyrzecz las „Sosnówka” 36 U 2002 Bukowieckim mi ędzyrzecki (2,69) na północny Mi ędzyrzecz torfowisko „Pastwiska” 37 U 2002 wschód od Kaławy mi ędzyrzecki (3,69) Mi ędzyrzecz las „Nad Paklic ą” 38 U Szumi ąca 2002 mi ędzyrzecki (0,64) Wojciechówek „Uroczyska Mi ędzyrzeckie- Mi ędzyrzecz 39 Z* Kęszyca, Kaława 1997 go Rejonu Umocnionego” mi ędzyrzecki (PGR) (5 130,46)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u żytek ekologiczny, Z – zespól przyrodniczo- krajobrazowy ; * – cz ęść znajduje si ę na obszarze arkusza Trzemeszno Lubuskie Rubryka 5: * – powi ększony w 2004 r. Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny; rodzaj pomnika przyrody: P ż – żywej

W południowo-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza znajduje si ę fragment zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Uroczyska Mi ędzyrzeckiego Regionu Umocnionego”, którego całko- wita powierzchnia ł ącznie z terenem poło żonym na obszarze arkusza Trzemeszno Lubuskie wynosi 5 230,46 ha (tabela 6). Spełnia on rolę strefy ochronnej rezerwatów przyrody „Nieto- perek” i „Nietoperek II”. Planowane jest jego powi ększenie w kierunku południowym. Na obszarze arkusza znajduje si ę 21 pomników przyrody oraz 15 u żytków ekologicznych (tabela 6). Pomniki przyrody, to w wi ększo ści drzewa rodzime, niekiedy bardzo s ędzi- we. U żytki ekologiczne maj ą powierzchni ę od 0,64 do 54,95 ha, przy czym jeden z nich („Bagna nad Jeziorem Gł ębokie”) składa si ę z kilku odr ębnych cz ęś ci. U żytki ekologiczne obejmuj ą ró żnorodne środowiska: jeziora eutroficzne, bagna i ł ąki, zakrzewienia śródle śne będące miejscami bytowania i l ęgów ptactwa wodnego i błotnego oraz ostojami zwierzyny. Według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998) prawie cały obszar arkusza Mi ędzyrzecz poza południowo wschodni ą cz ęś ci ą obejmuje obszar w ęzłowy Mi ędzyrzecki o znaczeniu mi ędzynarodowym (fig. 5). W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza arkusza Mi ędzyrzecz wyst ępuj ą dwa fragmenty proponowanego przez rz ąd obszaru ochrony Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 zwi ązanego z dyrektyw ą siedliskow ą „Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry”. Takie same granice i nazw ę ma obszar proponowany przez organizacje pozarz ądowe, zwi ązany z dyrektyw ą ptasi ą. Wchodz ą one na obszar s ąsiednich arkuszy Skwierzyna (428), Mi ędzychód (429) i Trzciel (467). W cz ęś ci południowo-zachodniej wyst ępuj ą fragmenty proponowanych przez rz ąd obszarów ochrony NATURA 2000 zwi ązanych z dyrektyw ą siedliskow ą – „Nietoperek” oraz „Dolina Leniwej Obry”. Pierwszy z tych obszarów wchodzi na teren arkusza Trzemesz- no Lubuskie (465), a drugi – arkusza Świebodzin (502) (tabela 7).

Fig. 5. Poło żenie arkusza Mi ędzyrzecz na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 5M – Mi ędzyrzecki; 2 – krajowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 1K – Puszczy Rzepi ńskiej, 3K – Puszczy Noteckiej; 3 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 11m – Gorzowski Warty; 4 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 23k – Zb ąszy ński Obry; 5 – wi ększe jeziora.

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Nazwa obszaru Poło żenie centralnego Poło żenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ i punktu obszaru Powierzchnia Lp Kod obszaru obszaru symbol oznaczenia na Długo ść Szeroko ść obszaru (ha) Kod Województwo Powiat Gmina mapie geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Jeziora Pszczewskie 1 B PLH080005 15º53’41”E 52º21’47”N 15 294,1 PL041 lubuskie mi ędzyrzecki Pszczew, Trzciel i Dolina Obry (S, PS*) PL041, mi ędzyrzecki, Mi ędzyrzecz, Świe- 2 B PLH080003 Nietoperek (S) 15º29’30”E 52º22’08”N 5 117,7 lubuskie PL042 świebodzi ński bodzin PL041, mi ędzyrzecki, Mi ędzyrzecz, Trzciel, 3 B PLH080001 Dolina Leniwej Obry (S) 15º40’15”E 52º50’00”N 8 072,8 lubuskie PL042 świebodzi ński Świebodzin

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez żadnych poł ącze ń z innymi obszarami NATURA 2000; Rubryka 3: PLH – specjalny obszar ochrony; Rubryka 4: – w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, PS – obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk, któ- rych granice całkowicie si ę pokrywaj ą,* – propozycja organizacji mi ędzyrz ądowych; 42 42 Rubryka 8: nazwa regionu: PL041 – Gorzowski, PL042 – Zielonogórski

XII. Zabytki kultury Obszar arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski jest ubogi w stanowiska archeologiczne i zabytki kultury z powodu du żej ilo ści lasów i małej g ęsto ści zaludnienia, zarówno obecnie, jak i w przeszło ści. W kilku miejscach, przede wszystkim na obszarach bezle śnych wokół Mi ę- dzyrzecza, znaleziono zabytki archeologiczne. Na terenie arkusza zachowały si ę ślady daw- nych kultur, reprezentuj ące okres od epoki starszego kamienia (paleolitu) do pó źnego śre- dniowiecza. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o najwi ększych warto ściach kulturowych, wpisane do rejestru zabytków oraz stanowiska o du żej warto ści poznawczej. Znajduj ą si ę w śród nich osady wielokulturowe, grody, podgrodzia, cmentarzyska. W miejscowo ści Świ ęty Wojciech, na przedmie ściach Mi ędzyrzecza, znajdował si ę pierwszy na zie- miach polskich klasztor benedyktynów, zało żony w 1001 r., którego pozostało ści s ą obecnie badane przez archeologów. Na terenie arkusza wyst ępuj ą zabytkowe obiekty chronione sakralne i architektoniczne. Są one zgrupowane głównie w granicach miasta Mi ędzyrzecza, pierwotnego grodu obronnego z połowy IX wieku. Prawa miejskie otrzymał on w XIII wieku, a za czasów piastowskich był miastem królewskim i siedzib ą starostwa. Centrum miasta obj ęte jest stref ą ochrony konserwatorskiej. W jej granicach znajduje si ę rynek z ratuszem z 1581 r., gotycki ko ściół Św. Jana Chrzciciela z XV wieku, pó źnoklasycystyczny ko ściół Św. Wojciecha z 1834 r. i klasycy- styczna synagoga z 1824 r., fragmenty kolegium jezuickiego oraz domy mieszcza ńskie. Obok uj ścia Paklicy do Obry zachowały si ę pozostało ści zamku wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego, otoczone zabytkowym parkiem, budynek starostwa z pocz ątku XVII wieku, karczma dworska z XVII-XIX wieku, zrekonstruowany dom bramny z XVIII wieku. Stref ą ochrony konserwatorskiej obj ęta jest te ż zabudowa wschodniej cz ęś ci tego miasta, pochodz ą- ca z pocz ątku XIX wieku, w śród której znajduje si ę zespół szpitala psychiatrycznego. Zabytkowe ko ścioły znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Świ ęty Wojciech (XVIII wieku), Kęszyca (pocz ątek XVIII wieku), Kaława (XV-XVII wieku), Wyszanowo (pocz ątek XVIII wieku), Bukowiec i Stary Dwór. W Go ścikowie zabytkowymi obiektami sakralnymi s ą: ko- ściół z pocz ątku XIII w. i dawny klasztor (obecnie seminarium duchowne), wchodz ące w skład zespołu poklasztornego cysterskiego. Zabytkowe obiekty architektoniczne znajduj ą si ę w Bobowicku (pałac XVIII-XX wieku), Bukowcu, Starym Dworze (dwór z I połowy XVIII wieku) oraz Łagowcu (dworek z XIX wieku, obecnie w ruinie).

Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą parki podworskie (wiejskie), które zachowały si ę w miejscowo ściach: Policko, Bobowicko, Wyszanowo, Bukowiec i Stary Dwór. Na omawianym obszarze interesuj ącym obiektem, który nie został uznany za zabytek, jest Międzyrzecki Rejon Umocniony, zbudowany przez Niemców w latach mi ędzywojennych i w czasie II wojny światowej. Fortyfikacje tworzy system kilkudziesi ęciu bunkrów żelbeto- nowych, poł ączonych podziemnymi korytarzami. Wzdłu ż jego przebiegu ci ągn ą si ę kilome- trami rz ędy betonowych słupów, tzw. „z ębów smoka” – zapór przeciwczołgowych. Teren MRU stanowi najwi ększ ą atrakcj ę turystyczn ą omawianego rejonu. Przez obszar arkusza, w rejonie wsi K ęszyca, Nietoperek i Kaława, przebiega najciekawszy jego odcinek. Jego dłu- go ść wynosi około 30 km.

XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski poło żony jest w województwie lubuskim, w powiatach: mi ędzyrzeckim i świebodzi ńskim. Obejmuje tereny rolniczo-le śne ze słabo rozwini ętym przemysłem. Jedynym o środkiem usługowo-administracyjnym jest miasto Mi ędzy- rzecz, skupiaj ące około 80% ludno ści tego rejonu. Pod wzgl ędem krajobrazowym obszar arkusza charakteryzuje du że urozmaicenie rze źby terenu. Na stosunkowo niewielkim obszarze wyst ępuje kilka zdecydowanie ró żnych typów krajobrazu (morenowy, sandrowy i dolinny) z bogactwem form morfologicznych, takich jak wały ozowe, sandry, wydmy śródl ądowe, jeziora polodowcowe, doliny rzeczne z meandrami, przełomami, starorzeczami, itp. Ochronie przyrody podlega znaczna cz ęść omawianego obszaru. W jego granicach znajdują si ę cz ęś ciowo dwa faunistyczne rezerwaty przyrody, południowo zachodni fragment Pszczewskiego Parku Krajobrazowego wraz z otulin ą, du że powierzchnie obszarów chronionego krajobrazu i zespołu przyrodniczo-krajobrazowego oraz liczne użytki ekologiczne. Udokumentowana baza surowcowa jest niewielka i ogranicza si ę do kopalin pospolitych. Rozpoznane zostały dwa zło ża kredy jeziornej „Ra ńsko” i „Szumi ąca” oraz dziesi ęć złó ż piasków: „Kuligowo”, „ Żółwin”, „Wyszanowo”, „Go ścikowo”, „Nietoperek”, „Nietope- rek I”, „Bukowiec – obszar A”, „Bukowiec III” i „Bukowiec II”. Mog ą one zaspokoi ć tylko potrzeby lokalne. Równie ż w przyszło ści przemysł wydobywczy kopalin nie b ędzie miał wi ększego znaczenia. Wyznaczono tylko jeden obszar prognostyczny oraz jedena ście obsza- rów perspektywicznych piasków, poło żonych w przewadze na terenach leśnych. Najwi ększym bogactwem naturalnym obszaru arkusza s ą walory przyrodnicze i krajo- brazowe. Dogodne warunki klimatyczne, liczne jeziora i du że kompleksy le śne, stwarzaj ą

warunki rozwoju wypoczynku i rekreacji. W strategii rozwoju gmin tego regionu nale ży uwzgl ędni ć budow ę infrastruktury turystycznej (k ąpielisk, pla ż, parkingów) oraz wyznaczenie nowych szlaków turystycznych i rowerowych, szczególnie w rejonie Mi ędzyrzeckiego Rejo- nu Umocnionego (MRU). Wysoka warto ść przyrody i krajobrazu omawianego obszaru została równie ż doceniona w nowych realizowanych w Polsce programach ECONET-Polska oraz Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, dotycz ących inwentaryzacji, waloryzacji i ochrony środowiska przyrodniczego w nawi ązaniu do standartów europejskich. W granicach arkusza Mi ędzyrzecz Wielkopolski preferowane obszary lokalizacji skła- dowisk odpadów zajmuj ą około 10% powierzchni i grupuj ą si ę w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, a tak że na północny wschód od Mi ędzyrzecza, w obr ębie glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Gliny te spełniaj ą wymogi izolacyjno ści jedynie dla składowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielone preferowane obszary lokalizacji składowisk w znacznej cz ęś ci posiadaj ą ograniczenia warunkowe zwi ązane z ochron ą standardu życia mieszka ńców oraz ochron ą przyrody. Do o żywienia gospodarczego mo że przyczyni ć si ę te ż projektowana droga szybkiego ruchu S-3, której odcinek przebiega ć b ędzie w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. W czasie jej budowy wzro śnie zapotrzebowanie na kruszywo naturalne, podobnie jak obecnie, przy budowie obwodnicy Mi ędzyrzecza.

XIV. Literatura

APANEL M., 1989 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło ża kruszywa naturalnego „Kuli- gowo”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

BOJANOWSKA H., FRANKOWSKA M., 1986 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło żami kruszywa naturalnego na terenie województwa gorzowskiego. Archiwum PG „Proxima” we Wrocławiu.

BUDNY K., 1963 – Zło że kredy jeziornej „Mi ędzyrzecz”. Zestawienie materiałów geologicznych. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego w Gorzowie Wielkopol- skim.

CHRUSZCZ M., NASZ A., 1975 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło- żami kruszywa naturalnego w południowo-wschodniej częś ci województwa gorzowskiego. Archiwum PG „Proxima” we Wrocławiu.

DAMCZYK K., DEMIDOWICZ M., LEWICKI Z., SZENFELD M., 2004 – Stan środowiska w woje- wództwie lubuskim w latach 1999-2004. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowi- ska w Zielonej Górze. Zielona Góra.

FOLTYNIEWICZ W., 1990 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło ża kredy jeziornej „Szumi ąca”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

GUZIK M., LISZKA P., 2004a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Mi ę- dzyrzecz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GUZIK M., LISZKA P., 2004b – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Mi ędzyrzecz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

HOŁUB W., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 2 zło ża kruszywa naturalnego „Wyszanowo” w Wyszanowie. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszał- kowskiego w Gorzowie Wielkopolskim.

HOŁUB W., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Buko- wiec II”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

HRYNIEWSKI J., 1992 – Dokumentacja geologiczna uproszczona złoża kruszywa naturalnego „Go ścikowo”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

HRYNIEWSKI J., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „Kaława-

Stawy” w kat. C 1. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 : 50 000 – 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KABAŁA W., NOWORYTA M., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie Wyszanowa. Archiwum PG „Proxima” we Wro- cławiu

KAMI ŃSKI J., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Bu- kowiec III”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wydaw- nictwo IHiGI, AGH, Kraków.

KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

LEWICKI Z., i in., 2003 – Stan środowiska w województwie lubuskim w 2002 roku. Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze. Zielona Góra - Gorzów Wielkopolski.

LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa.

MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

MAĆKÓW A., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Mi ędzy- rzecz Wielkopolski. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. PIG, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

OLESZAK D., 1976 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym na obszarze żwirowni Wyszanow0. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Pol- sce. Instytut Melioracji i Upraw zielonych. Falenty.

PIOTROWSKI A., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „Bukowiec – obszar A”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PIOTROWSKI A., 2005a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z zło ża kruszywa naturalnego „Nietoperek”. Archiwum Geologiczne Starostwa Powiatowego w Mi ędzyrzeczu.

PIOTROWSKI A., 2005b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z zło ża kruszywa naturalnego „Nietoperek I”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PRZENIOSŁO S. (red.), 2005 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2004 r. Pa ństw Inst. Geol., Warszawa.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód i warunków jakim powinny odpowiada ć ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi. Dziennik Ustaw Nr 116 poz. 503 z dnia 2 grudnia 1991 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r. , poz. 1359.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dzien- nik Ustaw Nr 32 poz. 284 z dnia 1 marca 2004 r.

SALWA S., 2002a – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski, 1:50 000, ark. Mi ędzyrzecz. Cen- tralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SALWA S., 2002b – Obja śnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, 1:50 000, ark. Mi ędzyrzecz. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STAN środowiska w województwie lubuskim w 2001 roku, 2002 – Biblioteka monitoringu środowiska, Zielona Góra – Gorzów Wielkopolski.

TURCZYN A., 1972 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło ża kredy jeziornej „Ra ńsko”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WOŁOCZA ŃSKA B., TURCZYN A., 1976 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło ża kruszywa naturalnego w obr ębie byłego powiatu Świebodzin. Archiwum PG „Proxima” we Wrocławiu.

WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

ZARZECZA ŃSKA T., 1980 – Karta rejestracyjna zło ża piasku „ Żółwin”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.