Tom 11/2014 Nr 2 Tom 9/2012 Tom 9/2012

TOM 11/2014TOM 9/2012 nr 2 tomtom 11/2014 9/2012 nr 2 Komitet Redakcyjny „Turystyka i Rekreacja”

Redaktor naczelny – Monika Guszkowska Z-ca redaktora naczelnego – Marian Kowalewski Sekretarze – Małgorzata Gałązka, Agata Stefanowska Redaktorzy tematyczni: • Turystyka – Anna Pawlikowska-Piechotka • Rekreacja – Ewa Kozdroń Redaktor językowy – Maria Jolanta Sidorowska Redaktor językowy tekstów anglojęzycznych – Tobi Hunt Redaktor statystyczny – Michał Obukowicz Redaktor naukowy numeru – Monika Guszkowska

Rada Redakcyjna

Wiesław Alejziak (Kraków) Patricia Geraldo de Lima (Birmingham, Wielka Brytania) Rod Gilbert (Birmingham, Wielka Brytania) Edmundas Janiskas (Kowno, Litwa) Juan-Carlos Luis-Pascal (Madryt, Hiszpania) Ludwik Mazurkiewicz (Warszawa) Michał Lenartowicz (Warszawa) Mariusz Lipowski (Gdańsk) Simona Pajaujiene (Kowno, Litwa) Olivier Saissi (Toulon, Francja) Roberta Santoro (Bari, Włochy) Biruta Svagzdiene (Kowno, Litwa) Irena Valantine (Kowno, Litwa)

Adres: Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie ul. Marymoncka 34, 00-968 Warszawa Adres e-mail: [email protected] WWW.awf.edu.pl / Nauka / Wydawnictwa / Czasopisma

Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie ISSN 1895-3700

©Copyright by Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Wszystkie prawa zastrzeżone Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione

Opracowane na podstawie oryginalnych tekstów dostarczonych przez Autorów

WYDAWNICTWO AWF WARSZAWA ul. Marymoncka 34, 00-968 Warszawa

Projekt okładki – Waldemar Dorcz Autor zdjęcia – Adam Guszkowski

Wydanie tomu sfinansowano ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Nakład egz. 100

Druk i oprawa: Agencja Reklamowa TOP ul. Toruńska 148, 87-800 Włocławek tel.: 54 423 20 40 www.agencjatop.pl Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 5

Spis treści / Contents

Jan Wójcik Turystyka w parkach narodowych w Polsce w świetle statystyk GUS za lata 1998-2010 Tourism in national parks in Poland in the light of the statistics of the Central Statistical Office for the years 1998-2010...... 7

Krzysztof Celuch Badanie wielkości rynku spotkań i wydarzeń biznesowych w 2011 roku wśród organizatorów rekomendowanych przez Polską Organizację Turystyczną Analysis of business meetings and events in 2011 among the companies recommended by Polish Tourist Organisation...... 20

Ludwika Grzejdak Ocena możliwości dalszego finansowania rozwoju turystyki i rekreacji w Polsce w perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata 2014-2020 The evaluation of possibilities for financing tourism and recreation development in Poland in EU’s Financial Perspective (2014-2020)...... 27

Jacek Olszewski-Strzyżowski, Bartłomiej Walas Konsorcja produktowe jako przykład działań integracyjnych w turystyce Product consortia as an example of integration activities in tourism...... 35

Krzysztof R. Mazurski Turystyka jako organizator przestrzeni: przykład angielskiego geoparku (AMHG) Tourism as the organizer of space:Example of the English geopark (AMHG)...... 45

Edyta Kordula, Barbara Woś Oferta turystyczna parków krajobrazowych województwa opolskiego Tourist offer of landscape parks of Opole voivodeship...... 52

Piotr Majdak Turystyka zrównoważona w wybranych parkach narodowych w USA. Rozwiązania praktyczne Sustainable tourism in the selected US national parks. Practical solutions...... 59

Aleksandra Zienkiewicz Dywersyfikacja wielkości i struktury przyjazdowego ruchu turystycznego na terenie Węgier Diversification of structure and number of international arrivals to Hungary...... 64

Bożena Alejziak Usługi SPA & Wellness jako element zdrowego stylu życia Spa & Wellness services as a healthy lifestyle component...... 72

Łukasz Godek, Maciej Brożyna, Maciej Śliż Aktywność turystyczna studentów I roku turystyki i rekreacji w Wydziale Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego Tourist activity of first-year students of tourism and recreation at the Faculty of Physical Education, University of Rzeszów...... 82 6 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Iwona Pawelec Sylwetka poszkodowanego w wypadku na stoku narciarskim Characteristics of people injured in ski accidents...... 87

Piotr Dominik Związki pomiędzy turystyką kulturową a podtrzymywaniem polskich tradycji kulinarnych The relationship between cultural tourism and sustaining Polish culinary traditions...... 91

Rafał G. Nowicki Zabytki architektury jako element turystycznej identyfikacji regionu na przykładzie badań sudeckich Monuments of architecture as elements of tourist identification of the region on the example of the Sudety research...... 101

Izabela Wyszowska, Matylda Awedyk Hotele butikowe w zaadaptowanych zabytkowych kamienicach poznańskich jako atrakcja turystyczna Boutique hotels in converted historic buildings in Poznań as a tourist attraction...... 110

Jan Krupa, Beata Dec Atrakcyjność turystyczna i uzdrowiskowa kopalni soli w Polsce Tourist and spa attractiveness of the salt mines in Poland...... 121

Joanna Wasilewska, Tomasz Madej Pamiątka z podróży na Wschód jako przedmiot muzealnej interpretacji A souvenir of the trip to the East as an object of museum interpretation...... 132

Joanna Zagdańska, Stanisław Piekarski Sulejówek jako enklawa historyczno–turystyczna Mazowsza Sulejówek as historical and tourist enclave of Mazovia...... 139

Barbara Pędraszewska-Sołtys Warszawskie tradycje zdrowotne i rekreacyjne Health and recreation traditions in Warsaw...... 149

Natalia Łukasik, Anna Pawlikowska-Piechotka Sport i rekreacja w zabytkowych parkach Warszawy – oferta jazdy konnej Sport and recreation in Warsaw historic parcs – horseback riding offer...... 157

Anna Leś, Ewa Kozdroń, Marta Gaworska, Joanna Piotrowska, Agata Frysztak Programy rekreacji ruchowej 50+ - prozdrowotna ocena skuteczności Recreational programs for people 50+ - evaluate the effectiveness of health promoting...... 165 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 7

Jan Wójcik Uniwersytet Wrocławski

Turystyka w parkach narodowych w Polsce w świetle statystyk GUS za lata 1998-2010 Tourism in national parks in Poland in the light of the statistics of the Central Statistical Office for the years 1998-2010

Abstract

The aim of the article is to research the diversity and tendencies in the spatial development and tourist traffic in Polish national parks in the years 1998-2010. The data used in the article was taken from the Cen- tral Statistical Office (GUS) publications entitled “Environmental Protection” („Ochrona Środowiska”), which concerned the accommodation and the accompanying infrastructure of the national parks. Among the accommodation facilities the predominant types were camp sites and tent sites (45-69). In the research area there were also tourist hostels (27-46) and holiday guest houses (4-25). During the analyzed period the number of those facilities was gradually decreasing. The following infrastructure was operated in the researched mountain national parks: 9-11 aerial tramways, 13-20 ski lifts and pistes with a total length of 29.0-66.3 km. Currently there is a tendency to close the pistes in national parks; since 2005 their total length decreased by 56%. In the years 1998-2010 the length of trails increased by 33% which enhanced the acces- sibility of the national parks for the tourism. This resulted in an increase in the number of tourists by 28%. The most tourists yearly visited the following national parks: Tatra, Karkonosze, Wolin and Wielkopolska (1-3 mln). A substantial tourist load per 1 km of tourist trail per year occurred in: Wolin (39 thousand), Kar- konosze and Ojców (17 thousand) national parks. Scant tourists flows and small tourist loads were observed in: Narew, Polesie, Drawa and Ujście Warty national parks. A growing number of tourists in some national parks as well as certain forms of tourism may cause a threat to the natural environment of those areas.

Słowa kluczowe: park narodowy, turystyka, zagospodarowanie turystyczne, ruch turystyczny

Wprowadzenie W parkach narodowych działają muzea przyrodnicze, centra edukacyjne, ośrodki pokazowe zwierząt Parki narodowe w Polsce to obszary chronio- i ścieżki dydaktyczne, co (wraz z unikatowymi wane prawem o powierzchni nie mniejszej niż 1000 lorami przyrodniczymi) zwiększa zainteresowanie ha, wyróżniające się szczególnymi wartościami turystów tymi obszarami. W minionych kilkunastu przyrodniczymi, estetyczno-krajobrazowymi, dy- latach w parkach narodowych i w ich okolicy wzro- daktycznymi i naukowymi. Głównym celem two- sło zapotrzebowanie na usługi turystyczne oraz rzenia parków narodowych jest ochrona przyrody uległy zmianie struktura i formy ruchu turystycz- i krajobrazu. Obowiązują tam więc pewne rygory nego. Dynamicznie rozwijająca się tam turystyka dotyczące zwiedzania i zagospodarowania tych zwykle szkodzi środowisku przyrodniczemu tych terenów do celów turystycznych. Dopuszcza się obszarów. Kierując się potrzebami ochrony przyro- m.in. rozwój różnych form ruchu krajoznawczego dy oraz możliwością uzyskania dodatkowych środ- niepowodujących zaburzeń w funkcjonowaniu śro- ków finansowych na te cele wprowadzono opłaty za dowiska przyrodniczego, np. ruchu turystycznego wstęp do niektórych parków narodowych. Wpływy pieszego, rowerowego i narciarskiego oraz plażowa- ze sprzedaży biletów są jednak symboliczne, w po- nia i biwakowania [8, 20]. Turystom udostępnia się równaniu do ogólnych kosztów przeznaczanych na tam tylko niektóre miejsca i obiekty przyrodnicze. funkcjonowanie parków [4]. 8 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

W parkach narodowych występują dwa stopnie ––nadmorskie (Woliński, Słowiński), ochrony przyrody: całkowita i częściowa. Wydzie- ––pojezierne (Wigierski, Wielkopolski, Bory lono tam obszary pod ścisłą, częściową i krajobra- Tucholskie, Drawieński, Poleski), zową ochroną prawną. Obszary pod ochroną ścisłą ––niżowe (Biebrzański, Narwiański, Białowieski, są wyłączone z ruchu turystycznego, natomiast tere- Kampinoski, Ujście Warty), ny udostępnione dla turystyki znajdują się głównie ––wyżynne (Ojcowski, Świętokrzyski, Rozto- w strefach ochrony krajobrazowej [20]. czański), ––górskie (Karkonoski, Gór Stołowych, Babio- Cele opracowania. górski, Gorczański, Tatrzański, Pieniński, Ma- Wykorzystane materiały źródłowe gurski, Bieszczadzki) [8]. Parki narodowe mają zróżnicowaną powierzch- Znaczne wartości dydaktyczne i poznawcze oraz nię. Największym jest Biebrzański PN (59223 ha), atrakcyjność krajobrazu i unikatowy charakter śro- a najmniejszym Ojcowski PN (2146 ha) [12]. W latach 1998-2010 tereny parków znajdujące się pod ści- dowiska przyrodniczego parków narodowych to słą ochroną, a więc wyłączone z ruchu turystyczne- czynniki warunkujące wzrost zainteresowania tury- go, zajmowały 59294-68001 ha gruntów. Powierzch- stów tymi obszarami. Udostępnianie tych terenów nia ich wzrosła o 8707 ha. Obszary objęte ochroną dla turystyki ściśle wiąże się z ich zagospodarowa- częściową zajmują obecnie 188292 ha, a krajobra- niem. Celem artykułu jest zbadanie zróżnicowania zową 52029 ha. W badanym okresie powierzchnia oraz określenie tendencji zmian w zagospodarowa- pierwszych z wyżej wymienionych zmniejszyła się nia i ruchu turystycznym w parkach narodowych o 1894 ha (o 1%), natomiast drugich wzrosła o 1716 w Polsce w latach 1998-2010. Turystyka nierzadko ha (o 3,4%). Tereny te są różnym stopniu udostęp- pozostaje tam w konflikcie z ochroną środowiska. nione dla ruchu turystycznego. W latach 1998-2010 Narastające zmiany w zagospodarowaniu i ruchu powierzchnia ogółu parków narodowych zwiększy- turystycznym mogą zagrażać środowisku przyrod- ła się o 8808 ha (o 2,9%) głównie dzięki utworzeniu niczemu niektórych parków narodowych. W świe- PN Ujście Warty. tle analizy zebranych danych wskazano, w których W statystykach GUS na terenach parków wy- parkach środowisko jest najbardziej, a w których dziela się grunty: leśne, rolne, zadrzewione i za- najmniej narażone na degradację w związku z roz- krzewione, powierzchnie wodne i inne [12]. Wraz wojem turystyki. z rzeźbą terenu i położeniem parku stanowią one Korzystano z danych statystycznych corocznie o wartości krajobrazu, który wpływa na atrakcyj- publikowanych przez GUS z lat 1998-2010 o za- ność turystyczną. Strukturę wielkości tych terenów gospodarowaniu i ruchu turystycznym w parkach w parkach narodowych w Polsce przedstawiono na narodowych w Polsce. Wybrano okres 1998-2010, rycinie 2. ponieważ od 1998 r. statystyki na ten temat są Istotnym uwarunkowaniem rozwoju turysty- ujednolicone, co daje możliwość dokonania analiz ki w parkach narodowych jest występowanie tam i porównań danych. Dla 2010 r. dysponowano nato- szczególnych form wyróżnienia i ochrony walorów miast najnowszymi danymi o turystyce w parkach przyrodniczych. Osiem parków w kraju (Babiogór- narodowych w Polsce. Prezentowane dane pocho- ski, Białowieski, Bieszczadzki, Kampinoski, Kar- dzą z informacji i opracowań statystycznych z serii konoski, Poleski, Słowiński, Tatrzański) UNESCO „Ochrona Środowiska” [12]. wpisało na listę rezerwatów biosfery, a Białowieski PN uznano za obiekt dziedzictwa światowego. Po- System parków narodowych nadto 7 parków: Biebrzański, Narwiański, Karko- noski, Poleski, Ujście Warty, Słowiński i Wigierski W Polsce są 23 parki narodowe, które zajmują objętych zostało konwencją RAMSAR [12]. Świad- 314,5 tys. ha gruntów. Występują one w całym kra- czy to o unikatowej w skali świata atrakcyjności ju, ale ich rozmieszczenie jest nierównomierne (ryc. przyrodniczej tych obszarów. 1). Nawiązując do pasowego ukształtowania powierzchni i stref krajobrazowych w Polsce wydziela się parki: Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 9

Rycina 1: Parki narodowe w Polsce (stan z 2011 r.)

Rycina 2: Struktura i wielkość gruntów w parkach narodowych w Polsce w latach 1998-2010 z uwzględnieniem parków o naj- większej i najmniejszej powierzchni tych terenów (opracowanie własne na podstawie [12]) 10 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Analiza danych i jej wyniki Tabela 2: Wybrane elementy zagospodarowania turystycznego w parkach narodowych w Polsce w latach 1998-2010 (w komórkach Zagospodarowanie turystyczne tabeli podano liczbę obiektów w kolejnych latach badanego okresu) Zagospodarowanie turystyczne W statystykach GUS zagospodarowanie tury- Kempin- Schro- Schrony Domy styczne parków narodowych tworzą: stała i sezono- Park narodowy gi i pola niska prze- wczaso- wa baza noclegowa (schroniska, domy wczasowe, namio- tury- ciwdesz- we kempingi i pola biwakowe) oraz baza towarzysząca towe styczne czowe (szlaki turystyczne, ścieżki dydaktyczne, schrony Babiogórski 1 1 0 0-11 przeciwdeszczowe, kolejki linowe i wyciągi narciar- Białowieski 0-1 0-3 0-2 0-1 skie, trasy wyczynowe oraz nartostrady). Są tam Biebrzański 4-7 0 0 0-17 Bieszczadzki 3-7 3-15 0-2 0-17 także dane o muzeach i ośrodkach edukacji przy- Bory Tucholskie 0-1 0 0-2 0 rodniczej oraz o działalności dydaktycznej parków. Drawieński 5-6 0 0 0-6 Brak natomiast informacji o kwaterach prywatnych Gorczański 0-2 0 0 0-3 i obiektach gastronomicznych. Statystyka dotyczą- Gór Stołowych 0 2 0-2 10 ca zagospodarowania turystycznego parków naro- Kampinoski 0-17 0-1 0 0-53 dowych jest więc niepełna, co jest uwarunkowane Karkonoski 0 10-13 0-1 11-36 zbieraniem i publikowaniem przez GUS tylko wy- Magurski 0-1 0 0 0-8 branych danych. Narwiański 0-2 0 0 0 Dominującymi obiektami bazy noclegowej Ojcowski 1-3 0-1 0-1 0-1 w parkach narodowych są kempingi i pola namio- Pieniński 0 0 0 3-6 towe (tab. 1). W latach 1998-2003 ich liczba wzro- Poleski 3-4 0 0 1-26 sła z 54 do 69, w okresie 2003-2007 spadła do 45, Roztoczański 0 0 0 3-6 Słowiński 0 0 0 0-33 a w ostatnich trzech latach znów wzrosła do 51. Świętokrzyski 0-1 0-2 0-1 5-9 Zmiany te wiązały się z uruchamianiem i likwidacją Tatrzański 2-3 8 0-14 0-1 pól namiotowych, natomiast liczba kempingów była Ujście Warty 0-4 0 0 0 na ogół stała. W badanym okresie obiekty te dzia- Wielkopolski 1 0 0 0-15 łały w 10-17 parkach (tab. 2). W latach 1998-2005 Wigierski 8-20 0-3 3-4 3-70 były one czynne zwykle w większej liczbie parków, Woliński 0 0 0 2-13 niż w okresie 2006-2010. Najwięcej tych obiektów Opracowanie własne na podstawie: [12]

Tabela 1: Wybrane informacje o zagospodarowaniu turystycznym ogółu parków narodowych w Polsce w latach 1998-2010 Liczba kempin- schronów domów tras wy- Nartostra- Rok gów przeciw kolejek schronisk wczaso- stadionów wyciągów czyno- dy i pól na- -deszczo- linowych wych wych (km) miotowych wych 1998 39 21 54 153 4 9 15 6 61,4 1999 46 21 62 139 4 9 15 6 61,3 2000 43 22 64 129 4 9 15 6 61,3 2001 44 19 67 130 4 9 15 6 61,3 2002 43 20 67 130 4 9 15 6 64,0 2003 42 19 69 164 4 10 18 6 65,1 2004 39 18 66 231 4 11 20 6 66,3 2005 30 20 66 235 4 11 20 6 63,6 2006 30 20 49 210 4 10 14 6 47,2 2007 30 17 45 222 4 10 13 9 38,1 2008 29 17 48 266 4 10 14 6 30,1 2009 29 4 45 275 4 10 14 6 29,1 2010 27 6 51 287 4 9 19 4 29,0 Opracowanie własne na podstawie [12] Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 11 działało w Wigierskim PN (8-20), a do 2005 r. także W górskich parkach narodowych wytyczono w Kampinoskim PN (15-17). W parkach: Gór Stoło- ogółem 29,0-66,3 km nartostrad (tab. 1). W latach wych, Karkonoskim, Pienińskim, Roztoczańskim, 1998-2004 ich długość nieznacznie wzrosła, z 61,4 Słowińskim i Wolińskim brak kempingów i pól na- do 66,3 km, natomiast w okresie 2005-2010 spadła miotowych. do 29 km. Jeszcze w 2005 r. najdłuższa sieć narto- Rocznie w parkach narodowych było czynnych strad (38 km) była w Tatrzańskim PN, później zre- 27-46 schronisk turystycznych (tab. 1). Liczba tych dukowano ich długość do 3 km. W Karkonoskim PN obiektów zmniejszyła się z 39-46 w latach 1998- łączna długość nartostrad wzrosła z 17 do 19,7 km, 2004 do 27-30 w okresie 2005-2010. Działały one a w Babiogórskim PN z 6 do 8,7 km. Narciarstwo tylko w dziesięciu parkach, głównie górskich (tab. można było uprawiać także w parkach: Bieszczadz- 2). Najwięcej tych obiektów było czynnych w par- kim i Gorczańskim, ale jest tam tylko 0,3-1,4 km kach: Karkonoskim, Bieszczadzkim i Tatrzańskim, nartostrad. W ocenie niektórych badaczy turystyka co wiąże się ze specyficznym charakterem turystyki narciarska jest poważnym zagrożeniem dla roślin- tych obszarów. ności i gleb parków narodowych [7, 20, 24]. Najmniej liczną bazę noclegową w parkach na- Elementem zagospodarowania służącym tury- rodowych tworzą domy wczasowe (tab. 1). W 9 par- styce kwalifikowanej są trasy wyczynowe (tab. 1). kach nieregularnie działało 4-22 takich obiektów, Najwięcej ich (5) powstało w Tatrzańskim PN, ale znacznie więcej w latach 1998-2008 (17-22), aniżeli w 2010 r. zredukowano ich liczbę do 3. W parkach: w 2009 i 2010 r. (4-6). Po 2006 r. wystąpiła tam ten- Karkonoskim była 1 trasa wyczynowa, a w Woliń- dencja spadkowa liczby czynnych domów wczaso- skim 3 czynne tylko w 2007 r. Zasadniczym elementem zagospodarowania par- wych. Najwięcej ich było w Tatrzańskim PN (14). ków narodowych są szlaki turystyczne i zwykle po- W innych ośmiu parkach były 1-4 domy wczasowe wiązane z nimi ścieżki dydaktyczne. W badanym i działały zwykle nieregularnie (tab. 2). okresie ich długość wzrosła z 2504 km do 3326 km W parkach narodowych zbudowano 129-287 (o 33%). Dla porównania powierzchnia parków na- schronów przeciwdeszczowych (tab. 1). W latach rodowych zwiększyła się wówczas o 2,9%. Tempo 1998-2002 ich liczba spadła, natomiast po 2002 r. rozwoju szlaków rozpatrywane jako przyrost ich powstawało coraz więcej tych obiektów. Występu- długości w czasie było więc szybsze, niż dynamika ją w 20 parkach, w największej liczbie w parkach: przyrostu powierzchni parków. Wigierskim (43-70), Karkonoskim (11-36), Kam- Występowały znaczne różnice długości szla- pinoskim (25-53) i Słowińskim (18-33). W dwóch ków w poszczególnych parkach narodowych w ska- ostatnich parkach urządzenia te postawiono dopie- li roku. Najdłuższa sieć szlaków przecinała parki: ro w 2003 r. i 2004 r. Brak schronów przeciwdesz- Biebrzański (399-673 km) i Kampinoski (342-580 czowych w PN Bory Tucholskie, PN Ujście Warty km), natomiast stosunkowo krótka była w par- i Narwiańskim PN. (tab. 2). kach: Białowieskim (4-44 km), Narwiańskim (1-58 W górskich parkach narodowych powstało więcej km), Pienińskim (35 km), Świętokrzyskim (35-41 wyciągów narciarskich (13-20), niż kolejek linowych km), Ujście Warty (13-20 km). W latach 1998-2010 (9-11) (tab. 1). Pierwsze uruchamiano w zimie, dru- znaczna dynamika rozbudowy szlaków wystąpi- gie działały zwykle przez cały rok (z przerwą na re- ła w Białowieskim PN (10-krotny wzrost ich dłu- mont). W badanym okresie liczba kolejek linowych gości), i w Poleskim PN (4-krotny). Nawiązując do nie ulegała istotnym zmianom, zaś liczba wyciągów wielkości rzeczywistych najdłuższe nowe szlaki zmieniała się nieregularnie. Najwięcej wyciągów (9- powstały wówczas w Biebrzańskim PN (274 km), 12) było w Karkonoskim PN, znacznie mniej w Ta- Kampinoskim PN (238 km) i Drawieńskim PN (198 trzańskim PN (3-8). W parkach: Bieszczadzkim, Gor- km). W parkach: Wolińskim, Karkonoskim i Świę- czańskim i Magurskim są 1-4 takie urządzenia, ale tokrzyskim i Ujście Warty wytyczono 6-7 km no- działały nieregularnie. Najwięcej kolejek linowych wych szlaków, a w Pienińskim PN ich długość nie (7) jest w Tatrzańskim PN, w Karkonoskim PN funk- uległa zmianie (tab. 3). cjonowały 2-4 takie urządzenia, a w Gorczańskim Biorąc pod uwagę długość ogółu szlaków w par- PN jedno i tylko w latach 2003-2005. kach w stosunku do ich powierzchni np. w 2010 r. 12 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 55/- 13/- 98/- 2010 31/ 6 31/ 75/ 2 75/ 215/- 35/ 1 35/ 170/- 275/- 50/ 1 50/ 136/- 40/ 2 44/ 1 560/- 53/ 10 53/ 38/ 14 38/ 140/ 4 140/ 164/ 1 164/ 118/ 30 118/ 155/ 34 155/ 245/ 80 245/ 144/ 25 144/ 464/ 31 75/- 55/- 13/- 85/- 50/- 44/- 61/ 2 61/ 215/- 35/ 1 35/ 76/ 1 76/ 2009 40/ 2 560/- 41/ 14 53/ 10 53/ 275/ 9 275/ 160/ 6 160/ 155/ 35 155/ 107/ 10 118/ 44 118/ 245/ 10 245/ 474/ 70 474/ 245/ 80 245/ 144/ 20 144/ 75/- 85/- 58/- 50/- 41/ 2 41/ 61/ 2 61/ 215/- 101/- 35/ 2 35/ 53/ 5 53/ 68/ 1 68/ 2008 13/ 13 41/ 20 41/ 39/ 38 39/ 175/ 10 175/ 118/ 44 118/ 105/ 37 105/ 275/ 12 275/ 245/ 10 245/ 483/ 78 483/ 245/ 80 245/ 144/ 25 144/ 360/ 360 47/- 85/- 58/- 38/- 215/- 35/ 2 35/ 53/ 5 53/ 63/ 1 63/ 275/- 109/- 2007 68/ 1 68/ 48/ 2 48/ 360/- 41/ 14 13/ 13 275/ 7 275/ 168/ 8 168/ 216/ 15 216/ 118/ 46 118/ 105/ 25 105/ 483/ 78 483/ 229/ 85 229/ 144/ 25 144/ 47/- 35/- 13/- 45/- 85/- 88/- 215/- 35/ 2 35/ 53/ 4 53/ 23/ 4 23/ 109/- 2006 60/ 4 360/- 41/ 15 41/ 105/ 8 105/ 39/ 38 39/ 118/ 40 118/ 168/ 10 168/ 275/ 98 275/ 144/ 10 144/ 229/ 70 229/ 460/ 66 271/ 100 271/ 13/- 45/- 85/- 215/- 67/ 8 67/ 35/ 1 35/ 133/- 23/ 4 23/ 52/ 3 52/ 2005 60/ 2 41/ 16 45/ 16 45/ 35/ 35 39/ 38 39/ 118/ 51 118/ 218/ 18 471/ 81 471/ 120/ 15 120/ 271/ 99 271/ 109/ 20 109/ 144/ 20 144/ 360/ 66 360/ 245/ 195 245/ 1/- 13/- 77/- 88/- 44/- 67/ 8 67/ 35/ 2 35/ 53/ 5 53/ 23/ 4 23/ 109/- 60/ 2 2004 41/ 16 35/ 35 85/ 10 85/ 39/ 38 39/ 118/ 52 118/ 218/ 38 218/ 162/ 20 162/ 245/ 42 245/ 144/ 20 144/ 432/ 44 432/ 360/ 60 360/ 206/ 20 -/- 75/- 77/- 39/- 78/- 88/- 20/- 44/- 67/8 35/ 1 35/ 53/ 5 53/ 105/- 23/ 4 23/ 2003 41/ 16 53/ 15 53/ 124/ 3 124/ 112/ 49 112/ 245/ 37 245/ 144/ 15 144/ 206/ 21 668/ 85 668/ 580/ 140 580/ 208/ 100 208/ -/- -/- Szlaki turystyczne km) do remontu) (w (ogółem/ 75/- 77/- 25/- 88/- 44/- 35/ 1 35/ 107/- 49/ 7 49/ 23/ 9 23/ 2002 66/ 8 206/- 41/ 16 53/ 15 53/ 78/ 78 100/ 5 100/ 112/ 52 112/ 190/ 10 190/ 673/ 68 245/ 40 245/ 144/ 20 144/ 360/ 120 360/ -/- -/- 75/- 53/- 25/- 78/- 88/- 44/- 35/ 1 35/ 2001 74/ 6 74/ 107/- 23/ 9 23/ 52/ 7 52/ 206/- 41/ 18 41/ 77/ 40 77/ 100/ 3 100/ 358/ 31 358/ 112/ 54 112/ 190/ 10 190/ 491/ 491/ 46 140/ 20 140/ 245/ 60 245/ -/- -/- 75/- 77/- 49/- 78/- 88/- 22/- 44/- 47/ 5 47/ 35/ 1 35/ 74/ 6 74/ 23/ 9 23/ 2000 206/- 41/ 17 41/ 107/ 7 107/ 112/ 57 112/ 140/ 14 245/ 45 190/ 10 190/ 100/ 15 100/ 440/ 76 342/ 101 342/ -/- -/- 75/- 75/- 23/- 42/- 88/- 44//- 35/ 1 35/ 1999 74/ 6 74/ 23/ 3 23/ 98/ 8 98/ 88/ 1 88/ 41/ 11 53/ 16 53/ 112/ 59 112/ 245/ 55 245/ 190/ 10 190/ 100/ 10 140/ 20 140/ 404/ 94 198/ 119 358/ 107 358/ -/- -/- 4/- 75/- 75/- 88/- 44/- 1998 35/ 2 35/ 87/ 7 87/ 74/ 6 74/ 39/ 1 39/ 23/ 4 23/ 98/ 6 98/ 35/ 19 42/ 10 42/ 237/ 15 237/ 245/ 75 245/ 112/ 64 112/ 140/ 20 140/ 399/ 83 399/ 100/ 20 100/ 358/ 107 358/ 198/ 120 198/ Szlaki turystyczne w parkach narodowych w latach w Polsce 1998-2010 Poleski Woliński Pieniński Ojcowski Magurski Wigierski Słowiński Tatrzański Gorczański Drawieński Karkonoski Narwiański Białowieski Biebrzański Babiogórski Kampinoski Ujście Warty Bieszczadzki Wielkopolski Roztoczański Świętokrzyski Gór Stołowych BoryTucholskie PARK NARODOWY PARK zjawisko nie wystąpiło - (Opracowanie własne na podstawie: [12]) Tabela 3: Tabela Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 13

Rycina 3. Długość sieci szlaków turystycznych na tle powierzchni parków narodowych w Polsce w 2010. Opracowanie własne na podstawie danych [12]. zauważono, że wielkości te nie zawsze są proporcjo- dzy tymi wielkościami są związane m.in. ze spe- nalne (ryc. 3). Przykładem jest Bieszczadzki PN, któ- cyfiką ochrony środowiska na tych obszarach oraz ry ma znacznie większą powierzchnię od Tatrzań- rzeźbą i pokryciem terenu, które warunkują możli- skiego PN, ale długość szlaków jest tam mniejsza. wość wytyczenia i przebieg szlaku. Parki: Świętokrzyski i Wielkopolski mają podobną Nie wszystkie szlaki w parkach były należycie powierzchnię, natomiast długość szlaków w ostat- przygotowane do użytkowania. W skali roku do nim z wymienionych jest aż pięciokrotnie większa. remontu nadawało się 242-758 km tych tras (7,3- Znaczne różnice długości szlaków występują także 30,3% szlaków) (tab. 3). Rocznie najdłuższe odcinki w parkach: Narwiańskim i Gorczańskim, pomimo szlaków wymagające napraw były w parkach: Kam- że zajmują one prawie takie same powierzchnie. pinoskim (do 360 km), Tatrzańskim (do 195 km) Proporcje między powierzchnią i długością szlaków i Bieszczadzkim (do 120 km), natomiast najkrótsze w parkach w kolejnych latach badanego okresu były w parkach: Pienińskim (1-2 km), Ojcowskim (3-9 także zróżnicowane, w związku z rozbudową lub km), Ujście Warty (13 km), Roztoczańskim (1-15 zamykaniem szlaków. Znaczne dysproporcje mię- km) i Babiogórskim (1-16 km). Pomimo że w par-

Tabela 4: Wybrane informacje o szlakach turystycznych i ruchu turystycznym w parkach narodowych w Polsce w latach 1998-2010 Szlaki turystyczne (km) Liczba Liczba turystów Rok ścieżek imprez ogółem na 1 km szla- zwiedzają- ogółem do remontu dydaktycznych (w tys.) ków cych muzea 1998 2508 559 50 2956 8980 3581 1207550 1999 2504 758 54 3275 9085 3628 784856 2000 2534 362 68 3896 10893 4299 735240 2001 2613 305 71 4666 10360 3965 675874 2002 2791 448 88 4797 10794 3867 741618 2003 3083 498 96 5213 10700 3471 867874 2004 2652 415 107 3924 10435 3935 779479 2005 2942 682 111 3889 10525 3577 834378 2006 3017 469 119 2798 11472 3802 853411 2007 3243 327 129 4385 10922 3368 960319 2008 3084 737 132 3032 10691 3467 910147 2009 3326 314 137 3059 11193 3365 1108681 2010 3317 242 136 4677 10464 3155 926146 Opracowanie własne na podstawie [12] 14 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 kach: Ujście Warty i Świętokrzyskim do remontu spodarowania i dostępności do mniej popularnych było stosunkowo mało szlaków, to w porównaniu dotychczas parków narodowych i ich okolicy oraz do ogółu wytyczonych tam tras w niektórych latach wzrostu zainteresowania turystów „nowymi” par- stanowiły one nawet połowę ich długości (tab. 3). kami. Ostatni z wymienionych motywów znajduje W parkach narodowych wytyczono też ścieżki uzasadnienie w rosnącej liczbie turystów w niektó- dydaktyczne. Pełnią one funkcje poznawcze, eduka- rych najmłodszych parkach narodowych (tab. 5). cyjne i wychowawcze oraz są czynnikiem sprzyjają- Rocznie najwięcej turystów zwiedzało parki: Ta- cym zwiedzaniu tych obszarów. W latach 1998-2010 trzański (2-3 mln), Woliński (1,5-1,7 mln), Wielko- było tam 50-137 ścieżek dydaktycznych, a ich liczba polski (1,2 mln) i Karkonoski (1-2 mln), natomiast systematycznie rosła (tab. 4). W 2010 r. najwięcej najmniej Narwiański (3-11 tys.), Poleski (6-25 tys.), tych tras było w parkach: Biebrzańskim (13), Biesz- Ujście Warty (10-20 tys.) i Drawieński (9-30 tys.) czadzkim (12) oraz Gorczańskim i Karkonoskim (tab. 5). Duża liczba turystów w Wolińskim PN (po 10), zaś najmniej w parkach: Magurskim (2) wiązała się z sezonem letnim, kiedy obszar ten od- oraz Narwiańskim, Ojcowskim i Tatrzańskim (po wiedzali głównie wczasowicze przebywający nad 3) [12]. morzem. W parkach: Tatrzańskim i Karkonoskim Ważnymi obiektami parków narodowych, przy- nasilony ruch turystyczny przypada na sezony: letni ciągającymi tam turystów, są ośrodki edukacyjne i zimowy. Sporo turystów w parkach: Wielkopol- i muzea przyrodnicze. Obecnie działa tam 21 mu- skim, Kampinoskim i Ojcowskim to mieszkańcy zeów, a do najstarszych należą muzea w parkach: aglomeracji poznańskiej, warszawskiej i krakow- Białowieskim, Kampinoskim, Świętokrzyskim, skiej traktujący te obszary jako miejsca wypoczyn- Ojcowskim i Wolińskim. Brak typowych muzeów ku i rekreacji. przyrodniczych w parkach: Drawieńskim i Bory Wydzielono cztery charakterystyczne tenden- Tucholskie. Ośrodki edukacji ekologicznej są naj- cje zmian ruchu turystycznego w parkach w la- młodszą formą działalności edukacyjnej i wycho- tach 1998-2010: wzrostową (np. Gorczański, Bory wawczej opartą na wzorcach angielskich i amery- Tucholskie, Gór Stołowych, Kampinoski, Karkono- kańskich. Działają w 10 parkach, m.in. w Biało- ski i Narwiański), spadkową (np. Tatrzański i Świę- wieskim, Bieszczadzkim, Pienińskim, Ojcowskim, tokrzyski), ustabilizowaną (np. Magurski, Ojcowski, Kampinoskim, Roztoczańskim i Wielkopolskim. Wielkopolski i Roztoczański) oraz o nieregularnym przebiegu (Słowiński, Pieniński i Drawieński). Ruch turystyczny Impulsem przyciągającym turystów do parków narodowych są działające w większości z nich muzea Parki narodowe są w różnym stopniu przygoto- i ośrodki edukacji przyrodniczej. Rocznie zwiedzało wane do obsługi ruchu turystycznego. Jest to uwa- je 910-1208 tys. osób (6,5-13% turystów w parkach runkowane głównie specyfiką ochrony środowiska narodowych) (tab. 4).W badanym okresie liczba zwie- przyrodniczego, a także zróżnicowaną atrakcyjno- dzających te obiekty zmieniała się nieregularnie. Naj- ścią krajobrazową, dostępnością komunikacyjną większą popularnością cieszyły się muzea w parkach: oraz sezonem turystycznym na danym obszarze. Pienińskim i Białowieskim, natomiast najmniejszą O wykorzystaniu tych terenów dla turystyki decy- w Gorczańskim i Ujście Warty [12]. duje także ich bliskie położenie w stosunku do aglo- Istotny wpływ na wielkość ruchu turystycznego meracji miejskich [8]. w parkach miały także organizowane tam imprezy W badanym okresie do parków narodowych dydaktyczne. Corocznie odbywało się tam 2798- przyjeżdżało 9-11,4 mln. turystów rocznie (tab. 4). 5213 imprez, a ich liczba zmieniała się nieregular- W latach 1998-2010 liczba zwiedzających te obszary nie (tab. 4). Notowano także znaczne zróżnicowanie wzrosła o 28% Wystąpiło malejące zróżnicowanie liczby imprez w poszczególnych parkach. W latach liczby turystów przyjeżdżających do poszczegól- 2004-2010 średnio w roku najwięcej ich zorganizo- nych parków w kolejnych latach badanego okresu. wano w parkach: Kampinoskim (925), Bieszczadz- W 1998 r. obszary te zwiedziło 3-3033 tys. osób, kim (901) i Karkonoskim (879), zaś najmniej w Ma- w 2000 r. 5-2900 tys. osób, a w 2010 r. 13-2002 tys. gurskim i Drawskim (po 6), Biebrzańskim (8) i Nar- osób (tab. 5). Sądzę, że wynika to polepszenia zago- wiańskim ( 9) [12]. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 15 16,9 30,0 2010 1500/ 2000/ 2000/ 54/1,0 10/ 0,8 10/ 13/ 0,2 13/ 22/ 0,1 50/ 0,5 50/ 60/ 0,4 60/ 0,8 24/ 0,224/ 319/ 1,9 145/ 3,8 145/ 311/ 2,2 311/ 110/ 0,5 110/ 170/ 3,9 170/ 31/ 0,07 31/ 100/ 3,2 100/ 280/ 2,0 603/ 17,2 603/ 1000/ 1,8 1000/ 1200/ 5,6 1200/ 400/ 10,0 2002/ 7,3 16,9 30,0 2009 1500/ 2000/ 2000/ 67/1,3 11/ 0,2 11/ 20/ 1,5 20/ 25/ 0,325/ 50/ 0,6 50/ 70/ 0,5 70/ 60/ 0,8 24/ 0,224/ 39/ 0,01 39/ 350/ 1,4 183/ 4,5 183/ 100/ 1,6 100/ 386/ 2,7 386/ 366/ 3,4 366/ 190/ 4,3 190/ 120/ 0,5 120/ 2195/ 8,0 2195/ 838/ 23,9 838/ 1000/ 1,8 1000/ 1200/ 5,6 1200/ 400/ 10,0 16,9 30,0 2008 1500/ 9/ 0,2 9/ 2000/ 2000/ 52/1,0 15/ 0,2 15/ 32/ 0,4 32/ 20/ 1,5 20/ 82/ 2,1 82/ 23/ 0,3 23/ 60/ 0,6 60/ 0,8 50/ 0,6 50/ 211/ 5,1 211/ 273/ 1,1 273/ 275/ 1,9 275/ 354/ 2,0 354/ 120/ 0,5 120/ 120/ 2,0 120/ 400/ 9,8 756/ 21,6 756/ 2079/ 7,6 2079/ 1200/ 5,6 1200/ 1000/ 2,81000/ 31,9 16,9 2007 1500/ 2000/ 2000/ 61/1,2 6// 0,1 6// 16/ 0,2 16/ 20/ 1,5 20/ 50/ 0,6 50/ 60/ 0,6 60/ 0,6 141/ 3,7 141/ 347/ 5,1 347/ 177/ 4,3 177/ 281/ 1,9 281/ 293/ 1,4 293/ 18/ 0,07 18/ 100/ 1,6 100/ 120/ 0,5 120/ 400/ 8,5 36// 0,08 36// 2239/ 8,1 2239/ 797/ 22.8 797/ 1200/ 5,6 1200/ 1000/ 2,81000/ 31,9 16,9 2006 5/ 0,1 5/ 1500/ 2000/ 2000/ 81/1,5 17/ 0,5 17/ 18/ 1,4 18/ 15/ 0,2 15/ 50/ 0,6 50/ 50/ 0,5 50/ 60/ 0,6 100/ 1,7 100/ 31/ 0,07 31/ 273/ 1,0 273/ 302/ 1,8 302/ 365/ 2,5 365/ 120/0 ,5 120/0 204/ 5,0 240/ 6,2 763/ 21,8 763/ 2679/ 9,7 2679/ 400/ 17,4 1200/ 5,6 1200/ 1000/ 2,81000/ 12,7 10,3 33,3 2005 5/ 0,1 5/ 2528/ 2528/ 1500/ 1500/ 74/1,4 17/ 0,5 17/ 14/ 0,1 14/ 50/ 0,7 50/ 20/ 1,5 20/ 50/ 0,6 50/ 90/ 1,5 60/ 0,6 37/ 0,08 37/ 154/ 3,8 154/ 350/ 2,9 350/ 100/ 0,5 100/ 328/ 2,3328/ 240/ 6,2 215/ 0,08 215/ 350/ 15,2 350/ 1200/ 5,6 1200/ 644/ 18,4 1000/ 2,81000/ 31,8 13,7 10,9 12,7 2004 1400/ 1500/ 2662/ 5/ 8,3 5/ 1200/ 70/1,3 11/ 0,1 11/ 58/ 0,7 58/ 15/ 0,4 15/ 50/ 0,7 50/ 80/ 1,3 80/ 20/ 1,5 20/ 20/ 0,2 20/ 215/ 1,0 215/ 182/ 1,3 182/ 222/ 5,7 195/ 4,8 195/ 33/ 0,08 33/ 100/ 0,5 100/ 349/ 2,2 349/ 350/ 15,3 350/ 700/ 20,0 700/ 1000/ 2,81000/ 6-/- 11,3 13,6 13,4 38,6 2003 2758/ 1700/ 1500/ 1200/ 55/ 0,7 55/ 45/ 0,7 45/ 18/ 0,9 18/ 95/ 1,8 95/ 70/ 1,3 70/ 13/ 0,2 13/ 12/ 0,2 12/ 20/ 0,2 20/ 170/ 1,2 170/ 33/ 0,05 33/ 188/ 4,6 188/ 203/ 5,2 400/ 0,7 100/ 0,5 100/ 662/ 3,2 662/ 309/ 2,5309/ 743/ 21,2 743/ 400/ 17,4 5/- 10/- 13,6 13,4 10,9 38,6 Liczba turystówLiczba tys.) (w 1 km (ogółem/na szlaków) 2002 2674/ 1700/ 8/ 0,1 8/ 1500/ 1200/ 52/1,1 45/ 0,7 45/ 50/ 0,7 50/ 13/ 0,2 13/ 29/ 0,4 29/ 20/ 0,2 20/ 152/ 1,1 152/ 100/ 1,9 100/ 105/ 4,2 105/ 100/ 0,5 100/ 300/ 1,5 400/ 9,8 250/ 2,5 250/ 681/ 19,5 681/ 400/ 17,4 1000/ 2,81000/ 5/- 10/- 10,0 13,6 13,4 34,1 2001 9/ 0,1 9/ 1500/ 1500/ 1200/ 2460/ 60/1,2 45/ 0,6 45/ 54/ 0,1 54/ 25/ 0,325/ 90/ 3,6 60/ 0,3 20/ 0,2 20/ 40/ 0,5 215/ 2,2 215/ 100/ 1,9 100/ 300/ 1,5 400/ 9,8 282/ 2,0 282/ 585/ 16,7 400/ 17,4 1000/ 2,81000/ -/- 5/- 11,8 13,6 13,4 34,1 2000 1500/ 1500/ 1200/ 2900/ 67/1,4 9/ 0,01 9/ 45/ 0,6 45/ 95/ 4,3 95/ 60/ 0,8 24/ 0,3 24/ 60/ 0,3 237/ 1,2 237/ 275/ 2,8 275/ 365/ 2,6 365/ 350/ 8,5 350/ 100/ 2,0 100/ 20/ 0,02 20/ 26/ 0,06 26/ 350/ 15,2 350/ 705/ 20,1 705/ 1000/ 2,9 1000/ -/- 6/- 13,6 12,5 1999 3050/ 1200/ 67/1,3 52/ 0,7 52/ 45/ 0,6 45/ 7/ 0,09 7/ 30/ 0,3 30/ 60/ 0,3 96/ 4,2 450/ 11 450/ 211/ 4,8 211/ 283/ 1,4 283/ 15/ 0,02 15/ 18/ 0,04 18/ 312/ 2,2 312/ 100/ 2,4 100/ 240/ 2,4 800/ 2,2 400/ 17,4 710/ 20,3 710/ 1000/ 8,9 1000/ -/- 3/- 13,8 74/2 12,4 9/0,1 1998 3033/ 6/ 0,1 6/ 1200/ 61/ 0,3 61/ 15/ 0,2 15/ 10/ 2,4 10/ 40/ 0,5 40/ 0,5 17/ 0,04 17/ 102/ 2,6 102/ 200/ 1,0 700/ 2,0 700/ 300/ 6,8 240/ 2,4 400/ 2,9 740/ 21,0 740/ 400/ 11,4 300/ 13,0 1000/ 8,9 1000/ Liczba turystów Liczba w parkach narodowych w latach w Polsce 1998-2010 Poleski Woliński Pieniński Ojcowski Magurski Wigierski Słowiński Tatrzański Gorczański Drawieński Karkonoski Narwiański Białowieski Biebrzański Babiogórski Kampinoski Ujście Warty Bieszczadzki Wielkopolski Roztoczański Świętokrzyski Gór Stołowych BoryTucholskie PARK NARODOWY PARK Tabela 5: Tabela - liczba turystów mniej niż lub zjawisko nie wystąpiło 100, (Opracowanie własne na podstawie [12]) 16 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Specyficzną działalnością związaną z turysty- stępuje zwiększona denudacja i erozja. Przykłady ką zachęcającą do zwiedzania niektórych parków negatywnego wpływu turystyki na przyrodę w par- jest np. spływ tratwami Dunajcem w Pienińskim kach: Ojcowskim i Tatrzańskim podają także inni PN, transport bryczkami w parkach: Tatrzańskim badacze [1, 3, 10]. Z ustaleń autora wynika, że latach i Świętokrzyskim oraz podróż wąskotorówką do 1998-2010, w wielu parkach, m.in. Białowieskim, Białowieskiego PN. Bieszczadzkim, Gór Stołowych, Karkonoskim, Oj- Środowisko parków narodowych cechuje się spe- cowskim i Wolińskim wzrósł ruch turystyczny lub cyficznymi walorami, co podkreśla ich atrakcyjność utrzymywał się on przez cały czas na wysokim po- turystyczną. Liczba zwiedzających te tereny wiąże ziomie. Nie ulega więc wątpliwości, że przyroda się również z różną dostępnością i zagospodarowa- tych parków jest nadal pod znaczną presją turystyki, niem parków oraz „modą” na odwiedzanie atrak- co stanowi wciąż aktualny problem. cyjnych regionów, także utartymi stereotypami. Od kilkudziesięciu lat w parkach narodowych Rocznie na 1 km szlaków w parkach przypada więc prowadzi się badania ruchu turystycznego [9, 14, różna liczba turystów (tab. 5). Największe uśrednio- 17]. W tym celu zbiera się dane o liczbie sprzeda- ne z badanego okresu obciążenie 1 km szlaków tu- nych biletów wstępu do parków i liczbie osób przy- rystami występowało w parkach: Wolińskim (39 jeżdżających na parkingi, także dane od przewodni- tys.), Białowieskim (26 tys.) i Pienińskim (24 tys.), ków oraz gestorów obiektów noclegowych i gastro- natomiast najmniejsze w Drawieńskim (0,3 tys.), nomicznych. Liczy się też turystów przy głównych Biebrzańskim (0,4 tys.), Poleskim i Wigierskim (0,5 wejściach do parku, znacznie rzadziej na szlakach tys.), Magurskim (0,7 tys.) oraz Bory Tucholskie w punktach węzłowych. Pomiary te prowadzone i Gorczańskim (0,8 tys.). Autor zdaje sobie spra- są okresowo i indywidualnie przez każdy park [9, wę, że podane wyżej wielkości są orientacyjne, co 13]. Sposoby ustalania liczby turystów w parkach wynika m.in. z sezonowości ruchu turystycznego. narodowych są zróżnicowane, a uzyskane wyni- Niemniej dokumentują one znaczne zróżnicowanie ki szacunkowe. Nierzadko więc publikowane dane natężenia ruchu turystycznego w tych obszarach. o ruchu turystycznym w tym samym parku i okresie znacznie się różnią. Brak ujednoliconego systemu Dyskusja pomiaru ruchu turystycznego w parkach narodowych, także kompleksowej bazy danych o tym zja- Interdyscyplinarny charakter badań w parkach wisku. Pozwoliłoby to uzyskać bardziej obiektywne narodowych sprawia, że literatura dotycząca tych wyniki badań. Z tych powodów autor zdecydował terenów jest obszerna, lecz rozproszona w różnote- się na wykorzystanie danych pochodzących z jedne- matycznych czasopismach. Analizując piśmiennic- go źródła – opracowań GUS. two zwrócono szczególną uwagę na dwie obszerne Znaczna liczba publikacji o turystyce w parkach publikację o turystyce w polskich parkach narodo- narodowych w Polsce pochodzi z końca lat dzie- wych [20, 23]. Zawierają one około 100 artykułów więćdziesiątych XX w. i początku XXI w. [20, 23]. na temat metodyki badań ruchu turystycznego oraz Większość to artykuły typu „studium przypadków” rozwoju turystyki w parkach i jej wpływu na śro- odnoszące się do poszczególnych parków narodo- dowisko przyrodnicze tych obszarów. Przedstawio- wych. Nowsze opracowania to głównie publikacje no tam różne aspekty użytkowania turystycznego ogólnotematyczne niedotyczące bezpośrednio par- na przykładach wszystkich parków narodowych ków narodowych [m.in. 7, 11, 24]. Turystyka parków w Polsce. Stwierdzono, że przyroda niektórych par- narodowych jest także przedmiotem zainteresowania ków podlegała silnej presji w związku z rozwojem badaczy zagranicznych. Wpływ ruchu turystyczne- turystyki. Wcześniej problem ten dostrzegli także go na przyrodę Parku Narodowego Waterton Lakes Sokołowski [17] oraz Wacławowicz i in. [21]. Wyni- (Kanada) badał Scotter [16], natomiast w Parku Na- ka to głównie z masowego charakteru tego zjawiska rodowym Yosemite (USA) van Wagtendonk [22]. oraz znacznego jego rozprzestrzenienia. W świetle Rozwojem turystyki na terenach chronionych Wo- badań Parzócha [15] na terenie Karkonoskiego PN gezów zajmował się m.in. Kostrubiec [6], a parkach oraz Klementowskiego [5] w Masywie Śnieżnika narodowych Karpat Ukraińskich Zinko [25]. Różne na uczęszczanych tam szlakach turystycznych wy- informacje o ruchu turystycznym i jego wpływie na Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 17 przyrodę wybranych parków narodowych na świecie gości nartostrad. Wiązało się to m.in. z degradacją oraz w obszarach, gdzie występują chronione obiekty ekosystemów na stokach wywołaną bezpośrednim naturalne związane z dziejami geologicznymi Ziemi i pośrednim wpływem narciarstwa. znajdujemy w opracowaniach Tourism and Environ- Zasadniczym elementem zagospodarowania par- ment [19] oraz Dingwalla i in. [2]. ków narodowych są szlaki turystyczne. W badanym okresie było tam 2504-3326 km tych tras, a ich dłu- Podsumowanie gość wzrosła o 33%. Wystąpiło duże zróżnicowanie długości szlaków w poszczególnych parkach: od 20 Nawiązując do analiz danych o zagospodarowa- km w PN Ujście Warty do 673 km w Biebrzańskim niu i ruchu turystycznym w parkach narodowych PN. Znaczny przyrost długości szlaków wystąpił w Polsce oraz literatury przedmiotu sformułowano w parkach: Białowieskim (10-krotny) i Poleskim kilka uogólnień i wniosków. (4-krotny), natomiast stosunkowo niewielki w Kar- Turystyka w parkach narodowych jest uwarun- konoskim (o 5%) i Świętokrzyskim (o 9%). W Pie- kowana głównie występowaniem tam nieprzecięt- nińskim PN długość ogółu szlaków pozostała bez nych walorów przyrodniczych oraz różnym zago- zmian. Rocznie do remontu nadawało się 7-30% spodarowaniem tych terenów do obsługi ruchu tury- ogółu szlaków, głównie w parkach: Kampinoskim, stycznego. W badanym okresie w bazie noclegowej Karkonoskim i Bieszczadzkim. Najlepiej utrzymane parków dominowały obiekty sezonowe: kempingi szlaki były w parkach: Bory Tucholskie, Drawień- i pola namiotowe (45-69). Do 2003 r. ich liczba rosła, skim, Magurskim, Narwiańskim, Ujście Warty, potem wystąpiła tendencja malejąca. Sprzyjały one Wielkopolskim i Wolińskim. Nie zawsze więc stan rozwojowi turystyki w lecie, zwłaszcza w parkach: szlaków w parkach zależał od wielkości ruchu tury- Wigierskim i Kampinoskim, gdzie było najwięcej stycznego oraz z warunków terenowych. takich obiektów (8-20). W 15 parkach nieregular- W latach 1998-2010 rocznie do parków narodo- nie działało kilka pól namiotowych, a w 6 najbar- wych przyjeżdżało 9-11,5 mln turystów, a liczba dziej popularnych parkach górskich i nadmorskich zwiedzających te obszary wzrosła o 28%. Kierun- nie utworzono takich obiektów. Ograniczono tam ki migracji turystycznych do parków w badanym możliwość dłuższego pobytu turystów w natural- okresie były w miarę stałe. Najbardziej popularny- nej przestrzeni parków, chroniąc tym samym śro- mi parkami górskimi były: Tatrzański i Karkonoski, dowisko przed presją turystyczną. Całoroczną bazę zwiedzane przez turystów z różnych regionów Pol- noclegową w parkach reprezentowały schroniska ski, a także z zagranicy (głównie Rosjanie, Słowacy turystyczne (27-46 obiektów) i domy wczasowe (4- i Niemcy), nizinnymi: Wielkopolski i Kampinoski 22 obiekty). Działały głównie w górskich parkach odwiedzane głównie przez mieszkańców aglome- narodowych: Karkonoskim, Tatrzańskim i Biesz- racji poznańskiej i warszawskiej, a na pobrzeżu czadzkim. W badanym okresie wystąpiła tenden- Woliński zwiedzany głównie latem przez turystów cja spadkowa liczby czynnych schronisk i domów przebywających nad morzem. Przyjeżdżało tam 1-3 wczasowych. mln osób rocznie. Stosunkowo mało turystów (zwy- W górskich parkach narodowych działało 13- kle od kilku do kilkudziesięciu tysięcy rocznie) 20 wyciągów narciarskich i 9-11 kolejek linowych. zwiedzało parki: Narwiański, Poleski, Drawieński Liczba czynnych wyciągów zmieniała się zwykle i Ujście Warty. Średnie roczne obciążenie turystami nieregularnie, natomiast kolejek linowych w latach 1 km szlaków w parkach było zróżnicowane. W par- 1998-2005 wzrosła z 9 do 11, a po 2005 r. ponow- kach: Pienińskim i Ojcowskim wynosiło ono 17-24 nie spadła do 9. Większość tych urządzeń zbudowa- tys. oraz 9-17 tys. osób rocznie i było większe niż no w parkach: Tatrzańskim (10-15) i Karkonoskim w parkach Tatrzańskim (7-13 tys.) i Kampinoskim (12-15), co było uwarunkowane masowym ruchem (0,7-2,9 tys.), które rocznie zwiedza znacznie więcej turystycznym. Wytyczono tam także 29-66 km osób. Obciążenie szlaków w parkach zależało więc nartostrad: głównie w Karkonoskim PN (17,0-19,7 nie tylko od liczby turystów, ale także od długości km) i Tatrzańskim PN (3,0-38,0 km). W latach 1998- ogółu szlaków na tych obszarach. Niewielkie ob- 2004 ich długość nieznacznie wzrosła, a po 2004 ciążenie turystami 1 km szlaków notowano w par- r. wystąpiła dynamiczna tendencja spadkowa dłu- kach: Biebrzańskim (0,04-0,4 tys.), Bory Tucholskie 18 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

(0,02-0,9 tys.), Drawieńskim (0,1-0,3 tys.) i Pole- 5. Klementowski J. 1997: Degradacja pokryw stokowych skim (0,01-0,5 tys.). w warunkach antropopresji. W: A. Jahn, S. Kozłowski, W świetle statystyk GUS w latach 1998-2010 M. Pulina (red.). Masyw Śnieżnika. Zmiany w środowisku przyrodniczym. PAE. Warszawa: 121-142. w parkach narodowych zmniejszyła się baza noc- 6. Kostrubiec B. 2002: Ecotourism in the Vosges Massif. W: legowa oraz liczba niektórych urządzeń przezna- Conditions of the foreign tourism development in Central czonych dla turystów, rozbudowano natomiast sieć and Eastern Europe. University of Wrocław: 7: 173-184. szlaków turystycznych i znacznie wzrosła liczba 7. Kożuchowski K. 2005: Walory przyrodnicze w turystyce zwiedzających te obszary. Od wielu lat w parkach: i rekreacji. Wydawnictwo „Kurpisz” S.A., Poznań (200 pp.). Tatrzańskim, Karkonoskim, Pienińskim, Ojcow- 8. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J. 2008: Geo- skim i Wolińskim notuje się znaczne sezonowe grafia turystyki Polski. PWE, Warszawa. natężenie ruchu turystycznego, co, jak podkreśla- 9. Matczak A. 2002: Metodyka badań ruchu turystycznego ją badacze tych obszarów, nie jest obojętne dla ich na obszarach chronionych. W: J. Partyka (red.) Użytkowa- środowiska przyrodniczego. Nierzadko dochodzi do nie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zagospodarowanie – konflikty - zagrożenia. Ojców: 17-22. wydeptywania dzikich ścieżek, niszczenia roślin- 10. Mielnicka B. 1991: Ruch turystyczny w polskich parkach ności i urządzeń turystycznych, wyrzucania przy narodowych i jego przyrodnicze konsekwencje. Ochrona szlakach odpadków oraz nasilenia procesów erozyj- Przyrody 49, 2: 163-174. nych i denudacyjnych, zwłaszcza w parkach o uroz- 11. Migoń P. 2012: Geoturystyka. Wydawnictwo Naukowe maiconej rzeźbie terenu, głównie pod wpływem PWN Warszawa. 12. Ochrona środowiska z lat 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, masowej turystyki pieszej i narciarstwa, co skut- 2004, 2005, 2006, 2007. 2008, 2009, 2010, 2011. Materiały kuje niszczeniem pokryw glebowych i roślinności. i opracowania statystyczne. GUS. Warszawa. Kompleksowa ocena wpływu turystyki na przyrodę 13. Partyka J. 2002: Turystyka w polskich parkach naro- w parkach narodowych wymaga przeprowadzenia dowych. Charakterystyka ogólna. W: J. Partyka (red.) szczegółowej inwentaryzacji obiektów i urządzeń Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zagospodarowanie – konflikty - zagrożenia. turystycznych oraz zbadania ich oddziaływania na Ojców: 143-154. środowisko. Powinno się ujednolicić metodykę re- 14. Partyka J. 2010: Ruch turystyczny w polskich parkach na- jestrowania ruchu turystycznego w tych obszarach, rodowych. Folia Turistica 22, Turystyka i ekologia: 9-23 co pozwoliłoby spojrzeć obiektywnie na to zjawisko 15. Parzóch K. 2001: Współczesne procesy geomorfologiczne oraz ustalić jak optymalnie sterować nim w parkach w Karkonoszach w warunkach antropopresji (maszyno- pis). Archiwum Instytutu Geografii i Rozwoju Regional- w aspekcie ochrony środowiska. W związku z po- nego, Uniwersytet Wrocławski. trzebami ochrony przyrody można też weryfikować 16. Scotter G. W. 1981: Response rates at unmanned trail re- sieć szlaków i wyznaczać strefy o określonej do- gister, Waterton Lakes National Park, Alberta, Canada. stępności turystycznej oraz szerzej udostępnić i za- Journal of Leisure Research 13: 105-111. chęcać do zwiedzania atrakcyjnych otulin parków. 17. Staniewska-Zątek W., Lubczyński L. 1996: Frekwencja turystów w parkach narodowych w Polsce w latach 1987 i 1993-1994 – porównanie liczb i dyskusja nad metodami Piśmiennictwo: obliczania. Prace Wielkopolskiego Parku Narodowego 4: 1. Barczak A., Jankow W., Kubinek Ł., Struś P., Wołowiec T. 73-87. 2002: Podatność na degradację szlaków turystycznych Oj- 18. Sokołowski A. W. 1981: Turystyka w polskich parkach na- cowskiego Parku narodowego. W: J. Partyka (red.) Użytko- rodowych i jej wpływ na przyrodę parków. Parki Narodo- wanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystycz- we i Rezerwaty Przyrody 2: 25-29. ny – zagospodarowanie – konflikty - zagrożenia. Ojców: 19. Tourism and Environment. Questions and Answers. Stras- 703-714. bourg 1997 (234 pp.). 2. Dingwall P., Weighell T., Badman T. 2005: Geological 20. Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch tu- world heritage: A global framework. IUCN, Gland, Swi- rystyczny – zagospodarowanie – konflikty - zagrożenia tzerland. 2002: J. Partyka (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN. 3. Guzik M., Skawiński P., Wężyk P. 2002: W: J. Partyka Ojcowski Park Narodowy. (red.) Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch 21. Wacławowicz S., Mikulski M., Nowak Z. 1985: Wybrane turystyczny – zagospodarowanie - konflikty - zagrożenia. problemy zagrożenia i ochrony środowiska przyrodnicze- Ojców: 723-733. go oraz walorów turystycznych w Polsce. Zeszyty Nauko- 4. Kapuściński R. 2002: Turystyka w parkach narodowych – we AE w Krakowie 200: 123-141. możliwości i ograniczenia. W: J. Partyka (red.) Użytkowanie 22. van Wagtendonk J. W. 1980: Travel time variation on back- turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zago- country trails. Journal of Leisure Research 12, 2: 99-104. spodarowanie – konflikty - zagrożenia. Ojców: 677-683. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 19

23. Wnuk Z. 2000: Turystyka w polskich parkach narodo- 25. Zinko J. 2003: Turystyka w parkach narodowych Karpat wych. Materiały IV Krajowej Konferencji „Ochrona przy- Ukraińskich, W: Uwarunkowania rozwoju turystyki za- rody a turystyka”. Rzeszów). granicznej w Europie Środkowej i Wschodniej (materiały 24. Zaręba D. 2010: Ekoturystyka. Wydawnictwo Naukowe konferencyjne), Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, T. 7: PWN. Warszawa (180 pp.). 237-247. 20 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Krzysztof Celuch Szkoła Główna Turystyki i Rekreacji

Badanie wielkości rynku spotkań i wydarzeń biznesowych w 2011 roku wśród organizatorów rekomendowanych przez Polską Organizację Turystyczną Analysis of business meetings and events in 2011 among the companies recommended by Polish Tourist Organisation

Abstract

The research based on summed up data on meetings organized in 2011 by the companies recommended as professional congress and incentive travel organizers. Thanks to the activities of companies associated in programs in 2011 it was possible to define more meetings. This affects the promotion of Poland and improve its competitiveness on the international market. In 2011 they organized 3001 meetings, which is almost three times as many as they did in 2010. The research was prepared according to UNWTO – World Tourism Organization statistics include business meetings and events which meet the following requirements: meeting size: min. 10 participants, meeting duration: half day (4 hours) or more and meeting venue: venue, where there is a payment. Summarized data from fifteen recommended companies consists of 3001 meetings and events which were attended by 675,881 visitors and were described from the quality and quantity point of view.

Słowa kluczowe: przemysł spotkań, Polska Organizacja Turystyczna, konferencje, spotkania

Wstęp sowej. Na podstawie danych przekazywanych przez te firmy tworzone są statystyki, które były podstawą Odpowiedź na pytania odnośnie wielkości i cha- do opracowania tego artykułu i jednocześnie pod- rakteru przemysłu spotkań w Polsce to nadal bardzo stawą do próby analizy społeczno-gospodarczej skomplikowane zadanie. Tym bardziej wywołuje tego rodzaju turystyki, który jest koordynowany ono liczne dyskusje, gdyż omawiane zjawisko jest przez wymieniane biura podróży. zbadane w sposób wyrywkowy i nie do końca usys- Istotnym jest ukazanie systemu rekomendacji tematyzowany. Pierwsze tego typu próby zostały biur podróży specjalizujących się w obsłudze klien- podjęte w latach 70. XX wieku, jednakże to zale- ta biznesowego prowadzonego przez Polską Orga- dwie od pięciu lat rozpowszechniły się badania do- nizację Turystyczną. Jego funkcjonowanie i rola tyczące liczby organizowanych spotkań i wydarzeń oparta jest głównie na wykorzystywaniu rekomen- w Polsce, a od trzech lat badane są biura podróży, dacji jako narzędzia marketingowego promującego które posiadają status profesjonalnego organizato- najlepsze polskie firmy na arenie międzynarodowej. ra kongresów nadawany przez Poland Convention Tym istotniejsze jest zebranie danych statystycz- Bureau, działające w ramach Polskiej Organizacji nych odnośnie spotkań i wydarzeń zorganizowa- Turystycznej. Dodatkową grupą biur podróży, które nych przez te instytucje. również zostały wzięte pod uwagę są organizatorzy Według międzynarodowych norm przyjętych podróży motywacyjnych. W sumie w ciągu trzech przez światowe podmioty związane z przemysłem lat tj. 2009, 2010, 2011 zostało przebadanych ponad spotkań w opracowaniach statystycznych analizo- 20 firm, które pełnią kluczową rolę wśród funkcjo- wane są spotkania i wydarzenia spełniające takie nujących agencji na polskim rynku turystyki bizne- warunki jak: skupiają minimum 10 uczestników, Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 21 trwają co najmniej pół dnia tj. cztery godziny i wię- wszystkie firmy wspierane przez Polską Organizację cej oraz miejsce (obiekt), w którym odbywa się spo- Turystyczną. Na tej podstawie autor chce wskazać tkanie zostało opłacone specjalnie w tym celu [8]. najbardziej obiecujące kierunki działania na rynku Takie wymogi zostały ustalone w drodze porozu- spotkań i wydarzeń biznesowych. mienia, które zawarły: Światowa Organizacja Tury- Program rekomendacji dla profesjonalnych orga- styki (UNWTO) oraz członkowie afiliowani, w tym nizatorów kongresów skierowany jest do instytucji m.in. International Convention and Congress Asso- wyspecjalizowanych w kompleksowej organiza- ciarion (ICCA), Meeting Professionals International cji i obsłudze kongresów w Polsce. Rekomendację (MPI) oraz Reed Travel Exhibitions. To właśnie na mogą uzyskać podmioty gospodarcze wyspecjalizo- podstawie norm UNWTO są ukazywane również wane w planowaniu i organizacji kongresów, posia- dane w zestawieniu dotyczącym polskich biur po- dające odpowiednie doświadczenie organizacyjne, dróży. Tak ujęte normy można znaleźć w studium zaplecze techniczne oraz przeszkolony zespół pra- dotyczącym turystyki związanej ze spotkaniami cowników umożliwiający pełną realizację kongre- „Measuring the Economic Importance of the Me- su własnego lub zleconego dla minimum 250-500 etings Industry Developing a Tourism Satellite Ac- uczestników. count Extension” opracowanym przez wyżej wy- Natomiast w programie rekomendacji firm wymienionych autorów. specjalizowanych w kompleksowej organizacji i ob- Wracając jednak do Polski możemy stwier- słudze podróży motywacyjnych (incentive) w Polsce dzić, iż ostatnie dwudziestolecie na rynku to okres mogą brać udział podmioty gospodarcze wyspecja- kształtowania się najsilniejszych graczy związa- lizowane w planowaniu i organizacji podróży mo- nych z obsługą klienta biznesowego. Ponadto to tywacyjnych (incentive) w Polsce, posiadające od- czas budowania specyfiki danych firm i ich specja- powiednie doświadczenie organizacyjne, zaplecze lizacji. Tworzenie się ich własnych marek, kreowa- techniczne oraz przeszkolony zespół pracowników nie produktów turystycznych, analizowanie progra- umożliwiający pełną realizację imprez incentive dla mów skierowanych do poszczególnych klientów. min. 50 - 100 uczestników. Obydwa programy mają Wszystkie te działania prowadziły do pojawienia się szczegółowo określone kryteria oraz założenia, co nowych podmiotów obsługujących w sposób profe- ułatwia firmom zainteresowanym pozyskanie naro- sjonalny turystów biznesowych. Kształtowanie się dowej rekomendacji w ramach czytelnie określone- nowego rynku biznesowego na przestrzeni ostatnich go regulaminu. lat może być również ukazane poprzez przedstawie- Po określeniu próby badawczej kluczowe oka- nie potencjału, jakim dysponują firmy oraz charak- zało się również wyodrębnienie rodzajów poszcze- terystyki spotkań i wydarzeń przez nich zorgani- gólnych spotkań. I tak zostały one podzielone na zowanych. Zebrane w artykule dane podsumowu- cztery grupy: konferencja/kongres, wydarzenie ją właśnie 3001 spotkań z roku 2011, które zostały korporacyjne, wydarzenie motywacyjne oraz targi/ przeprowadzone przez rekomendowane podmioty. Ujęcie tych spotkań całościowo może stać się pew- wystawy. Jednocześnie na potrzeby badania została nym wyznacznikiem trendów i może ukazywać przyjęta następująca charakterystyka: charakter działalności biur określanych jako profe- ––„konferencja/kongres” określa krajowe i mię- sjonalni organizatorzy kongresów i organizatorzy dzynarodowe spotkania stowarzyszeń (associa- podróży motywacyjnych. tion meetings) bez wyraźnego podziału na spotkania rządowe i pozarządowe (governmental, Metodyka badań i charakterystyka próby non-governmental meetings), ––„wydarzenie korporacyjne” określa wydarzenie firmowe (corporate events) ze szczególnym Głównym celem badawczym było zidentyfikowa- zwróceniem uwagi na szkolenia, warsztaty, nie liczby organizowanych na terenie Polski w okre- ślonym czasie spotkań i wydarzeń (m.in. społecznych, seminaria, konferencje prasowe, premiery pro- gospodarczych, biznesowych) koordynowanych duktów przez organizatorów kongresów i podróży motywa- ––wydarzenia motywacyjne, w tym podróże, wy- cyjnych. Grupa, która została wzięta pod uwagę, to jazdy motywacyjne o charakterze gratyfikacyj- nym, uznaniowym, 22 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

––„targi/wystawy” dotyczy dużych wydarzeń darzeń oraz ich szacunkowa wartość finansowa na o dowolnej tematyce zazwyczaj odbywających terenie Polski. się na terenie obiektów targowych [8]. Zakres przedmiotowy przeprowadzanych badań Badanie wielkości przemysłu spotkań i wyda- na terenie całej Polski obejmował firmy, które ko- rzeń w Polsce wśród rekomendowanych organizato- ordynowały spotkania i wydarzenia, w tym przede rów kongresów i podróży motywacyjnych Polskiej wszystkim rekomendowanych organizatorów kon- Organizacji Turystycznej odbywa się również ze gresów i podróży motywacyjnych. względu na ujęcie branżowe. Zróżnicowanie spo- Analizowane badania dotyczą roku 2011 i wzięło tkań powoduje, że ich analiza musi przebiegać we- w nich udział piętnaście podmiotów, które posiada- dług konkretnego podziału. Społeczności spotykają ły rekomendację Poland Convention Bureau POT. się w różnych celach i na różnego rodzaju spotka- Dane były zbierane na podstawie formularza, któ- niach, jednakże kluczem jest ich uporządkowanie ry jest również wykorzystywany przez Convention i usystematyzowanie. Jednym z takich zapropono- Bureaux w Polsce do przygotowania raportu „Prze- wanych kryteriów jest propozycja Poland Conven- mysł spotkań i wydarzeń w Polsce – Poland Meetin- tion Bureau Polskiej Organizacji Turystycznej, na gs and Events Industry Report”. Poniżej zostały one podstawie której możemy wyróżnić następujący przedstawione w wybranych zestawieniach. charakter spotkań i wydarzeń: ––humanistyczne - spotkania i wydarzenia zwią- Analiza ilościowo-jakościowa spotkań zane z kulturą, sztuką, jak historia sztuki, fi- i wydarzeń w 2011 w Polsce lologia, muzykologia, etyka, filozofią, oraz te związane ze społeczeństwem, jak historia, ar- Rok 2011 na świecie to okres licznych zmian doty- cheologia, socjologia, psychologia, ekonomia czących liczby spotkań, ich organizacji oraz charak- i antropologia. teru. W Polsce to przede wszystkim czas wzmożonej ––technologiczne - spotkania i wydarzenia zwią- aktywności i walki o potencjalnych klientów, zarów- zane z architekturą i urbanistyką, automaty- no tych związanych z korporacjami, jak i stowarzy- ka i robotyka, biocybernetyka, budownictwo, szeniami. Tym bardziej cenne jest ukazanie tego roku elektronika, elektrotechnika, geodezja i karto- w kontekście spotkań organizowanych przez organi- grafia, górnictwo, inżynieria, technologia che- zatorów kongresów i podróży motywacyjnych. Ana- miczna, transport lizując 3001 spotkań i wydarzeń w 2011 roku może- ––informatyczno-komunikacyjne - spotkania my stwierdzić, iż największą grupę tj. 47% z nich sta- i wydarzenia związane z dyscypliną naukową nowiły kongresy i konferencje. Brane są pod uwagę i techniczną zajmującą się przetwarzaniem in- spotkania stowarzyszeń branżowych, grup zaintere- formacji, w tym z technologiami przetwarza- sowań czy np. miłośników danej kultury, stylu mu- nia informacji, technologiami wytwarzania zycznego czy epoki historycznej. systemów przetwarzających informacje oraz Kolejną istotną grupą były wydarzenia korpora- systemami komunikacji, komunikacją oraz jej cyjne, do których zaliczamy przede wszystkim te pochodnymi związane z funkcjonowaniem prywatnych przed- ––ekonomiczno-polityczne, spotkania i wydarze- siębiorstw. Ostatnie dwie grupy tworzą targi i wy- nia związane z ekonomią, polityką, finansami, stawy oraz wydarzenia motywacyjne, tworzące naj- naukami o zarządzaniu, towaroznawstwem mniejszą kategorię (Tab. 1) ––medyczne - spotkania i wydarzenia związane z naukami medycznymi, w tym: stomatologia, Tabela 1: Liczba spotkań i wydarzeń w 2011 roku zorganizo- farmacja, zdrowie publiczne, fizjoterapia, dia- wanych przez rekomendowane podmioty gnostyka laboratoryjna, technologia medyczna, Kategoria Liczba % biologia medyczna, biogerontologia [3]. targi/wystawy 432 14 Przyjętymi kryteriami analizy spotkań i wyda- kongres/konferencja 1421 47 rzeń są: liczba uczestników i ich narodowości, czas wydarzenie korporacyjne 808 27 trwania krajowych i międzynarodowych spotkań wydarzenie motywacyjne 340 11 oraz wydarzeń, kategorie i rodzaje spotkań i wyrazem 3001 100 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 23

Kolejna zmienna, która została wzięta pod uwa- tów biznesowych. Taki podział sprzyja wykorzy- gę podczas przeprowadzania badania, to liczba spo- staniu hoteli, obiektów, atrakcji turystycznych. Ko- tkań według rodzaju. Podstawa, na bazie której zo- lejnym analizowanym elementem była sezonowość. stał uwzględniony podział, wynika z ustalonej me- Marzec, październik i wrzesień okazały się mie- todologii stosowanej w badaniach ogólnopolskich. siącami, podczas których zorganizowano najwięcej Poniżej została przedstawiona rycina, która poka- spotkań i wydarzeń w Polsce. Okres jesienny czyli zuje podział ze względu na rodzaj, z wyróżnieniem wrzesień - październik to już tradycyjnie miesiące spotkań i wydarzeń o charakterze: ekonomiczno-po- wybierane przez organizatorów na coroczne szkole- litycznym, humanistycznym, medycznym, informa- nie, przygotowanie premier nowych produktów czy tyczno-komunikacyjnym oraz technologicznym. wprowadzanie zmian do obowiązując ofert. Łączy Kluczowym wyznacznikiem jest charakter danego się to bardzo często z nowymi zadaniami dla ka- spotkania lub wydarzenia i dziedzina naukowa, dry, co jednocześnie sprawia, iż muszą zostać prze- którą omawiają delegaci. Na podstawie zebranych prowadzone odpowiednie szkolenia. Patrząc nato- danych możemy stwierdzić, iż najliczniejszą grupę miast na marzec, możemy zaobserwować, iż duża stanowią spotkania i wydarzenia o charakterze hu- liczba spotkań i wydarzeń wynika z faktu, iż jest to manistycznym. Na kolejnym miejscu zostały skla- miesiąc targowy w polskich ośrodkach wystawien- syfikowane ekonomiczno-polityczne. Następnie te niczych, co automatycznie powiązane jest z liczbą o charakterze technologicznym oraz medycznym. uczestników. Z drugiej jednak strony warto zwró- Natomiast najmniej odbyło się spotkań i wydarzeń, cić również uwagę na okres wakacyjny, ponieważ które można powiązać z tematyką informatyczno to właśnie sierpień jest miesiącem, podczas którego -komunikacyjną (ryc. 1). odbywa się najmniej spotkań (ryc. 2). Tradycyjnie w Polsce okres letni ukierunkowany jest zdecydowanie na turystykę wypoczynkową i indywidualną. Jedyną grupą spotkań, które są często organizowane właśnie w miesiącach letnich są kongresy naukowe. Wynika to z faktu, iż kadra naukowo-dydaktycz- na jest wtedy wolna od obowiązków uczelnianych, a jednocześnie dostępne są obiekty takie jak uczelnie wyższe, w których istnieje możliwość organizacji spotkań naukowych.

Rycina 1: Liczba spotkań i wydarzeń w 2011 roku zorganizowanych przez rekomendowane podmioty według rodzaju

Analizując charakterystykę spotkań biznesowych należy pamiętać, iż ich specyfika widoczna jest również przy analizie sezonowości czyli rozło- Rycina 2: Sezonowość liczby spotkań i wydarzeń w 2011 roku żeniu w ramach dwunastu miesięcy danego roku. Przemysł spotkań jako dziedzina analizowana od- Oprócz rodzaju spotkań oraz analizy ich sezono- dzielnie od turystyki staje się elementem wzmac- wości warto zwrócić uwagę na liczbę uczestników, niającym rozwój lokalnych gospodarek również ponieważ to właśnie delegaci na targi, kongresy czy poza sezonem turystycznym. Polska jako destyna- uczestnicy podróży motywacyjnych generują zyski cja, w której wykorzystywane są dwa główne okre- dla firm, miast i regionów. Ciekawe jest natomiast sy turystyczne - zimowy i letni może być również zestawienie charakterystyki spotkań z liczbą osób. postrzegana jako atrakcyjna ze względu na jesień Najwięcej uczestników wzięło udział właśnie w spo- i wiosnę kiedy mogą odbywać się spotkania klien- tkaniach technologicznych. Grupą stanowiącą zale- 24 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 dwie 16% są spotkania o charakterze humanistycz- Zestawienie to jest podstawą do kształtowania nym. Takie ukazanie wyników pozwala stwierdzić, decyzji odnośnie wyboru kategorii spotkań, na któ- które spotkania są najliczniej uczęszczane. Dalsza re warto zwrócić uwagę. W jednoczesnym zestawie- charakterystyka natomiast ukazuje, na jakich spo- niu z liczbą uczestników może być również podsta- tkanich poszczególnym benefincjentom - firmom wą do przygotowania wyliczeń czysto finansowych powinno najbardziej zależeć. Analiza krzyżowa dotyczących wpływu danej grupy uczestników bio- sezonowości i liczby uczestników jest podstawą na rących udział w spotkaniu na dany region. przykład do ustalenia rynków priorytetowych lub grup docelowych dla miast i regionów skupiających się na promocji skierowanej na przemysł spotkań. Podsumowując: najmniejszą grupę stanowiły te o charakterze informatyczno-komunikacyjnym co rów- nież znalazło odzwierciedlenie w liczbie uczestników – zaledwie 1%. Był to jedyny przypadek, w którym liczba spotkań pokrył się z liczbą uczestników (tab. 2).

Tabela 2: Liczba uczestników i spotkań według rodzaju Rycina 3: Liczba spotkań i wydarzeń według kategorii Liczba Liczba Rodzaj % % spotkań uczestników Ostatnim czynnikiem, który został poddany technologiczne 531 18 422402 63 analizie jest czas trwania spotkań i wydarzeń. To medyczne 351 12 57120 8 właśnie na tej podstawie ukazywane jest rozlicze- ekonomiczne / 948 32 81193 12 polityczne nie poszczególnych kongresów, wpływ wydarzeń humanistyczne 1056 35 108319 16 na rozwój ekonomiczny, walory regionu itp. Wśród informatyczne / analizowanych spotkań i wydarzeń, które zostały 115 4 6847 1 komunikacyjne zorganizowane przez rekomendowane podmioty razem 3001 100 675881 100 przez Polską Organizację Turystyczną zdecydowanie dominują te, które trwały od 4 do 10 dni. Pozo- Jednym z ostatnich zestawień, które zostało przy- stałe spotkania trwające krócej niż 3 dni stanowią gotowane przez autora jest analiza dotycząca kate- zaledwie 3% (tab. 4). gorii spotkań i wydarzeń. Najsilniej reprezentowaną kategorią w analizie za rok 2011 okazały się kongresy Tabela 4: Liczba spotkań i wydarzeń według czasu trwania i konferencje (ryc. 3) W sumie wzięło w nich udział Liczba dni Liczba % 443,740 uczestników. Kolejną grupę stanowiły wyda- 1 - 3 dni 86 2,9 rzenia korporacyjne, w których wzięło udział 46,603 4 - 10 dni 2906 96,8 uczestników. Trzecią grupę co do wielkości stanowią 11< 9 0,3 targi i wystawy z 171,296 uczestnikami. Najmniej razem 3001 100 zostało zorganizowanych wydarzeń motywacyjnych, w których wzięło udział 14,242 uczestników (tab. 3). Te dwie, kluczowe liczby pozwalają na stwierdzenie, iż delegaci podczas przyjazdów zostają na Tabela 3: Liczba uczestników i spotkań według kategorii co najmniej na trzy noce, co generuje określone Liczba zyski dla branży hotelowej. Takie dane mogą być Kategoria Liczba % % uczestników jednocześnie przyczynkiem do kolejnej analizy do- targi/wystawy 432 14 171296 25 tyczącej już bezpośrednio wyników ekonomicznych kongres/ przemysłu spotkań. 1421 47 443740 66 konferencja wydarzenie 808 27 46603 7 Zakończenie korporacyjne wydarzenie 340 11 14242 2 motywacyjne Powyższa analiza to zaledwie próba scharakte- razem 3001 100 675881 100 ryzowania rynku spotkań i wydarzeń organizowanych przez profesjonalnych organizatorów kongre- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 25 sów oraz organizatorów podróży motywacyjnych wanych daną tematyką, tudzież firmami opiekują- rekomendowanych przez Poland Convention Bureau cymi się takimi instytucjami. Natomiast w drugiej Polskiej Organizacji Turystycznej. Podobne dane kolejności koordynują wydarzenia korporacyjne przygotowane są rokrocznie i ukazują tendencje czyli wszelkiego rodzaju wydarzenia firm, przed- i zachowanie się podmiotów na rynku oraz możli- siębiorstw czy holdingów. wości, jakie czekają na firmy zajmujące się obsługą Podsumowując charakter analizowanych spotkań podróży biznesowych, wydarzeń specjalnych czy i wydarzeń warto zwrócić uwagę, iż przodują te wyjazdów motywacyjnych. o charakterze humanistycznym i to właśnie przed- Dane podsumowujące rok 2011 dotyczą 3001 stawiciele tych nauk zarówno na polu zawodowym, spotkań i wydarzeń, co ukazuje wyraźną tendencję jak i prywatnym najczęściej się spotykają. wzrostową w porównaniu z latami poprzednimi. Cenną informacją wynikającą z przeprowadzo- Podobna analiza przygotowana w 2010 roku uka- nej analizy jest ta dotycząca liczby uczestników. zała ponad 1193 spotkań i wydarzeń, które zostały Największą grupę stanowią spotkania o charakterze zorganizowane przez podmioty posiadające reko- technologicznym. Taki wynik może być zaczątkiem mendacje. Wzrost liczby spotkań można oceniać do przygotowania długofalowego planu rozwoju w dwóch aspektach. Z jednej strony może on wy- promocji regionów czy miast, w których funkcjo- nikać z faktu, iż rekomendowane podmioty przeka- nują instytucje związane z podobnymi dziedzinami. zały dużo więcej informacji dotyczących spotkań, Na tej podstawie, tudzież w oparciu o lokalne struk- które organizowały lub koordynowały. Z drugiej tury czy uczelnie wyższe istnieje szansa pozyskiwa- zaś, mogło wynikać to bezpośrednio ze zwiększenia nia spotkań i ich organizaji. liczby organizowanych przez nie wydarzeń. Taka Elementem ważnym zarówno dla organizatorów interpretacja pozwoliłaby na podsumowanie 2011 i pośredników turystycznych jak i włodarzy bazy roku jako niezwykle atrakcyjnego dla organizato- hotelowo-gastronomicznej może być informacja, iż rów w Polsce i jednocześnie mogłaby wyznaczać zdecydowana większość spotkań i wydarzeń to ta- dalsze kierunki rozwoju. Ponadto warto dodać, iż kie, podczas których uczestnicy zostają co najmniej firmy rekomendowane przez Poland Convention Bu- trzy noce. Ma to bezpośredni wpływ na politykę re- reau Polskiej Organizacji Turystycznej były zaanga- gionalną, jak i wpływy finansowe. żowane w działania dotyczące koordynacji polskiej Przedstawiona charakterystyka spotkań ukazuje prezydencji w Unii Europejskiej. Liczne spotkania profil klientów, z jakimi współpracują organizato- przy tej okazji przyczyniły się zapewne do wzrostu rzy rekomendowani przez Poland Convention Bu- liczby koordynowanych spotkań ogółem. reau Polskiej Organizacji Turystycznej. Powyższa Rok 2011 był również rokiem poprzedzającym analiza jest podstawą do tworzenia kampanii wspie- Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO rających polskie produkty turystyczne oraz wspól- 2012, które to wydarzenie generowało liczne spotka- nych akcji promocyjnych skierowanych na rozwój nia dodatkowe na długo wcześniej przed faktyczną polskiego przemysłu spotkań w kolejnych latach. imprezą. Jednocześnie warto zaznaczyć, iż organi- Ponad 27 tysięcy spotkań i wydarzeń zorganizowa- zacja imprezy sportowej nie musi mieć bezpośred- nych w 2011 [3] wskazuje na fakt, iż potencjał biz- niego przełożenia na liczby wynikające z analizy nesowy Polski wzrasta i stajemy się istotnym kra- przemysłu spotkań. Biorąc pod uwagę sektor kon- jem na mapie destynacji biznesowych, szczególnie gresów stowarzyszeń międzynarodowych, w tym ze w Europie. Warto, aby taki trend utrzymał się jak szczególnym uwzględnieniem medycznych, raczej najdłużej i jednocześnie należy wspierać podmioty, stronią one od przygotowania swoich spotkań pod- które w bezpośredni sposób organizują wydarzenia czas, tudzież w trakcie dużych imprez sportowych. dla klienta biznesowego. Uzyskane dane pozwalają stwierdzić, iż firmy posiadające rekomendacje Poland Convention Bu- Piśmiennictwo: reau Polskiej Organizacji Turystycznej organizują 1. Carey T. 1997: Spokojnie to tylko konferencja. Internatio- głównie kongresy i konferencje stowarzyszeń, co nal Fairs, Education and Marketing, Warszawa. 2. Cartwright D. P. 1997: Badania empiryczne w socjologii. oznacza, że współpracują one bezpośrednio z or- Wydawnictwa WSSG, Tyczyn. ganizacjami zrzeszającymi członków zaintereso- 26 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

3. Celuch K. 2013: Raport Przemysł spotkań i wydarzeń 6. Rogers T. 2008: Conferences and Conventions: a global w Polsce - Poland Meetings and Events Industry Report industry. Butterworth Heinemann, Oxford. 2012. Wydawnictwo POT, Warszawa. 7. Wallace E., Mathai M., Heath A., 2008: The Convention 4. Celuch K. 2011: Stowarzyszenia i organizacje w przemy- Industry Council Manual. Convention Industry Council, śle spotkań. Kompendium, Wydawnictwo Uczelni Vistula, Washington. Warszawa. 8. World Tourism Organization. 2006: Measuring the Eco- 5. Davidson R, Cope B. 2003: Business Travel: Conferences, nomic Importance of the Meetings Industry. Developing Incentive Travel, Exhibitions, Corporate Hospitality and a Tourism Satellite Account Extension. World Tourism Or- Corporate Travel. Pearson Education, Harlow. ganization, Madrid. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 27

Ludwika Grzejdak Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Ocena możliwości dalszego finansowania rozwoju turystyki i rekreacji w Polsce w perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata 2014-2020 The evaluation of possibilities for financing tourism and recreation development in Poland in EU’s Financial Perspective (2014-2020)

Abstract

Tourism and recreation is a sector of economy which requires both national and union assistance. In the last few years a steady development of tourism can be observed, mostly due to subsidies from the European Union. This article presents possibilities of financing tasks in the area of tourism and recreation in financial perspectives (2004-2006), (2007-2013) and their extent of use. The second part of this study presents possibilities of further development of tourism within EU’s financial means. The aim of this study is to evaluate the possibilities of financing tourism and recreation sector in Poland in EU’s financial perspective (2014-2020). The evaluation was developed on the basis of descriptive and comparative analysis, data analysis, deductive inference and logical reasoning. In both National and Regional Operational Program- mes financial aid for tourism in financial perspective (2014-2020) was distinctly limited in comparison to financial perspective (2007-2013). Nevertheless, due to incomplete research on operational programmes some efforts can be made to create projects dedicated strictly to tourism.

Słowa kluczowe: Unia Europejska, turystyka, rekreacja, budżet 2014 - 2020

Wstęp zahamowana, potrzebne jest regularne wsparcie finansowe na poziomie kraju oraz Unii Europejskiej. Turystyka i rekreacja jest sektorem gospodarki Unia Europejska posiada kompetencje do prowa- wymagającym wsparcia finansowego zarówno kra- dzenia działań mających na celu wspieranie, koor- jowego, jak i unijnego, odgrywającym istotną rolę dynowanie lub uzupełnianie działań państw człon- w rozwoju gospodarczym Unii Europejskiej (UE) kowskich w dziedzinie turystyki [10]. Działania UE oraz Polski. Turystyka ma również wpływ na inne skupiają się głównie na zachęcaniu do tworzenia ko- rzystnego środowiska dla rozwoju przedsiębiorstw sektory - może stymulować powstawanie nowych turystycznych oraz wspieraniu współpracy między miejsc pracy i pobudzać wzrost produktu krajowego państwami członkowskimi, zwłaszcza poprzez wy- brutto (PKB). Obecnie sektor ten obejmuje prawie mianę dobrych praktyk [10]. Na poziomie krajo- 1,8 mln, głównie małych i średnich, przedsiębiorstw wym wykorzystywane są takie instrumenty polityki na terenie Wspólnoty Europejskiej. Zatrudnienie strukturalnej UE do wspierania sektora turystycz- w UE w tym sektorze kształtuje się na poziomie nego jak Programy Operacyjne (PO) oraz 16 Regio- 8%, a wkład w PKB wynosi 8,2% [13]. W Polsce nalnych Programów Operacyjnych (RPO). w 2012 roku w turystyce zatrudnionych było prawie Celem tego opracowania jest ocena możliwości milion osób, a wkład w PKB wyniósł 5% [12]. finansowania rozwoju sektora turystyki i rekreacji Turystyka i rekreacja jest znaczącą sferą aktywna obszarze Polski w latach 2014–2020 ze środków ności gospodarczej, tak w UE, jak i w Polsce. Biorąc UE. Przyjęto założenie wstępne, iż w okresie finan- pod uwagę kilka ostatnich lat można zauważyć sta- sowym 2014-2020 na rozwój turystyki i rekreacji ły rozwój tego sektora. Aby tendencja ta nie została zostanie przeznaczonych zdecydowanie mniej środ- 28 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 ków finansowych, w porównaniu z okresem 2007- Dane Komisji Europejskiej wskazują, że Polska 2013, co może spowolnić rozwój sektora turystyki jest tym krajem członkowskim, który w najwięk- i rekreacji w naszym kraju. W celu jego weryfikacji szym stopniu wykorzystał środki unijne z okresu wykorzystano takie metody badawcze jak analiza finansowego 2004-2006. W ramach przyznanych danych, analiza statystyczna i metoda badania do- nam zasobów finansowych w sektorze turystyki zre- kumentów. W pracy zostały wykorzystane informa- alizowano ponad 600 tysięcy projektów [6]. Budżet cje, zawarte w literaturze przedmiotu, dokumentach UE na lata 2007–2013 przyniósł nowe, dużo lepsze krajowe i unijnych, a także źródłach internetowych. możliwości rozwoju turystyki i rekreacji w Polsce. Biorąc pod uwagę fakt, że turystyka ma duże zna- Finansowanie turystyki i rekreacji czenie dla wzrostu gospodarczego oraz zatrudnienia w latach 2004–2006 oraz 2007–2013 we wszystkich krajach Unii Europejskiej, od 2007 roku podjęto wiele długoterminowych działań na Wraz ze wstąpieniem Polski w poczet państw rzecz rozwoju turystyki i rekreacji. Jednym z nich członkowskich Unii Europejskiej w 2004 roku, pol- było podpisanie Traktatu Lizbońskiego, na mocy ska gospodarka otrzymała możliwość szybszego którego zwiększono kompetencje Unii w tej dzie- rozwoju. Już jako kandydat do UE korzystaliśmy dzinie. Instytucje Wspólnoty Europejskiej otrzyma- z funduszy przedakcesyjnych, stanowiących instru- ły kompetencje wspomagające w zakresie turystyki, ment pomocy finansowej przeznaczonej dla najsła- ze szczególnym naciskiem na rozwój konkurencyj- biej rozwiniętych regionów. Instrumenty takie jak ności [10]. Phare, ISPA stanowiły jednak stosunkowo ograni- W latach 2007-2013 na rozwój turystyki w Pol- czoną pomoc w tym zakresie. Od momentu akcesji sce przeznaczono dużo większe środki finansowe. otrzymaliśmy natomiast dostęp do większych źró- Dużą pulą pieniędzy (ok. 700 mln euro) dyspono- deł finansowania w postaci funduszy europejskich wała Polska Organizacja Turystyczna jako instytu- oraz innych narzędzi finansowych. cja wdrażająca programy operacyjne oraz jako be- W dokumencie „Podstawy Wsparcia Wspólnoty” neficjent tych programów. Większość ze środków zatwierdzonym przez Komisję Europejską zostały przeznaczonych na turystykę trafiła również do 16 przedstawione przepisy dotyczące funduszy unij- Regionalnych Programów Operacyjnych, do tego nych. Określona została też strategia oraz działanie dochodzą jeszcze dodatkowe źródła finansowania. funduszy, a także wielkość dofinansowania z UE W latach 2007-2013 wsparcie dla sektora turystyki [2]. Ostateczna kwota przyznana Polsce wynosiła i rekreacji można było głównie uzyskać w ramach 8,6 mld euro [1]. Środki te zgodnie z wytycznymi poniższych programów operacyjnych [7]: dokumentu „Podstawy Wsparcia Wspólnoty” zosta- ––Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, ły głównie przeznaczone na [2]: ––Regionalne Programy Operacyjne, ––rozwój zasobów ludzkich, ––Program Operacyjny Kapitał Ludzki. ––rozwój infrastruktury oraz Uzupełnieniem dotacji były projekty związane ––rozwój i wsparcie przedsiębiorczości. z turystyką i rekreacją realizowane w ramach Pro- W ramach prowadzonej przez UE polityki struk- gramu Operacyjnego Rozwoju Polski Wschodniej turalnej Polsce zostały udostępnione środki na roz- oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich [7]. wój gospodarki. W latach 2004-2006 finansowano Podstawowym krajowym programem opera- z nich także projekty realizowane w obszarze tury- cyjnym, w ramach którego można było otrzymać styki i rekreacji. Główne obszary wsparcia w tych wsparcie na rozwój sektora turystyki i rekreacji, sektorach to: był Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 1. Budowa nowych obiektów sportowych, 2007-2013. Na zasadach ogólnych przedsiębiorcy 2. Odrestaurowanie obiektów zabytkowych i hi- z branży turystycznej mogli starać się o dofinanso- storycznych, wanie w ramach następujących działań [7, s. 2]: 3. Budowa oraz modernizacja obiektów infra- ––3.3. „Tworzenie systemu ułatwiającego inwesto- struktury rekreacyjnej i kulturalnej, wanie w MSP”, 4. Udział przedsiębiorstw w targach oraz wysta- ––4.4. „Nowe inwestycje o wysokim potencjale in- wach [6]. nowacyjnym”, Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 29

––5.1. „Wspieranie rozwoju powiązań kooperacyj- Najwięcej środków z PO IG przeznaczonych nych o znaczeniu ponadregionalnym”, dla przedsiębiorców z branży turystycznej i rekre- ––6.1. „Paszport do eksportu”, acyjnej zostało wykorzystanych w ramach działań ––6.5 „Rozwój systemu wsparcia polskiej gospo- bezpośrednio dedykowanych sektorowi turystycz- darki na rynku międzynarodowym”. nemu – Działanie 6.3. oraz Działanie 6.4. Świadczy Wszystkie te działania miały na celu rozwój in- to o dużym zainteresowaniu, potrzebie oraz dobrym nowacyjnych przedsiębiorstw z branży turystycz- zorganizowaniu przedsiębiorców oraz świadomości nej. W szczególności działanie 3.3. miało poprzez możliwości jakie dają im dotacje unijne. szkolenia, zwiększanie świadomości, nawiązy- Jednym z krajowych PO, który w szczególny wanie współpracy stymulować wzrost inwestycji sposób przyczynia się do rozwoju turystyki w Pol- w przedsiębiorstwa turystyczne chcące realizować sce, jest Program Operacyjny Infrastruktura i Śro- innowacyjne przedsięwzięcia. Z kolei działanie 4.4. dowisko. W ramach tego PO na sektor kultury prze- miało za zadanie wspieranie projektów w zakresie znaczonych zostało ponad 530 mln euro. W ramach wprowadzania nowych działań marketingowych lub priorytetu „Kultura i dziedzictwo kulturowe” moż- organizacyjnych, które w przedsiębiorstwach tury- na było realizować cele związane z [4]: stycznych i rekreacyjnych są niezbędne, aby móc ––ochroną, zachowaniem i efektywnym wykorzy- konkurować z firmami europejskimi. Działanie 5.1. staniem dziedzictwa kulturowego stwarzało potencjalne wsparcie dla projektów ukie- ––o znaczeniu ponadregionalnym, runkowanych na powiązania przedsiębiorstw. Takie ––poprawą stanu infrastruktury kultury, powiązania dają przedsiębiorcom między innymi ––zwiększeniem dostępu do kultury. możliwość tworzenia tzw. klastrów turystycznych, Wszystkie te działania w bezpośredni sposób które dzięki wymianie doświadczeń i skupieniu za- przyczyniły się do poprawy atrakcyjności Polski, sobów ludzkich i rzeczowych mogą osiągać przewa- a co za tym idzie do rozwoju turystyki. gę konkurencyjną. Celem działania 6.1. było wspie- Programem, który miał też za zadanie wsparcie ranie firm, które mają predyspozycje do prowa- projektów w zakresie turystyki jest Program Opera- dzenia transakcji eksportowych. Głównym celem cyjny Rozwój Polski Wschodniej. Swoim zakresem działania 6.5. była promocja Polski między innymi obejmował on terytorium pięciu województw: lubel- poprzez imprezy targowo-wystawiennicze. skiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzy- Działania, które bezpośrednio związane były skiego i warmińsko-mazurskiego. Środki przezna- z branżą turystyczną to Działanie 6.3. „Promowa- czone bezpośrednio na turystkę w tym programie nie turystycznych walorów Polski” oraz Działanie dostępne były między innymi w ramach Działania 6.4. „Inwestycje w produkty turystyczne o znacze- 5 – „Zrównoważony rozwój potencjału turystycz- niu ponadregionalnym”. Na rycinie 1 przedstawio- nego opartego o warunki naturalne”, podzielonego no wykorzystanie środków przeznaczonych na roz- na dwa poddziałania: 5.1. „Promowanie zrównowa- wój turystyki i rekreacji w ramach poszczególnych żonego rozwoju turystyki” i 5.2. „Trasy rowerowe” Działań PO Innowacyjna Gospodarka (PO IG). [14]. Na realizację wyżej wymienionych działań przeznaczonych zostało odpowiednio 5,8 mln euro oraz 50 mln euro. Aktualnie poziom alokacji tych środków wynosi około 90%. W ramach PO RPW realizowane są również projekty o znaczeniu kluczowym dla tego regionu. Są to projekty mające na celu rozwój społeczno-gospodarczy. Jednym z takich projektów jest „Promocja zrównoważonego rozwoju turystyki”. Pula środków przeznaczonych na realizację tego projektu to prawie 6 mln euro [5]. Środki finansowe przeznaczone na rozwój tu- Rycina 1: Wykorzystanie środków przeznaczonych na po- rystki i rekreacji dostępne były również dla przed- szczególne Działania w PO IG; siębiorców w ramach 16 Regionalnych Programów Opracowanie własne; na podstawie Raportu sporządzonego Operacyjnych. Na realizację projektów w tym sek- przez IZ PO IG; stan na dzień 07.10.13. 30 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 torze przeznaczono ponad 738 mln euro. Kwota ta stanowi prawie 4,5% wszystkich środków przeznaczonych na realizację działań Regionalnych Progra- mów Operacyjnych. Główne obszary wsparcia turystyki i rekreacji to: ––działania z zakresu turystyki wspomagające społeczno-ekonomiczny rozwój regionów, ––promocja działalności i aktywności turystycznej, ––turystyka kulturowa, ––ochrona przyrody, Rycina 2: Wykorzystanie środków przeznaczonych na po- ––rewitalizacja obszarów zdegradowanych [11, szczególne działania w ramach PO KL; 12]. Opracowanie własne; na podstawie raportu sporządzonego Natomiast Program Operacyjny Kapitał Ludz- przez IZ PO KL; stan na dzień 30.09.13. ki (PO KL) to kolejny program, w ramach którego Jeżeli chodzi natomiast o inne źródła finansowa- można było ubiegać się o dofinansowanie na dzia- nia, to w ramach Wspólnej Polityki Rolnej benefi- łalność przedsiębiorstw turystycznych i rekreacyj- cjenci mogli pozyskać dotacje ze środków Progra- nych. Główne działania wspierające ten sektor to: mu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. ––Działania 2.1. „Rozwój kadr nowoczesnej go- Kluczową osią priorytetową była oś 3 - „Jakość spodarki”, Poddziałania 2.11. Rozwój kapitału życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospo- ludzkiego w przedsiębiorstwach, darki wiejskiej” w Działaniu ”Tworzenie i rozwój ––Działania 6.2. „Wsparcie oraz promocja przed- mikroprzedsiębiorstw”. Na dofinansowanie mogły siębiorczości i samozatrudnienia” liczyć projekty związane z zakładaniem lub rozwo- Program Operacyjny Kapitał Ludzki to program jem mikroprzedsiębiorstw, których działalność po- stworzony z myślą o rozwoju zasobów ludzkich, wiązana jest z turystyką, rekreacją, sportem i wy- co dla przedsiębiorstw działających na rynku tu- poczynkiem. Całkowita wysokość dofinansowania rystycznym ma duże znaczenie ze względu na jego w ramach tego poddziałania wynosiła 2 047 167 200 charakter usługowy. W ramach Działania 2.1. tego euro. Działanie to miało na celu wzrost zatrudnienia programu firmy podnoszą kwalifikacje swoich pra- na obszarach wiejskich. Cel ten miał zostać osią- cowników oraz dostosowują je do wymogów gospo- gnięty poprzez [7]: darki opartej na wiedzy. Podstawowym warunkiem ––wzrost konkurencyjności gospodarczej obsza- jaki trzeba spełnić, aby zostać objętym pomocą fi- rów wiejskich, nansową w tym zakresie jest prowadzenie działal- ––rozwój przedsiębiorczości, ności na terenie co najmniej dwóch województw, ––rozwój rynku pracy. co w przypadku przedsiębiorstw turystycznych jest często spotykane, zwłaszcza w działalności to- uroperatorów. Możliwości finansowania turystyki Natomiast Działanie 6.2. miało na celu promo- i rekreacji w latach 2014–2020 cję rozwoju przedsiębiorczości oraz wzrostu zatrudnienia. W ramach projektów można było otrzymać Negocjacje, uzgodnienia i ostateczne przyjęcie środki na rozpoczęcie prowadzenia działalności. wieloletniego budżetu unijnego to jedna z najważ- Poniżej (ryc. 2) przedstawiono wykorzystanie środ- niejszych kwestii dla Polski i jej interesów. Dostar- ków przeznaczonych na rozwój turystyki i rekreacji cza ona informacji o wysokości i zakresie pomocy w ramach poszczególnych działań PO KL. finansowej z Unii Europejskiej aż do roku 2020. W czerwcu tego roku Komisja Europejska przygoto- wała projekt budżetu UE na lata 2014-2020. Polska będzie w jego ramach dysponować kwotą 72,9 mld euro na realizację polityki spójności. Sam budżet UE zatwierdzony został natomiast 19 listopada 2013 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 31 roku przez Parlament Europejski. Pieniądze będzie ralnych dla regionów tej kategorii [8]. Poniżej (ryc. można zainwestować m. in. w: 4) przedstawiony został szacunkowy podział środ- ––badania naukowe, ków na poszczególne programy wojewódzkie. ––rozwój przedsiębiorczości, ––cyfryzację kraju, ––transport przyjazny środowisku oraz ––włączenie społeczne i aktywizację zawodową [3]. W ramach nowej perspektywy finansowej w Pol- sce będzie realizowanych pięć krajowych progra- mów operacyjnych oraz jeden program ponadregio- nalny skierowany do województw Polski Wschod- niej: lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego. Będą to: Rycina 4: Propozycja podziału Funduszy Europejskich 2014- ––Program Operacyjny Infrastruktura i Środowi- 2020 na programy regionalne (euro); Opracowanie własne; na podstawie szacunkowych wyliczeń sko, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego ––Program Operacyjny Inteligentny Rozwój, ––Program Operacyjny Wiedza, Edukacja, Roz- W chwili obecnej możemy jedynie szacunkowo wój, określić miejsce turystyki i rekreacji w nowym bu- ––Program Operacyjny Polska Cyfrowa, dżecie. Biorąc pod uwagę główne działania Unii Eu- ––Program Operacyjny Pomoc Techniczna, ropejskiej, które będą podejmowane w zbliżającym ––Program Operacyjny Rozwój Polski Wschod- się siedmioletnim okresie, do celów realizowanych niej [3]. w obszarze turystyki i rekreacji można zaliczyć: Aktualny stan uzgodnień nie pozwala podać 1. nowe technologie – integralny system infor- ostatecznych kwot dofinansowania przewidzianych macji turystycznej, na konkretne PO. Poniżej (ryc. 3) przedstawiono 2. ochrona środowiska – rewitalizacja obszarów wstępną propozycję podziału środków na poszcze- poprzemysłowych, gólne Programy Operacyjne. 3. transport – turystyka rowerowa, 4. wsparcie dla przedsiębiorców – zakładanie oraz rozwój małych i średnich przedsiębiorstw turystycznych, 5. kapitał społeczny – szkolenia finansowane z budżetu unijnego skierowane do osób zatrudnionych w branży turystycznej. Jednym z planowanych programów operacyjnych, nad którym prowadzone są obecnie prace oraz konsultacje społeczne, jest Program Operacyjny Inteligentny Rozwój. Główny obszar działań w ramach tego programu to innowacyjność, badania na- Rycina 3: Propozycja podziału Funduszy Europejskich 2014- ukowe oraz ich powiązania ze sferą przedsiębiorstw. 2020 na programy operacyjne (euro); Jednym z celów tematycznych tego programu jest Opracowanie własne; na podstawie szacunkowych wyliczeń podnoszenie konkurencyjności małych i średnich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego przedsiębiorstw (MŚP). Właśnie w tym obszarze przedsiębiorcy z branży turystyki i rekreacji będą Oprócz krajowych PO do dyspozycji potencjal- mogli starać się o dotacje unijne na zasadach ogól- nych beneficjentów w latach 2014-2020 jest również nych. W szczególności pomoc finansową będzie 16 RPO. Środki przeznaczone na realizację tych pro- można uzyskać na [9]: gramów będą stanowiły ok. 60% funduszy struktu- ––opracowywanie nowych modeli biznesowych, 32 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

––wspieranie zdolności MŚP w zaangażowanie się wej społeczności lokalnych oraz tworzenie nowych w proces wzrostu ekonomicznego i innowacji, miejsc pracy. Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez ––wspieranie tworzenia nowych firm. nawiązywanie współpracy pomiędzy przedsiębior- W nowej perspektywie finansowej jednym z pro- cami na rzecz tworzenia oraz rozwoju atrakcyjnych gramów, który od 1 stycznia przyszłego roku będzie produktów turystycznych o znaczeniu ponadregio- w zmienionej formie kontynuowany, jest PO Infra- nalnym [10]. Pomoc finansowa z Unii Europejskiej struktura i Środowisko. Tak jak w latach 2007-2013, w tym obszarze może w znacznym stopniu pobu- tak w zbliżającym się okresie budżetowania w ra- dzić wzrost sektora turystyki i rekreacji na terenie mach tego programu dostępne będą środki przezna- województw Polski Wschodniej. czone na ochronę i rozwój dziedzictwa kulturowego. Wsparcie na turystykę i rekreację w nowej per- Wsparcie będzie obejmowało działania związane z: spektywie finansowej można otrzymać nie tylko ––ochroną i udostępnieniem, w tym turystycz- z programów krajowych. Dla beneficjentów przygo- nym, zabytków o znaczeniu ogólnopolskim towywane są również Regionalne Programy Opera- i światowym, cyjne. Działania na polu turystyki i rekreacji sku- ––rozwojem zasobów kultury jako miejsc prezen- pione będą wokół obszarów takich jak: tacji dziedzictwa kulturowego, ––ochrona i promocja dziedzictwa kulturowego ––dostępem do kultury [8]. i naturalnego, W ramach tego priorytetu wsparcie otrzymają ––innowacyjna i konkurencyjna gospodarka, projekty związane z ochroną i udostępnieniem tu- ––konkurencyjność MŚP [15]. rystycznym zabytków o znaczeniu ogólnopolskim „Innowacyjna i konkurencyjna gospodarka” i światowym. Działania te w znaczący sposób przy- oraz „konkurencyjność MŚP” to obszary wsparcia, czynią się do podniesienia atrakcyjności turystycz- z których o dotacje będą mogły się starać przedsię- nej regionów, co może przyczynić się do zwiększe- biorstwa z branży turystycznej i rekreacyjnej. Po- nia ruchu turystycznego na terenie tych regionów moc ta ukierunkowana będzie na wprowadzanie w przyszłości. Głównym rezultatem wdrożenia nowych rozwiązań informatycznych – innowacyjne tego programu ma być wzrost liczby odwiedzin systemy rezerwacyjne oraz marketingowych – no- w miejscach należących do obiektów dziedzictwa woczesne formy reklamy, które będą aktywizowa- kulturowego i naturalnego oraz stanowiących atrak- ły rozwój sektora małych i średnich firm na terenie cje turystyczne. Na realizację tego priorytetu zosta- województw. nie przeznaczone około 400 mln euro [8]. Szczególną jednak uwagę należy zwrócić na Kolejnym programem, w ramach którego przed- pierwszy z wyżej wymienionych celów. Właśnie siębiorcy z sektora turystyki i rekreacji będą mogli w tym obszarze największe pole możliwości otwie- otrzymać dofinansowanie będzie Program Opera- ra się przed jednostkami działającymi w obszarze cyjny Rozwój Polski Wschodniej. Projekty dotyczą- turystyki. W większości Regionalnych Programów ce tego sektora realizowane będą przy udziale środ- Operacyjnych pojawiają się osie priorytetowe bez- ków głównie z priorytetu: „Przedsiębiorcza Polska pośrednio odnoszące się do dziedzictwa kulturowe- Wschodnia”. Wysokość tych środków to 340 mln go i naturalnego. Działania w ramach tych prioryte- euro. Pomoc dla branży turystycznej i rekreacyjnej tów będą dotyczyły: będzie wynikiem realizacji jednego z celów progra- ––rewitalizacji obszarów miejskich, mu – „wzmacnianie przewag konkurencyjnych wy- ––rewitalizacji uzdrowisk, nikających z ponadregionalnych specjalizacji” [15]. ––promocji dziedzictwa kulturowego, O dofinansowanie z UE w szczególności będą mo- ––ochrony i rozwoju dziedzictwa naturalnego [15]. gły starać się przedsiębiorstwa, których działalność Wszystkie te działania mają na celu poprawę po- wynika z regionalnej specjalizacji. Przewidziane tencjału turystycznego województw. Projekty zre- zostały działania mające na celu podniesienie kon- alizowane w tym zakresie przyczynią się do wzro- kurencyjności MŚP z Polski Wschodniej dzięki stu atrakcyjności regionu, a nawet mają szansę stać tworzeniu i rozwojowi sieciowych produktów tury- się jego największymi atrakcjami turystycznymi, stycznych. Działania podejmowane w tym obszarze które rokrocznie będą przyciągały wielu turystów. mają za zadanie pobudzanie aktywności zawodo- Przykłady łącznego wsparcia UE w całości środków Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 33 programu dla działań związanych z dziedzictwem Wschodniej zdecydowanie ograniczono dofinanso- kulturowym i naturalnym przedstawione zostało wanie bezpośrednio skierowane dla sektora tury- poniżej (ryc. 5). stycznego w porównaniu z latami 2007-2013. Przede wszystkim z układu osi priorytetowych zniknęła turystyka. Dotacje na zasadach ogólnych będzie moż- na uzyskać na zakładanie innowacyjnych przedsię- biorstw, czy badania i rozwój oczywiście w dziedzinie turystki. W Regionalnych Programach Operacyjnych nie pojawią się, jak w latach 2007-2013 priorytety de- dykowane bezpośrednio turystyce i rekreacji. We wszystkich programach krajowych i regionalnych przygotowanych na lata 2014-2020 turystyka włą- czona jest do priorytetów związanych z ochroną Rycina 5: Środki przeznaczone na dziedzictwo kulturowe środowiska lub promocją, rozwojem, ochroną dzie- i naturalne; dzictwa kulturowego i naturalnego. Opracowanie własne; na podstawie projektów Regionalnych Przyczyną takiego stanu rzeczy jest zmiana ob- Programów Operacyjnych szarów finansowych polityki strukturalnej, która większość zasobów będzie lokować w sektorach Wsparcie dla sektora turystyki i rekreacji na lata gospodarki bezpośrednio sprzyjających włączeniu 2014 – 2020 przewiduje również w swoich działa- społecznemu oraz zrównoważonemu wzrostowi go- niach Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. O do- spodarczemu. W zdecydowany sposób ograniczy to tacje będzie można ubiegać się w ramach Progra- możliwość realizowania zadań w obszarze szeroko mu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Najistotniejszy rozumianej turystyki. priorytet to: „Zwiększenie włączenia społecznego, Marginalizacja turystyki w najnowszych unij- ograniczanie ubóstwa i promowanie rozwoju gospo- nych strukturach budżetowych może spowodować darczego na obszarach wiejskich”. Działania w tym priorytecie dotyczyć będą rozwoju działalności zahamowanie jej rozwoju. Środki unijne przezna- pozarolniczej, zakładania małych przedsiębiorstw czone na rozwój tego sektora w Polsce w widoczny i mikroprzedsiębiorstw, w szczególności działań sposób wpłynęły na poprawę sytuacji gospodarczej. w zakresie agroturystyki. Rolnicy w ramach dzia- Od roku 2010, kiedy przedsiębiorcy wreszcie zaczęli łalności pozarolniczej otrzymają pomoc w prze- korzystać z dotacji, widać wyraźny wzrost wkładu kształceniu swoich gospodarstw w agroturystyczne. gospodarki turystycznej do PKB [14], co oznacza Taka aktywność pobudzi rozwój gospodarczy na polepszenie sytuacji tego sektora na rynku polskim. tych obszarach oraz przyciągnie turystów chętnych Szansą dla sektora turystyki w latach 2014-2020 do spędzenia czasu na łonie natury. może też być partnerstwo publiczno-prywatne. Bę- dzie to współpraca jednostek samorządu terytorialnego z sektorem prywatnym, najczęściej moty- Podsumowanie wowana względami finansowymi. Tam gdzie mali i mikro przedsiębiorcy nie będą mogli sami starać Na podstawie szczegółowych wytycznych Unii się o dofinansowanie, pomocą będą służyć instytucje Europejskiej Departament Turystyki w Minister- państwowe. Takie rozwiązanie zostanie zastosowa- stwie Sportu i Turystyki na początku roku 2013 ne głównie w regionalnych Programach Operacyj- wyznaczył obszary, które będą dofinansowywane nych. Niemniej jednak każdy region będzie musiał w przyszłej perspektywie finansowej. Do obszarów na własną rękę znaleźć szanse dla rozwoju turystyki tych należą m.in. [9]: i rekreacji. Perspektywy rozwoju tych sektorów za- ––rozwój ośrodków badawczych, leżą od programowania i ustalenia priorytetów w re- ––otwieranie krajowych biur podróży, gionach. Władze województw mają pewną swobodę ––tworzenie systemów informacji turystycznej. w kwestii wykorzystywania środków unijnych, od Jednak w programach krajowych takich jak ich decyzji zależy, które sektory będą miały możli- PO Innowacyjna Gospodarka czy Rozwój Polski wość skorzystania ze źródeł finansowych UE. 34 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Aby wsparcie trafiło do przedsiębiorców z bran- 3. http://www.mrr.gov.pl/fundusze/Fundusze_Europej- ży turystycznej, decyzje muszą zapaść na szczeblu skie_2014_2020/strony/start.aspx (31.10.13) wojewódzkim. Dobrym przykładem może być Za- 4. http://www.pois.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/ Strony/11.aspx (14.11.13) rząd Województwa Małopolskiego, który w ramach 5. http://www.polskawschodnia.gov.pl/WstepDoFundu- RPO chce rozwijać turystkę uzdrowiskową i dzia- szyEuropejskich/Strony/beneficjenci_i_projekty.aspx łania te zostaną uwzględnione w przygotowywanej (20.11.13) Strategii Rozwoju Województwa. 6. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Departament Ko- Kolejną przeszkodą w uzyskaniu wsparcia z Unii ordynacji i Wdrażania Programów Regionalnych, 2010. Raport Realizacja projektów z zakresu turystyki w ra- Europejskiej jest duża biurokracja. Zjawisko to domach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwo- tyka przede wszystkim małych i mikro przedsię- ju Regionalnego, Programów Inicjatywy Wspólnotowej biorstw, których nie stać na opłacenie specjalistów Interreg III, Regionalnych Programów Operacyjnych, od przygotowywania wniosków o dofinansowanie. Programu Operacyjnego Polska Wschodnia, Programu Jest to kolejny cios w przedsiębiorstwa turystycz- Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka oraz Programów Europejskiej Współpracy Terytorialnej. ne i rekreacyjne, które na rynku polskim głównie 7. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Departament Tu- reprezentują sektor MŚP. Gdyby procedury zosta- rystyki, 2008. Raport Fundusze unijne na lata 2007-2013 ły uproszczone, łatwiej byłoby o uzyskanie dotacji – możliwości pozyskania funduszy strukturalnych przez i poziom ich wykorzystania byłby wyższy. przedsiębiorców z sektora turystyki. W związku z tym, że prace nad ostatecznym 8. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2013. Projekt Pro- gramu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014- planem wydatkowania środków z Unii Europejskiej 2020. nie zostały jeszcze zakończone, ciągle można coś 9. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2013. Programowa- zmienić. Ministerstwo Sportu i Turystyki jako in- nie perspektywy finansowej 2014-2020, Założenia Umowy stytucja o największym zasięgu powinna przedsię- Partnerstwa. wziąć kroki, aby w przyszłym okresie finansowym 10. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2011. Turystyka w strukturach Unii Europejskiej. Programy Unii Euro- powstały projekty skierowane wprost na turystykę. pejskiej dotyczące rozwoju turystyki. Przyszłość turystyki W związku z tym, że turystyka i rekreacja nie będą w Unii Europejskiej. bezpośrednio dofinansowane, tylko będą połączone 11. Trocki M., Grucza B., 2008. Zarządzanie projektem euro- z innymi sektorami, może uniemożliwić im to stały pejskim, Warszawa. rozwój. 12. Wojtaszczyk K. A., 2007. Fundusze strukturalne i polityka regionalna Unii Europejskiej. Warszawa. 13. World Travel & Tourism Council WTTC, 2012. Travel Piśmiennictwo: & Tourism Economic Impact 2013, http://wttc.org/site_ 1. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 23 grudnia media/uploads/downloads/european_union2013_1.pdf 2003r. oraz zatwierdzony przez Komisję Europejską (14.11.13). w dniu 22 czerwca 2004 r., 2003 Podstawy Wsparcia 14. World Travel & Tourism Council WTTC, 2012. Travel & Wspólnoty. Promowanie rozwoju gospodarczego i warun- Tourism Economic Impact 2013, ków sprzyjających wzrostowi zatrudnienia. 15. http://wttc.org/site_media/uploads/downloads/po- 2. Dokument przygotowany wspólnie z Komisją Europejską; land2013_2.pdf (13.07.12). zatwierdzony przez Wysokich Komisarzy KE 10 grudnia 16. Zarząd Województwa Śląskiego, 2013, Projekt Regional- 2003r., przyjęty przez Radę Ministrów 23 grudnia 2003 r. nego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego. Podstawy Wsparcia Wspólnoty 2004-2006. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 35

Jacek Olszewski-Strzyżowski Polska Organizacja Turystyczna

Bartłomiej Walas Polska Organizacja Turystyczna Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii Sucha Beskidzka

Konsorcja produktowe jako przykład działań integracyjnych w turystyce Product consortia as an example of integration activities in tourism

Summary

The purpose of this article is to diagnose the service potential, on which base it is possible to create ‘product consortiums’, integrating and managing single or complementary tourist services. Such integration is increasing the efficiency and effectiveness of marketing, at least in terms of promotion and commercializa- tion. Consortiums bring many benefits and they are often the only path of development, causing a variety of product, more economical and more effective marketing, a stronger impact on the market, cost reductions and opportunities for strategic planning and analysis, and what is the most important, they provide an opportunity for additional profit for the consortium members (inter alia, raise the cost of promoting, improving product quality and competitiveness, improving the image and visibility). The subject of the analysis is groups of tourism products: the regional cuisine and catering, events and music festivals, spa, wellness facilities, spa and medical tourism sector. For each, the analysis of the spatial occurrence in the country and the marketing potential are conducted. The results of this comparative analysis should provide arguments for further organizational work of constitution of the other product consortia in our country (as a task for, inter alia, Polish Tourist Organisation).

Słowa kluczowe: produkt turystyczny, konsorcjum, kuchnia, festiwale, uzdrowiska, Spa i Wellness.

Wstęp przez różne instytucje publiczne i prywatne. Popyt turystyczny jest coraz bardziej niszowy i determi- Rozwój gospodarki turystycznej Polski jest uwa- nuje umiejętności precyzyjnych metod dotarcia do runkowany wieloma czynnikami, m.in. aktywizacją grup docelowych. Polski rynek usług turystycznych prac nad budową więzi między wszystkimi partne- jest niezwykle rozdrobniony zarówno organizacyj- rami na rynku turystycznym, szczególnie na pozio- nie jak i finansowo, a regulacje prawne partnerstwa mie regionalnym i lokalnym. Do obszarów wspól- publiczno-prywatnego i konflikty handlowe powo- nego zainteresowania zaliczyć należy przykładowo dują, że proces integracji poziomej1 czy pionowej promocję, budowę regionalnego systemu informacji jest niezwykle powolny [13, 14]. turystycznej, tworzenie i rozwój regionalnego pro- W dotychczasowym dorobku nauki jak i w sto- duktu turystycznego, modernizację infrastruktury sowanych rozwiązaniach organizacyjnych nieliczne turystycznej czy prowadzenie badań i analiz. są wskazania efektywnego partnerstwa publiczno Współczesna gospodarka turystyczna rozwija -prywatnego [7, 9]. Zarówno samorząd terytorialny się niezwykle dynamicznie, między innymi dzięki jak i sektor prywatny odczuwają powoli koniecz- ewolucji nośników komunikacji, potrzeb konsumen- ność integracji wokół produktów turystycznych (np. tów czy technik komercjalizacji. Wymaga to w co- poprzez „konsorcja produktowe”, rozumiane przez raz większym stopniu poszerzania oferty i wspól- Autorów jako niekapitałowy, dobrowolny związek nej promocji jednolitych produktów, zarządzanych kilku partnerów powołany dla wspólnych celów, np. 36 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 promocyjnych), lecz postępują niezwykle sponta- Forma połączonego marketingu i komercjalizacji nicznie i niekonsekwentnie, co znajduje odzwiercie- przynosi szereg korzyści i jest często jedyną drogą dlenie w praktyce funkcjonowania chociażby Regio- rozwoju. Partnerzy ustalają kryteria członkostwa, nalnych czy Lokalnych Organizacji Turystycznych. finansowania wspólnych przedsięwzięć, podziału Konsorcja produktowe dążą do wypracowania odpowiedzialności i metody zarządzania. modeli partnerstwa publiczno-prywatnego, które Budowa tego typu konsorcjów znajduje wyraz mobilizuje potencjał regionów i ma prowadzić do w dokumentach legislacyjnych (w ustawie o Pol- wzrostu przewagi konkurencyjnej czy zrównowa- skiej Organizacji Turystycznej – zapis o Regional- żonego rozwoju [6]. Współpraca przedsiębiorców nych i Lokalnych Organizacjach Turystycznych) i instytucji samorządu terytorialnego pozwala na czy strategicznych jak Kierunki Rozwoju Turysty- poprawę procesów zarządzania i marketingu, ich ki do roku 2015 [3] czy Strategia Marketingowa koordynację, kumulację nakładów i osiąganie wyż- Polski w sektorze turystyki na lata 2008-2015 [11]. szych parametrów skuteczności i efektywności oraz W najnowszej strategii komunikacji na trzech ryn- kształtowanie relacji z władzami samorządowymi kach zachodnioeuropejskich (Francja, Wielka Bry- [5]. Taką formułę współpracy w celu zwiększania tania, Niemcy), opracowanej na zlecenie Polskiej potencjału innowacyjnego popiera i promuje Unia Organizacji Turystycznej czytamy: „Fundamental- Europejska. nym elementem wdrożenia planu, który ma na celu Prowadzenie marketingu przez przedsiębiorstwa tworzenie i rozwój przewag konkurencyjnych całej jest w znacznym stopniu utrudnione, zarówno przez polskiej turystyki, jest „praca w zespole”. Choć jest niewystarczającą ich rozpoznawalność jak i rozpro- to aspekt oczywisty, jest on zarazem trudny w re- szone kanały dystrybucji utrudniające sprzedaż, alizacji. W sytuacji, gdy próbuje się zsynchronizo- dlatego też rozwijają się rόżnorodne nie kapitałowe wać indywidualne interesy członków grupy, a więc związki, będące formą integracji poziomej (przy- poszczególnych regionów, miast, atrakcji turystycz- kład łączenia się przedsiębiorstw oferujących ten nych, w praktyce występuje wiele problemów opera- sam produkt). Pozwalają one przede wszystkim na cyjnych. Jeszcze bardziej wyraźny jest ten problem, budowę wspólnej sieci i marki oraz jej sprzedaż. gdy stara się zintegrować działania jednostek o róż- Na rynku krajowym przykładami takimi mogą być: nych potencjałach, które w niektórych aspektach Prestige Hotels, Polska Federacja Gospodarstw Go- konkurują między sobą o tych samych klientów. Ob- ścinnych, Hotele Historyczne, SZORT, Forum Tu- serwując choćby sześć największych polskich miast rystyki Przyjazdowej czy Stowarzyszenie Stacji Tu- można zauważyć, że miasta te różnią się wyraźnie rystycznych i Narciarskich. Autorzy stawiają tezę, znaczeniem z punktu widzenia turystyki. Drogą do iż proces integracji nastąpi nie tylko w hotelarstwie celu jest ustanowienie klastra (konsorcjum-przypis czy wśród biur podróży, ale obejmie innych właści- Autorów). W świecie biznesu klastry interpretowane cieli tożsamych lub komplementarnych produktów są, jako geograficzna koncentracja firm lub instytu- jak uzdrowiska, wydarzenia i festiwale muzyczne, cji utrzymujących między sobą stałe relacje oparte a także kuchnie regionalne. na komplementarności lub podobieństwie. W rze-

Tabela 1: Korzyści dotyczące powoływania Konsorcjów Dla konsorcjum jako całości Dla członków konsorcjum Dla klienta ––większa różnorodność produktu, ––współudział w kosztach promocji, ––gwarancji standardu, ––oszczędniejszy i efektywniejszy ––podniesienie jakości i konkurencyj- ––łatwiejszy i szybszy zakup, marketing, ności produktu, ––zwiększenia możliwości wyboru ––silniejsze oddziaływanie na rynek, ––poprawa obrazu i rozpoznawalności. produktu. ––obniżenie kosztów, ––budowie tożsamości lokalnej, ––synergia sektora publicznego i prywatnego, ––możliwości planowania strategicz- nego i analiz. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań - 2010 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 37 czywistości klastry powstają w sytuacji, gdy ich Kulinarne produkty turystyczne jako członkowie decydują się na wykorzystanie efektów potencjał konsorcjum „Kuchnia Polska” synergii, jakie powstają w wyniku integracji kilku działań indywidualnych. Ten schemat operacyjny Popyt i zainteresowanie tradycyjną kuchnią, pro- jest stosowany w wielu sektorach, a turystyka jest duktami opartymi na gastronomii, a także trady- jednym z tych sektorów, w których można osiągnąć cyjnymi sposobami ich wyrobu w naturalny sposób jeden z większych efektów synergii” [10]. budzą podaż w postaci coraz większej liczby pod- Materiał badawczy zebrany został na podstawie miotów oferujących tego typu usługi. przeglądu trendów w rozwoju popytu i podaży tury- Potwierdzeniem wysokiej pozycji oferty krajo- stycznej oraz etapu rozwoju produktu w regionach. wej są następujące fakty: Wykorzystano prace Polskiej Organizacji Tury- ––rynek gastronomiczny w Europie od wielu lat stycznej oraz przeprowadzono własne zestawienia przeżywa dobrą koniunkturę, niezbędne dla podjętej analizy. ––rośnie udział wydatków na gastronomię w wy- Przedmiotem analizy są następujące grupy pro- datkach ponoszonych przed i w trakcie podróży, duktów turystycznych: gastronomia z kuchnią regio- ––rośnie wśród turystów zainteresowanie gastro- nalną, wydarzenia i festiwale muzyczne oraz sektor nomią i żywnością regionalną, uzdrowisk, obiektów wellness, spa i turystyki me- ––polski rynek gastronomiczny przeżywa roz- dycznej. Dla każdej z nich przeprowadzono analizę kwit - Polacy wydają obecnie 5% swojego bu- występowania przestrzennego w kraju, potencjału dżetu na jedzenie w restauracjach, a z roku na marketingowego. Wyniki tej analizy porównaw- rok będą wydawać więcej, czej winny stanowić argumentację do dalszych prac ––kuchnia stała się elementem budowy wizerun- organizacyjnych konstytuowania się także innych ku destynacji, także coraz częściej staje się ce- konsorcjów produktowych w naszym kraju. lem podróży. W Europie na bazie usług kulinarnych budowa- ne są sieciowe trasy, będące klasycznym produktem turystycznym i przykładem marketingu połączo- nego charakteryzującego konsorcja (klastry). Za Tabela 2: Główne szlaki kulinarne w Europie Szlaki winne Austria Dolina Dunaju Czechy Morawy Francja Burgundia, Szampania, Region Bordeaux, Alzacja, Cognac Niemcy Region Mozeli, Region środkowego Renu, region Menu-Frakonia, Schwarzwald Szwajcaria Kanton Graubünden Włochy Toskania, Chianti, Południowy Tyrol Szlaki piwne Belgia Flandria Czechy Regiony południowe i zachodnie Francja Artois Niemcy Bawaria, Szwabia Kuchnia regionalna Austria Wiedeń, Tyrol, Salzburger Land Belgia Ardenz Czechy Praga Francja Lotaryngia, Prowansja, Burgundia, Delfinat, Bretonia, Saint-Emilion Grecja Chalkidiki, Attyka, Kreta, Peloponez Hiszpania Andaluzja, Katalonia, Kastylia, Galicja Niemcy Frakonia, Gorna Bawaria, Allgäu Ren Środkowy, Münsterland Włochy Piemont (region Parmy), okolice Bolonii oraz Veneto, okolice Neapolu, Toskania, Rzym, Apulia Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań - 2010 38 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 najstarsze i zarazem najbardziej popularne trasy go, w tym także odrębnej i oryginalnej kuchni re- związane z gastronomią uznaje się szlaki wina [8], gionalnej, a także takie, które ze swoją historyczną szczególnie te zlokalizowane w Czechach, Francji, mieszanką prezentują kuchnię wielonarodowościo- Hiszpanii, Niemczech, Portugalii i we Włoszech, wa (np. Podlasie, „Szlaki kulinarne Gdyni”). notabene turystyka winiarska (enoturystyka) jest Szansę na budowę konsorcjum zwiększa wsparcie obecnie najszybciej rozwijającą się gałęzią świato- administracji rządowej poprzez prowadzone projek- wego przemysłu turystycznego. ty, na przykład „Poznaj Dobrą Żywność” (Minister- Dla lepszego obrazu omawianego potencjału ku- stwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi). Pewne możliwości linarnego Europy, w kolejnych tabelach przedsta- stwarza również polityka jakości Unii Europejskiej, wiono zestawienie wybranych szlaków kulinarnych poprzez wyróżnianie znakami jakościowymi wyro- oraz festiwali. bów rolno-spożywczych pochodzących z konkretnych regionów i tradycyjnych metod produkcji. Za Tabela 3: Wybrane Europejskie Festiwale Kulinarne w roku sprawą systemu ochrony i promocji produktów regio- 2010 nalnych i tradycyjnych chroni się także dziedzictwo Kraj Miejsce Termin kulturowe wsi, co przyczynia się to do zwiększenia Mali Losinj - Festiwal Smaki Kwiet- Chorwacja IV atrakcyjności terenów wiejskich i rozwoju agrotury- nia styki i turystyki wiejskiej, a także daje pewność kon- Czechy Praga – Festiwal Piwa V sumentom, że kupują żywność bardzo wysokiej ja- Francja Bayonne - Festiwal Szynki Bayonne IV kości. Polska lista tradycyjnych produktów obejmuje Malta Mgarr - Festiwal Truskawek IV 722 pozycji, a najwięcej z nich posiadają wojewódz- Polska Kraków - Festiwal Zupy V twa pomorskie (105) i śląskie (104). Obidos - Międzynarodowy Festiwal Portugalia III Czekolady Tabela 4: Ranga produktów z możliwością wykorzystania Węgry Kecel - Festiwal Jadalnych Kwiatów. V gastronomii Węgry Oroshazie - Festiwal Gęsiej Wątróbki VI Produkt turystyczny Wielka Whistable - Festiwal Ostryg VII Województwo Agrotu- Ekotu- Gastro- Życie Brytania rystyka rystyka nomia noce Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań - 2010 Dolnośląskie 1 1 3 2 Kujawsko- 2 3 2 2 Z powyższego zestawienia wynika, iż zwłaszcza -pomorskie Francja oraz Niemcy posiadają największy potencjał Lubelskie 1 1 2 3 usług tego typu. Z roku na rok wzrasta także liczba fe- Lubuskie 1 2 3 3 stiwali kulinarnych o znaczeniu międzynarodowym. Łódzkie 1 2 2 2 W ostatnich latach także w Polsce powstaje co- Małopolskie 2 3 2 2 raz więcej winnic. Znajdują się one we wszystkich Mazowieckie 2 3 - - województwach kraju, najwięcej w małopolskim Opolskie 1 1 2 3 (27%) i podkarpackim (23%), najmniej w kujawsko Podkarpackie 1 2 - - -pomorskim i zachodnio-pomorskim (po 2%) [1]. Podlaskie 2 2 2 3 Niemniej oferta kulinarnych szlaków turystycz- Pomorskie 2 3 2 2 nych w Polsce jest jeszcze uboga. Obejmuje wła- Śląskie 2 - 3 - ściwie tylko Małopolski Szlak Owocowy, Szlak Świętokrzyskie 1 2 3 - Warmińsko- Oscypkowy i Szlak „Małopolska pachnąca zioła- 1 2 2 3 mi”. W trakcie organizacji jest Sandomierski Szlak -mazurskie Jabłkowy. Nie istnieją typowe, popularne destyna- Wielkopolskie 2 - 2 3 Zachodnio- cje takich wypraw ani tematyczne szlaki kulinarne, 2 3 1 3 -pomorskie jedynie konkretne lokale w miejscowościach o tury- Razem 16 14 14 12 stycznym znaczeniu oraz regionalne karczmy. Szan- Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji uzy- se w dziedzinie rozwoju szlaków kulinarnych mają skanych z ROT oraz Strategii Rozwoju Turystyki z 16 woje- tzw. „silne regiony kulturowe” o wyraziście wyod- wództw – 2010. rębnionej tradycji i sferze kultury życia codzienne- Objaśnienie: 1 – wartość najwyższa, 2 – wartość średnia, 3 – wartość niska Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 39

Tabela 5: Analiza SWOT produktu „Kuchnia Polska” Mocne strony Słabe strony ––oryginalna kuchnia z różnorodnością potraw, ––niska jakość obiektów gastronomicznych w małych ––silny rozwój gastronomii, miejscowościach, ––ekologiczna wartość żywności krajowej ––rozdrobnienie marketingowe, ––konkurencyjność cenowa. ––niska rozpoznawalność kuchni polskiej. Szanse Zagrożenia ––rosnący popyt krajowy i zagraniczny na kuchnię i żyw- ––silna konkurencja wpływów kuchni „obcych”, ność regionalną, ––zbyt mało produktów regionalnych chronionych przez ––korelacje tradycyjnej kuchni polskiej z dużą atrakcyj- prawo UE (status Chronionej Nazwy Pochodzenia - nością turystyczną obszarów, na których kuchnia ta PDO), występuje, ––brak spójnej promocji turystycznej tradycyjnej kuchni ––zwiększająca się ilość dostępnych Programów UE zwią- polskiej, zanych z agro i eko oraz rozwojem wsi, ––nadmierne wykorzystywanie brandingu zagranicznego. ––wzrastająca ilość ofert gastronomicznych w katalogach zagranicznych touroperatorów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań – 2010.

Analiza potencjału produktów turystycznych różnicy cen, a możliwy czarny PR skłania do tezy, iż Polski, które zawiera składniki bazujące na gastro- nie powinna stanowić ona produktu turystycznego, nomii, uwidacznia wyraźnie drzemiące możliwo- w których należałoby dochodzić do pozycji marki. ści budowy sieci tego typu i konsorcjów. Szczegóły Turystyka uzdrowiskowa w Polsce może być jed- przedstawiono w tabeli 4. nym z priorytetowych produktów markowych skie- Dla oceny kierunku rozwoju analizowanego pro- rowanych na rynki zagraniczne i rynek krajowy, duktu oprzeć się można na analizie SWOT. gdyż uzdrowiska dysponują już obecnie znacznym Głównym celem utworzenia i zarządzania oma- potencjałem recepcyjnym. Posiadając bogate walory wianym konsorcjum produktowym, byłoby wykre- naturalne z właściwościami leczniczymi, źródłami owanie, promocja i rozwój markowego „obszaru wód mineralnych, mikroklimatem itp., Polska nie- produktowego” wykorzystującego bogactwo wa- wątpliwie wyróżnia się pod tym względem wysoką lorów naturalnych i antropogenicznych (zwłaszcza atrakcyjnością i konkurencyjnością na tle Europy. kulturowych), w zakresie szeroko rozumianej „tu- Obecnie w Polsce prawny status uzdrowiska po- rystyki kulinarnej”, wysoce konkurencyjnej w ska- siada 45 miejscowości. Zlokalizowane są one w 12 li europejskiej. Kuchnia może stać się elementem województwach, a największa ich liczba jest w dol- wzmacniającym markę Polska. nośląskim (11) oraz małopolskim (9). Jednakże zdecydowaną słabością jest zdekapita- Zdrowotne produkty turystyczne jako lizowanie obiektów uzdrowiskowych, których wła- potencjał konsorcjum „Zdrowie i Uroda” ścicielem jest Skarb Państwa, a co za tym idzie brak inwestycji i modernizacji. Ciągle także nie jest jasny Zakres usług mogących być podłożem konsor- i prorozwojowy punkt widzenia gmin uzdrowisko- cjów umownie nazwanych „Zdrowie i Uroda” obej- wych i sektora leczniczego. mować może sektor obiektów spa i welness, uzdro- Omawiany obszar produktu określany jest wisk, a nawet turystyki medycznej. Siłę popytu wi- w Marketingowej Strategia Polski w sektorze tury- dać wyraźnie w zakresie odnowy biologicznej, co styki na lata 2008-2015 jako „Turystyka rekreacyj- znajduje odzwierciedlenie w inwestycjach hotelo- na, aktywna i specjalistyczna - realizowana dla re- wych, w których to funkcja „resort” staje się nawet generacji sił fizycznych i psychicznych, uwzględnia dominująca. Usługi uzdrowiskowe i w zakresie tzw. szeroki zakres rekreacji przy wykorzystaniu walo- turystyki medycznej opierają swą przewagę kon- rów środowiska naturalnego (góry, jeziora, rzeki, kurencyjną na cenie, przy czym rozpoczęty proces wybrzeże), a także imprezy turystyki specjalistycz- prywatyzacji uzdrowisk podniesie wyraźnie jakość nej (tzw. kwalifikowanej) uwzględniającej wszystkie tego sektora. Natomiast turystyka medyczna, cho- rodzaje specjalistycznych zainteresowań. Zaliczane ciaż przeżywa boom, jest zbyt silnie uzależniona od tu są również wyjazdy wypoczynkowe i/lub lecznicze 40 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 do uzdrowisk, wykorzystujących naturalne warunki madzone w konsorcjum „Forum Turystyki Przyjaz- lecznicze tzw. turystyka zdrowotna” [11, str. 39]. dowej” dysponują taką ofertą. Ten typ turystyki postanowiono przeanalizować Analiza SWOT tego typu produktu jest niezwy- na tle produktowego potencjału Polski a następnie kle pozytywna, lecz uwarunkowana jest wieloma usystematyzowano go w układ rangowy – szczegó- wyzwaniami zarówno po stronie poprawy produktu ły w tabeli 6. jak i wyzwań konkurencji, co tym bardziej potwier- dza tezę o konieczności kumulowania oferty i jej Tabela 6: Występowanie obszaru produktu w układzie regio- promocji w formie konsorcjum. nalnym Zakres produktowy Województwo Potencjał konsorcjum Uzdrowiska SPA i wellness „Wydarzenia i festiwale muzyczne” Dolnośląskie 1 1 Kujawsko - pomorskie 1 2 Lubelskie 2 Oferta „kulturowa” staje się z roku na rok co- Lubuskie 2 raz bardziej rozpoznawalną „marką” Polski. Ma to Łódzkie 2 swoje odzwierciedlenie w zjawiskach i procesach Małopolskie 2 2 związanych z turystyką występujących obecnie na Mazowieckie 3 2 świecie, do których można zaliczyć (zgodnie z do- Opolskie 3 3 kumentem Ministerstwa Sportu i Turystyki [12]: Podkarpackie 1 3 zmiany w strukturze popytu na usługi turystycz- Podlaskie 3 3 ne - oczekuje się, że najbardziej znaczący wzrost Pomorskie 2 1 osiągnie turystyka zdrowotna i turystyka związana Śląskie 2 2 z dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym; Świętokrzyskie 1 2 wzrost konkurencji na światowym rynku tury- Warmińsko - mazurskie 3 2 stycznym - pojawiają się i rozwijają w Europie nowe Zachodniopomorskie 1 1 konkurencyjne cele podróży turystycznych, nasta- Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji uzy- wione zwłaszcza na innowacyjne produkty i usługi skanych z ROT oraz Strategii Rozwoju Turystyki z 16 woje- (w tym przypadku oferty związane z kulturą i wy- wództw – 2010. Objaśnienie: 1 – wartość najwyższa, pierwszoplanowa, 2 – darzeniami). wartość średnia, 3 – wartość najniższa. Także Komisja Europejska zwraca uwagę, iż „turystyka odgrywa ważną rolę w zachowywaniu Jednocześnie w tabeli 7 przedstawiono analizę i wzmacnianiu dziedzictwa kulturowego i przyrod- omawianego produktu, biorąc pod uwagę jego po- niczego w coraz liczniejszych sferach, począwszy od tencjał ze wskazaniem rynków emisyjnych. sztuki aż po lokalną gastronomię, rękodzieło czy za- Powyższe zestawienie wskazuje na jak wielu chowywanie bioróżnorodności”[2], a także: „dzięki rynkach zewnętrznych ocenia się wysoką wartość turystyce osoby odwiedzające europejskie cele po- analizowanego produktu. Co prawda osobną kwe- dróży stykają się z wartościami i dziedzictwem, oraz stią jest faktyczna aktywność promocyjna regionów, wspierają oni dialog międzykulturowy poprzez kon- niemniej potencjał jest znaczny, co potwierdzają takty między różnymi grupami społecznymi, ekono- między innymi badania Polskiej Organizacji Tury- micznymi i kulturowymi” [4]. stycznej z 2008 roku dotyczące istotnych skojarzeń Omawiana oferta wpisuje się w produkt tu- z naszym krajem [11]. Wykazały one bowiem, iż rystyczny określany jako „turystyka w miastach z polską ofertą turystyczną kojarzone są uzdrowi- i kulturowa: zorganizowane i indywidualne podró- ska i obiekty typu spa. Wysoką pozycję tych usług że w celu zwiedzania miast, muzeów, obiektów za- wykazuje także ranking możliwości komercjalizacji bytkowych, atrakcji kulturowych (city break) oraz przez biura podróży (Tabela 8). uczestnictwo w imprezach kulturalnych i innych [11, Perspektywa wzrostu sprzedaży tego typu pro- str.39]. duktu wymaga jednak między innymi szerszej ofer- Potencjał produktowy w tym zakresie został ty polskich biur podróży, gdyż jedynie 4 biura zgro- przeanalizowany na podstawie danych uzyskanych od Regionalnych Organizacji Turystycznych, a na- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 41

Tabela 7: Zestawienie szacunku siły marketingowej produktu na rynkach emisyjnych, w układzie rangowym

Region USA Indie Rosja Dania

Produkt Chiny Belgia Węgry Czechy Francja Austria Japonia Niemcy Włochy Szwecja Ukraina Holandia POLSKA Norwegia Hiszpania Wlk.Brytania Uzdrowiska 1 2 3 2 2 3 2 2 2 2 3 1 3 2 2 2 1 3 3 1 Dolnośląskie SPA i wellness 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 1 3 2 2 2 1 3 3 2 Uzdrowiska 1 1 3 3 1 3 3 3 3 1 Kuj.pomorskie SPA i wellness 1 2 3 3 1 3 3 3 3 1 Uzdrowiska 2 3 3 2 3 3 Lubelskie SPA i wellness 3 3 3 3 3 Uzdrowiska Lubuskie SPA i wellness 1 2 Uzdrowiska Łódzkie SPA i wellness 2 2 3 3 3 3 3 3 2 Uzdrowiska 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 1 3 3 3 3 1 3 3 2 Małopolskie SPA i wellness 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2 3 2 2 2 2 3 3 3 Uzdrowiska 1 2 2 2 3 3 3 1 2 2 3 1 Mazowieckie Spa i welness 3 3 3 2 2 3 3 3 3 2 2 2 2 1 Uzdrowiska 3 3 Opolskie SPA i wellness 3 3 Uzdrowiska 2 3 Podkarpackie SPA i wellness 2 3 Uzdrowiska 3 3 2 3 Podlaskie SPA i wellness 2 3 3 3 3 3 3 3 Uzdrowiska 2 3 3 3 3 2 2 2 2 3 1 Pomorskie SPA i wellness 1 2 2 2 2 3 3 3 1 1 1 1 3 1 Uzdrowiska 1 2 2 2 Świętokrzyskie SPA i wellness 1 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 1 3 3 3 1 Uzdrowiska 1 2 2 2 2 2 3 1 2 1 Śląskie SPA i wellness 1 2 2 2 2 2 3 1 1 2 Uzdrowiska 3 Warm.mazurskie SPA i wellness 3 3 3 2 Uzdrowiska Wielkopolskie SPA i wellness Uzdrowiska 2 2 Zach.pomorskie SPA i wellness 1 3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z 16 ROT – 2010. Objaśnienie: 1 – wartość najwyższa, pierwszoplanowa, 2 – wartość średnia, 3 – wartość najniższa.

Tabela 8: Gradacja produktów komercjalizowanych przez biura podróży i perspektywy wzrostu Produkty podstawowe Wysoka Średnia Niska Perspektywa Pobyty specjalistyczne: aktywne, polowania, x wysoka wędkarstwo, kajaki, SPA Pobyty lecznicze w uzdrowiskach x średnia Źródło: „Marketingowa Strategia Polski w sektorze turystyki na lata 2008-2015” POT 2008 – str. 40 42 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Tabela 9: Analiza SWOT produktu „Zdrowie i uroda” Mocne strony Słabe strony ––bogate zasoby przyrodnicze i naturalne, uzdrowisk: ––niezadowalający standard bazy turystycznej, wody lecznicze, wody geotermalne, ––marketing, w tym komercjalizacja, ––wysoki poziom kwalifikacji kadr i usług medycznych, ––wykwalifikowana kadra do obsługi turystów i podróż- ––dobrze rozwinięta infrastruktura obszarów chronionych, nych (np. niewystarczająca znajomość języków obcych), ––różnorodność profili leczniczych w oparciu o występują- ––ograniczone możliwości finansowe gmin w rozwoju ce kopaliny lecznicze. infrastruktury ––dostępność komunikacyjna uzdrowisk, ––słaba infrastruktura funkcji turystycznej w uzdrowiskach, ––brak pozycjonowania produktu turystyki uzdrowiskowej. Szanse Zagrożenia ––zróżnicowanie geograficzne i specjalizacyjne uzdro- ––brak wyraźnych instrumentów i mechanizmów funk- wisk, cjonowania i rozwoju uzdrowisk a w szczególności ––wzrost zainteresowania turystyką uzdrowiskową, silny w zakresie zmian struktury własnościowej spółek trend społeczny profilaktyki zdrowotnej, uzdrowiskowych, finansowania inwestycji i lecznictwa, ––fundusze UE na rozwój, ––brak systemowych regulacji prawnych dotyczących ––rewitalizacja centrów zabytkowych uzdrowisk, gmin, na terenie których funkcjonują uzdrowiska, ––moda na „zdrowy styl życia” i „zdrowy wygląd”. ––konflikty interesów sektora leczniczego i klasycznej ––prywatyzacja uzdrowisk, gospodarki turystycznej, ––konkurencyjne ceny w stosunku do uzdrowisk w Euro- ––aktywność krajów konkurencyjnych. pie ––poszerzanie klasycznej oferty leczniczej o produkty odnowy biologicznej. Źródło: Opracowanie własne oraz na podstawie „Programu budowy krajowego produktu markowego - turystyka uzdrowiskowa opracowanego przez Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP” - 2010 stępnie usystematyzowany w układzie rangowym, Jak wskazano powyżej, w przypadku aż 11 woje- a szczegóły przedstawiono poniżej, w tabeli 10. wództw badany zakres produktowy został wskazany jako pierwszoplanowy. Potwierdzeniem ważno- Tabela 10: Potencjał poszczególnych województw, w odnie- ści badanego produktu w krajowej ofercie są także sieniu do turystyki miejskiej i kulturowej, wskazany przez badania POT z 2008 roku dotyczące rozpoznawal- ROT, w układzie rangowym. ności spontanicznej, przeprowadzone na prawie Turystyka miejska Województwo 1000 osobach z 17 krajów, przedstawicieli branży i kulturowa turystycznej i dziennikarzy [11, str.50]. Jednocze- Dolnośląskie 1 śnie Polska Organizacja Turystyczna wykorzystuje Kujawsko - pomorskie 1 do promocji wiele rekomendowanych przez siebie Lubelskie 1 Lubuskie 2 najważniejszych imprez cyklicznych odbywających Łódzkie 1 się w Polsce [11, str.87]. Małopolskie 1 Polska oferta związana z szeroko rozumianą kul- Mazowieckie 1 turą znajduje także poważne miejsce w katalogach Opolskie 1 zagranicznych touroperatorów. Szczegółowe zesta- Podkarpackie 2 wienie produktów będących w ofercie zagranicz- Podlaskie 2 nych touroperatorów przedstawiono poniżej, w ta- Pomorskie 1 beli 11. Śląskie 1 Świętokrzyskie 1 Warmińsko - mazurskie 2 Wielkopolskie 1 Zachodnio - pomorskie 3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań – 2010. 1- wartość najwyższa, pierwszoplanowa, 2 – wartość średnia, 3 – wartość najniższa Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 43 1 1 1 1 8 1 1 3 1 2 1 1 1 4 5 1 11 10 13 12 85 48 Razem 44 117 313 708 1.394 2 2 2 1 1 58 86 Włochy 20 Wlk.Brytania 6 2 9 1 2 11 10 95 22 i Irlandia 158 18 73 Węgry 20 20 131 USA 1 1 1 51 i Canada 48 Ukraina 187 187 6 1 35 Szwecja 42

Szwajcaria 1 1 1 1 1 2 7 1 1 1 1 50 94 Rosja 40

Malta 5 3 8 20 Norwegia 20 5 5 1 2 2 1

Niemcy 25 178 137 10 35 Japonia 45 1 6 2 1

Holandia 10 1 2 5 2 12 62 Hiszpania 40 1 1 2

Francja 10 117 103 17 10 Finlandia 27 14 15 Dania 29 8 14 Belgia 22 1 1 1 1 2 16 10 68 Austria 20 120 a Ofert Razem Kraków nocą Żelazowa Wola Wrocław z OperąWrocław City trips, city break „Folklore and Leisure” Zestawienie produktów związanych z ofertą „miasto kultura”, i będących zagranicznych w ofercie touroperatorów Kulturreise Kraków Wrocław, Turystyka miejska i kulturowa Wyjazdy muzyczne/na koncerty Festiwal BeethovenaFestiwal w Krakowie Musikreisen (Kraków, Warszawa) Olsztyn, Toruń, Częstochowa itp.) Kiermasz świąteczny w Krakowie Śladami tym Chopina (w koncerty) „Kunst & Kultur”, „Miasta sztuki” Warsztaty artystyczne dla młodzieży Wielkanoc i Krakowie, w Warszawie Pobyty specjalistyczne (opera/muzyka) Wyjazdy na imprezy sportowe i koncerty Sylwester (Warszawa,Sylwester Wrocław) Kraków, Jarmark, Krakowie w i Sylwester Adwent Wyjazdy grup młodzieży i zespoły) (chóry Galareise zum (Warszawa) Bethoven Festival „Exploring Art Treasures and Heritage Sites” Kraków – Jarmark Bożonarodzeniowy/szopki Miasta (np.Warszawa, Gdańsk, Poznań,Miasta Kraków, (np.Warszawa, Koncerty muzyczne/koncerty muzyczne dla szkół Wyjazdy dla zainteresowanych sztuką, wystawami Źródło: Opracowanie własne na podstawie Organizacji danych z Polskiej Turystycznej - 2010 Tabela 11: Tabela 44 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Tabela 12. Analiza SWOT produktu „festiwale i wydarzenia” Mocne strony Słabe strony ––wzrost liczby ofert turystyki miejskiej i kulturowej ––niewiele wydarzeń o marce międzynarodowej, w ofertach zagranicznych touroperatorów, ––ograniczona liczba połączeń lotniczych dla produktu ––dynamiczny rozwój „wydarzeń” w przestrzeni miejskiej, city break. ––różnorodność oferty. Szanse Zagrożenia ––dominacja turystyki miejskiej i kulturowej w popycie ––konkurencyjność ze strony krajów sąsiednich, turystycznym, ––obniżająca się konkurencyjność cenowa. ––powstawanie infrastruktury związanej z EURO 2012 może przyczynić się wzrostu ilości imprez kulturalnych o znaczeniu międzynarodowym, ––poszerzanie produktu miejskiego, ––aktywność promocyjna miast, ––rozwój nisz rynkowych opartych na produkcie „miasto i kultura”. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań – 2010

Z powyższego zestawienia wynika, iż rynkami 3. Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, 2008: Minister- posiadającymi najbogatszą ofertę z omawianego stwo Sportu i Turystyki, Warszawa. zakresu, są: Ukraina, Niemcy, Wlk.Brytania z Ir- 4. Komunikat Komisji Europejskiej. 2006: Odnowiona polityka turystyczna UE: Ku silniejszemu partnerstwu na landią, Węgry oraz Austria i Francja. Najwięcej jest rzecz turystyki europejskiej, Bruksela. ofert dotyczących największych miast (np.Warsza- 5. Migdal M. 2009: Ewaluacja Regionalnych i Lokalnych wa, Gdańsk, Poznań, Kraków, Olsztyn, Toruń, Czę- Organizacji Turystycznych, Instytut Wspierania Turysty- stochowa itp.) z ich oferta z zakresu imprez kultural- ki- Forum Turystyki Regionów, Szczecin. nych i wydarzeń. 6. Nawrot Ł., Zmyślony P. 2009: Międzynarodowa konku- rencyjność regionu turystycznego, Proksenia, Kraków. Gdyby przeprowadzać analizę SWOT dla tego 7. Skawińska E., Zalewski R. 2009: Klastry biznesowe obszaru produktowego, to wskazuje ona na poważ- w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów- ny potencjał. Świat Europa Polska, PWE, Warszawa. 8. Stasiak A. 2007: Gastronomia jako produkt turystyczny, Turystyka i Hotelarstwo, 11. Wnioski 9. Staszewska J. 2008: Klaster szansą rozwoju przedsię- biorstw na rynku turystycznym. W: S. Bosiacki (red.) Go- Przegląd wieloczynnikowy potencjału produk- spodarka turystyczna w XXI wieku: problemy i perspekty- towego w Polsce skłania do wniosku, iż dalszy wy rozwoju w skali regionalnej i lokalnej, Poznań. efektywny rozwój winien oprzeć się na doskonale- 10. Strategia komunikacji na rynkach: brytyjskim, niemiec- kim i francuskim. 2010: Badania na zlecenie POT, Ageron niu narzędzi promocji i sprzedaży. Postawiona na Polska. wstępie teza o konieczności integracji środowisk 11. Strategia marketingowa Polski w sektorze turystyki na zarządzających tożsamymi produktami wydaje się lata 2008-2015, 2008: Polska Organizacja Turystyczna, więc w pełni uzasadniona. Kolejnym etapem prac Warszawa. winno być zaproponowanie formuł prawnych i or- 12. Turystyka w strukturach Unii Europejskiej. Programy Unii Europejskiej dotyczące rozwoju turystyki. Przyszłość ganizacyjnych, poprzedzone badaniami nastawienia turystyki w Unii Europejskiej. 2009: Ministerstwo Sportu potencjalnych interesariuszy. i Turystyki, Warszawa 13. Walas B. 2007: Kierunki ewolucji Regionalnych i Lokal- Piśmiennictwo nych Organizacji Turystycznych w kontekście polityki tu- 1. Bogumiła E., Enoturystyka – szlakiem winnic, www.far- rystycznej – mocne i słabe strony, Rocznik Naukowy, 6, mer.pl (10.10.2010). Wyższa Szkoła Turystyki i Rekreacji, Warszawa. 2. Europejska Strategia Zrównoważonego Rozwoju 2005 – 2010. http://europa.eu.int (12.06.2010).

1 Zjawisko integracji poziomej jest rozumiane przez Autorów jako proces łączenia się kapitałowego lub marketingowego usługodawców tego samego produktu turystycznego np. biur podróży, hoteli, restauracji. Natomiast integracja pozioma oznacza łączenie się usługodawców komplementarnych, dzięki czemu mogących wytworzyć wartość dodatkową produktu np. linii lotniczych z hotelami, restauracji z parkami rozrywki itp. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 45

Krzysztof R. Mazurski Politechnika Wrocławska

Turystyka jako organizator przestrzeni: przykład angielskiego geoparku (AMHG) Tourism as the organizer of space: Example of the English geopark (AMHG)

Abstract

Tourism – the travelling for recreational aims, determines an essential component of social life. It bears on earnings, intellectual and cultural level of participants, and also on environment transformations. It is essential, where and which elements of an infrastructure will come into being and from which initiative. In this paper there was used the example of Abberley – Malvern Heritage Geopark on the borderland of En- gland and Wales which was established basing on local activities. They have used unusual wealth of its ge- odiversity and cultural resources. The analysis of materials and the personal observations have showed that it is possible to generate tourist traffic basing on exclusively local resources, and values of abiotic nature can be and become more and more essential for a development of tourism, especially cognitive. A development of land management in a tourist aspect need not be aggressive in the face of natural environment and landscape, while rigorous and limiting regulations should not be a base and limitation of civil initiatives. It has strongly to be underlined that self-consciousness of society determines a major activating and organizing factor. It is necessary to ascertain for the conclusion that many experiences of Abberley – Malvern Heritage Geopark can and should be used in Poland.

Słowa kluczowe: geopark, geoturystyka, przestrzeń, Anglia, Malvern

Wprowadzenie ne. Niestety, odbywa się to przeważnie ze szkodą dla przyrody, bowiem wahadło rozwoju równo- Turystyka rozumiana jako podróżowanie w ce- ważonego w jej przypadku opada bardzo głęboko. lach rekreacyjnych [7] ma jednoznacznie charak- W konsekwencji szkodzi to również turystyce. Nie ter przestrzenny. Relacja między nią a przestrzenią ulega więc wątpliwości, że dla osiągnięcia trwałych wyraża się w formie sprzężenia zwrotnego. Z jednej i długookresowych sukcesów funkcjonowania tury- strony sama przestrzeń determinuje kierunki i for- styki na danym obszarze muszą być uwzględnione w maksymalnym stopniu tak że uwar un kowania eko- my jej pokonywania przez turystów (choćby po- logiczne [6]. Nie może być więc mowy o rywalizacji przez ukształtowanie terenu, rozmieszczenie walo- w zakresie praw do określonej przestrzeni – z wy- rów i atrakcji turystycznych oraz infrastruktury nie- jątkiem obszarów szczególnie cennych przyrodni- zbędnej do jej uprawiania), a z drugiej zaś turystyka czo lub krajobrazowo. Turystyka i przyroda muszą przeobraża przestrzeń poprzez obecność samych jej w niej zgodnie współistnieć, co odnosi się nawet do uczestników (antropopresja na środowiska przyrod- środowisk silnie zurbanizowanych, jak duże miasta. nicze, z reguły negatywna) i organizację wywoła- Bez czystego powietrza, dostępu światła słoneczne- ną tworzeniem nowej infrastruktury, niezbędnej do go i wolnych, niezabudowanych terenów turystyka przemieszczania się i pobytu w określonych miej- w nich nie może być nazwana ekologiczną, które to scach. W związku z nasilaniem się ruchu turystycz- pojęcie odnosi się do całości procesu turystycznego, nego potęguje się również presja inwestycyjna na a nie tylko przebywania w środowiskach niezurba- tereny niezagospodarowane lub słabo przygotowa- nizowanych. Proces ten musi mieścić się w kate- 46 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 goriach koegzystencji [5]. Właściwe, harmonijne dający certyfikat europejski), we wrześniu 2010 r. pogodzenie interesów obu stron potencjalnego, ale certyfikat taki nadano Karkonoskiemu Parkowi Na- i rzeczywistego konfliktu, może być jedynie plano- rodowemu. Pomysł wykorzystania georóżnorodno- wanie zagospodarowania przestrzennego. Zapewnia ści i specyficznych cech przyrody nieożywionej dla ono racjonalne uwzględnienie możliwości i potrzeb popularyzacji wiedzy z tego zakresu i edukacji, zo- środowiska przyrodniczego z oczekiwaniami orga- stał zaproponowany przez Oddział do Spraw Nauk nizatorów i uczestników ruchu turystycznego [4]. o Ziemi UNESCO w połowie lat dziewięćdziesią- Aspekty turystycznego zagospodarowania prze- tych XX w. Osiem lat później UNESCO otworzyło strzeni nie są jednak uwzględniane nawet w miej- program powołania Globalnej Sieci Narodowych scowościach, pretendujących do roli znaczących Geoparków [1]. W połowie 2008 r. było ich już 57 na i wyróżniających się ośrodków turystycznych [8]. ponad 500 planowanych. Warto wskazać, że można Transformacja gospodarcza, zainicjowana w po- też tworzyć geoparki krajowe, które po spełnieniu łowie lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, która kryteriów UNESCO mogą być uznane za członka nabrała cech ustrojowych od 1989 r., miała oswobo- European Geopark Net, wspieranej przez tę organi- dzić obywateli od nadmiaru państwowego nadzoru zację. Bardzo szybko dostrzeżono duże możliwości i kontroli oraz ułatwić im życie, zaowocowała jed- wykorzystania geoparków w rozwoju turystyki po- nak wieloma negatywnymi skutkami. Jednym z ka- znawczej, w jej przyrodniczym nurcie [3]. W Wiel- rygodnych następstw manipulowania przepisami kiej Brytanii – jako części Zjednoczonego Króle- stał się fakt, iż około 80% gmin nie posiada planów stwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii, powsta- przestrzennego zagospodarowania, w efekcie czego ło osiem geoparków, należących do wspomnianej budownictwo rozlewa się swobodnie nawet na tych sieci, z czego tylko dwa w Anglii, reszta głównie terenach, które powinny być objętą szczególną tro- w Szkocji, choć to właśnie ta pierwsza kraina była ską ze względu na swoje walory przyrodnicze i kra- kolebką rozwoju zainteresowania romantycznością jobrazowe. Szczególnie dotkliwie widać to w Beski- krajobrazu w XIX w., począwszy od Wye Gorge, dzie Śląskim, coraz częściej takie dysharmoniczne rozcinającego meandrowato wapienne urwiska. Na lokalizacje dostrzec można i w Sudetach, na przy- bazie społecznego zrozumienia potrzeby edukacji kład w uroczej dolinie Dzikiej Orlicy. To zjawisko w zakresie przyrody nieożywionej i wykorzysta- oraz wybuchające co jakiś czas konflikty na styku nia jej bogatej georóżnorodności powstał cytowany ochrony i pielęgnacji środowiska przyrodniczego AMHG, leżący w West Midlands na pograniczu an- z woluntarystycznymi inwestycjami może skłaniać gielsko-walijskim (ryc. 1). do poglądu, że są one nieuniknione i że przyroda musi zawsze, w całości ustępować człowiekowi. Dla zaprzeczenia takiemu podejściu warto dokonać rozpoznania jak podobne problemy są rozwiązywane w innych krajach. Za przykład w celu komparaty- stycznym, ale i w chęci wykorzystania go praktycznie, wybrano angielski Geopark Abberley – Malvern Heritage Geopark (AMHG), gdzie w czerwcu 2012 r. przeprowadzono badania (Politechnika Wrocław- ska, zlecenie nr S10330).

Idea geoparku i zastosowanie jej w Anglii

Idea geoparków – parków obejmujących obszary ciekawe pod względem geologicznym i geomorfolo- Rycina 1: Położenie AMHG w Wielkiej Brytanii. gicznym, jest na gruncie polskim całkiem młoda i nie Źródło: Opracowanie własne. zyskała (jeszcze?) umocowania w normach prawnych. Jako pierwszy status taki otrzymał w 2003 r. Przedmiotem działania na obszarze, obejmują- morenowy Łuk Mużakowski (od 17.09.2011 r. posia- cym styk czterech hrabstw, a mianowicie: Worce- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 47 stershire, Gloucestershire, Herefordshire i Shropshi- i południa czynią z nich mocną dominantę krajobra- re, są dwa wyraziste w krajobrazie ciągi wzgórz: zową. Leżąc na Malvern Line, obejmującym liczne Malvern Hills (ryc. 2) i Abberley Hills oraz dolina uskoki i fałdy, wzgórza posiadają bogactwo odsło- rzeki Severn. Okolicznością sprzyjającą jest nie- nięć starszych skał, które jako odporniejsze stały zwykłe bogactwo geochronologiczne, obejmujące się charakterystycznymi akcentami w krajobrazie. profile liczące ponad 700 mln lat, począwszy od Natomiast samym jądrem geologicznym są skały prekambru (ryc. 3). magmowe i metamorficzne typu orto (600 mln lat), przykryte wapieniem sylurskim (350-420 mln), do niedawna eksploatowanym. Uroku dodają skupienia liściastych starodrzewów, regularne podziały wła- snościowe gruntów (pastwisk na wschodzie, pól na południu) oraz małe osady wioskowe, co stało się podstawą ustanowienia 105 km2 w Malvern Hills w 1959 r. jako Area of Outstanding Natural Beauty, jednego z czterdziestu dziewięciu na wyspie. Doda- jąc do tego bogactwo kulturowe (grodziska, zamki, kościoły) uzyskuje się wysoką wartość terenu dla turystyki. Natomiast usytuowane w północnej części geoparku Abberley Hills (nazwa pochodzi Rycina 2: Centralna część Malvern Hills – rejon British od imienia saksońskiego wodza Eobalda z VI w.) Camp. sięgają tylko 283 m, jednak i one wskutek podcię- (Fotografia autora) cia wyraźnym uskokiem dominują nad okolicznymi płaskimi nizinami. Wzgórza te mają pochodzenie sylurskie (400-420 mln lat), ale posiadają pełny profil geologiczny od syluru do triasu. Tak duże zróżnicowanie serii skalnych, ujaw- niających się w licznych wychodniach i sztucznych odsłonięciach (zwłaszcza kamieniołomów, dziś nieczynnych, ale intensywnie eksploatowanych w XIX w. na potrzeby drogownictwa), przyczyniło się do wczesnego zainteresowania się tym aspektem śro- dowiska z powodu specyficznych właściwości glebowych. Szczególnie wapienie jako substrat żyznej gleby stały się siedliskiem ciekawej flory kalcyfilnej, zaś na kwaśnym podłożu – acydofilnej, spotykanej dopiero w głębi Walii. Teren AMHG stanowi swoistą wyspę ekologiczną z wieloma rzadkimi roślinami, dlatego wiele miejsc chronionych jest jako Sites of Rycina 3: Uproszczona mapa geologiczna AMHG. Special Scientific Interest na podstawie prawa Zjed- Źródło: www.geopark.org.uk/blog/Background/GeoparkMap noczonego Królestwa, podlegające rządowej agencji [25.05.2012] Natural England. Obok nich utworzono trzynaście geologicznych SSSI o znaczeniu krajowym oraz 179 podobnych geologicznych i geomorfologicznych Charakterystyka AMHG stanowisk rangi regionalnej (Local Geological Si- tes), bez podstawy prawnej, ale chronionych prak- Malvern Hills (w języku Brytów – Nagie, Łyse tycznie przez lokalne władze. Ponadto sześć stano- Wzgórza) rozciągają się na południu, blisko znanych wisk ogłoszono jako wiodących i utworzono dwa Cotswolds i sięgają w Worcestershire Beacon 425 m, rezerwaty geologiczne, prowadzące działalność ale dość wysokie krawędzie tektoniczne od wschodu edukacyjną i turystyczną. Dla porównania należy 48 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 podać informację, odnoszącą się tylko do hrabstwa samorządy terytorialne (ang. local authorities), pla- Shropshire. Otóż wytyczono w nim (do 2012 r.) 1419 cówki naukowo-edukacyjne, organizacje społeczne lokalnych stanowisk geologicznych i geomorfolo- i komercyjne, a nawet prywatnego właściciela rozle- gicznych, o których dane (lokalizacja geologiczna głych terenów (Cob House), który urządził u siebie i topograficzna, usytuowanie obiektu, stratygrafia, stanowiska geologiczne i ośrodek rekreacyjno-edu- petrografia lub cechy geomorfologiczne oraz opis) kacyjny. Oczywiście realizowana jest ścisła współ- zamieszczono w internecie [13]. Dewastacyjne dzia- praca z różnymi ważnymi instytucjami, jak Herita- łania kamieniołomów odsłoniły wszelako interesu- ge Service czy Geology Trust, co ułatwia i racjona- jące profile geologiczne, chętnie odwiedzane. lizuje podejmowanie działań. Podstawą wszelkich kroków jest Management Powstanie i funkcjonowanie AMHG Plan, aktualizowany corocznie, który podporządko- wuje się podstawowemu zadaniu – chronić i utrwa- Przedstawione bogactwo przyrody nieżywionej, lać wartości Geoparku. Natomiast cele szczegóło- ale też i ożywionej, przy wysokich walorach kul- we obejmują ich promocję (zwłaszcza w aspekcie turowych omawianych wzgórz i chęci podniesienia georóżnorodności), turystyczną popularyzację przy dochodów miejscowej ludności skłoniła dużą grupę zasadach równoważenia wobec przyrody, wykorzy- osób z lokalnej społeczności, związanych z przed- stanie i splecenie z potrzebami lokalnej gospodarki, stawianym terenem także emocjonalnie i Uniwersy- inicjowanie i upowszechnianie badań naukowych tet Worcester do podjęcia idei geoparkowej. Decyzja oraz włączanie ustalonych wspólnie celów do pro- o współpracy i wykorzystaniu naturalnych zasobów gramów działania lokalnych samorządów. Bio- tego miejsca zapadła w 2003 r. Inicjatywa nie opie- rąc pod uwagę ponadregionalną wartość AMHG rała się na żadnych państwowych przepisach i re- zgłoszono go w 2008 r. do Europejskiej Sieci Ge- gulacjach oraz zakładała samodzielne pozyskiwa- oparków, ale wkrótce z niej wystąpiono z powodu nie funduszy. Obecnie zespół zarządzający AMHG zbyt wysokich kosztów uczestnictwa i formalnej zrzesza piętnastu tzw. partnerów: nadregulacji działalności. Tak więc Geopark działa ––Abberley Hills Preservation Society, w oparciu o własne, lokalnie kształtowane zasady, ––Bewdley Museum, bez ingerencji ze strony władz centralnych. Wynika ––Cob House, to z odwiecznego na Wyspie prawa do samorząd- ––Forestry Commission, ności honorowanego, dopóki nie narusza prawa sta- ––Glocester Geology Trust, nowionego przez brytyjski parlament. Wspomnieć ––Herefordshire Council, trzeba, że poczucie więzi z własnym terytorium ––Herefordshire Heritage Services, i docenianie jego wartości sprawia, iż ze wspomnia- ––Malvern Hills Conservators, nym Trustem współpracuje, niezależnie od organi- ––Severn Valley Railway, zacji społecznych, ponad stu przeszkolonych wolon- ––Shropshire Council, tariuszy, których zadaniem jest wspomaganie ini- ––Shropshire Geological Society, cjatyw podejmowanych przez Trust i propagowanie ––University of Worcester, idei Geoparku w swoim lokalnym otoczeniu oraz ––Woolhope Naturalist’s Field Club Geology Sec- monitorowanie Local Geological Sites [2]. tion, Przy braku formalnego porozumienia co do ––Worcestershire Museums, AMHG nikt nie odmawia współpracy, jeżeli jest ––Worcestershire Outdoor & Environmental Le- o to proszony. Do utworzenia Geoparku zachęcił arning Service. wprawdzie rządowy Departament for Environment, W ich imieniu bieżący nadzór, starania o środ- Food and Rural Affair, ale nie ma oficjalnej, urzędo- ki, organizację imprez i wydawnictw sprawuje wej akceptacji z jego strony. Status fundacji pozwa- Herefordshire and Worcestershire Earth Heritage la, ale i zmusza Trust do pozyskiwania środków fi- Trust z siedzibą sekretariatu w Worcester [12], po- nansowych w formie grantów, opłat członkowskich, wstały w 1996 r. przy uczelniach w tym mieście, legatów i donacji. Prowadzony na terenie Uniwer- przekształconych później w uniwersytet. Formalny sytetu Worcester własny Geological Records Cen- charakter partnerów jest zróżnicowany i obejmuje ter zatrudnia wprawdzie trzy osoby, ale opłacane ze Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 49

środków zadaniowych. Osoby indywidualne korzy- i geologicznej obiektu, charakterystyce geologicz- stają z jego zasobów bezpłatnie, natomiast jednost- nej i geomorfologicznej, ewentualnie o historii ki komercyjne – odpłatnie. Powoduje to, że biuro- i przyrodzie ożywionej. Czynią to organizacje-part- kracja w funkcjonowaniu AMHG ograniczona jest nerzy AMHG, niekiedy ad hoc organizowane nowe do minimum. Na dorocznych (niekiedy częstszych społeczności dla realizacji konkretnego projektu (na – z powodu nieprzewidywanych okoliczności) spo- początku 2012 r. było ich dwanaście), a także osoby tkaniach partnerów omawia się plany i rozdziela za- prywatne. W tym ostatnim przypadku można podania do wykonania. Udział przedstawicieli władz służyć się przykładem Cob House. Na jego grun- lokalnych daje tę korzyść, że uzgodnione cele wpro- tach wykonano przekop, uwidoczniający ciekawy wadza się bezpośrednio do ich pracy. Dotyczy to kontakt formacji skalnych, przeprowadzono trasę szczególnie spraw edukacyjnych i zagospodarowa- na drewnianych pomostach i ustawiono tablice in- nia przestrzennego. Lokalne grupy lub wspomniani formacyjne. W ten sposób fragment przestrzeni, wolontariusze mogą, przykładowo, wskazać nowe zupełnie niepozorny, po wykonaniu odkrywki stał interesujące stanowiska geologiczne bądź geomor- się znaczącą lokalną atrakcją turystyczną, kierującą fologiczne. Po przeprowadzeniu specjalistycznych ruch przyjezdnych w to miejsce. badań i sporządzeniu dokumentacji miejsce uzna- W planach regionalnych i miejscowych zago- ne za Local Geological Site objęte zostaje ochroną spodarowania przestrzennego, także z pewnym i konserwacją oraz wprowadzone do planów zago- wyprzedzeniem co do spodziewanych ustaleń geo- spodarowania przestrzennego. Nie dotyczy to tylko logiczno-geomorfologicznych, rezerwuje się miej- stanowisk naturalnych, bowiem zainteresowanie sce pod infrastrukturę turystyczną – wykorzysty- miejscowych miłośników przyrody nieożywionej waną bezpośrednio podczas pobytu w terenie, jak skierowane jest także na praktyczne wykorzysta- parkingi, punkty informacyjne czy widokowe, ale nie jej zasobów. W pierwszym rzędzie dotyczy to i niezbędną podczas dłuższego pobytu w geopar- zastosowania surowców skalnych do budownictwa, ku, jak mała gastronomia, obiekty noclegowe i tym a więc obiektów mieszkalnych i gospodarczych, podobne usługi. Trzeba zaznaczyć, że w warunkach konstrukcji drogowych i mostowych tak w odle- brytyjskich ustalenia takiego planu nie są defini- głych czasach, jak i współcześnie [2]. W ten sposób tywnie i bezwzględnie obowiązujące, ale inwestor ocalono i wyeksponowano Holding Pens – resztkę może – w pewnych granicach oczywiście, nego- wiaduktu kolejowego, wzniesionego z piaskowca. cjować przyjęte koncepcje. Niektóre stanowiska, Organizowane są także wycieczki po poszczegól- stanowiące własność prywatną, są zagrodzone (na nych miejscowościach, których celem jest poznanie przykład duży kamieniołom z sylurskimi skamieli- sposobów stosowania budulca kamiennego. nami Shavers End Quarry), a nawet jeśli nie, to i tak wymagana jest zgoda posiadacza na zwiedzanie, ła- Zarządzanie przestrzenią turystyczną twa zresztą do uzyskania, zwłaszcza poprzez Trust. Nadmienić tylko można, że zasada nienaruszania Kolejnym etapem działań jest udostępnienie, prywatności jest jeszcze nadal w Wielkiej Brytanii z reguły większości, stanowisk dla ruchu eduka- generalnie przestrzegana. Powstawanie takich sta- cyjno-turystycznego. Poszczególne samorządy stanowisk zwiększa ruch turystyczny dzięki intensyw- rają się udrożnić dojazd, niekoniecznie asfaltując nej i atrakcyjnej akcji promocyjnej (strony interneto- nawierzchnię, najczęściej jest to umocniona droga we, liczne wydawnictwa różnego typu), co wpływa gruntowa lub wytrasować dojściową ścieżkę. Przy na rozwój i wzrost obrotów w bazie noclegowej re- większych obiektach, zwłaszcza kamieniołomach jonu Great Malvern, który posiada dwustuletnie już albo wykorzystuje się pozostawioną przestrzeń tradycje recepcyjne. Najliczniej reprezentowane są dawniej tak użytkowaną, albo wytycza się nowy, w tym rejonie pensjonaty i obiekty typu B&B (Bed też niekoniecznie asfaltowany parking. Bardzo waż- and Breakfest), rzadziej niewielkie hotele. Udostęp- nym elementem kreowanej przestrzeni turystycznej niane stanowiska geologiczne i geomorfologiczne są tablice informacyjne - estetyczne, trwałe i zawie- wraz z infrastrukturą turystyczną nie tworzą agre- rające zrozumiałe nawet dla przeciętnego czytelnika sywnych, dysharmonicznych elementów przestrze- informacje. Mówią one o lokalizacji topograficznej ni/krajobrazu. Są one ukryte dzięki zadrzewieniu 50 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

(choćby – interesująca skalna skarpa w Highley), przez Geopark. Walory te zostały wykorzystane zarośnięciu drzewami (Loxter Ashbed Quarry) czy przez dalsze ponad dwadzieścia szlaków, wszystkie otoczeniu drzewostanem nawet dużych kamienio- z przewodnikami różnej objętości, wytyczanymi łomów (Shavers End Quarry, Gullet Quarry – ryc. głównie przez Trust, Shropshire Geological Society 4). Takie ich rozmieszczenie powoduje chętne wy- i Gloucestershire Geology Trust. korzystywanie niektórych z nich jako miejsc pikni- Takie zorganizowanie przestrzeni, przygotowa- kowych i deglomeruje ruch turystyczny na niedu- nej na przyjęcie turystów, uatrakcyjnia przyjazd żym w końcu obszarze, obejmującym 1250 km2. wielu osobom, przebywającym na terenie AMHG dla rekreacji pobytowej i ułatwia penetrację terenu. Do nich, ale i do miejscowej ludności, szczególnie młodzieży, adresowany jest coroczny GeoFest – trzymiesięczny (począwszy od czerwca, najdłuższy w Zjednoczonym Królestwie) program wycieczek, dyskusji, pokazów, rozpoznawania skał, minerałów i skamielin. Te ostatnie cele realizowane są szcze- gólnie w ramach „Rock and Fossil Roadshow”, de- dykowanego uczniom i rodzicom. Dzięki temu miejscowa społeczność inaczej patrzy na swoje otoczenie, dostrzegając nieznane dotąd walory środowiska przyrodniczego i zaczynając odpowiednio je cenić, Rycina 4: Gullet Quarry koło Great Malvern. a w konsekwencji – chronić. Powstaje też sieć sze- (Źródło: Fotografia autora) ściu Geopark Visitor Information Points w oparciu o już istniejące placówki partnerów, jak przy Be- Szczególnym przypadkiem wpływu turystyki wdley Museum. Kosztem 29.000 funtów organizu- na organizację infrastrukturalną przestrzeni staje się trzy obserwatoria trzęsień Ziemi dla edukacji ła się Droga Geoparkowa (Geopark Way), jedna dzieci, młodzieży i całego społeczeństwa [2]. z osiemnastu podobnych geologicznych i krajobra- W wyniku podejmowanych działań wzrasta in- zowych na Wyspie. Dzięki przemyślanej koncepcji, tensywność i atrakcyjność zagospodarowania prze- skutecznej jej realizacji i działaniom informacyj- strzennego AMHG. W sposób dyskretny, mało do- nym, w tym znakomitemu przewodnikowi z mapą strzegalny, nie narusza się sielskiego, tradycyjnego geologiczną 1:100.000 [11] Geopark Way zyskała krajobrazu angielskiej prowincji. Przywiązanie do ogólnokrajową nagrodę. Inicjatywa jej wytyczenia niego ma na Wyspie długie tradycje, a o podejściu wyszła również z Trustu i została przez Departa- do nich świadczy wypowiedź dziewiętnastowiecz- ment for Environment, Food and Rural Affair me- nego myśliciela i działacza Williama Morrisa [10]: rytorycznie zaakceptowana. Trasa o długości 175 Jeśli zaakceptowałeś maksymę, iż zewnętrzny widok km przebiega południkowo od Bridgnorth do Be- kraju [krajobraz] należy do całego społeczeństwa, wdley i kończy w Gloucester, wykorzystując różne i że ktokolwiek świadomie uszkadza tę własność jest formy przemieszczania się (nie tylko pieszego) i już społecznym wrogiem, to przypadek ten będzie na istniejące trasy z biegiem Severn, najdłuższej rzeki drodze do zwycięstwa. Anglii. Daje ona możliwość zapoznania się z utwo- W sposób oczywisty generuje to coraz większy rami geologicznymi od piaskowców i karbońskich ruch turystyczny o charakterze poznawczym we pokładów węglowych (320 mln lat) i sylurskich wa- wszystkich jego odmianach: studyjnej, krajoznaw- pieni rafowych (440 mln lat) na północy po konty- czej i edukacyjnej [9]. Odbywa się on niemal przez nentalne osady suchego klimatu i płytkiego morza, cały rok, także przy niepogodzie, co dla Brytyjczy- charakterystyczne dla wielu części Europy, z końca ków nie jest przeszkodą, z wyjątkiem okresu zimo- triasu (200 mln lat). Zlodowacenie plejstoceńskie wego. W ten sposób turystyka wpływa na zagospo- zaznaczyło się w tej geograficznej rozpiętości wy- darowanie terenu, przy czym szczególną rolę – spa- kształceniem kilku poziomów teras i zmianami pro- jającą, jakby na kształt kręgosłupa, spełnia właśnie fili dolin Severn, Stour, Leadon i innych, płynących Geopark Way. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 51

Wnioski ności, aktualne problemy i wyzwania. www.turyzmdlare- gionu.eu/gfx/turyzm/ userfiles/_public/artykul_2/majec- ka_wisniewska_artykul_kwartalny.pdf (25.05.2012). Przedstawiony materiał dowodzi, że: 4. Mazurski K. R. 1994: Rozwój turystyki w Sudetach a pla- ––można generować ruch turystyczny w oparciu nowanie regionalne i miejscowe. W: Planowanie prze- o wyłącznie lokalne zasoby, strzenne i rozwój regionalny – współpraca przygraniczna. ––walory przyrody nieożywionej mogą być i sta- Jelenia Góra: 140-145. ją się coraz istotniejsze dla rozwoju turystyki, 5. Mazurski K. R. 1996: Turystyka a środowisko – koegzy- stencja czy rywalizacja. Zeszyty Naukowe WSE Warszawa zwłaszcza poznawczej, 3: 67-72. ––rozwój zagospodarowania przestrzennego 6. Mazurski K. R. 1997: Ekologiczne uwarunkowania loka- w aspekcie turystycznym nie musi być agre- lizacji inwestycji turystycznych. Zeszyty Naukowe WSE sywny wobec środowiska przyrodniczego Warszawa 1(7): 109-114. i krajobrazu, 7. Mazurski K. R. 2008a: Geneza i przemiany turystyki. Wyd. WSZ „Edukacja”, Wrocław. ––ścisłe i limitujące przepisy nie muszą być pod- 8. Mazurski K. R. 2008b: Miasto jako obiekt turystyczny. W: stawą i ograniczeniem inicjatyw obywatel- I. Jażdżewska (red.) Funkcja turystyczna miast. Wyd. Uni- skich, wersytetu Łódzkiego: 17-23. ––samoświadomość społeczeństwa stanowi istot- 9. Mazurski K. R. 2012: Geoturystyka po angielsku. Na ny czynnik aktywizujący i organizujący, Szlaku e-8 (266): 28-31. 10. Morris W. 1898: Art and the Beauty of the Earth. Odczyt ––szereg doświadczeń funkcjonowania Abberley wygłoszony w 1881 r. w Burslem; pełna wersja opubliko- – Malvern Heritage Geopark może i powinien wana w 1898 r. przez Chiswick Press for Longmans & Co. być wykorzystany i na gruncie polskim. 11. The Geopark Way. A 109 mile walking trail through the Abberley and Malvern Hills Geopark. 2009. Worcester, Piśmiennictwo: Herefordshire & Worcestershire Earth Heritage Trust. 1. Alexandrowicz Z. 2006: Geoparki – nowe wyzwanie dla 12. working to record, protect and promote geology & landscape, Herefordshire & Worcestershire Earth Heritage ochrony dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geologicz- nd ny 1: 36-41. Trust, 2 edit. [B. r. m. wyd.]. 2. Earth Heritage Trust news. 2011. Worcester, Autumn 28. 13. www.shropshiregeology.org.uk/RIGS/RIGS_view.html 3. Majecka A., Wiśniewska M. 2012: Geoparki jako nowe na- [6.02.2012]. rzędzie rozwoju turystyki. Idea promowania georóżnorod- 52 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Edyta Kordula, Barbara Woś Politechnika Opolska

Oferta turystyczna parków krajobrazowych województwa opolskiego Tourist offer of landscape parks of Opole voivodeship

Abstract

The Opole Region is an extremely interesting area of Poland from the tourist point of view. The natural and cultural diversity creates perfect conditions for the development of tourism. The most valuable natural areas are under protection in the form of 3 landscape parks: “St Ann’s Mountain” Landscape Park, Land- scape Park “Opawskie Mountains”, Stobrawski Landscape Park. This paper aims at the presentation of the main tourist values of Opole Landscape Parks, analysis of the tourism movement in their area, and use of the unique natural and cultural values for the needs of creation of rich and attractive tourist offer.

Słowa kluczowe: parki krajobrazowe, atrakcyjność turystyczna

Wstęp i kulturowych dla potrzeb tworzenia bogatej i atrakcyjnej oferty turystycznej. Podstawę analiz stanowi- Województwo opolskie to region chętnie odwie- ły studia literaturowe, badania terenowe oraz wy- dzany przez turystów. O atrakcyjności turystycz- wiady standaryzowane z pracownikami poszczegól- nej tego terenu decyduje bogactwo kulturowe oraz nych parków. Dane dotyczące ruchu turystycznego zróżnicowanie przyrodnicze. Najcenniejsze przy- na terenie parków obejmują lata 2009-2011 i pozy- rodniczo obszary objęte zostały ochroną w posta- skane zostały w wyniku analizy dokumentacji ru- ci parków krajobrazowych. Ideą tworzenia parków chu turystycznego prowadzonej w siedzibach po- krajobrazowych jest nie tylko ochrona najcenniej- szczególnych parków. szych elementów przyrodniczych i krajobrazowych, ale także udostępnienie tych terenów turystom, Park Krajobrazowy „Góra Św. Anny” poprzez tworzenie szlaków pieszych, rowerowych, konnych, ścieżek edukacyjnych oraz odpowiednie Jest to obszar, na którym walory przyrodnicze, zagospodarowanie turystyczne, pozwalające na roz- krajobrazowe i kulturowe splatają się ze sobą niero- wój turystyki. Przykładem terenów o bogatej i do- zerwalnie. Park utworzony został w 1988 r., zajmuje brze zaplanowanej ofercie turystycznej są Opolskie obszar 5051 ha, a wraz z otuliną 11425 ha. Park obej- Parki Krajobrazowe. muje Garb Chełmu, który znajduje się w zachodniej części Wyżyny Śląskiej. Rozciąga się pasem szero- Cel pracy i metody badawcze kości ok. 5 km, biegnącym z północnego zachodu na południowy wschód na odcinku ok. 20 km [6]. Na terenie Opolszczyzny zlokalizowane są trzy Celem utworzenia parku była ochrona krajobrazu parki krajobrazowe charakteryzujące się odmien- kulturowo-przyrodniczego. Na krajobraz ten składa- nymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. ją się Bazylika Św. Anny Samotrzeciej wraz zespo- Ich różnorodność w pełni oddaje bogactwo przy- łem kaplic kalwaryjskich (jeden z głównych polskich rodnicze Opolszczyzny. Celem opracowania jest ośrodków pielgrzymkowych), klasztor oo. Francisz- przedstawienie głównych walorów turystycznych kanów, amfiteatr skalny, miejsca pamięci narodowej Opolskich Parków Krajobrazowych, analiza ruchu związane z historią Powstań Śląskich (Muzeum Czy- turystycznego odbywającego się na ich terenie oraz nu Powstańczego), pozostałości czynnego tu niegdyś wykorzystania unikalnych walorów przyrodniczych wulkanu objęte ochroną w postaci Geoparku Góra Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 53

Św. Anny. Bogactwo przyrodnicze dopełniają uni- życzalni sprzętu sportowego, co jest niewątpliwym kalne formy geomorfologiczne: suche doliny, wąskie mankamentem zagospodarowania turystycznego. wąwozy, piaszczyste wydmy, formy krasowe (leje, Park Krajobrazowy „Góra Św. Anny” to także misy, parowy, źródła krasowe i jaskinie) a także uni- doskonałe miejsce do prowadzenia edukacji eko- kalne zbiorowiska roślinne, w tym murawy kseroter- logicznej. Pracownicy parku przygotowali bogatą miczne o znacznej bioróżnorodności. ofertę dydaktyczną skierowaną do turystów w róż- Park cechuje również bogactwo flory i fauny. nym wieku, począwszy od przedszkolaków, przez Stwierdzono tu 813 gatunków roślin naczyniowych, młodzież szkolną, do osób starszych. W siedzibie w tym 35 gatunków objętych ochroną [6]. Jedynie parku znajduje się bogato wyposażona sala edu- 21% powierzchni parku stanowią lasy, w obrębie kacyjna, w której prowadzone są prezentacje mul- których dominują zespoły kwaśnej buczyny ni- timedialne i zajęcia teoretyczne z zakresu ekologii, żowej, żyznej buczyny niżowej, żyznej buczyny geologii i ochrony środowiska. W porozumieniu sudeckiej, a także stanowiska grądu subkontynen- z pracownikami Muzeum Czynu Powstańczego talnego, łęgu jesionowo-olszowego i lasu klonowo- na Górze Św. Anny zajęcia prowadzone na tere- lipowego. Niewątpliwą atrakcją parku jest obecność nie parku mogą być uzupełniane o treści związane ponad 600 gatunków motyli dziennych i nocnych, z dziejami Powstań Śląskich i przebiegać również które upodobały sobie tutejsze murawy kseroter- na terenie tego muzeum. Poza zajęciami stacjo- miczne oraz miejsca hibernacji i rozrodu nietoperzy narnymi organizowane są wycieczki terenowe pod m.in. nocka dużego, mopka Barbastella, gacka bru- opieką pracowników parku. Zajęcia dotyczą specy- natnego, karlika malutkiego, mroczka pozłocistego fiki rezerwatu geologicznego, różnorodności przyrodniczej i kulturowej omawianego obszaru, celów [3]. Na awifaunę parku składa się 128 gatunków i zasad ochrony przyrody, a prowadzone są na ba- ptaków, w tym 83 lęgowe. W lasach zadomowiły zie wyznaczonych w terenie ścieżek dydaktycznych się jelenie, dziki, sarny, zające, lisy, kuny, borsuki, i szlaków turystycznych. Zajęcia dydaktyczne mogą tchórze i jeże. Osobliwościami przyrodniczymi są być prowadzone w cyklu jedno lub kilkudniowym. popielica i orzesznica. Najbardziej cenne przyrod- Dodatkowo pracownicy parku organizują cykliczne niczo obszary objęto ochroną rezerwatową. Na te- konkursy, Olimpiady Wiedzy Przyrodniczej i Tere- renie Parku utworzono 6 rezerwatów: geologiczny nowe Turnieje Ekologiczne oraz ogólnopolski kon- „Góra Św. Anny” (pozostałości dawnego wulkanu), kurs „Poznajemy Parki Krajobrazowe Polski”, skie- florystyczny „Ligota Dolna” (unikalne zbiorowiska rowane przede wszystkim do uczniów szkół podsta- muraw kserotermicznych), pozostałe 4 („Lesisko”, wowych i gimnazjalnych. Celem tych imprez jest „Grafik”, „Biesiec” i „Boże Oko) to rezerwaty leśne propagowanie wiedzy o ochronie przyrody i ekolo- chroniące głównie starodrzew bukowy. gii. Organizowane są także ogólnopolskie konkursy Walory przyrodnicze i kulturowe dostępne na te- fotograficzne i artystyczne. renie Parku „Góra Św. Anny” podziwiać można po- Analizując intensywność ruchu turystyczne- ruszając się po 6 dobrze oznakowanych i ciekawie go należy zauważyć, iż większość grup turystycz- poprowadzonych szlakach pieszych oraz 12 trasach nych odwiedza Park Krajobrazowy Góra Św. Anny rowerowych przebiegających przez teren parku. w okresie od kwietnia do połowy października, Przez najcenniejsze fragmenty parku poprowadzone z przerwą na wakacje. Związane jest to aktywnością zostały ścieżki dydaktyczne umożliwiające pełniej- wycieczkową szkół przypadającą na ten właśnie sze zapoznanie się z unikalnymi walorami przyrod- okres, a warunkowaną głównie względami pogodo- niczymi i kulturowymi. Na turystów i pielgrzymów wymi. Średnia roczna liczba osób uczestniczących przybywających do Góry Św. Anny czeka ponad w zajęciach wynosi od 2 do 3 tysięcy. Analizy ru- 500 miejsc noclegowych zlokalizowanych w Domu chu turystycznego prowadzone na ternie parku wy- Pielgrzyma (300 miejsc) oraz okolicznych pensjona- kazują, iż 40% turystów docierających do siedziby tach, zajazdach i nielicznych gospodarstwach agro- Parku stanowią uczestnicy wycieczek szkolnych. turystycznych. Na terenie parku można skorzystać Są to uczniowie szkół znajdujących się na ternie z usług 12 obiektów gastronomicznych. Do chwili Opolszczyzny i województw ościennych. Pracow- obecnej na terenie parku nie przygotowano wypo- nicy parku prowadzą aktualnie stałą współpracę 54 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 z 12 szkołami podstawowymi oraz 4 gimnazjami. tury sosnowe. Na terenach wydmowych występują Poza grupami szkolnymi park odwiedzają także suboceaniczne bory świeże, a wzdłuż cieków wod- studenci, grupy emerytów, turyści indywidualni, nych lub zagłębieniach międzywydmowych wystę- grupy specjalistyczne zainteresowane specyfiką puje wilgotny bór trzęślicowy i kontynentalny bór przyrodniczą omawianego obszaru. Zdecydowana bagienny. Na mniejszych powierzchniach występu- większość turystów docierających do parku (oko- ją lasy łęgowe [1]. W Stobrawskim Parku Krajobra- ło 60%) to pielgrzymi przybywający na Górę Św. zowym żyje ok. 250 gatunków zwierząt objętych Anny, aby uczestniczyć w obrzędach religijnych. ochroną, wśród nich aż 47 znajduje się na Polskiej Znaczna część z nich odwiedzając sanktuarium Św. Czerwonej Liście. Na terenie parku zaobserwowa- Anny przejawia także zainteresowanie walorami no 190 gatunków ptaków, z czego 165 to gatunki przyrodniczymi i krajobrazowymi znajdującymi lęgowe. Najcenniejsze przyrodniczo tereny objęto się w pobliżu obiektów religijnych. Głównie z my- ochroną w postaci rezerwatów: „Leśna Woda”, któ- ślą o takich turystach przygotowano szlaki piesze ry chroni fragment naturalnego lasu mieszanego, i ścieżki edukacyjne pozwalające w krótkim czasie „Rogalice” chroniący urozmaicony gatunkowo las zapoznać się z najcenniejszymi walorami przyrod- liściasty z domieszką świerka, „Lubsza” obejmujący niczymi i kulturowymi parku. W ostatnim czasie ochroną starodrzew bukowy, „Barucice” chroniący z racji powstania Geoparku „Góra Św. Anny” od- ostoje unikalnych gatunków roślin (podkolan bia- notowano wzrost liczby turystów zainteresowanych ły, kruszczyk szerokolistny, listera jajowata, waw- rezerwatem geologicznym i specyfiką geomorfolo- rzynek wilczełyko, łuskiewnik różowy) i zwierząt giczną obszaru. (dzięcioła czarnego, średniego i zielonosiwego). Niezwykle cenne z punktu widzenia przyrod- Stobrawski Park Krajobrazowy niczego i krajobrazowego są pola wydmowe wy- stępujące w około 100 miejscach na terenie parku. Utworzony w 1999 r., jest najmłodszym i jed- Wydmy osiągają wysokości do 25 m i kilka metrów nocześnie największym parkiem krajobrazowym długości. (najciekawsze obszary wydmowe wystę- w woj. opolskim, zajmuje powierzchnię 52636,5 ha. pują w okolicy miejscowości Ładza i Karłowice). Park obejmuje dorzecza Stobrawy, Budkowiczanki, Poza unikalnymi walorami przyrodniczymi na Bogacicy, Brynicy i Smotrawy w swej południo- terenie Stobrawskiego Parku Krajobrazowego od- wej części sięgając doliny Odry i Nysy Kłodzkiej. naleźć można także unikalne walory kulturowe, W parku ochronie podlegają unikalne zbiorowiska do których zaliczyć należy pochodzący z XIV w. roślinne i ostoje zwierząt związane z ekosystemami zespół zamkowy w Karłowicach, zabytkowy park dużych dolin rzecznych, starorzeczy i terenów pod- w Pokoju będący pozostałością kompleksu parko- mokłych o charakterze naturalnym. Park obejmuje wo-pałacowego zbudowanego w połowie XVIII w., także jeden z większych obszarów wydm śródlądo- kuźnię w Zagwiździu - zabudowania dawnej huty wych w Polsce. z VIII w. oraz średniowieczne grodziska w Muro- Stobrawski Park Krajobrazowy wyróżnia się wie, Krzywej Górze czy w pobliżu Tarnowca. urozmaiconym systemem hydrologicznym, na któ- Rozległe, zalesione zróżnicowane krajobrazowo ry składa się gęsta sieć rzeczna, starorzecza, stawy, tereny parku sprzyjają rozwojowi turystyki aktyw- oczka wodne, torfowiska, tereny zalewowe, namu- nej. W Stobrawskim Parku Krajobrazowym wyzna- liska oraz obszary okresowo podmokłe. Na terenie czono aż 10 ścieżek przyrodniczych, dzięki którym Parku stwierdzono występowanie 48 roślin prawnie można dokładnie poznać walory dziedzictwa przy- chronionych, około 130 gatunków roślin rzadkich rodniczego. i zagrożonych. Do najciekawszych zaliczyć można: Na terenie parku można poruszać się po licznych długosz królewski, kruszczyk siny, rosiczkę okrą- szlakach: 5 pieszych, 9 rowerowych, a także uczest- głolistną, kotewkę orzech wodny, salwinię pływają- niczyć w spływach kajakowych malowniczymi cą i lindernię mułową [5]. Na terenie parku występu- rzekami. Z uwagi na specyfikę parku, najbardziej je 110 zbiorowisk roślinnych, dominują zbiorowiska dynamiczne rozwija się tu turystyka rowerowa, wy- leśne, w tym unikalne zbiorowiska grądowe, a także korzystująca zarówno znakowane trasy rowerowe lasy o charakterze borów mieszanych oraz monokul- jak i dobrze utrzymane dukty leśne i drogi polne. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 55

Stobrawski Park Krajobrazowy to miejsce wprost Krajobrazowego”, opracowanemu przez pracowni- wymarzone dla turystyki konnej. Na terenie parku ków parku, w okresie wzrastającego zainteresowa- znajdują się 3 stadniny, w których organizowana nia zajęciami terenowymi część zajęć może być pro- jest nauka jazdy konnej, a dla bardziej wprawnych wadzona przez nauczycieli lub opiekunów grup, bez turystów także wycieczki terenowe po okolicznych konieczności angażowania pracowników parku. Jak lasach. Gospodarstwa agroturystyczne, licznie re- wykazały badania, największym zainteresowaniem prezentowane na terenie parku, oferują także możli- cieszą się zajęcia prowadzone dla przedszkolaków, wość jazdy konnej. Wzrastające zainteresowanie tą uczniów szkół podstawowych i gimnazjalistów. formą wypoczynku sprawia, iż w planach rozwoju Do siedziby Stobrawskiego Parku Krajobrazowego turystyki na omawianym obszarze są umieszczane zgłaszają się także grupy turystów indywidualnych znakowane szlaki konne umożliwiających nawet zainteresowanych wycieczkami terenowymi z pra- kilkudniowe wycieczki. Nową formą turystyki ob- cownikami parku, koła emerytów, harcerze oraz serwowaną na terenie parku jest narciarstwo bie- studenci opolskich uczelni realizujący tu zajęcia gowe, któremu sprzyjają malownicze dukty leśne terenowe [4]. Podobnie jak w innych parkach także i niewielkie deniwelacje. i tu organizowane są wystawy i konkursy skiero- Na turystów podróżujących po Stobrawskim Par- wane głównie do dzieci i młodzieży, których celem ku Krajobrazowym czeka ponad 400 miejsc nocle- jest propagowanie wiedzy o walorach turystycznych gowych w większości zlokalizowanych w działają- i kulturowych parku oraz zasadach ochrony przy- cych na tym terenie gospodarstwach agroturystycz- rody. W sezonie zimowym, gdy zgłasza się mniej nych, które często oferują także możliwość wypo- wycieczek szkolnych, pracownicy parku jeżdżą do życzenia sprzętu sportowego (rowery, kajaki, narty). szkół z prelekcjami i przedstawiają walory przyrod- Na terenie Parku działa 6 restauracji, posiłki można nicze i kulturowe parku. także zamawiać w gospodarstwach agroturystycz- Na podstawie zestawień prowadzonych przez nych, w tym w gospodarstwach zrzeszonych w ra- pracowników Stobrawskiego Parku Krajobrazowe- mach projektu Europejska Sieć Regionalnego Dzie- go można stwierdzić, że zorganizowane grupy ko- dzictwa Kulinarnego specjalizujących się w daniach rzystające z usług ośrodka edukacyjnego pochodzą regionalnych. z najbliższej okolicy parku. W większości przypad- Na terenie parku prowadzona jest także dzia- ków są to miejscowości oddalone nie więcej niż 15 łalność edukacyjna. Siedziba Stobrawskiego Par- km od granicy Stobrawskiego Parku Krajobrazowe- ku Krajobrazowego znajduje się w miejscowości go. Druga część grup dociera z dużych miast znajdu- Ładza w zaadoptowanym dla celów edukacyjnych jących się w pobliżu parku, głównie z Opola i Brze- i turystycznych budynku dawnej szkoły. Duża po- gu. Zdarzają się też pojedyncze grupy z odleglej- wierzchnia budynku pozwala na organizowanie szych regionów Opolszczyzny. Statystyki dotyczące wystaw i warsztatów twórczych, w przyszłości ruchu turystycznego na terenie parku wykazują, iż planuje się także stworzenie zaplecza noclegowe- rocznie z zajęć edukacyjnych korzysta około 2 tys. go i laboratoryjnego pozwalającego na organizację osób. Grupy te zgłaszają się najczęściej w sezonie kilkudniowych zajęć edukacyjnych. Do dyspozycji przedwakacyjnym od kwietnia do końca czerwca odwiedzających przygotowano salę edukacyjną, oraz powakacyjnym, do końca października. w której prowadzone są zajęcia teoretyczne i prezentacje multimedialne dotyczące ekologii i ochro- Park Krajobrazowy „Góry Opawskie” ny przyrody ze szczególnym uwzględnieniem bio- różnorodności i specyfiki przyrodniczej parku. Powierzchnia parku utworzonego w 1988 r. wy- Poza zajęciami w sali dydaktycznej, możliwy jest nosi 4,903 ha, zaś jego otulina 5,033 ha. Park po- także udział w zajęciach terenowych dotyczących łożony jest w południowo-zachodniej części wo- specyfiki przyrodniczej parku, możliwość obser- jewództwa opolskiego, przy granicy z Republiką wacji ptaków oraz zajęcia prowadzone na ścieżkach Czeską. Zasięgiem swym obejmuje północne stoki edukacyjnych obejmujące zagadnienia ekologiczne Gór Opawskich wraz z przedgórzem. Celem utwo- i geomorfologiczne. Dzięki przewodnikowi „Ścież- rzenia parku była ochrona walorów przyrodniczych, ki przyrodniczo-krajobrazowe Stobrawskiego Parku kulturowych i krajobrazowych Gór Opawskich ze 56 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 szczególnym uwzględnieniem specyfiki geologicz- ścieżki dydaktyczno-przyrodnicze, 6 tras rowero- nej i geomorfologicznej, w tym malowniczych prze- wych, szlak kajakowy po Białej Głuchołaskiej, na łomów rzeki Białej Głuchołaskiej i Złotego Potoku. obrzeżach parku wyznaczono szlak konny, w pla- W obrębie parku znajdują się 3 główne masywy nach jest także oznakowanie szlaków dla nordic górskie, tj. Góra Parkowa z kulminacjami: Przedniej walkingu i narciarstwa biegowego. Na terenie parku (495 m n.p.m.), Średniej (543 m n.p.m.) oraz Tylnej istnieje także park linowy oraz stadniny koni oferu- Kopy (535 m n.p.m.), Biskupia Kopa (889 m n.p.m.) jące możliwość jazdy konnej. W sezonie zimowym i Srebrna Kopa (785 m n.p.m.) oraz Długota (457 m funkcjonuje tu także wyciąg narciarski. Na bazę n.p.m.) i Kobylica (395 m n.p.m.) noclegową składa się 16 dużych ośrodków wypo- W Parku Krajobrazowym „Góry Opawskie” czynkowych, 11 gospodarstw agroturystycznych, 2 stwierdzono 500 gatunków roślin naczyniowych, hotele, 2 schroniska młodzieżowe i schroniska gór- w tym 41 gatunków chronionych. Zinwentaryzo- skie, a także kilka mniejszych obiektów świadczą- wano 163 gatunki zwierząt prawnie chronionych, cych usługi noclegowe. W sumie w sezonie letnim w tym 5 wpisanych na światową „Czerwoną listę” na terenie parku i w jego bezpośrednim sąsiedztwie oraz 15 zagrożonych wyginięciem w Polsce [2]. Naj- dostępnych jest około 3000 miejsc noclegowych. cenniejsze obszary parku objęto ochroną rezerwato- Na terenie parku funkcjonuje 29 obiektów gastro- wą. Utworzono 3 rezerwaty: „Cicha Dolina” i „Las nomicznych otwartych oraz stołówki i restauracje Bukowy”, w którym ochroną objęto zbiorowiska w ośrodkach wypoczynkowych. Na szczególną kwaśnej buczyny górskiej ze starodrzewem buko- uwagę zasługują słynne na całą Opolszczyznę ło- wym oraz „Nad Białką”- rezerwat geologiczno-kra- wiska pstrągowe w Moszczance, gdzie goście mogą jobrazowy obejmujący fragment przełomu Białej spożyć samodzielnie złowioną rybę. Głuchołaskiej, w którym ochronie podlegają stare Tak zróżnicowana oferta turystyczna przyciąga sztolnie i wyrobiska będące pozostałościami prowa- w Góry Opawskie rzesze turystów. Znaczna część dzonej tu w XII i XIII wieku eksploatacji złota. z nich dociera do siedziby parku odwiedzając miej- Na uwagę zasługują także następujące stano- scową wystawę przyrodniczą, uczestnicząc w pre- wiska dokumentacyjne: grupa odsłonięć warstw zentacjach multimedialnych dotyczących parku lub andelohorskich „Karliki” przy drodze z Jarnołtów- w przypadku wycieczek szkolnych biorąc udział ka na Biskupią Kopę, kamieniołom „Gwarkowa w zajęciach edukacyjnych stacjonarnych lub tereno- Perć” w Pokrzywnej z odsłonięciami warstw łup- wych. kowych, kompleks odsłonięć skalnych „Karolinki” Siedziba Parku Krajobrazowego „Góry Opaw- w Jarnołtówku, staw „Żabie Oczko” w Pokrzywnej skie” mieści się w Jarnołtówku. Do dyspozycji tu- oraz sztolnie po eksploatacji złota w Głuchołazach rystów udostępniona jest sala edukacyjna mogąca i w dolinie Bystrego Potoku. Istotną atrakcją tury- pomieścić 40 osób, wzbogacona w ekspozycją przy- styczną jest także wieża widokowa umieszczona rodniczą. W sali prowadzone są zajęcia edukacyjne na szczycie Biskupiej Kopy pozwalająca na podzi- i prezentacje multimedialne dla grup zorganizowa- wianie przepięknych krajobrazów Gór Opawskich. nych. Tematyka zajęć dotyczy walorów przyrodni- Na terenie parku odnaleźć można też ślady starego czych i kulturowych parku, bioróżnorodności oraz grodziska zlokalizowane na Okopowej w Prudnic- celów i zasad ochrony przyrody. Podobnie jak w po- kim Lesie. Obszar parku obejmuje tereny dawnego zostałych parkach w ofercie edukacyjnej znajdują uzdrowiska w Głuchołazach niezwykle popularne- się także zajęcia terenowe prowadzone na trasie go w początkach XX w., na uwagę zasługują za- szlaków turystycznych lub jednej z 4 ścieżek przy- bytkowe kamieniczki, zrewitalizowana promenada rodniczych parku. Z uwagi na duże zainteresowanie spacerowa oraz ruiny dawnego schroniska na Górze zajęciami edukacyjnymi na terenie parku, znacznie Parkowej noszące ślady dawnej świetności obiektu przewyższającymi możliwości pracowników, dla i całego uzdrowiska. grup, które nie mogą wybrać się w teren z pracow- Obszar Gór Opawskich to jeden z najlepiej za- nikiem parku przygotowano przewodniki po ścież- gospodarowanych turystycznie obszarów Opolsz- kach dydaktycznych, w których szczegółowo opi- czyzny. Dla turystów przygotowano tu 6 szlaków sane zostały punkty przystankowe i przebieg trasy, pieszych o zróżnicowanym stopniu trudności, 4 tak aby nauczyciele na ich podstawie samodzielnie Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 57 mogli przeprowadzić zajęcia w terenie. Podobnie polsko-czeskiego, co przyciąga turystów z obu stron jak w poprzednich parkach, także i tu organizowane granicy. Rozbudowana baza noclegowa sprzyja kil- są konkursy wiedzy przyrodniczej, olimpiady czy kudniowym pobytom turystów indywidualnych jak turnieje ekologiczne zapoznające dzieci i młodzież również organizowaniu koloni i zimowisk dla dzieci ze specyfiką terenu parku, ale także bioróżnorodno- i młodzieży. Odwiedzający park dzielą się na dwie ścią i zasadami proekologicznego funkcjonowania. grupy: odwiedzających jednodniowych przybywa- Pracownicy parku uczestniczą także w zajęciach jących głównie podczas weekendów oraz turystów prowadzonych poza parkiem wyruszając na spotka- pobytowych goszczących w parku znacznie dłużej nia do szkół i przedszkoli. z racji pobytu w okolicznych ośrodkach wypoczyn- Analizując dane dotyczące grup uczestniczących kowych i rehabilitacyjnych. w zajęciach na terenie Parku Krajobrazowego „Góry Zupełnie inną sytuację zaobserwować można Opawskie”, można stwierdzić, że dominują grupy w najmłodszym i największym parku jakim jest szkolne odbywające wycieczki przedmiotowe, dzie- Stobrawski Park Krajobrazowy. W tym wypadku ci i młodzież wypoczywająca w okolicznych ośrod- turystyka dopiero się rozwija. Główny nacisk kła- kach podczas zielonych i białych szkół oraz zorga- dzie się tam na rozwój turystyki aktywnej zgodnej nizowane grupy dzieci i młodzieży wypoczywające z zasadami zrównoważonego rozwoju, nacechowa- w Górach Opawskich w czasie wakacji i ferii zimo- nej elementami poznawczymi i bezpośrednim kon- wych. Do ośrodka przybywają także studenci Po- taktem z przyrodą, któremu sprzyja niski stopień litechniki Opolskiej oraz Uniwersytetu Opolskiego. zaludnienia, rozległe zwarte kompleksy leśne i uni- Najbardziej intensywny ruch turystyczny można za- kalne krajobrazy naturalnych dolin rzecznych. Nie- obserwować od połowy kwietnia do końca czerwca zwykle istotną rolę odgrywa tu również specyfika i od września do października. Spadek liczby grup bazy noclegowej, zlokalizowanej w rozrzuconych zauważa się w okresie wakacyjnym, jednak i wte- po terenie całego parku gospodarstwach agrotu- dy zajęcia prowadzone przez pracowników parku rystycznych. Wypoczynek w tego typu gospodar- cieszą się dużym zainteresowaniem. Liczba osób stwach umożliwia lepsze poznanie kultury lokalnej, rocznie korzystających z zajęć edukacyjnych orga- dziedzictwa kulinarnego regionu, specyfiki spo- nizowanych na terenie parku sięga 4 tysięcy. Grupy łeczności lokalnej, stwarza możliwość niejako po- zorganizowane korzystające z oferty przygotowanej wrotu do źródeł niezwykle istotnego i pożądanego przez pracowników parku nie oddają prawdziwego z punktu widzenia turystów z dużych aglomeracji obrazu ruchu turystycznego na tym terenie. Można miejskich. Turyści pojawiający się na terenie parku jedynie stwierdzić, że stanowią one ok. 40% uczest- podróżują zwykle w małych grupach, zainteresowa- ników ruchu turystycznego. ni są wypoczynkiem w ciszy i spokoju i możliwo- ścią poznania specyfiki przyrodniczej i kulturowej Podsumowanie odwiedzanego obszaru. Na terenie Stobrawskiego Parku Krajobrazowego dominują turyści pobytowi, Powyższe zestawienie ukazało w zarysie specy- jednak w ostatnich latach zauważa się wzrost liczby fikę i różnorodność Opolskich Parków Krajobrazo- turystów weekendowych i odwiedzających jedno- wych, jak również sposób w jaki walory przyrod- dniowych uprawiających turystykę aktywną przy- nicze i kulturowe wykorzystywane są w kształto- bywających z dużych aglomeracji miejskich głów- waniu oferty turystycznej. Nie ulega wątpliwości, nie Opola i Wrocławia. że różnorodność przyrodnicza i kulturowa parków, W Parku Krajobrazowym „Góra Św. Anny” a także tradycje rozwoju turystyki na danym terenie przybywający dzielą się na dwie główne grupy: szu- implikują dynamikę i różnorodność oferty. Najle- kający doznań duchowych pielgrzymi albo ceniący piej rozwinięte zagospodarowanie turystyczne oraz bogactwo natury miłośnicy przyrody. Obie grupy to zróżnicowaną ofertę obserwuje się w Parku Krajo- w większości odwiedzający jednodniowi, planujący brazowym „Góry Opawskie”, który to zlokalizowa- wycieczki w okresie weekendu lub wakacji letnich. ny jest na terenie intensywnie eksplorowanym tury- Dzięki dobrze przygotowanej ofercie turystycznej stycznie od połowy XIX w. Nie bez znaczenia pozo- i informacji o walorach przyrodniczych i kulturo- staje także położenie tego parku w strefie pogranicza wych parku obie grupy mogą zwrócić większą uwa- 58 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 gę na dotychczas słabo postrzegane walory odwie- pełne wykorzystanie potencjału środowiska natu- dzanego terenu. ralnego obszarów chronionych jest możliwe, jednak W przypadku wszystkich parków krajobrazo- wymaga ścisłej współpracy pracowników parków wych niezwykle istotną rolę w kształtowaniu oferty krajobrazowych, jednostek samorządowych, spo- turystycznej oraz świadomości przyszłych turystów łeczności lokalnej oraz placówek edukacyjnych. odgrywają ośrodki edukacyjne, działające w każ- Taką współpracę można zaobserwować na terenie dym z parków. To w nich właśnie młodzi ludzie uczą Opolskich Parków Krajobrazowych. Nie zawsze jest się poznawać piękno przyrody i doceniać walory ona prosta i funkcjonuje idealnie, lecz samo podję- kulturowe odwiedzanego obszaru. Właściwie przecie próby takowej współpracy przynosi niewątpliwe prowadzone zajęcia dydaktyczne mogą zachęcić efekty. dzieci i młodzież do uprawiania turystyki aktywnej i odkrywania atrakcyjnych przyrodniczo i kul- Piśmiennictwo: turowo terenów. Oferta ośrodków edukacyjnych we 1. Badora K., Koziarski S., Makowiecki J. 2000: Walory wszystkich parkach jest podobna i cieszy się podob- przyrodniczo-krajobrazowe Stobrawskiego Parku Kra- jobrazowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, nym zainteresowaniem. Na uwagę zasługuje inicja- Opole. tywa utworzenia przy siedzibie parku bazy nocle- 2. Dubel K, (red) 1993:Monografia Parku Krajobrazowe- gowej i zaplecza laboratoryjnego (Stobrawski Park go „Góry Opawskie”, Studia i Monografie Uniwersytetu Krajobrazowy), co pozwoliłoby na znaczne wzbo- Opolskiego, Opole. gacenie oferty edukacyjnej i umożliwiło przepro- 3. Gębala M., Hebda I., Łęgowski D., Wielgosik B. 2007: Opolskie Parki Krajobrazowe, Wydawnictwo Camvid, wadzanie kilkudniowych warsztatów. Największym Bydgoszcz: 5. mankamentem ośrodków edukacyjnych we wszyst- 4. Kordula E. 2012: Oferta turystyczna Opolskich Parków kich parkach jest zbyt mała liczba pracowników nie Krajobrazowych, nieopublikowana praca magisterska, pozwalająca w pełni realizować zapotrzebowania WWFiF Politechniki Opolskiej. na zajęcia edukacyjne. 5. Stobrawski Park Krajobrazowy 2010. Przewodnik przyrodniczo-turystyczny, Wyd. ZOPK, Ładza. Reasumując należy zwrócić uwagę, iż stworze- 6. Wielgosik B. 2011: Park Krajobrazowy „Góra św. Anny”, nie ciekawej oferty turystycznej pozwalającej na przewodnik, Góra św. Anny. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 59

Piotr Majdak Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Sustainable tourism in the selected US national parks. Practical solutions Turystyka zrównoważona w wybranych parkach narodowych w USA. Rozwiązania praktyczne

Streszczenie

Amerykańskie parki narodowe należą do najliczniej odwiedzanych obszarów chronionych na świecie. Wysoka liczba turystów wymaga od władz parków podejmowania działań mających na celu z jednej strony udostępnianie parków w celach edukacyjnych i wypoczynkowych, z drugiej zaś ochronę cennych walorów przyrodniczych i kulturowych. Omówione w artykule rozwiązania stanowią przykład praktycznej realizacji postulatów formułowanych w ramach koncepcji rozwoju zrównoważonego, bowiem uwzględniają oczekiwania różnych grup interesów – turystów, społeczności lokalnych, osób reprezentujących środowi- sko przyrodnicze, gospodarzy terenu. Rozwiązania wypracowywane w drodze kompromisów przynoszą różnorodne korzyści wszystkim zainteresowanym stronom.

Słowa kluczowe: turystyka zrównoważona, parki narodowe, rozwiązania praktyczne

US National Parks Sustainable Development – Theoretical Context, Strategic Documents In the United States there are 58 national parks 2 with a total area of about 210 000 km . They are Because of the complexity and many-sided- located in the entire country and therefore represent ness of the concept of sustainable development it is diverse types of landscape and climate. The number hard to find in literature a definition that would take of recreation visitors visiting the parks exceeded into account all the aspects of this phenomenon. Ho- 281 million people in 2010 [6]. wever, among the most important features, determi- All the parks are under the supervision of the Na- ning the core of the concept, one can mention: tional Park Service, which is a federal agency of the –– socio-economic development obtained without United States. It employs about 22 thousand full-time damaging the natural environment balance and employees and 221 thousand volunteers. The organi- the durability of the processes that the occur in it, zation’s annual budget exceeds 3 billion dollars [3]. Among the objects under the statute of the Natio- –– maintaining the balance between the natural nal Park Service realizing the demands of sustaina- (environmental protection), human (social), ble development one can mention the need to protect cultural and economical (anthropogenic) reso- natural and cultural (historical) reserves of the co- urces, untry, so they can serve future generations as well. –– respecting the justified consumer needs of the It is interesting to note that the information about current generation in such a way that it does the organization’s mission emphasizing the uniqu- not limit the possibility of the realization of the eness and value of the protected areas – The Natio- needs of future generations [7, 8, 9]. nal Park Service cares for the special places saved A similar understanding of sustainable develop- by the American people so that all may experience ment can be found in documents published by Ame- our heritage - is included in most of official docu- rican national parks authorities. Repeatedly they ments [2]. emphasize the integrity of the human environment 60 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

(civilization) and natural environment. They enco- ation and selection preferred alternatives. 9. Imple- urage planning such a development which limits to ment actions and monitor conditions [10]. the minimum its interference with the natural and The realization of the demands of the concept of cultural environment on the local, regional and glo- sustainable development requires therefore actions bal level. taken on different levels: administrative, system, lo- Sustainable design must use an alternative ap- cal, regional, national etc. It exerts also the use of proach to traditional design that incorporates these practical strategies, solutions that are more or less changes in mind-set. The new design approach must complicated, and will be discussed further on. recognize the impacts of every design choice on the natural and cultural resources of the local, regio- Sources of information nal, and global environments (…). Concept of sustainability (…) recognizes that hu- The examples of practical solutions serving to- man civilization is an integral part of the natural urists as well as protecting the values and resources world and that nature must be preserved and per- of national parks discussed in the following section petuated if the human community itself is to survi- are prepared on the basis of: ve. Sustainable design articulates this idea through ––documents and studies available on the websi- developments that exemplify the principles of con- tes of National Park Service, servation and encourage the application of those ––informational material available in parks, principles in our daily lives. (…) Sustainable desi- ––casual interviews with park employees. gn, sustainable development, design with nature, The solutions described come from the follo- environmentally sensitive design, holistic resource wing national parks: Arches (Utah), Bryce Canyon management - regardless of what it’s called, “su- (Utah), Death Valley (California / Nevada), Joshua stainability” the capability of natural and cultural Tree (California), Sequoia (California), Grand Cany- systems being continued over time, is key [4]. on (Arizona), Yosemite (California) and Zion (Utah). It is also worth to notice that the practical actions, They represent different scenic and environmental described further on, were created mainly as an re- types (among others desert, forest, mountain ones), sult of a consistent planning and organizational po- and therefore they take into account different local licy and strategy. The solutions and developmental conditions. concepts, implemented in the USA, are successfully used almost anywhere in the world. The Limits of Practical solutions Acceptable Change Planning System (LAC), developed by the US Forest Service in the year 1980, con- The chosen solutions focused on the service and stitutes a good example of this concept. In one of regulation of tourist traffic in the afore mentioned the studies dedicated to this program one may read American national parks are described below. The that the LAC is not a new idea. It is, however, the la- presented ideas take into account not only the ac- test step in a continuing effort to improve wild land tions aimed at the adjustment of infrastructure recreation management through definition of more (roads, parking lots, camp sites, transportation), explicit, measurable objectives[10]. The document but also educational (for example presentations, points out 9 steps essential to achieving the intended lectures, excursions), informational and publishing aims. Among them one can mention the following: (maps, books, brochures) activities. 1. Identify area concerns and issues. 2. Define and All those elements contribute to increasing tourist describe opportunity classes. 3. Select indicators of awareness and to creating conditions for spending resource and social conditions. 4. Inventory existing time in an attractive way. Furthermore they give resource and social conditions. 5. Specify standards a possibility to control the tourists in a certain way for resource and social indicators for each opportu- and encourage desired and responsible behavior. nity class. 6. Identify alternative opportunity class allocations reflecting area issues and concerns and Informational and publishing actions existing resource and social conditions. 7. Identify Special information centers and educated em- management actions for each alternative. 8. Evalu- ployees play an important role in the incoming to- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 61 urists’ service, giving information about tourist disposal grocery stores (promoting ecological and trails, attractions, potential threats as well as other local food), service stations, sanitary and medical aspects of park functioning. Maps, booklets and back-up. brochures are available to visitors to make touring Though usually the area of such camps is big easier. (some can accommodate even 300-400 cars – like Informational activity serves to create awareness Grand Canyon, Zion, Yosemite National Park) in the among tourists visiting parks and to a great extend summer season it is sometimes hard to find a vacan- prevents irresponsible behavior. cy, which shows the popularity of such active leisure.

Educational activity Almost all American national parks offer rich educational programs for tourists. Each day thema- tic excursions, meetings, lectures, shows are organized. Some of them (like watching stars, slide shows) are done after dark, others require special weather conditions or equipment. They are free of charge, attractive and prepared by qualified park employees. Apart from an educational factor, this activity also has an important practical aspect – it occupies and adds variety to the time tourists spend at camp sites.

Fot. 2 Grand Canyon National Park – North Rim. Camping site (author’s photograph)

Ecological busses (shuttle buses) and alternative means of transport Some parts of national parks have been closed to individual vehicle traffic. Thanks to that the emission of fumes and the noise level have been greatly limited. Cars parking illegally were eliminated and the security of hikers was increased. At the same time a network of free, quiet, ecological, hybrid (or propane) buses has been created. In the time of high tourist traffic they run every co- Fot. 1 Yosemite National Park – educational show (author’s uple of minutes; with their help one can reach distant photograph) parts of the park or get to a specific part of the trail. This solution allows elderly or disabled people to vi- Places to spend the night sit the park. On board, object films and information Almost all parks enable tourists to spend the ni- recordings are projected. These buses are free of ght at special prepared camp sites located near the charge. trails. They are prepared to take in a certain number The effects of introducing ecological transport of cars and tents. systems within the parks are notable. Zion National Each visitor gets his own place equipped with Park is a great example. There a system of 30 shuttle a “sandbox” to put up a tent, a place for a fire, a me- buses services 3 million tourists. Thanks to this the tal box for food (protection against bears) and a par- number of private cars coming to Zion Canyon (the king space. On the one hand it helps to find a place most famous fragment of the park) was decreased and put up a tent, on the other it prevents uncon- by about 5000 vehicles a day and the emission of trolled tourist actions. Tourists also have at their detrimental carbon dioxide was reduced by almost 62 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

2.5 ton a year. [5]. Similar data are treated as a joint pared parking lots prevent leaving cars on the side success of the hosts of the park, tourists, ecologists, of the road and current information concerning the therefore one may often find brochures or boards places available in a given area can be obtained at an making people aware of the scale of the phenome- information center. non. Within a national park, special radio stations Imagine over thousands of vehicles a day compe- operate and give current information about vehicle ting for 250 parking spaces in Zion Canyon. Since traffic, problems on the roads, weather conditions millions of cars, trucks and recreational vehicles vi- and so on. This information helps move around the sit Zion each year, there had to be a way to reduce parks and increases safety. the impact on the park. Our parks are threatened by air pollution. The last thing anyone wants is pollution in this spectacular park. The National Park Service estimates that the use of the Zion Canyon Shuttle from mid-March until late October, each year, eliminates over 40,000 vehicle trips into Zion Canyon. Other National Parks struggle, unsuccess- fully, to maintain good air quality while Zion breezes by with some of the cleanest air in the United States. According to park officials, seventy-five percent of the park’s visitors will use the shuttles. The shuttle system will also help reduce the impact on wildlife as the park grows in popularity [1].

Fot. 4 A parking lot and a rest area in Joshua Tree National Park (author’s photograph)

Infrastructure on the trail Places that are especially attractive to tourists and at the same time vulnerable, are sometimes adapted to a larger number of tourists. One can find special wooden platforms, beaten tracks, ladders, shelters and other things that make moving around the trail easier and protect natural habitats that are near the tracks. An important element of this infrastructure is constituted also by ecological toilets located in dif- Fot. 3 Zion National Park - shuttle bus stop (author’s photo- ferent parts of the parks – on parking lots, camp si- graph) tes, near observation points. It is interesting to note, one can find them also in hard to reach places in the parks. The proper construction of the buildings, An alternative for shuttle buses and at the same the use of solar energy and special detergents ensure time an additional tourist attraction is provided by clean and hygienic functioning of these toilets. the possibility to visit the park on horses and mules. This has an important practical application – some especially hard trails can be reached only with a qualified guide and suitably prepared animals.

Parking lots, local radio stations for the motorized Getting to many areas of national parks requires the use of private cars and individual transport. Pre- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 63

––creating possibilities to channel tourist traffic, ––providing for tourists the possibilities to spend time in an attractive way, ––creating jobs for people connected with tourist traffic service (including local communities). The success and general acceptance of the solutions mentioned above is decided not only by their attractiveness and a nonrestrictive form, but also the willingness of certain groups to make an effort: tourists (ready to leave their private cars and travel in less comfortable park busses), hosts who make attractive parts of parks available to visitors, local communities profiting from tourist traffic services. Fot. 5 Infrastructure on the trail in Zion Park (author’s pho- The thought through actions and developmental po- tograph) licy which take into consideration the demands of sustainable development generate the expected re- Restricted entry and entrance fees sults. Some especially vulnerable parts of national parks are made available to several or a dozen or Literature: so people a year and require getting special passes. 1. http://www.eastziontourismcouncil.org/zion-canyon.htm (25.09.2011) Some kind of a restriction is also created by fees 2. http://www.nps.gov (22.09.2011) charged for entering certain parks or staying at 3. http://www.nps.gov/faqs.htm (22.09.2011) a camp site. Other services and facilities mentioned 4. http://www.nps.gov/dsc/d_publications/d_1_gpsd_1_ch1. above are available to tourists free of charge. htm (23.09.2011) 5. http://www.parkstransportation.com/index_files/Green- Page.htm (23.09.2011) Conclusions 6. http://www.usparksonline.com/national-parks.htm (25.09.2011) The solutions presented in this paper regulate in 7. Kassenberg A. 2007: Zrównoważony rozwój a koncepcja a fundamental way the way tourists function in na- przestrzennego zagospodarowania kraju. W: G. Gorzelak, A. Tucholska (red.), Rozwój, region, przestrzeń. Minister- tional parks. On the one hand they restrict unwanted stwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. attitudes and behavior, on the other however they 8. Kozak M. W. 2009: Turystyka i polityka turystyczna create for tourists the possibility to spend time in an a rozwój: między starym a nowym paradygmatem. Scho- attractive and safe way. Among the versatile bene- lar, Warszawa. fits that come from the solutions described, one can 9. Majdak P. 2012: Rozwój zrównoważony jako narzędzie poszukiwania kompromisów na obszarach turystycznych mention in a synthetic way: na przykładzie Półwyspu Helskiego. Zarys problematyki ––creating the conditions for a way to simulta- i koncepcji badań. W: Jamczura T., Kretek H. (red.), Zrów- neously protect and show cultural and nature noważony rozwój – debiut naukowy 2011, Wydawnictwo values, Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu, ––restricting (or eliminating) negative phenomena Racibórz, 149-157. 10. H. Stankey G. H., Cole D. N., Lucas R. C., Petersen M. connected with excessive anthropopressure, E., Frissell S. S. 1985: The Limits of Acceptable Change ––increasing the level of security of tourists in na- (LAC) System for Wilderness Planning. United States De- tional parks, partment of Agriculture. 64 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Aleksandra Zienkiewicz Akademia Pomorska w Słupsku

Dywersyfikacja wielkości i struktury przyjazdowego ruchu turystycznego na terenie Węgier Diversification of structure and number of international arrivals to Hungary

Abstract

The main purpose of the study is the characteristic of touristic regions in Hungary. In the article was been presented diversification in touristic movement of Hungary.The analysis of statistic data from The Institute of Tourism in Warsaw as well as The Main Statistic Office in Hungary proves that more and more foreign visitors come to this country each year. The most frequently visited by foreigners region in 2010 , the same as in previous years, was Budapest and the Danube Meander (39,4% of total foreign arrivals). The tourists from adjacent to Hungary countries more often visit those regions of Hungary, which are situated near the border, whereas tourists who come from remaining European countries and continents most often choose the area of Budapest as their destination.

Słowa kluczowe: regiony turystyczne, Węgry, ruch turystyczny, motywy podróży

Wstęp storyczną tradycją. Sięgając do historii, znajdujemy liczne przykłady kontaktów, związków i wza- Węgry swoją atrakcyjność turystyczną zawdzię- jemnych wpływów m.in. „przez Kingę i Ludwika czają przede wszystkim bogatemu połączeniu uwa- Węgierskiego, Jadwigę i Stefana Batorego – aż po runkowań przyrodniczych, historycznych, kulturo- generała Bema” [2]. Na poparcie występowania na- wych, etnicznych i językowych. Na terenie Węgier dal dość silnych więzi z omawianym krajem moż- aż osiem obiektów (7 kulturowych i 1 przyrodniczy) na wskazać przyjęcie w dniu 12 marca 2007 przez zostało wpisanych na Listę Światowego Dziedzic- Parlament Węgierski deklaracji uznającej dzień 23 twa UNESCO. Należy do nich m.in. stolica Węgier marca Dniem Przyjaźni Polsko-Węgierskiej. Dekla- Budapeszt z panoramą nabrzeży Dunaju i dzielnicą rację poparło 324 posłów, nikt się nie wstrzymał, zamkowa w Budzie oraz Andrássy út1. nikt nie był przeciw [9]. Analogiczną uchwałę 16 Historia Państwa Węgierskiego przez ponad 1100 marca 2007 r. podjął przez aklamację Sejm Rzeczy- lat obfitowała w wiele negatywnych zdarzeń, mię- pospolitej Polskiej [11]. Na terenie obu państw pręż- dzy innymi najazd Tatarów w 1241 r., przegrane nie działają także oddziały Towarzystwa Przyjaźni wojny, rządy komunistów i inne. Wielokrotnie Wę- Polsko–Węgierskiej, m.in. w Słupsku, Warszawie, gry były niszczone i odbudowywane, mają bogatą Łodzi, Lesznie, Olsztynie, Poznaniu, Radomsku, historię, a co za tym idzie przyciągają tysiące osób Győr, Esztergom, Egerze. z najdalszych zakątków świata [5]. Ogół występo- Celem opracowania jest charakterystyka regio- wania tak charakterystycznych dla danego obszaru nów turystycznych Węgier pod względem zróżnico- czynników rozwoju turystyki sprawia, że Węgry wania zasobów turystycznych oraz ruchu turystycz- wyróżniają się w sposób znaczący na tle innych nego. W artykule przedstawiono m.in. zróżnicowa- państw europejskich [4]. nie ruchu turystycznego Węgier pod kątem liczby Zainteresowanie Polaków, w tym także autorki turystów zagranicznych przebywających na terenie opracowania, wiąże się również ze wspólną hi- kolejnych regionów turystycznych Węgier, pocho- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 65 dzenia terytorialnego turystów zagranicznych, dłu- cy znajduje się zatoka Tiszavalki, gdzie utworzono gości trwania pobytu turystów na terenie Węgier. ptasi rezerwat. Stanowi on część Parku Narodowego Hortobágy i jest wpisany na Listę Światowego Dzie- Zróżnicowanie regionów turystycznych dzictwa UNESCO. Ochroną objętych jest około 200 Węgier gatunków ptaków np. czapla czubata, biała i płasko- nosa i inne. Środkową część jeziora zajmuje zatoka Poroszlói, które tworzy największe na Węgrzech ło- Węgry obejmują swoim zasięgiem obszar oko- wisko. Na południu jeziora występują zaś dogodne ło 93,0 tys. km2, długość granic wynosi około 2,2 warunki do uprawiania sportów wodnych. tys. kilometrów. W literaturze przedmiotu istnieje Budapeszt jest jednym z najpiękniej położonych wiele podziałów terytorialnych Węgier ze względu miast w Europie. Przez miasto przepływa Dunaj, dru- na regiony fizycznogeograficzne, kulturowe, etnicz- ga co do wielkości rzeka w Europie po Wołdze. Oko- ne oraz turystyczne. Pod względem geograficznym lice obfitują w wody termalne, żyzne równinne ziemie Węgry podzielić można się na siedem regionów: i malownicze wzgórza. W tym turystycznym ośrodku Zakole Dunaju, Małą Nizinę Węgierską, Średnio- pod ochroną UNESCO znajduje się śródmiejska część górze Zadunajskie i podnóże Alp, Balaton, Połu- nabrzeży Dunaju, Góra Zamkowa i Gellérta, aleja dniowy Kraj Zadunajski, Wielką Nizinę Węgierską, Anrássyego oraz Plac Bohaterów2 [13]. Średniogórze Północne. W niniejszym opracowaniu przyjęto podział Wę- gier na siedem regionów turystycznych, wydzielo- nych przez Centralny Urząd Statystyczny Węgier. Przedmiotem analizy będą zatem Średniogórze Północne i Jezioro Cisa, Północna Wielka Nizina Węgierska, Południowa Wielka Nizina Węgierska, Budapeszt i Zakole Dunaju, Zadunaje Centralne, Zadunaje Południowe i Jezioro Balaton oraz Zadu- naje Zachodnie (ryc. 1). Średniogórze Północne i Jezioro Cisa to region kąpielisk i łaźni. Kąpieli zażywać można m.in. na wapiennych tarasach oraz w jaskini. Obszar zamieszkały jest przez grupę etniczną Połowców Rycina 1: Granice regionów turystycznych na Węgrzech Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo. o nieznanym pochodzeniu. Region słynie z mu- ksh.hu/Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowa- zeum i skansenu Połowców w Balassagyarmat. Bę- nie własne dąc w Egerze warto zobaczyć Pałac Arcybiskupi, w którym mieszczą się Zbiory Arcybiskupie, Biblio- Oprócz wymienionych atrakcji na uwagę za- tekę Archidiecezjalną oraz obserwatorium astrono- sługuje także Kościół Macieja i Baszta Rybacka, miczne wyposażone w najnowocześniejsze przyrzą- kąpielisko Gellérta położone na terenie Budy oraz dy badawcze oraz camera obscura. Poza barokową Parlament i Wielka Synagoga i Muzeum Żydowskie architekturą oraz winem, z którego słynie Eger, po stronie Pesztu. W subregionie Zakole Dunaju zo- wartym odwiedzenia jest także kąpielisko termalne baczyć można bazylikę oraz Muzeum Keresztény położone w Parku Népkert. Do pozostałych atrakcji w Esztergom, liczne cerkwie serbskie i muzea sztu- regionu należy pałac Grassalkoviczów w Gödöllõ; ki w Szentendre. Będąc w tej części kraju nie można kościół św. Bartłomieja i kolejka do Mátrafũred ominąć zabytków Wyszehradu, który jest podobnie w Gyöngyös. Wybierając się do Hollókõ, warto zo- jak Esztergom, ściśle związany z historią węgier- baczyć zabytkową wioskę Paloców. W Miszkolcu skiej państwowości. natomiast można udać się do Kąpieliska Jaskinio- Na Małej Nizinie Węgierskiej (region: Zadunaje wego Miszkolc – Tapolca. W mieście tym znajduje Centralne), która zajmuje północno–zachodnią część się także XIII –wieczny zamek, w którym przeby- kraju, powstały niegdyś bogate i ludne miasta. Naj- wał Ludwik Węgierski. Pod kątem turystyki Jezio- ważniejszymi ośrodkami turystyki są tu miasto Györ ro Cisa można podzielić na trzy części. Na półno- (z katedrą, której początki sięgają XI wieku, starówką 66 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 i kąpieliskiem) oraz miasto Sopron z gotyckimi ko- Znaczny udział w powierzchni Węgier mają dwa ściołami i średniowiecznymi synagogami. regiony turystyczne – Północna i Południowa Wiel- Zadunaje Zachodnie (Średniogórze Zadunajskie ka Nizina Węgierska. W tej części Węgier warto i podnóże Alp) to zróżnicowany pod względem zwiedzić Debreczyn (gdzie znajduje się m.in. Wiel- przyrodniczym i krajobrazowym obszar. Walory ki Zbór Kalwiński i Muzeum Kolegium Kalwiń- turystyczne obejmują zarówno ciekawe stanowiska skiego), Hortobágy z dziewięcioprzęsłowym Mo- kulturowe, jak również naturalne. Na tym terenie stem Pusztai Állatpark. W Baji natomiast corocznie znajdują się liczne ślady celtyckie, rzymskie (Szom- odbywa się w drugi weekend lipca Wielkie Święto bathely, Tác), starowęgierskie. Na uwagę zasługują Rybnej Polewki (A Halászlé Űnnepe). W mieście zamki (np. Tata, Kószeg); opactwa (Zirc, Pannon- tym panuje moda na przyrządzanie zupy rybnej halma) oraz kompleksy historycznej zabudowy w tradycji naddunajskiej, natomiast w Segedynie miejskiej reprezentujące w większości styl baroko- przyrządzana jest zupa rybna w tradycji nadcisań- wy (Tata, Kószeg). W regionie tym występują także skiej. Oba miasta rywalizują ze sobą w zawodach na stanowiska i pamiątki po Habsburgach, Żydach oraz przyrządzanie tej zupy w corocznym konkursie [3]. Słoweńcach. Region opływa również w bogactwa Pomimo wielu różnorodnych atrakcji znajdują- natury krajobrazowej, np. w Veszprém3. cych się na terenie każdego z wymienionych po- Chlubą regionu Zadunaje Południowe (tzw. Połu- wyżej regionów turystycznych, istnieją na terenie dniowy Kraj Zadunajski) są przede wszystkim: Re- Węgier znaczne różnice w atrakcyjności turystycz- gion winny Villány – Siklós z licznymi piwniczkami nej. Przedstawiony za pomocą kartogramu (ryc. 2) winnymi, zamkiem i kąpieliskiem w Harkány; Pecz z wczesnochrześcijańskim mauzoleum i nieprzeciętną wskaźnik względnej siły przyciągania turystyczne- 4 liczbą muzeów oraz Mohacz, gdzie znajduje się park go dowodzi, że atrakcyjnością w 2010 r. wyróżnił historyczny upamiętniający wielką przegraną bitwę się region: Budapeszt i Zakole Dunaju (78,1%), śred- z Turkami z 1526 r. Z kolei Jezioro Balaton, zwane ponie wartości osiągnęły dwa regiony o zbliżonych tocznie „węgierskim morzem”, słynie przede wszyst- współczynnikach: Zadunaje Południowe i Jezioro kim ze swoich rozmiarów – prawie 600 km2, długości Balaton (38,7%) oraz Zadunaje Zachodnie (38,3%). 77 km i szerokości od 1,5 do 14 kilometrów. Jest to Niskie wartości prezentowanego wskaźnika zauwa- jezioro płytkie, dzięki czemu szybko się nagrzewa żyć można w pozostałych dwóch regionach tury- i może być wykorzystywane przez długi czas w roku stycznych, w których wartości nie przekraczały jako kąpielisko. Okolice Balatonu to także miejsca 10% [13]. Najniższą wartość wskaźnika przyciąga- występowania zabytków, muzeów, rezerwatów przy- nia turystycznego osiągnęła Południowa Wielka Ni- rody. Będąc na Półwyspie Tihany warto zwrócić uwa- zina Węgierska (6,9%). gę na występujący tu krajobraz powulkaniczny. Wielkość ruchu turystycznego na Węgrzech w latach 1995 - 2010

Ruch turystyczny jest zjawiskiem, które rozpatru- je się zazwyczaj w ujęciu dynamicznym, przestrzennym, a także pod względem formy [16]. Zjawisko czasowych migracji ludności poza miejsce stałego zamieszkania, które wynika z indywidualnych potrzeb, jest jednym z ważniejszych elementów skła- dających się na obraz funkcji turystycznej. Analizę ruchu turystycznego na Węgrzech przeprowadzono na podstawie informacji pochodzących z rocznych Rycina 2: Wskaźnik względnej siły przyciągania turystycz- zestawień Centralnego Urzędu Statystycznego Wę- nego dla regionów turystycznych Węgier w roku 2010 Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo. gier (Hungarian Central Statistical Office), które ksh.hu/Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowa- obejmują między innymi dane dotyczące wielkości nie własne i struktury ruchu turystycznego według regionów Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 67 turystycznych, kraju pochodzenia turystów, moty- dostępne dane dotyczące liczby turystów zagranicz- wów podróży. nych na Węgrzech pochodzą z rejestrów osób mel- Prezentowane na rycinie 3 dane Instytutu Tu- dujących się w obiektach hotelowych, gdzie zapis rystyki w Warszawie oraz zaznaczona linia trendu danych sięga roku 1960 (ryc. 4). Przedstawiony ma- wskazują, że od 1995 roku obserwuje się ciągły teriał badawczy na opisywanym obszarze potwier- wzrost liczby osób przybywających z zagranicy na dza tendencję wzrostową liczby turystów zagranicz- obszar Węgier. Indeks dynamiki liczby turystów zanych z 1,1 mln turystów zameldowanych w hotelach granicznych (1995 - 100) dla tego regionu wyniósł w roku 1960 do 5,1 mln w roku 2009. aż 325 [7], natomiast średnie roczny przyrost abso- Poza hotelami turyści mają możliwość zakwate- lutny 3,15, co świadczy o dużym zainteresowaniu rowania się także w pensjonatach, których to placó- turystów zagranicznych tym krajem. Węgry posia- wek jest na Węgrzech najwięcej (ryc. 5) oraz kem- dają także dodatnie saldo turystyczne - w 2005 roku pingach i pozostałych obiektach. Najwięcej miejsc wskaźnik ten osiągnął wartość +1,2 5 [11]. noclegowych oferują jednak nadal hotele (ryc. 6). Ruch turystyczny w obiektach noclegowych W rozkładzie dostępności tych obiektów zauważa jest systematycznie notowany przez stałą rejestra- się pewną sezonowość – najwięcej z nich czynnych cję osób korzystających z tych obiektów. Najstarsze jest w sezonie wiosennym i letnim – mniej więcej

12 y = 0,2867x + 6,9556 10 Wielkość przyjazdowego ruchu turystycznego Węgier 8

6 Liniowy (Wielkość przyjazdowego ruchu [w mln osób] 4 turystycznego Węgier)

0 1995 2000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* Lata

Rycina 3: Wielkość przyjazdowego ruchu turystycznego Węgier w latach 1995 – 2010* *dane dot. okresu od stycznia do sierpnia lub września 2010 Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo.ksh.hu/Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowanie własne

16 000 14 000 12 000 10 000 Turyści zagraniczni (w tys.) 8 000 Liczba udzielonych noclegów 6 000 (w tys.) 4 000 2 000 0

1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 Lata

Rycina 4: Wielkość przyjazdowego ruchu turystycznego w hotelach na Węgrzech w latach 1960 - 2009 Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo.ksh.hu/Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowanie własne 68 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 od maja do września. Tendencję tę najłatwiej zauwa- Z prezentowanych danych wynika, że pod wzglę- żyć można w analizie miejsc noclegowych na polach dem intensywności ruchu turystycznego obliczone- kempingowych, gdzie stwierdza się wyraźny skok go wskaźnikiem Charvata, największym zaintere- tej liczebności z ok. 6,3 tys. miejsc w lutym do ok. sowaniem cieszą się regiony Zadunaje Południowe 75,0 tys. miejsc w sierpniu. z Jeziorem Balaton, Zadunaje Zachodnie oraz Bu- Dane uzyskane w Centralnym Urzędzie Staty- dapeszt i Zakole Dunaju. Najmniejsza intensywność stycznym Węgier pozwoliły na charakterystykę ru- ruchu turystycznego występuje na terenie południo- chu turystycznego w każdym z opisywanych powy- wej części Wielkiej Niziny Węgierskiej. Według żej regionów turystycznych. W celu wyodrębnienia wskaźnika Schneidera, opisującego procentowy regionów cieszących się największym zainteresowa- udział liczby turystów w ogólnej liczbie miesz- niem turystów zastosowano podstawowe wskaźniki kańców, również najlepiej prezentują się pod tym ruchu turystycznego, do których należy niewątpli- względem wymienione przeze mnie wyżej regiony. wie wskaźnik Charvata, Schneidera – tabela 1 (por. ze wskaźnikiem względnej siły przyciągania turystycznego ryc. 2).

1200 Hotele 1000 Hotele Spa 800 Hotele Wellness Pensjonaty 600 Hostele turystyczne 400 Hostele młodzieżowe Bungalowy liczba jednostek ogółem jednostek liczba 200 Kempingi 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiące

Rycina 5: Liczba i rodzaj placówek oferujących usługi noclegowe na Węgrzech w 2010 r. Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo.ksh.hu/Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowanie własne

100 000 90 000 Hotele 80 000 Hotele Spa 70 000 Hotele Wellness 60 000 Pensjonaty 50 000 Hostele turystyczne 40 000 Hostele młodzieżowe 30 000 liczba miejsc ogółem liczbamiejsc 20 000 Bungalowy 10 000 Kempingi 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiące

Rycina 6: Liczba miejsc noclegowych w placówkach oferujących usługi noclegowe na Węgrzech w 2010 r. Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo.ksh.hu/Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowanie własne Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 69

Tabela 1: Wybrane mierniki ruchu turystycznego według re- pobytowej, nastawionej głównie na rekreację i kon- gionów na Węgrzech w 2010 r.6 takt z naturą czas pobytów ulega wydłużeniu. Wskaźnik Wskaźnik Region turystyczny Rozmaite są motywy i cele podróży osób odwie- Charvata Schneidera dzających Węgry (ryc. 7). Wśród motywów podró- Budapeszt i Zakole Dunaju 231,8 101,3 ży przyjezdnych z zagranicy najwięcej osób znala- Zadunaje Centralne 73,1 29,9 zło się na terenie kraju w celach tranzytowych (ok. Zadunaje Zachodnie 253,0 92,3 35%), turystycznych (ok. 30%) i w celu zrobienia za- Zadunaje Południowe i Jezioro 496,9 157,0 kupów – 25%. Pozostałe motywy podróży to praca, Balaton Średniogórze Północne studia i inne. 123,5 52,0 i Jezioro Cisa Pod względem wydatków turystów zagranicz- Północna Wielka Nizina nych pierwsze miejsce zajęły wydatki na opłaty 105,8 36,0 Węgierska hotelu i restauracji, następnie wydatki na pamiątki Południowa Wielka Nizina 78,0 31,3 oraz na jedzenie i napoje (ryc. 8). Turyści zagranicz- Węgierska ni rozdysponowali na Węgrzech ogółem w 2010 r. Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo. kwotę [6] 1 189 819 mln HUF [1] ksh.hu/Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowa- nie własne 100% 90% 80% 70% Struktura przyjazdowego ruchu tury- Inne 60% Tranzyt stycznego Węgier według regionów tury- 50% 40% Praca 30% Zakupy stycznych 20% Studia 10% Turystyka 0% Badania statystyczne nad ruchem turystycznym, 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 będące przedmiotem geografii turyzmu, dotyczą Lata zwykle następujących zagadnień: „popytu, podaży Rycina 7: Motywy podróży na teren Węgier w latach 2004 – 2010 turystycznej oraz związanych z nimi skutków spo- Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo.ksh. łeczno – ekonomicznych, ze szczególnym uwzględ- hu/Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowanie własne nieniem ich struktury przestrzennej” [13]. Zbioro- wość statystyczną, którą stanowią uczestnicy ruchu Niezwykle zróżnicowane jest rozmieszczenie tu- turystycznego charakteryzuje wielka ruchliwość rystów zagranicznych w regionach turystycznych przestrzenna oraz ogromne zróżnicowanie cech, Węgier pod względem kontynentu pochodzenia oraz które z punktu widzenia geografii można podzie- kraju pochodzenia. Analiza danych statystycznych lić na kilka grup, np. cechy przestrzenne, czasowe, [6], udostępnionych przez Centralny Urząd Staty- ekonomiczne i psychologiczne. styczny Węgier, wykazała pewną modę wyboru da- Duże znaczenie ma rozmieszczenie ruchu tury- nego regionu na miejsce destynacji turystycznej. stycznego, w tym główne regiony odwiedzanych zakwaterowanie i wydatki na restauracje państw oraz pochodzenie turystów zagranicznych. 7,4 Biorąc pod uwagę średnią długość pobytu turystów 5,1 transport 7,1 paliwo zagranicznych, stwierdzić można ogólną dążność 34,8 do pozostawania w obiektach publicznego zakwate- jedzenie i napoje rowania od 2,4 dnia w Budapeszcie i Zakolu Dunaju pamiątki do 5,0 dni nad Jeziorem Balaton. Również dość wy- 20 soką średnią pod tym względem posiadają regiony Spa, wellness, wydatki na leczenie

Północna Wielka Nizina Węgierska (3,8 dnia) oraz 7,6 programy kulturalne, sport, wydarzenia, rozrywka, 1-dniowe wycieczki po kraju Jezioro Cisa (3,7 dnia) [6]. Można przypuszczać, iż 12,7 5,3 inne wydatki w Budapeszcie rozwinięta jest turystyka weekendo- wa, w trakcie której na zwiedzanie przeznacza się Rycina 8: Struktura wydatków turystów na terenie Węgier w 2010 r. zwykle nie więcej niż 3 dni; w regionach natomiast, Źródło: Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo.ksh.hu/ gdzie występują warunki do uprawiania turystyki Statinfo/index.jsp, dostęp dnia 4.03.2011 r. Opracowanie własne 70 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Największe zróżnicowanie pod tym względem Analiza danych statystycznych z Instytutu Tu- występuje w Europie. Jako najbardziej atrakcyj- rystyki w Warszawie oraz Głównego Urzędu Sta- ny region w 2010 r. turyści pochodzący z Europy tystycznego Węgier dowodzi, iż corocznie na teren wybierali Budapeszt i Zakole Dunaju (38,8%) oraz omawianego kraju przyjeżdża coraz większa liczba Jezioro Balaton (13,9%). Sytuacja ta ma swoje od- turystów zagranicznych. Dla porównania: w 1995 zwierciedlenie w obliczonych powyżej wskaźni- roku wielkość przyjazdowego ruchu turystycz- kach dotyczących ruchu turystycznego. Odsetek nego na Węgrzech wynosiła nieco poniżej 3 mln destynacji w innych regionach nie przekraczał 7%. osób, a w roku 2010 liczba ta wzrosła do około 7 Na pozostałych kontynentach region Budapesztu mln przyjezdnych. Prognozuje się, iż w przyszłości i Zakola Dunaju był również dominującym celem wzrastający trend przyjazdów turystów z zagranicy podróży turystycznych. Przybysze z Azji, podróżu- będzie się utrzymywał. jący na Węgry, wybierali ten obszar w 87%, z Afry- Najczęściej odwiedzanym regionem turystycz- ki w 84,3%, z obu Ameryk w 92,2% i Australii nym przez cudzoziemców w 2010 r., podobnie jak w 95,5%. i w latach ubiegłych, był Budapeszt i Zakole Du- Powyższe badania nad rozmieszczeniem tury- naju (39,4% ogółu przyjazdów zagranicznych). Na- stów zagranicznych na Węgrzech wskazują, że tu- stępnym najchętniej odwiedzanym regionem na ryści pochodzący z krajów graniczących z Węgrami Węgrzech były Zadunaje Zachodnie (23,3%) oraz częściej odwiedzają regiony turystyczne, położone Jezioro Balaton (11,8%). Najmniej atrakcyjne pod bliżej granicy, natomiast turyści pochodzący z po- względem atrakcyjności według turystów były Za- zostałych omawianych krajów europejskich i pozo- dunaje Centralne - tylko 2% przyjazdów zagranicz- stałych kontynentów najczęściej wybierają obszar nych. Materiały źródłowe wykazały także znacz- Budapesztu i okolic jako miejsce docelowe podróży ne różnice w dystrybucji turystów zagranicznych turystycznej. w poszczególnych regionach turystycznych Węgier Fakt ten uzasadniać można niezwykłą promocją według kraju i kontynentu pochodzenia. Zauważo- turystyczną Budapesztu na świecie, opierającą się no w tym względzie tendencję, iż turyści, którzy po- przede wszystkim na bogatej historii tego regionu chodzą z krajów graniczących z Węgrami częściej oraz nagromadzeniem obiektów zabytkowych, któ- odwiedzają regiony położone bliżej granicy. Zasada re również dzięki wpisaniu ich na Listę Światowego ta nie dotyczy jednak turystów pochodzących z po- Dziedzictwa zostały odpowiednio rozsławione. zostałej części Europy i innych kontynentów. Z przedstawionych materiałów wynika, że naj- Uwagi końcowe częstszymi motywami podróży na teren Węgier w 2010 r. ( podobnie jak we wcześniejszych latach) Węgry zawdzięczają swoją atrakcyjność tury- są cele tranzytowe, dopiero dalej turystyczne oraz styczną kompleksowym połączeniom różnorodnych zakupy. Statystyczny turysta najwięcej swoich wy- uwarunkowań przyrodniczych, kulturowych oraz datków przeznacza na opłatę hotelu i restauracji, historycznych. Wysoką pozycję w ruchu turystycz- a także na zakup pamiątek. Pod względem długo- nym wiązać można także ze specyficznymi cecha- ści pobytu w obiektach zbiorowego zakwaterowa- mi etnicznymi, niespotykanymi nigdzie indziej, jak nia stwierdzono również pewną modę. Większość na przykład język ojczysty. Do walorów turystycz- turystów pozostaje w nich od 2,4 dnia (np. region nych zaliczyć należy również wachlarz możliwości Budapesztu i Zakola Dunaju) do 5 dni nad Jeziorem lecznictwa uzdrowiskowego – znajdują się tu jedne Balaton. z największych zasobów wód termalnych w Euro- pie. Badania nad atrakcyjnością turystyczną Węgier Piśmiennictwo: 1. Bankier, http://www.bankier.pl/inwestowanie/waluty/ wykazały, że najbardziej wyróżniającym się pod (2.04. 2011). względem wskaźnika względnej siły przyciągania 2. Burchard P., 1988: Węgry. Wiedza Powszechna, Warsza- turystycznego jest region Budapeszt i Zakole Du- wa. naju, a najmniej atrakcyjnym - region Południowej 3. Chojnacka M., 2007: Węgry. Przewodnik. Wyd. Bezdroża, Wielkiej Niziny Węgierskiej. Kraków. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 71

4. Fundala I., Analiza rynku turystycznego Węgier, http:// 11. Mika M., Farcik R., 2008: Międzynarodowy ruch tury- itir.awf.krakow.pl/strony_st/projekty/wegry/izabela_fu- styczny. W: W. Kurek (red.), Turystyka, Wyd. Naukowe dala.pdf (4.03.2011). PWN, Warszawa: 72. 5. Horn A., 2002: Budapeszt od środka. Kieszonkowy prze- 12. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 mar- wodnik, Wyd. Read Me, Warszawa. ca 2007 r. w sprawie ustanowienia dnia 23 marca Dniem 6. Hungarian Central Statistical Office: http://statinfo.ksh. Przyjaźni Polsko-Węgierskiej, http://orka.sejm.gov.pl/ hu/Statinfo/index.jsp (4.03.2011). proc5.nsf/uchwaly/1499_u.htm (5.03.2011). 7. Hungarian National Tourist Office: http://www.hungary. 13. UNESCO, http://whc.unesco.org/en/list/400 (25.03.2011). com/ (4.03.2011). 14. Warszyńska J., Jackowski A., 1978: Podstawy geografii 8. Instytut Turystyki w Warszawie http://www.intur.com.pl/ turyzmu. PWN, Warszawa: 55 – 67. (17.03.2011). 15. Węgry – przewodnik online: http://www.hungary-tourist- 9. Magazyn Fn: http://www.fn.hu/magazin/20070312/emlek- guide.com/regions-of-hungary.html (5.03.2011). napja_lesz_magyar_lengyel/ (5.03.2011) 16. Wiluś R., 1997: Rozwój funkcji turystycznej w dolinie 10. Matczak A., 1992: Model badań ruchu turystycznego. Stu- Warty na odcinku od Działoszyna do Uniejowa. Szlakami dium metodologiczne. Uniwersytet Łódzki, Łódź. Nauki, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź: 69.

1 Andrássy út - reprezentacyjna aleja Budapesztu, łącząca Plac Elżbiety (Erzsébet tér) z Placem Bohaterów (Hősök tere). Wzdłuż niej wznoszą się eklektyczne neorenesansowe budynki, m.in. gmach opery węgierskiej. 2 Obiekty zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1987 r., zaliczone zostały na podstawie (ii) i (iv) kryterium; http://whc.unesco.org/en/list/400, dostęp dnia 25.03.2011 r. 3 Veszprém – miasto na Węgrzech przecięte przez strumień o nazwie Séd. Wierzy się, że Veszprém zostało założone na siedmiu wzgórzach, tak jak Rzym – stąd malowniczość tamtejszego krajobrazu. Wzgórzami tymi są: Várhegy (wzgórze zamkowe), Benedek-hegy (wzgórze Św. Benedykta), Jeruzsálem-hegy (wzgórze Jerozolimskie), Temetőhegy (wzgórze cmentarne), Gulyadomb (wzgórze trzody), Kálvária-domb (wzgórze Kalwaria), Cserhát. 4 Wskaźnik względnej siły przyciągania turystycznego (zmodyfikowany) obliczony według wzoru:

suma przyjazdów turystów do danego regionu turystycznego kraju docelowego ______x 100 ludność regionu turystycznego kraju docelowego

5 Saldo turystyczne – jeden ze wskaźników bezpośrednich korzyści ekonomicznych z przyjazdów zagranicznych wyrażona różnicą między przychodami a wydatkami turystycznymi 6 Region turystyczny Jezioro Balaton został włączony do regionu Zadunaje Południowe, natomiast region Jezioro Cisa został włączony do obrębu Średniogórza Północnego w wyniku braku dostępności danych w podziale na 9 regionów turystycznych 72 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Bożena Alejziak Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie

Usługi SPA & Wellness jako element zdrowego stylu życia Spa & Wellness services as a healthy lifestyle component

Abstract

The healthy life style benefits awareness is growing significantly nowadays. It manifests itself with care/ solicitude for physical form, health, good self-feeling and proper nutrition. The trend resulted in a new form of tourism, namely SPA & Wellness tourism that emphasises biological regeneration, beauty, good physical shape and emotional serenity. Spa & Wellness services enjoyment is a relatively new phenomenon in Poland. Therefore the present article aims at presenting the research that diagnose the opinions of such services beneficiaries at the Dwór Kombornia Hotel (podkarparckie voivodeship). The intention of the article is to answer the question about the role played by Spa & Wellness services in the hotel guests’ healthy life style. Diagnostic survey, popular in social research, has been chosen as a research technique. Conducted research established the social-demographic background of the Spa & Wellness beneficiaries, their life style and needs fulfilled by enjoying the biological regeneration services, as well as the most preferred treatment.

Słowa kluczowe: usługi Spa & Wellness services, zdrowy styl życia

Wstęp jak i do grupy społecznej, zawiera wiele zdetermi- nowanych społecznie wzorów zachowań i interpre- Wzrastająca świadomość korzyści związanych tacji sytuacji społecznych, jakie dana grupa stwo- z prozdrowotnym stylem życia powoduje, że ludzie rzyła i stosuje, aby radzić sobie w życiu. Na styl ży- coraz częściej zaczynają dbać o kondycję fizycz- cia jednostki składają się reakcje i wzory zachowań, ną, wygląd zewnętrzny oraz dobre samopoczucie. które zostały ukształtowane w procesie socjalizacji, Jak pisze M. Błaszczyszyn [2], zdrowe życie „nie czyli funkcjonowania człowieka w różnorodnych jest sztuką, której musimy się uczyć, ale opartym grupach społecznych, takich jak rodzina, szkoła, na instynkcie stylem życia, do którego musimy grupa rówieśnicza, zawodowa, itp. Współcześnie powrócić”. Pojęcie „styl życia” funkcjonuje w róż- istotną rolę odgrywają także media, które mają nych dziedzinach naukowych, a łączącą je ideą jest duży wpływ na kreowanie preferowanego sposobu zgodność co do tego, że jest on efektem wartości spędzania wolnego czasu, wyglądu zewnętrznego, społecznych i kultury, w której człowiek żyje. Nie odżywiania itp. Pomimo tych silnych oddziaływań ma jednak zgodności co do definicji tego pojęcia, wybór konkretnego wzoru zachowań zależy jednak dlatego według Z. Żukowskiej [21] „styl życia jest od indywidualnych, emocjonalnych i poznawczych przejawem wyboru codziennego postępowania spo- cech jednostki. śród zachowań możliwych w danej kulturze”, dla Początek zainteresowania wzajemnymi relacjami B. Woynarowskiej [18] to „wzór zachowań, który pomiędzy stylem życia a zdrowiem miało miejsce jest trwały i (…) ukształtowany przez dziedzictwo w latach 70. XX w., kiedy szczególnego znaczenia kulturowe, relacje społeczne, czynniki geograficzne nabrała koncepcja „pól zdrowia” M. Lalonde’a [13], i społeczno – ekonomiczne oraz cechy osobowości potwierdzająca, że to właśnie styl życia w zdecy- człowieka”, z kolei K. Wrześniewski [19] twierdzi, dowanym stopniu determinuje zdrowie jednostki. że jest to „zespół jawnych, manifestowanych zacho- Powyższa koncepcja dała przyczynek do kolejnych wań, typowych reakcji i pewnych elementów osobo- badań dotyczących uwarunkowań prozdrowotne- wości”. Styl życia odnosi się zarówno do jednostki go stylu życia, czyli wzorów „świadomych zacho- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 73 wań związanych ze zdrowiem, będących efektem dzie lub sanitas per aquas – zdrowie dzięki wodom, wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dlatego w idei nowych centrów typu „spa” pod- dostępnych, determinowanych ich sytuacją życio- stawowym tworzywem terapeutycznym jest woda wą alternatyw” [15]. Według autorki są to nie tylko w każdej postaci: lecznicza, mineralna, termalna, „wzory zachowań związane ze zdrowiem, ale także wody płynące i akweny wodne [8]. Podstawowymi wartości i postawy prezentowane przez ludzi w od- wartościami rynku SPA & Wellness jest czerpanie powiedzi na warunki ich społecznego, kulturowego przyjemności wynikającej z realizacji różnorodnych i ekonomicznego środowiska” [15]. Według Woyna- form aktywności fizycznej, poszukiwanie małych rowskiej [18] prozdrowotny styl życia to świadome źródeł luksusu, pielęgnacja ciała, potrzeba relaksu, działania zmierzające do zwiększenia potencja- odprężenia i wolnego czasu, świadome odżywianie łu własnego zdrowia, które obejmują zachowania i rozwój osobisty, respekt wobec potrzeb ciała, du- związane głównie ze zdrowiem fizycznym (dbałość szy i umysłu oraz dążenie do rekreacji na łonie na- o ciało i najbliższe otoczenie, aktywność fizyczna, tury. SPA & Wellness nie jest więc produktem ani racjonalne żywienie, hartowanie się, odpowiedni usługą, ale jest sztuką życia z szacunkiem dla niego czas trwania snu oraz jego jakość), zdrowiem psy- i poczuciem radości [1, 3, 7, 11]. chospołecznym (unikanie nadmiaru stresów oraz Ośrodki SPA & Wellness oferują szeroki zakres radzenie sobie z nim, radzenie sobie z problemami) usług, wpływając w prosty i szybki sposób na po- oraz zachowania prewencyjne (samokontrola zdro- prawę samopoczucia i zdrowia człowieka, bowiem wia, samobadanie, badania profilaktyczne). Do- wszelkiego rodzaju masaże, zabiegi z wykorzysta- tyczy on także unikania zachowań zagrażających niem wody oraz różnorodne usługi kosmetyczne są zdrowiu, czyli niepalenie tytoniu, ograniczenie o wiele bardziej przyjemne dla ciała niż męczące używania alkoholu, nienadużywanie leków, które ćwiczenia wysiłkowe. Lista proponowanych usług nie są zalecone przez lekarza, nieużywanie innych z roku na rok jest coraz dłuższa, a oferowane zabie- substancji psychoaktywnych. Według autorki zdro- gi są coraz bardziej innowacyjne i oryginalne [5, 6]. wy styl życia determinowany jest przez: Efektem coraz szerszej działalności związanej ––czynniki personalne (wiek, płeć, cechy dzie- z dbałością o zdrowie jest powstanie nowej formy dziczne, status społeczny, aktualny stan zdro- podróży tzw. turystyki SPA & Wellness, która opie- wia i poziom kondycji), ra się na idei określanej mianem filozofii dobrego ––czynniki predyspozycyjne, samopoczucia [5, 4, 9]. Oferta SPA i Wellness skie- ––czynniki ułatwiające (tzw. umiejętności życio- rowana jest do wszystkich osób pragnących popra- we, pozwalające wprowadzać w życie zmiany wić swoją kondycję fizyczną i psychiczną. Ważne dotyczące konkretnego zachowania), miejsce w tej ofercie zajmują kwestie odnowy biolo- ––czynniki wzmacniające, które odgrywają gicznej, urody, sprawności fizycznej i ładu emocjo- ważną rolę w utrzymywaniu wprowadzanych nalnego człowieka. zmian w stylu życia (np. wsparcie rodziny, ró- W Polsce pierwsze obiekty SPA zaczęły rozwijać wieśników, specjalistów medycznych). się w połowie lat 90., obecnie są ich setki. Jednak Warto zauważyć, że WHO definiuje zdrowie ośrodków, które w pełni zasługują na takie miano, jako „stan fizycznego, psychicznego i społecznego jest obecnie około 30 i tylko dwa obiekty Dr Irena samopoczucia (well-being), a nie tylko brak choro- Eris posiadają międzynarodowy certyfikat ISPA1” by lub kalectwa” [20]. Powyższą koncepcję zdrowia [6]. Liczba Polaków korzystająca z ośrodków SPA obejmującą pojęcie „wellness” prezentują H. Müller & Wellness wciąż rośnie, a głównymi klientami i E. Lanz-Kaufmann [11], a także H. Dunn, który świadczącymi powyższe usługi są osoby o średnich stworzył jej początki twierdząc, że jest to „dobre, dochodach, posiadające prozdrowotną świadomość, wysokie, równe samopoczucie.” osoby, które podczas krótkiego urlopu chcą popra- W zdrowy styl życia wpisuje się także w poję- wić zdrowie, samopoczucie, wypocząć, nawiązać cie „spa”, które nie jest tożsame z pojęciem „well- kontakty towarzyskie, wykorzystać maksymal- ness”. Przyjmuje się, że określenie „spa” pochodzi nie posiadany wolny czas, którego często brakuje od łac. spargere – zraszać lub też jest akronimem w codziennym życiu. Przeciętny klient oczekuje od łac. zwrotu sanus per aquam – zdrowy dzięki wo- ośrodka oprócz atrakcyjnej oferty wellness jeszcze 74 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 czegoś więcej, a mianowicie tego, że zatrudniony czyli aktywność ruchowa, prawidłowe odżywianie, tam personel odkryje, czego on, jako klient naj- używki, stres. W badaniach zastosowano typową bardziej potrzebuje. Przeciętny wiek klienta well- metodę dla badań społecznych, jaką jest metoda ness, według raportu ISPA z 2007 r., to około 40 sondażu diagnostycznego realizowana techniką an- lat, najczęściej jest to osoba, która posiada wyższe kietowania, narzędziem badawczym był kwestiona- wykształcenie, zajmuje wysoką pozycję zawodo- riusz ankiety oraz skala Likerta. wą (stanowisko kierownicze, menadżerskie itp.), Badania przeprowadzono w Dworze Kombornia mieszka w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkań- w hotelu SPA & Wellness, a próbę badawczą stano- ców i posiada zwykle swój dom. Większość osób wili losowo wybrani goście hotelowi, którzy w tym korzystających z usług wellness to kobiety, nie tylko czasie przebywali w hotelu i korzystali z powyższych dlatego, że łatwiej je przekonać do oferty zabiegów usług. W badaniach trwających 3 miesiące wzięło pielęgnacji urody i poprawy kondycji, ale także dla- udział w sumie 109 respondentów. Do dalszych ana- tego, że obecnie to one często podejmują decyzję liz zakwalifikowano tylko 70 ankiet, gdyż pozostałe o formie, terminie i miejscu wypoczynku [17]. były wadliwie wypełnione. Warto podkreślić, że prezentowane wyniki badań mogą być przydatne właści- Materiał i metoda cielom ośrodków SPA & Wellness jako źródło informacji wykorzystywanej w zakresie poprawy jakości Biorąc pod uwagę wzrastającą rolę i znaczenie świadczonych usług lub w opracowywaniu lepiej do- usług SPA i Wellness w stylu życia współczesnego stosowanych programów i pakietów SPA & Wellness społeczeństwa, celem niniejszego artykułu jest za- do potrzeb różnych grup klientów. prezentowanie wyników badań, przeprowadzonych Dwór Kombornia to ziemiańska siedziba z XVI w Dworze Kombornia, położonym w miejscowości wieku, która jest jednym z najlepiej zachowanych Kombornia, niedaleko Krosna w województwie pod- zespołów rezydencjonalnych na Podkarpaciu. Obec- karpackim2, które pozwoliły ustalić przekrój spo- nie mieści się tu czterogwiazdkowy hotel SPA & łeczno-demograficzny osób korzystających z usług Wellness. Dzisiaj Dwór Kombornia to efekt wielu SPA i Wellness, ich styl życia, zaspokajane potrzeby zmian jakim obiekt podlegał na przestrzeni wieków. dzięki korzystaniu z usług SPA & Wellness, a także W trakcie prac remontowych starano się zacho- preferowane zabiegi w ośrodku odnowy biologicz- wać charakter wnętrz zgodny z ich wcześniejszym nej. Problem badań sformułowano następująco: Jaką przeznaczeniem. Wokół Dworu na przestrzeni 12 rolę odgrywają usługi SPA & Wellness świadczone hektarów rozciąga się piękny park krajobrazowy, w hotelu Dwór Kombornia w zdrowym stylu ży- natomiast dział SPA proponuje ponad 100 różnych cia gości hotelowych? Postawiono też kilka pytań zabiegów. Oferowane rytuały pochodzą z kręgu szczegółowych: kultury japońskiej, tajskiej, hinduskiej, polinezyj- 1. Jak goście hotelowi oceniają swój styl życia ? skiej, czy afrykańskiej. Zwolennicy aktywnych 2. Jakie potrzeby goście hotelowi zaspokajają form wypoczynku oprócz spacerów po parku mogą dzięki usługom SPA & Wellness ? skorzystać z wypożyczalni rowerów i wybrać się na 3. W jakim stopniu usługi świadczone w „Dwo- wycieczkę po specjalnie przygotowanych ścieżkach rze Kombornia” odpowiadają potrzebom rowerowych, mogą wybrać zajęcia Nordic Walking, i oczekiwaniom gości hotelowych? Gymnastics, Fitness, czy warsztaty usprawniające 4. Z jakich zabiegów najczęściej i najchętniej ko- kręgosłup [22]. rzystają goście hotelowi? Ustalono, że w niniejszych badaniach zmienną Wyniki badań zależną będzie zdrowy styl życia, zmienną pośred- niczącą - usługi SPA & Wellness, a zmienną nieza- W grupie osób, które wzięły udział w badaniach, leżną: wiek, płeć, wykształcenie, dochód, stan cy- większość to kobiety (57,14%), pozostałą grupę sta- wilny, miejsce zamieszkania. Wskaźniki diagnozu- nowili mężczyźni (42,86%). Respondenci korzysta- jące badane zjawisko to: częstotliwość korzystania jący z usług SPA & Wellness to najczęściej osoby z usług SPA & Wellness, rodzaj zabiegów, z których w wieku 30-40 lat, mieszkające w mieście (65,71%), korzystali goście hotelowi, codzienny styl życia, znajdujące się w związku małżeńskim (54%) lub sta- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 75 nu wolnego (46%). Zdecydowana większość (80%) Badając styl życia respondentów zapytano ich posiadała wyższe wykształcenie. Jednym z waż- o kwestie dotyczące sposobu odżywiania, jakości niejszych czynników determinujących korzystanie snu i odpoczynku, poziomu stresu oraz korzysta- z usług SPA & Wellness są dochody. Aby uzyskać nia z używek (tabela 1). Z uzyskanych odpowiedzi informacje na ten temat, w kwestionariuszu ankiety wynika, że więcej niż co trzeci badany ma kłopo- zaproponowano respondentom do wyboru następu- ty z prawidłowym odżywianiem, spożywa przy- jące przedziały dochodu netto na jedną osobę w ro- najmniej 2-3 razy w tygodniu posiłki w pośpiechu dzinie: „poniżej 2500 zł”; „2500-5000 zł”, „powy- i równie często słodycze. Warto także zauważyć, żej 5000 zł”. Z badań wynika, że najwięcej osób że podobna liczebnie grupa powyższe zachowania (44,29%) osiągało dochód poniżej 2500 zł, ale co prezentowała codziennie. Dodatkowo ponad 40% czwarta (25,71%) zadeklarowała dochód powyżej badanych przynajmniej raz w miesiącu żywi się 5000 zł netto. Dochód prawie co trzeciego respon- w fast-foodach, więcej niż co dziesiąty korzysta denta (28,58%) mieścił się w przedziale 2500-5000 z powyższych barów przynajmniej jeden raz w ty- zł. Dochód jest też czynnikiem determinującym godniu. Równocześnie jednak ponad jedna trzecia częstotliwość korzystania z powyższych usług, dla- respondentów z tego rodzaju posiłków nie korzysta- tego ponad połowa gości (51,43%) odwiedza zwykle ła nigdy. hotel SPA & Wellness w Komborni 1-2 razy w roku, Nieco mniejszy problem w badanej grupie stano- ale prawie co piąty odwiedzający (22,86%) przy- wiły używki. Co czwarty respondent zadeklarował jeżdża tutaj częściej, nawet 3-4 razy w ciągu roku. bowiem, że nie spożywa alkoholu w ogóle, ale po- Sporadycznie (5,71%) zdarzały się także osoby, łowa ankietowanych czyniła to w dużych ilościach które odwiedziły hotel jeszcze częściej. Można się przynajmniej raz w miesiącu. Niestety w kilku przy- jednak domyślać, że raczej były to pobyty w celach padkach alkohol był nieodłącznym elementem dnia typowo leczniczych. codziennego. Większość respondentów nie paliła Badane osoby poproszono o ogólną ocenę swo- papierosów w ogóle, jednak prawie co trzeci palił je jego stylu życia, proponując do wyboru następujące codziennie. Zdecydowana większość respondentów kategorie: „raczej mało aktywny ruchowo”, „raczej nie zażywała żadnych środków odurzających, ale bezstresowy”, „raczej aktywny ruchowo”, „raczej w badanej grupie ujawniły się osoby, które korzy- stresujący”, „inny (jaki?)”. Z wypowiedzi zdecydo- stały z używek przynajmniej raz w miesiącu a na- wanej większości respondentów wynikało, że stres wet częściej. jest nieodłącznym elementem ich życia, jednocze- Stres to problem, który towarzyszy prawie każ- śnie jednak wysoka świadomość odnośnie jego skut- demu człowiekowi i dotyczył on także większości ków powodowała, że większość z nich zadeklaro- respondentów (70%). Wysoki jego poziom przy- wała „raczej aktywny ruchowo” styl życia (77,14%). najmniej kilka razy w tygodniu (2-3 dni) towarzy- Natomiast pozostali respondenci (22,86%), wręcz szył więcej niż co trzeciej badanej osobie, jeszcze odwrotnie - prowadzili spokojne, bezstresowe życie, więcej osób funkcjonowało w stresie codziennie. ale także mało aktywne ruchowo. Z wysokim poziomem stresu można łączyć tak-

Tabela 1. Styl życia a zachowania respondentów Ogółem 2-3 x Raz Codziennie Co tydzień Wcale Kategorie zachowań a styl życia w tygodniu na miesiąc % % % % % Jadać w pośpiechu 32,86 34,29 14,29 7,14 11,43 Spożywać alkohol 2,86 11,43 50,00 11,43 24,29 Palić papierosy 27,14 7,14 4,29 1,43 60,00 Zażywać środki odurzające 0,00 1,43 4,29 2,86 91,43 Jeść słodycze 30,00 37,14 12,86 14,29 5,71 Być narażonym na stres 38,57 31,43 15,71 11,43 2,86 Mieć zaburzenia snu i odpoczynku 11,43 18,57 42,86 12,86 14,29 Jadać w barach Fast- food 4,29 4,29 41,43 12,86 37,14 76 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

że zaburzenia snu i odpoczynku. Mniej więcej co nalezienie spokoju umysłu/lepsze poznanie siebie, dziesiąty respondent, z tego (lub innego) powodu chęć dogodzenia sobie/nagradzanie siebie, spędza- cierpiał na bezsenność codziennie, co piąty nawet nie czasu z rodziną/przyjaciółmi, zawarcie nowych 2-3 razy w tygodniu, a co dziesiąty mniej więcej raz znajomości, korzystanie z rozrywek oferowanych na tydzień. Dość duża grupa badanych osób miała przez SPA, doświadczenie czegoś nowego. Wyniki do czynienia z powyższym problem rzadko (mniej na ten temat prezentuje tabela 2. więcej raz w miesiącu) lub w ogóle. Potrzeby, które zaspokajała w stopniu bardzo Aby zregenerować siły, niektóre osoby decydu- wysokim i wysokim większość odwiedzających ją się na wyjazd do ośrodków SPA i Wellness i tam ośrodek SPA i Wellness funkcjonujący w Dworze zaspokajają wiele indywidualnych potrzeb zwią- Kombornia dotyczyły przede wszystkim odpo- zanych z relaksem, odprężeniem, poprawą urody, czynku psychicznego, odpoczynku od presji dnia zdrowym odżywianiem itp. Osoby te wybierają codziennego, poszukiwania spokoju umysłu i lep- przede wszystkim ośrodki, które zapewniają odpo- szego poznawania siebie. Dla dużej grupy bardzo wiedni poziom i zakres świadczonych usług. Z tego ważna lub ważna była także poprawa kondycji fi- powodu gości Dworu Kombornia poproszono o oce- zycznej, poprawa wyglądu, potrzeba dogodzenia nę wybranych czynników, które były dla nich istotne sobie czy nawet nagradzanie siebie. Dla wielu osób podczas pobytu w ośrodku stosując skalę: 5 - bardzo dużą wartość stanowiła możliwość spędzenia czasu ważne, 4 - ważne, 3 - raczej ważne, 2 - mało ważne, z rodziną czy przyjaciółmi. 1 - nie ma znaczenia, 0 -nie wiem (tabela 2). Większość (60,01%) respondentów deklarowała, Przebadano także usługi, które najbardziej od- iż podczas wypoczynku ważna jest także możli- powiadały potrzebom respondentów oceniając je wość korzystania z różnorodnych rozrywek ofero- w skali 1-5: 5 - w pełni odpowiada moim potrzebom, wanych przez ośrodek spa. Analizując jednak otrzy- 4 - odpowiada moim potrzebom, 3 - w niewielkim mane wyniki, okazuje się jednak, że częstotliwość zakresie odpowiada moim potrzebom, 2 - nie od- korzystania z nich była dość zróżnicowana. Więcej powiada moim potrzebom, 1 - nie wiem/nie mam niż co trzecia badana osoba twierdziła, że realizacja doświadczenia (tabela 3). tej potrzeby jest dla niej „bardzo ważna” lub „waż- Kryteria, które poddano ocenie w związku z zana”. Jednak co czwarta nie korzystała z nich prawie spokajanymi potrzebami to: poprawa kondycji fi- w ogóle. Podobna postawa odwiedzających dotyczy- zycznej, korzystanie z zabiegów medycznych lub ła realizacji potrzeby związanej z doświadczeniem leczniczych, odpoczynek psychiczny, chęć zdobycia czegoś nowego. Jak można zauważyć, dla większo- wiedzy na temat zdrowia i well-being, poprawa wy- ści przebadanych gości hotelowych (68,57%) była glądu, odpoczynek od presji dnia codziennego, od- ona istotna, jednak poziom nasilenia jej realizacji

Tabela 2. Zaspokajane potrzeby Ogółem 0 5 4 3 2 1 Rodzaje potrzeb % % % % % % Poprawa kondycji fizycznej 0,00 42,86 21,43 18,57 5,71 11,43 Korzystanie z zabiegów medycznych lub leczniczych 2,86 32,86 10,00 24,29 14,29 15,71 Odpoczynek psychiczny 1,43 62,86 17,14 7,14 5,71 5,71 Chęć zdobycia wiedzy na temat zdrowia i well-being 8,57 17,14 22,86 15,71 15,71 20,00 Poprawa wyglądu 5,71 40,00 21,43 7,14 14,29 11,43 Odpoczynek od presji dnia codziennego 1,43 58,57 18,57 7,14 5,71 8,57 Odnalezienie spokoju umysłu/lepsze poznanie siebie 2,86 58,57 20,00 2,86 5,71 10,00 Chęć dogodzenia sobie/ nagradzanie siebie 5,71 38,57 22,86 18,57 5,71 8,57 Spędzanie czasu z rodziną / przyjaciółmi 5,71 38,57 28,57 10,00 8,57 8,57 Zawarcie nowych znajomości 12,86 18,57 7,14 14,29 21,43 25,71 Korzystanie z rozrywek oferowanych przez SPA 14,29 24,29 11,43 24,29 10,00 15,71 Doświadczenie czegoś nowego 8,57 30,00 27,14 11,43 10,00 12,86 Inne 10,00 7,14 0,00 0,00 0,00 0,00 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 77 był dość zróżnicowany. Tak więc, ponad połowa się z powyższymi usługami. Niemniej jednak ofer- z nich uważała, że jest to kwestia „bardzo ważna” ta Hotelu Dwór Kombornia proponuje również tego lub „ważna”, ale dla pozostałych gości nie miała ona rodzaju zabiegi. większego znaczenia. Niektórzy wręcz w ogóle po- Podsumowując można zauważyć, że większość wyższą kwestią nie byli zainteresowani. Zróżnico- poddanych ocenie kategorii potrzeb realizowanych wane były także opinie na temat chęci zdobywania w ośrodku SPA i Wellness miało dla odwiedzających wiedzy w zakresie zdrowia i well-being. Respon- bardzo istotne znaczenie. Były one związane głów- denci podchodzili do tej potrzeby albo z dużym en- nie z odpoczynkiem psychicznym, odpoczynkiem od tuzjazmem albo bardzo umiarkowanie. presji dnia codziennego oraz poszukiwaniem spoko- Z przeprowadzonych badań wynika, że znacz- ju umysłu. Większość respondentów dążyła do po- na grupa respondentów (42,86%) korzystała tak- prawy kondycji fizycznej i wyglądu zewnętrznego, że z zabiegów o charakterze medycznym, chociaż przy okazji spędzając ciekawie czas z rodziną, czy ośrodków odnowy biologicznej zwykle nie kojarzy przyjaciółmi. Mniejsze znaczenie miało zawieranie

Tabela 3. Usługi odpowiadające potrzebom i oczekiwaniom respondentów 5 4 3 2 1 KATEGORIE % % % % % LOKALIZACJA Atrakcyjne otoczenie 51,40 17,10 14,30 1,43 15,70 Zaciszne otoczenie 51,40 21,40 4,29 7,14 14,30 Dogodny dojazd samochodem 37,10 27,10 15,70 8,57 11,40 Dogodny dojazd komunikacją publiczną 14,30 8,57 28,60 14,30 34,30 ZABIEGI ZAJĘCIA Zabiegi medyczne (np. chirurgia kosmetyczna, balneoterapia) 21,40 18,60 12,90 5,71 41,40 Zabiegi niemedyczne (np. masaż gorącymi kamieniami, masaż szwedzki) 44,30 21,40 14,30 5,71 14,30 Zabiegi indywidualne (np. trening indywidualny, ćwiczenia w wodzie) 37,10 17,10 15,70 5,71 24,30 Zajęcia grupowe (np. medytacja, joga) 24,30 22,90 11,40 11,40 30,00 Zabiegi relaksujące/ techniki relaksacyjne (np. terapia dźwiękiem, kolorem, 22,90 22,90 17,10 11,40 25,70 światłem) Zabiegi bazujące na lokalnych produktach/ lokalnej tradycji (np. na soli, ole- 28,60 27,10 11,40 12,90 20,00 jach, siołach, borowinie, błocie) Atmosfera pokoju/ zali zabiegowej 51,40 24,30 5,71 7,14 11,40 ZAKWATEROWANIE Czystość 57,10 15,70 8,57 1,43 17,10 Przytulność (oświetlenie, kolory, umeblowanie, dekoracje, itp.) 58,60 14,30 7,14 4,29 15,70 Rozmiar pokoju i łazienki 50,00 24,30 5,71 2,86 17,10 Udogodnienia w pokoju (prod. higieniczne, ręczniki, sprzęt, szafa, itp.) 52,90 20,00 4,29 5,71 17,10 Łóżko (rozmiar, materac, poduszki, koc/ kołdra, prześcieradła) 60,00 11,40 5,71 5,71 17,10 Temperatura, klimatyzacja 58,60 12,90 10,00 1,43 17,10 WYŻYWIENIE I USŁUGI W RESTAURACJI Różnorodność, możliwość wyboru (od zakąsek do wytwornych dań) 48,60 24,30 10,00 10,00 7,14 Jakość jedzenia 41,40 27,10 12,90 10,00 8,57 Zdrowa żywność 42,90 22,90 12,90 7,14 14,30 Poziom cen 34,30 24,30 21,40 17,10 2,86 Godziny otwarcia 47,10 22,90 12,90 4,29 12,90 Atmosfera w restauracji 45,70 22,90 14,30 2,86 14,30 ŻYWNOŚĆ DOPASOWANA DO SPECJALNYCH POTRZEB Specjalne potrzeby dietetyczne 22,90 24,30 20,00 10,00 22,90 Dieta zgodna z programem zabiegów i zajęć 22,90 20,00 25,70 8,57 22,90 Żywność ekologiczna 21,40 28,60 20,00 11,40 18,60 Specjalne dania dla dzieci 24,30 27,10 14,30 11,40 22,90 78 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 nowych znajomości i korzystanie z usług medycz- Większości odwiedzających odpowiadał także do- nych. Z badań wynika, że odwiedzający ośrodki SPA godny dojazd. Badani uznali lokalizację hotelu za swój wolny czas najczęściej przeznaczali na sprawy, aspekt w pełni zaspokajający ich potrzeby, co może na które w szybkim, codziennym, stresującym życiu wynikać także z faktu, że w najbliższej okolicy nie tak naprawdę brakowało im czasu. ma hotelu proponującego usługi z zakresu odnowy W badaniach spróbowano także ustalić, które biologicznej, które mogłaby konkurować z Hotelem z usług oferowanych przez ośrodek odnowy biolo- Dwór Kombornia. Poza tym w niedalekiej odległo- gicznej w Dworze Kombornia najbardziej odpowia- ści od hotelu znajduje się piękne miasto Krosno, dały potrzebom wypoczywających. Ocenie w skali a także godny zwiedzenia Rezerwat Przyrodniczy 1-5 poddano 5 kategorii, takich jak: lokalizacja, za- „Prządki” w Czarnorzekach. biegi i zajęcia, zakwaterowanie, wyżywienie, żyw- Dla odwiedzający Dwór Kombornia, oprócz ność dopasowana do specjalnych potrzeb. Wyniki atrakcyjnego położenia obiektu, istotne znaczenie na ten temat prezentuje tabela 3. miały także różnorodne udogodnienia obecne w po- Z opinii respondentów wynika, że zdecydowana koju, takie jak produkty higieniczne, ręczniki, od- większość usług w pełni odpowiadała potrzebom powiedni sprzęt oraz wielkość pokoju i łazienki, co i oczekiwaniom gości hotelowych. Zastanawiającym bardzo wysoko oceniono. jest jednak fakt, że najwięcej osób, które przyjecha- Również restauracja hotelowa spełniła oczekiwa- ły tutaj korzystać z usług SPA i Wellness najwyżej nia i potrzeby większości wypoczywających. Doty- oceniło warunki związane z zakwaterowaniem czyło to głównie wyżywienia oraz jakości świad- i lokalizacją, a nie usługi, które były istotą pobytu czonych usług. Większości ankietowanych bardzo w ośrodku, czyli te, które związane były z odnową odpowiadała możliwość wyboru różnorodnych biologiczną. Może to wynikać z faktu, że gośćmi potraw (od zakąsek do wytwornych dań), godziny czterogwiazdkowego hotelu były osoby posiadające otwarcia restauracji dostosowane do potrzeb gości wysoki status społeczny, dla których komfort za- oraz miła i przyjemna atmosfera. Dodatkowo restau- kwaterowania miał decydujące znaczenie przy wy- racja w Dworze Kombornia serwuje zdrową żyw- borze miejsca wypoczynku, dlatego też w pierwszej ność, co również zostało docenione przez większość kolejności zwracano uwagę na wygodę miejsca za- gości. Odnośnie wyżywienia warto dodać także, że kwaterowania, a dopiero później na usługi związa- hotel proponuje różnorodne programy dietetyczne, ne z SPA i Wellness. Goście najbardziej zadowoleni a dla zainteresowanych dostosowuje wyżywienie byli z wygodnego łóżka znajdującego się w pokoju, do specjalnych potrzeb gościa. Porównując opinie bowiem właśnie powyższą kategorię najwięcej re- gości zadowolonych z powyższej oferty (oceny „5” spondentów oceniło bardzo wysoko i wysoko, praw- i „4”) i opinie gości mniej zadowolonych (oceny dopodobnie było to istotne dla osób cierpiących na „3” i „2”), okazuje się, że stanowiska badanych są schorzenia kręgosłupa i układu kostnego. Znaczna tutaj podzielone i prezentują się następująco: spe- grupa osób bardzo wysoko oceniła przytulność po- cjalne dania dla dzieci: 51,43% vs. 25,72%, specjal- koju, jego oświetlenie, kolory, umeblowanie, deko- ne potrzeby dietetyczne: 47,15% vs. 30,00%, dieta rację, itp., co z pewnością stwarzało przyjemną at- zgodna z programem zabiegów i zajęć: 42,86% vs. mosferę i dobrze służyło regeneracji sfery psychicz- 34,28%, żywność ekologiczna: 50,00% vs. 31,43%. nej wypoczywających. Nie bez znaczenia dla więk- Jak można zauważyć, większość osób oceniła po- szości odwiedzających było również utrzymywanie wyższe kategorie pozytywnie, ale średnio co trze- przez służbę hotelową dużej czystości w pokojach ciej osobie usługa ta nie odpowiadała w ogóle lub i łazienkach. Warto zaznaczyć, że Dwór Kombornia tylko w niewielkim zakresie. Jednocześnie co piąty jest hotelem czterogwiazdkowym, zalicza się więc respondent nie potrafił wyrazić opinii czy powyż- do obiektów komfortowych o wysokim standardzie sza oferta spełniła jego potrzeby, ponieważ w ogóle świadczonych usług i zakwaterowania, stąd też wy- z niej nie korzystał, albo też wcześniej nie miał żad- nika prawdopodobnie tak duża liczba pozytywnych nego doświadczenia w tym zakresie. Ogólnie jed- opinii na ten temat. nak wyżywienie wraz z dodatkowymi usługami zo- Ponad połowa respondentów bardzo wysoko stały dobrze przyjęte przez respondentów, ponieważ oceniła atrakcyjne i zaciszne położenie obiektu. mogli oni w spokojnej atmosferze, bez pośpiechu Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 79 spożywać zdrowe, ekologiczne posiłki, dopasowa- (32,86%), zabiegi z wykorzystaniem światłolecz- ne do indywidualnych potrzeb dietetycznych, co dla nictwa i laseroterapii (5,71%) oraz muzykoterapia większości odwiedzających stanowiło dużą wartość (14,29%). Wybór zabiegów przez respondentów, jak ze względu na ich stresujący tryb życia. można sądzić, był uzależniony od ich wiedzy, do- Klienci ośrodków Spa i Wellness głównie przy- chodów i potrzeb zdrowotnych. jeżdżają do nich po to, aby korzystać z zabiegów i uczęszczać na zajęcia podnoszące sprawność ru- Dyskusja chową. Z opinii respondentów wynika, że niektó- re usługi oferowane w Dworze Kombornia w peł- We współczesnej cywilizacji duży nacisk kła- ni zaspokajały potrzeby i oczekiwania większości dzie się na autonomię oraz indywidualizm jednost- gości. Należą do nich głównie zabiegi niemedyczne ki, a dominującą wartością jest silna potrzeba osią- takie, jak masaż gorącymi kamieniami, czy masaż gnięć, potrzeba sukcesu i uznania społecznego, cze- szwedzki, indywidualny trening i ćwiczenia w wo- go efektem jest ciągłe poszukiwanie potwierdzenia dzie oraz zabiegi bazujące na lokalnych produktach własnej wartości. Niestety nieumiejętność organiza- i tradycji wykorzystującej zdrowotne właściwości cji własnego życia i pogoń za sukcesem obciążona soli, olejków, ziół, borowin, błota. Większość re- jest zwykle wysokimi kosztami, takimi jak chro- spondentów oceniła powyższą ofertę bardzo wy- niczny brak czasu, samotność czy stres i dopiero soko albo przynajmniej wysoko co oznaczało, że poważne dolegliwości zdrowotne wywołują reflek- w pełni była ona zgodna z ich potrzebami. Badania sję nad stylem i sensem własnego życia. Z powyż- pokazały także, że znaczna grupa osób w zakresie szych, a także wielu innych powodów w ostatnich powyższych kategorii nie miała wcześniej żadnego latach można zaobserwować duże zainteresowanie doświadczenia. stylem życia i jego jakością. W Polsce znalazło to Odnośnie pozostałych zabiegów wystąpiła pew- odzwierciedlenie w założeniach Narodowego Pro- na rozbieżność i opinie były podzielone. Większość gramu Zdrowia na lata 2007-2015 [12] wyrażają- respondentów ocenia je bardzo wysoko i wysoko, cych się stwierdzeniem, że priorytetem państwa jest ale drugiej strony wielu osobom odpowiadały one „poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia w niewielkim zakresie lub ogóle i wymienić można ludności oraz zmniejszenie nierówności w zdro- tutaj głównie zajęcia grupowe (np. medytacja, joga) wiu”. Założone cele realizuje się między innymi (47,15% vs 22,86%) oraz zabiegi relaksacyjne (np. przez kształtowanie prozdrowotnego stylu życia terapia dźwiękiem, kolorem, światłem) (45,72% vs. społeczeństwa, tworzenie środowiska życia, pracy 28,57%). Powyższe zabiegi cieszyły się także naj- i nauki sprzyjającego zdrowiu. Wyniki prowadzo- mniejszym zainteresowaniem. Znaczna grupa osób nego przez jednostki państwowe monitoringu wy- nie potrafiła ich także ocenić w kontekście własnych kazują pozytywne efekty wdrażanych celów, gdyż potrzeb i oczekiwań, głównie dlatego, iż nie korzy- w ostatnim dziesięcioleciu wzrosła średnia długość stała z nich wcześniej ani w hotelu, ani w miejscu trwania życia (dla kobiet do 79,4 lat, mężczyzn do zamieszkania. 70,81 lat) [12]. Pomimo powyższych osiągnięć nadal Większość odwiedzających (68,57%) wysoko zauważalny jest jednak znaczny dystans dzielący a nawet bardzo wysoko ceniła sobie atmosferę pa- Polskę od wielu krajów Unii Europejskiej, dlatego nującą w pokoju i sali zabiegowej, co było z pew- Narodowy Program Zdrowia (2007-2015) nawiązuje nością zasługą odpowiednio dobranego personelu, do Światowej Deklaracji Zdrowia, przyjętej także który w Dworze Kombornia jest bardzo życzliwie przez Polskę w 1998 roku na Światowym Zgroma- nastawiony do gości. dzeniu Zdrowia, w której stwierdzono, że zdrowie Respondentów zapytano także o najchętniej wy- jest jednym z podstawowych praw jednostki ludz- bierane zabiegi z oferty ośrodka. Okazuje się, że kiej, dlatego bardzo ważne jest promowanie zorga- zwykle były to różnego rodzaju masaże (80,00%), nizowanej i systematycznej aktywności fizycznej, zabiegi termoterapii (np. sauna - 51,43%), zabiegi która jest istotnym elementem zdrowego stylu życia hydroterapii (np. hydromasaż, bicze szkockie, ba- każdego człowieka, wpływa na zachowania zdro- seny - 54,29%), zabiegi kosmetyczne i upiększają- wotne oraz bezpośrednio na zdrowie w aspekcie ce (np. peelingi, maseczki - 42,86%), groty solne psychicznym, fizycznym i społecznym. 80 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Ponieważ jednak każdy człowiek posiada własny w tej branży należy uwzględniać cały szereg czyn- system wartości, na bazie którego tworzy indywi- ników takich jak wiek, płeć oraz codzienne życie dualny styl życia, dlatego podejmowane przez niego konsumentów, które mają związek z subiektywnym formy aktywności charakteryzują się dużą różno- odbiorem oraz odczuwaniem satysfakcji i przyjem- rodnością. Ponadto człowiek będąc istotą społeczną ności z proponowanych usług. odnosi swoje zachowania do akceptowanych wzo- Jak wynika z przeprowadzonych badań, więk- rów kulturowych. Kultura więc tworzy pewne ramy, szość respondentów prowadziło dość stresujący styl w obrębie których człowiek może przejawiać swój życia, również ich sposób odżywiania pozostawiał indywidualny wzorzec zachowań wpisujący się dużo do życzenia. Większość osób często spożywa- w proces autokreacji. Poprzez codzienne wybory, ła posiłki w pośpiechu oraz dość często korzystała działania, zachowania, wytwory owych zachowań z barów typu fast-food. Badane osoby w większości i działań człowiek może wyrażać siebie i rozwijać nie paliły papierosów, spożywały okazjonalnie al- swoją osobowość, może zmieniać siebie, tworząc kohol, prawie w ogóle nie zażywały środków odu- określony wizerunek. Każdy ma szansę kształtować rzających. Znaczna część osób miała problemy ze swoje życie według własnego systemu wartości. snem. Dla osób prowadzących powyższy styl życia Dzięki określonym zachowaniom ludzie mogą pre- usługi SPA i Wellness są doskonałym sposobem re- zentować swoją osobowość, cechy charakteru, albo generacji sił fizycznych i psychicznych. Z tego też też manifestować swój status społeczny, poprzez względu zapytano respondentów, jakie potrzeby naj- przejawianie pewnych zachowań rekreacyjnych (np. częściej realizowali podczas pobytu w ośrodku SPA korzystanie z usług SPA i Wellness) po to, aby być i Wellness. Z przeprowadzonych badań wynika, że identyfikowanym z określoną grupą prezentującą zwykle był to odpoczynek psychiczny, odpoczynek społecznie pożądany status. Jednostka dąży świa- od presji dnia codziennego, odnalezienie spokoju domie i podświadomie do tego, by po jej zachowa- umysłu oraz lepsze poznanie siebie. Niezbyt istotna niach można było poznać, kim jest i do jakiej grupy okazała się potrzeba zawierania nowych znajomo- społecznej przynależy. ści. Największe znaczenie wśród usług, które w peł- Powyższe zachowania wynikają z potrzeb, któ- ni zaspokajały potrzeby i oczekiwania gości, miały re stanowią motyw działania pobudzający aktyw- usługi noclegowe cechujące się wysokim komfortem ność człowieka. Ich zaspokojenie jest konieczne dla oraz atrakcyjne i zaciszne otoczenie hotelu. Ważna funkcjonowania człowieka w sferze biologicznej, dla badanych była także miła atmosfera pokoju i sali społecznej, zawodowej. A. Maslow [10] wyróżnił zabiegowej, a także możliwość korzystania z zabie- oprócz potrzeb podstawowych (fizjologicznych, gów niemedycznych (np. masaż gorącymi kamienia- bezpieczeństwa), potrzeby wyższego rzędu, czyli mi), uczestnictwo w zajęciach indywidualnych oraz potrzeby uznania, prestiżu, szacunku, samoreali- korzystanie z zabiegów bazujących na lokalnych zacji i satysfakcji, które można zaspokoić tylko po- produktach i tradycjach. Zabiegi, z których najczę- przez działalność ukierunkowaną na wartościowy ściej korzystano to różnego rodzaju masaże, hydro- cel, a takim jest z pewnością korzystanie z usług terapia i termoterapia, sporadycznie korzystano na- SPA i Wellness. tomiast z zabiegów światłolecznictwa, laseroterapii, Biorąc pod uwagę wzrastającą atrakcyjność po- muzykoterapii oraz z groty solnej. wyższych usług w Polsce, celem niniejszego arty- Goście hotelowi byli w pełni zadowoleni z jako- kułu było zaprezentowanie badań diagnozujących ści świadczonych w hotelu usług. Doceniali panującą opinie osób korzystających z usług Wellness i Spa tutaj czystość, wyposażenie oraz wszelkie udogod- w czterogwiazdkowym hotelu Dwór Kombornia po- nienia w pokoju. Wysoko ocenili serwowane posiłki łożonym w miejscowości Kombornia w wojewódz- i usługi świadczone przez restaurację. Responden- twie podkarpackim. Respondentami w większości tom w pełni odpowiadała różnorodność dań, jakość były kobiety o wysokim statusie społecznym, po- wyżywienia, zdrowa żywność, poziom cen, godzi- siadające wyższe wykształcenie i wysokie dochody, ny otwarcia oraz miła atmosfera w restauracji, co mieszkające w mieście. Można było jednak zauwa- zgodne było z wcześniejszymi oczekiwaniami. żyć, że coraz częściej odbiorcami usług SPA i Well- Z powyższych badań wynika, iż usługi SPA & ness są także mężczyźni. Przygotowując więc ofertę Wellness stają się coraz częściej ważnym elemen- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 81 tem wypoczynku współczesnego człowieka. Tem- dla wszystkich w promocji zdrowego stylu życia. Wyższa po i rosnąca jakość życia, duże wymagania spo- Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku, Gdańsk. łeczne, a przy tym wzrastająca odpowiedzialność 7. Hertel L. 2007: Jakość źródłem sukcesu. SPA business. 8. Kurek W 2007: Turystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, ludzi za własne zdrowie to ważne informacje dla Warszawa. branży hotelarskiej w przygotowywaniu atrakcyj- 9. Lewandowska A. 2007: Turystyka uzdrowiskowa: mate- nych ofert, dostosowanych do potrzeb klienta XXI riały do studiowania. Wydawnictwo Naukowe Uniwersy- wieku. Obecnie usługi SPA i Wellness w Polsce są tetu Szczecińskiego, Szczecin. ważnym sposobem spędzania czasu wolnego, ciągle 10. Maslow A. M. 1990: Motywacja i osobowość. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa. jednak na głównie dla klasy średniej. 11. Müller, H. & Lanz-Kaufmann, E. 2001: Wellness tourism: Istotnym problemem pozostaje zmiana świado- Market analysis of a special health tourism segment and mości i zachowań w kierunku bardziej zdrowego implications for the hotel industry. Journal of Vacation stylu życia, przejawiająca się zerwaniem z nało- Marketing, 7: 1. giem, wyeliminowaniem z diety nadmiaru soli, 12. Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015. Załącz- nik do Uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 cukru, podjęciem regularnej aktywności ruchowej. maja 2007r. http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktu- Zdrowie jest obecnie wartością bardzo wysoko ce- ra/docs/zal_urm_npz_90_15052007p.pdf nioną, gdyż umożliwia zaspokajanie rozmaitych 13. Lalonde M. 1974: A new perspective on the health of Ca- potrzeb związanych z autokreacją i samorealizacją nadians. A working document. Government of Canada, jednostki. Tym samym daje poczucie szczęścia, za- Ottawa. 14. Lanz-Kaufmann E. 2002: Wellness Tourismus: Entschei- dowolenia i satysfakcji z życia. Zachowania zdro- dungsgrundlagen für Investitionen und Qualitätsverbesse- wotne, nawyki, świadomość profilaktyki zdrowot- rungen [Wellness tourism: decision principles for invest- nej w dużej mierze decydują o wysokiej jakości ży- ments and quality improvements]. In series BernerStudien cia współczesnego człowieka. zu Freizeit und Tourismus [Berne studies on leisure and tourism]. Bern. 15. Ostrowska A. 1999: Styl życia a zdrowie. Z zagadnień pro- Piśmiennictwo: mocji zdrowia. IFiS PAN, Warszawa. 1. Bertsch G., Ostermann H. 2011: The effect of wellness 16. Raport ISPA. 2007. USA, Washington, New York. brand awareness on expected and perceived service quali- 17. Sallmann N. 2009: Kogo można spotkać w SPA? Hotelarz. ty. Tourismos: An International Multidisciplinary Journal 18. Woynarowska B. 2007: Edukacja zdrowotna: podręcznik of Tourism, 6: 2. akademicki. PWN, Warszawa. 2. Błaszczyszyn M. 1996: Styl życia, który leczy. SIC, War- 19. Wrześniewski K. 1993: Styl życia a zdrowie: wzór zacho- szawa. wania A. Wyd. Instytutu Psychologii Polskiej Akademii 3. D’ Angelo J. M. 2005: PA business strategies. A plan for Nauk, Warszawa. success. Millady. 20. WHO. 1948:. WHO Constitution: Preamble. Geneva. 4. Gaworecki W.W. 2007: Turystyka. Polskie Wydawnictwo 21. Żukowska Z. 2006: Styl życia wobec zagrożeń współcze- Ekonomiczne, Warszawa. snego człowieka i jego miejsce w wychowaniu zdrowot- 5. Georgiev G., Vasileva M. 2010: Some problems related to nym.: Roczniki Państwowego Zakładu Higieny. the definitions of balneo, spa and wellness tourism. Tour- 22. Strony internetowe ism & Hospitality Management, Conference Proceedings. 23. http://www.dworkombornia.pl/pl/, [data odczytu: 6. Hałakiewicz J. 2008: Koncepcja SPA w hotelarstwie. W: 8.06.2012 r.] Gaworecki W., Mroczyński Z. (red.), Turystyka i sport 24. http://www.experienceispa.com/

1 International Spa Association – najbardziej prestiżowa i największa organizacja zrzeszająca kadrę kierowniczą i ośrodki SPA na świecie; http://www.experienceispa.com/ [30.08.2012] 2 Badania przeprowadziła studentka kierunku TiR w ramach seminarium magisterskiego w 2011 roku. W organizacji kwe- stionariusza ankiety, za zgodą autorów, wykorzystano kilka pytań zawartych w kwestionariuszu opracowanym na potrzeby projektu badawczo-dydaktycznego europejskiego programu LLP Erasmus - Innovations and Learning in Spa Management (ILIS) AWF w Krakowie. 82 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Łukasz Godek1, Maciej Brożyna1,2, Maciej Śliż1 1Wydział Wychowania Fizycznego Uniwersytet Rzeszowski 2Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Aktywność turystyczna studentów I roku turystyki i rekreacji w Wydziale Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego Tourist activity of first-year students of tourism and recreation at the Fa- culty of Physical Education, University of Rzeszów

Abstract

The publication is an announcement of research made since 2008 by a team at Faculty of Physical Edu- cation, University of Rzeszów. The aim of the study was to present tourist activity and interests of tourism forms in first-year students of tourism and recreation faculty and the impact of studies course on the development of students tourist activity. The questionnaire made by authors contains 14 questions regarding their tourist activity.

Słowa kluczowe: aktywność turystyczna, student, wydział wychowania fizycznego

Wstęp W dobie komputerów i zastępowania podróżo- wania w realnym świecie podróżami wirtualnymi, Turystyka jest jedną z największych gałęzi świa- na szczególną uwagę zasługuje badanie aktywno- towej gospodarki. Dzięki zróżnicowanym formom ści turystycznej. Dzięki wiedzy na temat przyczyn aktywności turystycznych każdego roku wzrasta spadku tej aktywności, wynikającej z prowadzo- liczba uczestników turystyki na świecie, jak rów- nych cykliczne badań, będziemy mogli zapobiegać nież notuje się przyrost wielkości przyjazdowego tendencji spadkowej, choćby przez zmiany w pro- ruchu turystycznego do Polski. Niestety z roku na gramach nauczania tak, by były one bardziej inte- resujące i zachęcały do uprawiania szeroko pojętej rok maleje aktywność turystyczna w wyjazdach aktywności turystycznej. Wzbogaca ona osobowość krajowych. Mimo to utrzymuje się wysokie zainte- człowieka, poszerza możliwość przyszłej pracy, za- resowanie społeczne turystyką [6]. bawy i czynnego wypoczynku oraz ułatwia kontak- Turystyka jest także wdzięcznym polem dla ty z innymi ludźmi [4]. transmisji wartości dydaktycznych, wychowaw- Elementem stylu życia, który poddaliśmy ba- czych, poznawczych i zdrowotnych. Uczestnictwo w daniom jest sposób spędzania wolnego czasu oraz turystyce wyzwala radość z powodu przeżywanych świadomość wpływu aktywności turystycznej na przygód, a także kształtuje nawyk odpowiedniego życie człowieka [5]. spędzania czasu wolnego. Uprawianie turystyki stwarza dogodne warunki do korzystania z różnych Materiał i metoda form rekreacji, które są atrakcyjnym uzupełnieniem treści krajoznawczych [1]. Celem badań było zdobycie informacji na temat Propozycje sportowo-rekreacyjne, ich intensyw- preferowanych form aktywności turystycznej stu- ność i charakter, uzależnione są od wielu czynni- dentów, m.in. czy chętnie w nich uczestniczą oraz ków, między innymi od typu turystyki, wieku i czy zdają sobie sprawę z ich znaczenia, a także, co sprawności uczestników, czy w końcu od pory roku przeszkadza im w podejmowaniu tej aktywności. i możliwości wykorzystania dostępnej infrastruktu- Analiza poziomu aktywności turystycznej w za- ry [2]. leżności od wieku i płci będzie przedmiotem szcze- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 83 gółowego opracowania po zakończeniu cyklu ba- Tabela 2: Wybór miejsca pobytu dań. Rok Wybór miejsca W badaniach posłużono się autorskim kwestion- akademicki miasto wieś ariuszem ankiety zawierającym 14 pytań dotyczą- 2009/2010 78% 22% cych płci, miejsca zamieszkania, pory roku i częstoś- 2010/2011 70% 30% ci wyjazdów turystycznych, określenia poziomu 2011/2012 70% 30% aktywności turystycznej oraz przyczyn aktywności turystycznej. W kwestionariuszu ankiety znalazły Zdecydowana większość studentów wybierała na się również pytania dotyczące wpływu rodzaju tu- miejsce swojego pobytu miasto. Udział studentów rystyki na poprawę zdrowia oraz pytania dotyczące preferujących pobyt w mieście był identyczny dwóch palenia papierosów i spożywania alkoholu [3]. ostatnich latach. W roku akademickim 2009/2010 Materiał badań stanowili studenci i studentki I odsetek ten był o 8% wyższy. Test niezależności na 2 roku studiów licencjackich na kierunku Turystyka poziomie chi (2)=2,518, p=0,142 świadczy jednak o i Rekreacja, studiujący w trybie stacjonarnym na braku statystycznie istotnych różnic w zakresie wy- Wydziale Wychowania Fizycznego na Uniwersyte- boru miejsca pobytu w kolejnych latach. cie Rzeszowskim. Do analizy statystycznej wyko- Tabela 3: Czy palisz? rzystano wyniki badań prowadzonych w latach Czy pali? 2009-2012. Liczba badanych w roku akademickim Rok akademicki Tak nie 2009/2010 wyniosła 110 osób (w tym 67 kobiet i 2009/2010 14% 86% 43 mężczyzn), w roku akademickim 2010/2011 100 2010/2011 16% 84% osób (66 kobiet, 34 mężczyzn) oraz w roku akadem- 2011/2012 15% 85% ickim 2011/2012 80 osób (56 kobiet, 24 mężczyzn). Udział palących studentów w badanych la- Wyniki tach pozostawał na podobnym poziomie 14-16% (chi 2(2)=0,131, p=0,468). Poniżej przedstawiono analizę uzyskanych wy- ników aktywności turystycznej studentów Uniwer- Tabela 4: Czy pijesz alkohol? sytetu Rzeszowskiego, Wydziału Wychowania Fi- Rok Czy pije? zycznego, I roku kierunku Turystyki i Rekreacji na akademicki tak nie przestrzeni trzech lat. 2009/2010 80% 20% 2010/2011 77% 23% Tabela 1: O jakiej porze roku najczęściej wyjeżdżasz? 2011/2012 73% 28% Rok O jakiej porze roku najczęściej wyjeżdżasz akademicki Wiosna lato jesień zima Udział studentów deklarujących spożywanie al- 2009/2010 8% 92% 9% 7% koholu z roku na rok zauważalnie się zmniejszał. Z 2010/2011 7% 93% 1% 9% punktu widzenia przeprowadzonego testu niezależ- 2011/2012 5% 95% 4% 3% ności zmiany te okazały się nieistotne statystycznie: chi2(2)=1,462, p=0,241. Zdecydowana większość studentów zadeklaro- wała, że najczęściej wyjeżdża latem. Wzrost zain- Tabela 5: Jaki jest Twój poziom aktywności turystycznej? teresowania wyjazdami letnimi wiązał się ze spad- Rok Poziom aktywności turystycznej kiem udziału wskazań na najczęstsze wyjazdy zimą, akademicki wysoki dobry średni niski wiosną i jesienią. Obserwowane różnice miedzy po- 2009/2010 5% 38% 48% 8% miarami były istotne statystycznie: chi2(6)=11,350; 2010/2011 3% 34% 53% 10% p=0,028. 2011/2012 10% 18% 61% 11%

Obserwujemy wyraźne zmiany w kwestii dekla- rowanego poziomu aktywności: wzrost poziomu wysokiego, średniego i niskiego oraz spadek poziomu dobrego. Ogólnie zmiany te nie są korzystne, mimo 84 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

że wzrost najwyższego poziomu aktywności jest Tabela 6d: Potrzeba kontaktu z przyrodą bardzo znaczący (dwukrotny i ponad trzykrotny), to Rok Kontakt z przyrodą osiąga docelowo poziom zaledwie 10%. Drastycznie akademicki Tak Nie natomiast spada udział studentów deklarujących do- 2009/2010 10% 90% bry poziom aktywności turystycznej. Odnotowuje- 2010/2011 9% 91% my ponadto wyraźny przyrost deklaracji średniego 2011/2012 6% 94% poziomu aktywności Opisywane zmiany są istotne Tabela 6e: Odwiedziny u krewnych, znajomych statystycznie: Test: chi2(6)=13,120, p=0,015. Rok Odwiedziny W tabeli 6 przedstawiono motywy aktywności akademicki Tak Nie turystycznej. W przypadku jednej z nich – „po- 2009/2010 13% 87% znanie kultur” – obserwujemy zmiany istotne sta- 2010/2011 15% 85% tystycznie polegające na spadku udziału studentów 2011/2012 15% 85% deklarujących ten czynnik jako przyczynę swojej aktywności turystycznej. Na miano motywów po- Tabela 6f: Aktywny wypoczynek tencjalnie istotnych statystycznie zasługują „wyjaz- Rok Aktywny wypoczynek dy z przyjaciółmi” (wzrost udziału) oraz „potrzeba akademicki Tak Nie kontaktu z przyrodą” (spadek udziału). Pozostałe 2009/2010 19% 81% motywy aktywności turystycznej nie wykazywały 2010/2011 18% 82% istotnych statystycznie zmian w czasie. 2011/2012 18% 82%

Tabela 6: Jakie są motywy Twojej aktywności turystycznej? W tabeli 7 przedstawiono dane na temat najczę- wartość testu ściej podejmowanych form turystyki. Udział stu- Przyczyna p chi2(2) dentów, wskazujących poszczególne rodzaje tury- poznanie miejsc 0,527 0,384 styki jako najczęściej przez siebie realizowane, nie poznanie kultur 5,531 0,031* podlegał istotnym zmianom w czasie dla „turystyki wyjazdy z przyjaciółmi 2,647 0,133 pieszej” oraz „rowerowej”. Jeśli chodzi o „narciar- kontakt z przyrodą 2,816 0,122 stwo”, udział wskazań tego rodzaju turystyki uległ odwiedziny 1,033 0,298 w roku 2010/2011 znacznemu obniżeniu. Zmiana ta aktywny wypoczynek 0,053 0,486 nie była istotna statystycznie na poziomie istotności 0,05, ale osiągnęła poziom tendencji 0,1. Można za- Tabela 6a: Poznanie nowych miejsc tem mówić o potencjalnej istotności zmian w czasie Rok Chęć poznania miejsc akademicki tak Nie dla tego rodzaju turystyki. 2009/2010 26% 74% Tabela 7: Jaki rodzaj turystyki jest przez ciebie realizowany 2010/2011 25% 75% najczęściej 2011/2012 28% 72% Przyczyna aktywności wartość testu p turystycznej chi2(2) Tabela 6b: Poznanie nowych kultur turystyka piesza 2,415 0,149 Rok Chęć poznania kultur turystyka rowerowa 0,210 0,450 akademicki Tak Nie narciarstwo 3,458 0,089 2009/2010 11% 89%

2010/2011 6% 94% Tabela 7a: Turystyka piesza 2011/2012 7% 93% Rok Turystyka piesza akademicki Tak Nie Tabela 6c: Wyjazdy z przyjaciółmi 2009/2010 51% 49% Rok Wyjazdy z przyjaciółmi 2010/2011 59% 41% akademicki Tak Nie 2011/2012 54% 46% 2009/2010 22% 78% 2010/2011 27% 73% 2011/2012 27% 73% Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 85

Tabela 7b: Turystyka rowerowa Tabela 8c: Samodzielnie Rok Turystyka rowerowa Rok Samodzielnie akademicki Tak Nie akademicki Tak Nie 2009/2010 36% 64% 2009/2010 33% 67% 2010/2011 34% 66% 2010/2011 49% 51% 2011/2012 34% 66% 2011/2012 42% 58%

Tabela 7c: Narciarstwo Samodzielną organizację wyjazdów deklaro- Rok Narciarstwo wano w 33% przypadków w roku 2009/2010 oraz akademicki Tak Nie odpowiednio: 49% i 42% w kolejnych latach. Ob- 2009/2010 13% 87% serwowany wzrost był istotny statystycznie na po- 2010/2011 7% 93% ziomie istotności 0,01. 2011/2012 12% 88% Podsumowując – studenci coraz chętniej decydu- Tabela 8: Jeżeli uczestniczysz w wyjazdach, to najczęściej ją się na samodzielne wyjazdy kosztem organizowa- organizowanych przez nych przez biura, rodzinę czy znajomych. wartość testu Organizacja turystyki p chi2(2) Tabela 9: Jakie wyjazdy preferujesz kraj/zagranica biuro podróży 3,373 0,093 Jakie wyjazdy preferujesz Rok akademicki rodzina, znajomi 5,189 0,037* kraj zagranica samodzielnie 9,142 0,005** 2009/2010 51% 49% 2010/2011 63% 37% Jeżeli chodzi o deklarowany sposób organizacji 2011/2012 59% 41% wyjazdów, istotne zmiany w badanych latach obserwujemy w przypadku dwóch wariantów: „rodzina, W latach 2010/2011 oraz 2011/2012 obserwujemy znajomi” oraz „samodzielnie”. Zmiany odnośnie wzrost zainteresowania wyjazdami krajowymi w wskazań na „biuro podróży” można uznać za poten- porównaniu z rokiem 2009/2013. Różnica preferencji cjalnie istotne statystycznie (tabela 8). Udział wska- studentów prawie osiągnęła statystyczną istotność zań na „biuro podróży” był na zbliżonym poziomie na poziomie krytycznym p*=0,05: chi2(2)=4,086; w latach 2009/2010 oraz 2011/2012 (12% i 13%). p=0,065. Świadczy to o możliwej potencjalnej istot- Natomiast w roku 2010/2011 był wyraźnie niższy (o ności dla badanej zależności. 7%). Organizowanie wyjazdów przez rodzinę i znajomych deklarowano w 55% przypadków w roku Tabela 10: Jak często uczestniczysz w wyjazdach 2009/2010 oraz 44-45% kolejnych latach. Ten wy- Rok Ile razy w roku uczestniczysz w wyjazdach raźny spadek wskazań był istotny statystycznie. akademicki raz dwa trzy częściej 2009/2010 35% 65% 38% 20% Tabela 8a: Biuro podróży 2010/2011 25% 75% 37% 39% Rok Biuro podróży 2011/2012 37% 63% 37% 27% akademicki Tak Nie 2009/2010 12% 88% Jeden wyjazd rocznie deklarowała około jedna 2010/2011 7% 93% trzecia studentów - najwięcej w roku 2011/2012, naj- 2011/2012 13% 87% mniej w roku 2010/2011. Zauważalną różnicę wska- zań obserwujemy także w przypadku dwóch wyjaz- Tabela 8b: Rodzina, znajomi dów dla roku 2010/2011 w porównaniu z pozostały- Rok Rodzina, znajomi mi latami. Trzy wyjazdy rocznie deklarował niemal akademicki Tak Nie identyczny odsetek osób: 37-38%. Częściej niż trzy 2009/2010 55% 45% razy w roku wyjeżdżało od 20% do 39% studentów 2010/2011 44% 56% - najwięcej w roku 2010/2011. Omawiane różnice nie 2011/2012 45% 55% były jednak istotne na zakładanym poziomie krytycznym p*=0,05: chi2(6)=6,641; p=0,099. Jednak wartość p zbliżona do 0,10 uprawnia do wniosku, 86 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 iż badana zależność może być potencjalnie istotna 6. W latach 2010/2011 oraz 2011/2012 obserwuje- statystycznie. my wzrost zainteresowania wyjazdami krajowymi w porównaniu z rokiem 2009/2010. Podsumowanie Piśmiennictwo 1. Bar R., Doliński A. 1978: Turystyka, WSiP, Warszawa. 1. Wzrost zainteresowania wyjazdami letnimi 2. Dąbrowski A., Kalecińska J. 2007: Recreational ac- zaowocował spadkiem udziału wskazań wy- tivity of participants of excursions as an advantage of jazdów zimą, wiosną i jesienią. a tourist offer – methodological suggestions. W: Obodyńs- 2. Zdecydowana większość studentów wybierała ki K., Kosiewicz J., Cynarski J. W. (red.) Tourism in bor- na miejsce swojego pobytu miasto, niezależnie derlands – multiaspect study of development. Podkarpack- ie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, Rzeszów, od czasu badania. 170-175. 3. Udział studentów deklarujących spożywanie 3. Godek Ł., Herbert J., Śliż M., Brożyna M. 2008: Aktyw- alkoholu z roku na rok zauważalnie się zmniej- ność turystyczna studentów I roku Turystyki i Rekreacji szał. na Wydziale Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Rze- 4. Obserwujemy wyraźne zmiany w kwestii de- szowskiego [w:] Gaworecki W.W., Mroczyński Z. (red.) Turystyka i sport dla wszystkich w promocjo zdrowego klarowanego poziomu aktywności: wzrost po- stylu życia, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w ziomu wysokiego, średniego i niskiego oraz Gdańsku, Gdańsk. spadek poziomu dobrego. Ogólnie zmiany te 4. Godek Ł., Herbert J., Śliż M., Brożyna M. 2009: Ak- nie są korzystne – mimo że wzrost najwyższe- tywność turystyczna studentów I roku Turystyki go poziomu aktywności jest bardzo znaczący. i Rekreacji na Wydziale Wychowania Fizycznego Uniwer- sytetu Rzeszowskiego w roku ak. 2008/2009. [w:] Rut J. 5. Jeżeli chodzi o deklarowany sposób organi- (red.), Aktywność turystyczno- rekreacyjna w obiektach zacji wyjazdów, istotne zmiany w badanych dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, Wyd. KO- latach obserwujemy w przypadku dwóch wa- RAW, Rzeszów, 235-241. riantów: „rodzina, znajomi” oraz „samodziel- 5. Łobożewicz T. (red.) 1994: Rekreacja i turystyka w rodzinie”. Zmiany odnośnie wskazań na „biuro nie, PTNKF; „Estella”, Warszawa. 6. Winiarski R. (red.) 2005: Turystyka w badaniach nauko- podróży” można uznać za potencjalnie istotne wych, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława statystycznie. Czecha w Krakowie, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarzą- dzania w Rzeszowie, Kraków, Rzeszów. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 87

Iwona Pawelec Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

Sylwetka poszkodowanego w wypadku na stoku narciarskim Characteristics of people injured in ski accidents

Abstract

Many obvious health benefits make winter sports one of the most popular physical activities practiced by people of all age and social status. The increasing popularity of winter recreation results in a higher number of skiing injures. Two types of risk factors can be distinguished in skiing and snowboarding: subjective and objective. Subjective factors depend on a person. Purpose of this investigation is to determine a typical individual injured on ski slopes. Victims are characterized by gender, age and type of an attended tourist event. Material for the research comes from documentation regarding rescue interventions collected in the Ski Resort Zieleniec within the 3 winter seasons: 2004/2005, 2005/2006, 2008/2009. This study shows that the largest group of injured skiers or snowboarders includes young and middle-age people, who participate in an individual tourist event. The precise characterization of people injured in ski accidents may be useful by preparing prevention programs and for further researches on safety related issues.

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, sporty zimowe, rekreacja zimowa, wypadki

Wstęp sobą pewne realne niebezpieczeństwa i ryzyko wypadku [1]. Zmiany w systemie ludzkich wartości, potrzeb Wraz ze wzrostem popularności zimowych form i pragnień ujawniają się w generalnym trendzie rekreacji oraz rozwojem stacji narciarskich rośnie współczesnej rekreacji - rekreacyjnym wykorzysta- liczba osób ulegających kontuzjom podczas upra- niu środowiska. Dzisiejsze warunki życia determi- wiania narciarstwa lub snowboardingu. Prowadzo- nują rozwój zjawiska rekreacji w kontakcie z naturą. ne są interdyscyplinarne badania, które wskazują Największe znaczenie dla rekreacji mają te obsza- różne przyczyny wzrostu liczby wypadków na story, które oferują człowiekowi optymalne możliwo- kach oraz zwracają uwagę na kwestie regulowania ści dla odpoczynku i zachowania zdrowia, dlatego bezpieczeństwa osób biorących udział w rekreacji wzrasta znaczenie natury wśród źródeł satysfak- zimowej. Głównych przyczyn wzrostowej tendencji cji i wzorów preferencji odnoszących się do form wypadkowości upatruje się m.in. w zmieniającej się i miejsc rekreacji [9]. technice jazdy na nartach, wzroście popularności Jedną z najpopularniejszych form aktywności re- karwingu i snowboardu oraz błędach w procesie na- kreacyjnej uprawianych w środowisku naturalnym, uczania i uczenia się narciarstwa lub nieprzestrze- zarówno w Polsce jak i na świecie, są sporty zi- ganiu Kodeksu Narciarskiego [2]. mowe. Jazda na nartach lub snowboardzie niesie za Zagrożenia w rekreacji mogą mieć charakter sobą oczywiste korzyści zdrowotne oraz może być obiektywny lub subiektywny. Czynniki warunku- uprawiana przez osoby w każdym wieku i o róż- jące bezpieczeństwo w górach w większości zwią- nym statusie społecznym. W związku z powyższym zane są z działalnością człowieka. Należą do nich wciąż rośnie liczba osób, które doceniając walory między innymi możliwości kondycyjne, techniczne zdrowotne sportów zimowych wybierają je jako for- i psychiczne [6]. Zdarza się, że przy korzystnych mę aktywnego wypoczynku. Jednak narciarstwo warunkach zewnętrznych dochodzi do wypadku na i snowboard, nawet uprawiane w terenie bardzo do- skutek błędów osobistych, dlatego oprócz wielu nie- brze zagospodarowanym przez człowieka, niosą za bezpiecznych czynników zewnętrznych duże zna- 88 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 czenie mają zagrożenia generowane przez samego narciarza i w pełni od niego zależne [3,7]. Podobną zależność zauważono w innych formach rekreacji zimowej. Zarówno przy uprawianiu snowboardu jak i narciarstwa na zorganizowanych terenach narciarskich mniejszy wpływ na wypadkowość mają: przygotowanie trasy, warunki atmosferyczne czy sprzęt, niż przygotowanie kondycyjne przed sezonem i świadomość własnych umiejętności [5]. W związ- ku z dużym znaczeniem zagrożeń wewnętrznych zasadne jest, z punktu widzenia profilaktyki wy- padków, scharakteryzowanie osób poszkodowanych Rycina 1: Płeć osób poszkodowanych w wypadkach na stoku na zorganizowanych terenach narciarskich, co jest Źródło: Karty Wypadków Grupy Wałbrzysko–Kłodzkiej GOPR, opracowanie własne celem niniejszego opracowania. Najliczniejsze grupy stanowiły osoby w katego- Materiał i metody riach wiekowych: od 25 do 44 lat 37,6%, od 7 do 18 lat 28,8% oraz od 19 do 24 lat 17,9%. Osoby dojrzałe Aby zrealizować cel pracy zastosowano metodę w wieku od 45 do 64 lat to 12%. Najrzadziej wypad- badania dokumentów oraz technikę analizy doku- kom ulegały osoby ze skrajnych grup wiekowych mentów. Analiza dokumentów służy do gromadze- czyli dzieci do 6 lat oraz osoby starsze powyżej 65. nia wstępnych, opisowych, a także ilościowych roku życia (ryc. 2). informacji oraz poznawania biografii jednostek wyrażonych w dokumentach [10]. Za pomocą tej techniki zbadano materiały, w których zawarte są opisy słowne i dane statystyczne obrazujące charak- terystykę wypadków narciarskich, które wymagały interwencji ratowników GOPR. Dane pochodzą z Kart Wypadków Grupy Wał- brzysko–Kłodzkiej Górskiego Ochotniczego Pogo- towia Ratunkowego, które dokumentują wszystkie interwencje ratownicze na terenie Stacji Sportów Zi- mowych Zieleniec w sezonach zimowych 2004/05, 2005/06, 2008/09. Łącznie zostało zbadanych 760 przypadków. Rycina 2: Wiek osób poszkodowanych w wypadkach na stoku Wśród zawartych tam informacji wyodrębniono Źródło: Karty Wypadków Grupy Wałbrzysko–Kłodzkiej GOPR, opracowanie własne cechy, które składają się na charakterystykę poszkodowanego: płeć poszkodowanego, wiek, rodzaj im- Przeanalizowano rozkład kobiet i mężczyzn prezy turystycznej (indywidualna, zorganizowana). w poszczególnych grupach wiekowych. Tylko w jednym z przedziałów wiekowych 19 – 24 lata kobiety Wyniki badań stanowiły większość wszystkich poszkodowanych. Najmniejsza różnica pod względem płci pomiędzy Analizując epidemiologię wypadków narciar- poszkodowanymi była w grupie wiekowej 25 – 44 skich należy przyjrzeć się osobom ulegającym tym lata. Największą różnicę zaobserwowano wśród wypadkom. Na rycinie 1 przedstawiono rozkład dzieci i młodzieży w wieku 7 – 18 lat. W pozosta- płci osób poszkodowanych podczas uprawiania nar- łych grupach wiekowych więcej było mężczyzn ciarstwa i snowboardu na zorganizowanych tere- (ryc. 3). nach narciarskich. Ponad połowę poszkodowanych w wypadkach stanowili mężczyźni. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 89

wielu czynników ryzyka. Wzrost ogólnej liczby wy- padków, do których dochodzi na trasach zjazdowych, świadczy o spadku poziomu bezpieczeństwa na stokach, a w związku z tym o konieczności prowadzenia badań, które mają na celu analizę wypadkowości oraz uświadomienie źródeł zagrożeń [3,4,8]. Mimo iż nie ma dużego zróżnicowania pod względem płci wśród osób ulegających wypadkom, nawet nieznaczna przewaga kobiet uznawana jest za ewenement, gdyż kobiety rzadziej wybierają narciarstwo jako formę aktywnego wypoczynku. Jed- Rycina 3: Płeć poszkodowanych osób w poszczególnych gru- nak w ostatnich latach obserwuje się zrównanie dy- pach wiekowych morficzne przynajmniej w aspekcie urazowości [4]. źródło: Karty Wypadków Grupy Wałbrzysko–Kłodzkiej GOPR, opracowanie własne Badania własne wykazały, że nieco ponad połowę poszkodowanych stanowią mężczyźni. W świetle Formy zorganizowania wyjazdu narciarskiego doniesień badaczy kwestii wypadkowości w spor- dzieli się na zorganizowaną i indywidualną. Formy tach zimowych mężczyźni znacznie częściej dozna- zorganizowane to zazwyczaj imprezy grupowe, ta- ją obrażeń na stokach niż kobiety [5,12]. Przewaga kie jak: obozy, kolonie, tzw. ekspress narty itp. Pod- mężczyzn w grupie osób poszkodowanych na stoku czas wycieczek indywidualnych aktywność narciar- może być konsekwencją zachowań ryzykownych, ska podejmowana jest w mniejszym gronie, a pro- które częściej obserwowane są wśród mężczyzn, gram jest dowolnie kształtowany przez uczestników. zwłaszcza młodych. Poziom gotowości do ryzy- Większość poszkodowanych stanowiły osoby, które ka oraz częstość podejmowania ryzyka są wyższe w momencie wypadku brały udział w narciarskiej u mężczyzn niż u kobiet [11]. imprezie indywidualnej. Uczestnicy wycieczek zor- Wiek wraz z poziomem umiejętności i rodzajem ganizowanych stanowią niewielki odsetek poszko- sprzętu w świetle badań empirycznych jest znaczą- dowanych (ryc. 4). cym czynnikiem ryzyka. Grupą wiekową, która zo- stała uznana za najbardziej skłonną do ulegania wypadkom jest młodzież [12]. Niepokojące jest, że ofia- rami niebezpiecznych zdarzeń na trasach zjazdowych najczęściej zostają dzieci i młodzież, dla których nierzadko konsekwencje są bardzo poważne. Zde- cydowana większość młodych narciarzy hospitalizo- wanych po wypadkach na stokach to dzieci z obraże- niami czaszkowo-mózgowymi [4,8]. Osoby w wieku 7-18 lat stanowią niemal jedną trzecią wszystkich ofiar zbadanych wypadków. Przyczyn tak dużego udziału dzieci i młodzieży należy upatrywać w nie- Rycina 4: Forma zorganizowania wyjazdu narciarskiego, w którym uczestniczyły osoby poszkodowane w wypadkach dostatecznym nadzorze, źle organizowanej edukacji na stoku górskiej, słabej wydolności wysiłkowej i koordynacji Źródło: Karty Wypadków Grupy Wałbrzysko-Kłodzkiej GOPR, młodych adeptów sportów śnieżnych [4]. opracowanie własne Wnioski Dyskusja Analiza wyników przeprowadzonych badań po- Konieczność zwrócenia uwagi na kwestię bez- zwala sformułować następujące wnioski: pieczeństwa osób uprawiających rekreację zimową 1. Osoby najczęściej ulegające wypadkom pod- na stokach popularnych kurortów narciarskich jest czas uprawiania rekreacji zimowej na zorgani- powszechnie dostrzegana, ze względu na istnienie zowanych terenach narciarskich to osoby mło- 90 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

de i w średnim wieku. Nie ma dużego zróżnico- prawnej i trwałości ekosystemu gór. Akademia Wycho- wania między poszkodowanymi pod względem wania Fizycznego im. Bronisława Czecha, Kraków. płci, choć nieznacznie przeważają mężczyźni. 4. Chojnacki K., Marasek A. 2008: Wypadki w sportach śnieżnych na obszarze działania TOPR w sezonie 2. Uczestnicy zorganizowanych imprez tury- 2005/2006, W: Juras G., Powolny L., Ślężyński J. (red.), stycznych zdecydowanie rzadziej ulegają wy- Sporty śnieżne – stan badań i perspektywy rozwoju. Wy- padkom narciarskim, co może świadczyć o du- dawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerze- żej roli organizatora, instruktora lub opiekuna go Kukuczki, Katowice: 89-100. grupy w kształtowaniu bezpieczeństwa uczest- 5. Gajdzińska A., Kunysz P., Marciniak M., 2006: Injuries in modern snowboarding. Studies in Physical Culture and ników rekreacji. Tourism.,13: 133-136. 3. Wszelkie działania profilaktyczne powinny być 6. Marasek A., Stanisławski Z. 2011: Bezpieczeństwo i ra- skierowane do osób, które stanowią najliczniej- townictwo. Stowarzyszenie Instruktorów i Trenerów PZN, sze grupy poszkodowanych. Dotyczy to głów- Kraków. nie dzieci i młodzieży, których wiedza w za- 7. Merski J., Warecka J. 2009: Główne przyczyny nieszczę- śliwych wypadków i zachorowań podczas imprez tury- kresie bezpieczeństwa na stoku powinna być stycznych W: Turystyka kwalifikowana. Turystyka aktyw- poszerzana adekwatnie do podnoszenia pozio- na. Wydawnictwo ALMAMER, Warszawa. mu umiejętności technicznych. Należy także 8. Palik M., Zieliński S. 2005: Urazy głowy dzieci i młodzie- dążyć do zwiększania świadomości zagrożeń ży do lat 18 w narciarstwie zjazdowym, W: Krasicki Sz. wśród uczestników indywidualnych imprez tu- (red.), Sporty zimowe: strategia rozwoju, badania naukowe. Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława rystycznych, aby mieli możliwość skutecznie Czecha, Kraków:195-199. im zapobiegać podczas samodzielnie organizo- 9. Toczek- Werner S. 2004: Trendy obserwowane w rekreacji wanych wyjazdów narciarskich. na świeżym powietrzu, W: Wyrzykowski J., Klementow- ski K., (red.), Współczesne tendencje w turystyce i rekre- Piśmiennictwo: acji, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego, 1. Chojnacki K. 2005: Potrzeba kompleksowego ujęcia pro- Wrocław: 105-112. blemu bezpiecznego narciarstwa, W: Krasicki Sz. (red.), 10. Siwiński W., Tauber R. 2006: Metodologia badań na- Sporty zimowe: strategia rozwoju, badania naukowe. ukowych. Zarys problematyki na użytek wyższych szkół Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Cze- o kierunku Turystyka i Rekreacja. Wydawnictwo: Wyższa cha, Kraków: 248-249. Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii, Poznań. 2. Chojnacki K. 1994: Studium epidemiologiczne urazowo- 11. Studenski R., 2004., Płeć a podejmowanie ryzyka. Prze- ści a zagrożenie wypadkowe w narciarstwie zjazdowym, gląd Psychologiczny, 47: 147-156. Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Cze- 12. Sulheim S., Holme I., Rodven A., Ekeland A., Bahr cha, Kraków. R.,2011: Risk factors in alpine skiing, telemark skiing 3. Chojnacki K. 1985: Modelowanie ruchu narciarskiego and snowboarding – case control study. British Journal of w aspekcie profilaktyki wypadków, odpowiedzialności Sport Medicine, 45: 1303-1309 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 91

Piotr Dominik Almamer – Szkoła Wyższa

Związki pomiędzy turystyką kulturową a podtrzymywaniem polskich tradycji kulinarnych The relationship between cultural tourism and sustaining Polish culinary traditions

Abstract

This article is an attempt to present relations between cultural tourism and maintaining Polish culinary traditions. At first the concept has been described and the scope of cultural tourism determined. Then the position of culinary tourism in the cultural tourism has been shown and the forms of culinary tourism and its participants have been characterized. In further part of the article the place of culinary traditions in the Polish culture and history is described. The concept of culinary heritage is shown and the Polish national cuisine is characterized. In the study descriptions of regional culinary traditions and local & regional products have been included and described. In the final part of the article forms of contact of tourists with the culinary tradition are presented such as places where cultivating Polish culinary traditions takes place. Among these forms of contact with the culinary tradition, facilities where tourists have an opportunity to meet elements of culture and culinary art are demonstrated and these are restaurants and inns in which parties take place.

Słowa kluczowe: turystyka kulturowa, turystyka kulinarna, tradycja, dziedzictwo kulinarne, regionalizmy

Wstęp elementem wpływającym na podtrzymywanie tradycji związanych z kulinariami. Zakładając, iż do Celem opracowania jest ukazanie związków po- dóbr kulturowych należą tradycje kulinarne można między turystyką kulturową a podtrzymywaniem wnioskować, iż uczestnicząc w turystyce kulturo- polskich tradycji kulinarnych. Podtrzymywanie tra- wej, turyści przyczyniają się do podtrzymywania dycji kulinarnych może odbywać się w różny sposób tychże tradycji. i w różnych miejscach. Turystyka chroni, wzbogaca Pożywienie spełnia obok społecznych niezwykle popularyzuje dobra kulturowe, kultura zaś inspiruje istotne funkcje kulturowe. W wielu społecznościach rozwój turystyki. obyczajowość związana z pożywieniem jest bardzo Szeroko rozumiana kultura zajmuje współcze- bogata, oparta na wiedzy ludowej i związana z wie- śnie coraz znaczniejszą pozycję na liście motywacji rzeniami. Żywność w kulturze to element tak samo podróży turystycznych. Kultura staje się istotnym ważny jak architektura, rzemiosło, obrzędy, taniec elementem programów turystycznych. Ogólnie czy śpiew. Zwyczaje żywieniowe ludzi są jedną można powiedzieć, iż motywacje kulturowe wystę- z najciekawszych form odzwierciedlenia ich dzie- pujące trwale w kilku rodzajach turystyki uzasad- dzictwa kulturowego. Są one jednym z ostatnich niają przyjęcie zbiorczego terminu turystyka kultu- elementów ulegających zmianie w procesach globa- rowa [9]. lizacyjnych. Żywność regionalna, będąca material- Jedną z odmian turystyki kulturowej jest tury- nym odzwierciedleniem zwyczajów żywieniowych, styka poznawcza, której z kolei część stanowi tury- to nie tylko określone tradycją surowce i potrawy, styka kulinarna. To właśnie ona jest bezpośrednio ale pełen różnorodnych treści, zadziwiający bogac- związana z podtrzymywaniem tradycji kulinarnych. twem powiązań element kultury [15]. Rozwój turystyki kulinarnej może być istotnym 92 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Pojęcie i zakres turystyki kulturowej Turystyka kulturowa jest jedną z najstarszych form turystyki. Od drugiej połowy XX w., zwłasz- Dokonując analizy pojęcia turystyki kulturowej cza w krajach Europy Zachodniej, trwa rosnące należy wyrazić pogląd, że turystyka jest elementem zainteresowanie tą formą aktywności turystycznej kultury. Zgodnie z poglądem K. Przecławskiego, nie i postępujący za tym rozwój usług komercyjnych można zrozumieć kultury współczesnej, nie można w tym zakresie [23]. jej opisać bez uwzględniania zjawiska, jakim jest turystyka oraz bez omówienia roli, jaką pełni tury- Turystyka kulinarna jako odmiana styka w tej kulturze. Przyjmując rozumienie kultury turystyki kulturowej zawężone do kultury współczesnej czy do poszcze- gólnych kultur narodowych można powiedzieć, że Turystykę kulinarną należy traktować jak nieod- turystyka jest funkcją kultury, tzn. jest w pewnym łączną część składową turystyki kulturowej. Związki sensie wyrazem danej kultury. Turystyka jest też między turystyką kulinarną a turystyką kulturową przekazem kultury. Określone treści kulturowe wynikają przede wszystkim z trzech powodów. Po przenoszone są dzisiaj nie tylko przez środki maso- pierwsze, tradycje kulinarne i sposoby żywienia są wego przekazu, ale także przez turystów. Turysty- nierozerwalnie związane z uwarunkowaniami kul- kę można postrzegać jako okazję spotkania kultur. turowymi. Po drugie, osoby uprawiające turystykę Jest wymianą wartości przede wszystkim pomiędzy kulinarną poznają – poprzez stykanie się z niezna- turystami a ludnością terenów odwiedzanych. Tu- nymi produktami żywnościowymi - nowe potrawy. rystyka może być również czynnikiem przemian Po trzecie, w trakcie „podróży kulinarnych” turyści kulturowych. Świadectwo osobiste miało zawsze odwiedzają nowe miejsca (regiony, kraje), spotykają znaczenie fundamentalne. Niezależnie od posiada- się z ich mieszkańcami, zwiedzają zabytki i poznają nej wiedzy na temat danego kraju czy kontynentu, ich historię, uczestniczą w wydarzeniach kultural- świadectwo kogoś, kto był tam osobiście, kto „na nych [12]. własne oczy” coś widział i sam czegoś doświadczył, Smak pozostaje w pamięci w sferze podróży liczyło się szczególnie [9]. wspomnieniowej. Jest czymś, czego, jeśli jest za- Turystyka kulturowa jest jednym z najszybciej kodowane pozytywnie, turysta będzie poszukiwał. rozwijających się segmentów rynku turystycznego Jedzenie jest czynnością mającą wieloaspektowy w dobie globalizacji. Jest ona dziedziną turystyki wymiar. W piramidzie potrzeb Abraham Maslow skierowaną na odwiedzanie i poznawanie miejsc umieścił je wśród podstawowych potrzeb biolo- związanych z kulturą w jej rozmaitych aspektach. gicznych, których zaspokajanie jest konieczne do Obiekt zainteresowania tej turystyki stanowią za- przeżycia. Jednak przygotowywanie i konsumpcja równo wytwory kultury w przeszłości, jak i współ- potraw wykracza często poza czyste zaspokajanie czesne oraz sposoby życia ludzi w poszczególnych głodu. Jedzenie stało się czynnością o charakterze regionach. Turystyka kulturowa obejmuje turystykę kulturowym. Może również przybrać formę znaku zorientowaną na dziedzictwo kulturowe oraz tury- porozumienia ludzi różnych kultur. stykę skupioną przede wszystkim na sztuce [22]. Próbowanie, kosztowanie potraw wykracza poza W zależności od przyjętych kryteriów definio- turystyczne oglądactwo, staje się formą uczest- wania samej kultury, turystyka kulturowa może nictwa. Okazuje się, że także poprzez kulinaria być określana wąsko (wówczas zakres tego pojęcia i poprzez świat zapachów i smaków turysta może obejmuje tylko elitarną turystykę kultury wysokiej) w pełni i dogłębnie poznać kulturę [17]. Turystyka lub szeroko (także turystyka edukacyjna oraz licz- kulinarna, rozumiana jako część turystyki kulturo- ne typy podróży podejmowanych w związku z ce- wej, polega na spożywaniu i delektowaniu się po- lami i motywami kultury powszechnej). W związ- trawami, przy jednoczesnym poznawaniu tradycji ku z rozszerzeniem znaczenia słowa „kultura” jak kulinarnych traktowanych jako główna atrakcja tu- i wzrastającą popularnością i różnorodnością tej for- rystyczna. my aktywności turystycznej, współcześnie zarówno Turystykę kulinarną dzieli się na cztery podka- organizacje turystyczne, jak i badacze skłaniają się tegorie: ku drugiej definicji. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 93

1. gourmet tourism - turyści wybierając miejsce Istnieje wiele motywów wyboru turystyki kuli- wyjazdu kierują się chęcią odwiedzenia kon- narnej, są one uzależnione od indywidualnych za- kretnej restauracji czy winiarni; interesowań poszczególnych turystów. Wśród moty- 2. cuisine tourism, w przypadku której nie cho- wów podejmowania turystyki kulinarnej wymienia dzi o spróbowanie konkretnego przysmaku, się spotkanie z cenionym właścicielem restauracji ale aspekt kulinarny jest silną motywacją do lub szefem kuchni, który potrafi swoim profesjona- odwiedzenia danego miejsca; lizmem i interesującą osobowością pobudzić klienta 3. culinary tourism - podczas pobytu w danym do pogłębiania zainteresowań kulinariami, czy też miejscu turysta odwiedzi także lokalny targ stać się źródłem wiedzy na tematy, które prezentuje. czy restauracje; Ciekawym przeżyciem jest udział w różnego 4. rural tourism bądź urban tourism, gdzie aspekt typu konkursach gastronomicznych. Turyści mogą kulinarny jest raczej drugoplanowy [29]. w jednym miejscu spotkać specjały kulinarne oraz ich twórców, jednocześnie usłyszeć o historii i po- Motywy wyboru turystyki kulinarnej chodzeniu prezentowanych posiłków. i jej uczestnicy Atrakcją może być również uczestnictwo w imprezach otwarcia nowych restauracji. Imprezom Uczestnikami turystyki kulinarnej są poszu- tego typu towarzyszy promocja kuchni, która bę- kiwacze lokalnych smaków, szukający przede dzie w nich serwowana, a wydarzenia tego typu wszystkim przyjemności ze spożywania produktów przechodzą do historii i stają się niezapomnianym żywnościowych. Preferują oni produkty naturalne, przeżyciem. Szczególnie warte uwagi są inicjacje minimalnie przetworzone oraz potrawy slow food. działalności karczm regionalnych, których otwarciu Dla nich biura turystyczne organizują wyprawy ku- towarzyszą obrzędy ludowe [7]. linarne w tradycyjne krainy smaku i nowe regiony Bardzo specyficznym motywem wyjazdów ku- kulinarnych korzeni kuchni europejskiej [13]. linarnych jest poszukiwanie zwykłych obiektów Wśród turystów, dla których walory kulinarne gastronomicznych. To właśnie tego typu obiekty to istotny element zainteresowań, można wyróżnić służące przede wszystkim miejscowej ludności kul- kilka podgrup. W zależności od stopnia zaangażo- tywują najczęściej tradycje kulinarne. Na całym wania turysty w zainteresowanie kulinariami wy- świecie istnieją zakątki, do których docierając dro- różnia się cztery rodzaje turystów: gą indywidualną można skosztować potraw, które 1. Turysta kulinarny poszukuje specjalnie lokalna co dzień służą miejscowej ludności. Przykładem nych produktów i jest to główny powód wybo- mogą być greckie tawerny czy też charakterystycz- ru miejsca na wakacje. Jedzie po to, by próbo- ne dla tego kraju kafeniony. Odwiedzając te miej- wać, smakować, poznawać odmienne kuchnie sca turyści mają okazję żywego kontaktu z kulturą w innych regionach i krajach. społeczności zamieszkującej dany obszar. Turysty- 2. Turysta zainteresowany nie uważa, że kulina- ka masowa często wyklucza możliwość poznania ria stanowią dla niego podstawowy cel wyjaz- takich miejsc w sposób, który umożliwiłby obcowa- du, lecz dobra kuchnia jest istotnym przeży- nie z ich charakterem tych miejsc, dlatego też forma ciem na wakacjach i przyczynia się do wzrostu turystyki indywidualnej sprzyja praktykowaniu tu- zadowolenia z urlopu. rystyki kulturowej [3]. 3. Turysta niezdecydowany jest przekonany, że Poznanie nowej rzeczywistości poprzez kulina- kuchnia jest ważnym składnikiem urlopu. Jego ria wymaga zaangażowania, wyjścia ponad standar- deklaracje nie przekładają się na praktykę. Ma- dową ofertę dla przeciętnego turysty. Bez względu jąc okazję odwiedzić lokalną restaurację, rzad- na to, jaki kraj czy region jest odwiedzany, jak od- ko decyduje się, aby to uczynić. legły jest kulturowo, podróżnik może przez chwilę 4. Turysta niezainteresowany nie postrzega żyw- poczuć się tubylcem, właśnie poprzez spożywanie ności jako ważnego aspektu wyjazdów waka- posiłków. Warunkiem jest jednak wyjście poza ho- cyjnych, ale nie ma negatywnego nastawienia tel, zjedzenie obiadu, śniadania, kolacji tak jak miej- do miejscowej kuchni [7]. scowi; zdobycie się na wysiłek poszukiwania miej- 94 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 sca, które zagwarantuje nam zasmakowanie czegoś Używając terminu turystyka kulinarna trzeba prawdziwego z lokalnego jadłospisu [17]. zdawać sobie sprawę, że jest to pojęcie złożone i za- Motywem wyjazdów kulinarnych jest także wiera się w tej nazwie wiele składowych. I tak przy- udział w gastronomicznych festynach. Na świecie kładowo częścią turystyki kulinarnej jest turystyka znane są festyny, których tematem jest prezentacja winna. Turystyka eno-gastronomiczna jest odmianą potraw, produktów kulinarnych, regionalnych i tra- turystyki kulinarnej czyli połączeniem smakowania dycyjnych. Doskonałym przykładem jest bawarski różnych potraw i delektowaniem się winami. Jest Oktoberfest, na którym prezentują swoje wyroby nową gałęzią turystyki, która powoli rozprzestrze- niemieckie browary, natomiast na wydarzenie to nia się na światowym oraz europejskim rynku, nie ściągają turyści z Niemiec, całej Europy i świata. wyłączając Polski [4]. Podczas inauguracji przedsięwzięcia odbywa się parada, w czasie której oprócz uczestników festy- Miejsce dziedzictwa kulinarnego nu prezentowane są elementy kultury regionów w kulturze i historii Polski Niemiec. Uczestnicy prezentują się w strojach regionalnych, prezentowane są historyczne narzędzia Najogólniej przez dziedzictwo kulinarne ro- rolnicze. Parada to również okazja do przypomnie- zumieć można produkty żywnościowe i potrawy, nia postaci legendarnych, historycznych, bohaterów charakteryzujące się szczególnymi cechami jako- baśni, czy też będących symbolem regionów Nie- ściowymi, tradycyjnymi sposobami przyrządzania miec. Oktoberfest jest przede wszystkim doskona- i wytwarzania sięgającymi często odległej historii. łym przykładem spektakularnego święta służącego Produkty te wytwarzane są głównie w małej ska- podtrzymywaniu tradycji kulinarnych. li przy wykorzystaniu specyficznych umiejętności Także pomniejsze festyny stają się miłym wspo- i technologii, a także związane są z określonym ob- mnieniem i okazją do budowania doświadczeń ku- szarem geograficznym. linarnych. W krajach niemieckojęzycznych są nimi Nieocenioną skarbnicę gotowych pomysłów ga- święta uliczne bądź festyny związane z degustacją stronomicznych dla organizatorów turystyki stano- lokalnych win, wypieków czy wędlin. Bardzo wyrafinowanym motywem wyjazdów wi polska historia. Na kształtowanie się kulinarnej kulinarnych jest poszukiwanie składników potraw. świadomości smakoszy zamieszkujących Polskę Celem wyjazdów tego typu stają się miejsca, z któ- miały wpływy przemiany historyczne. Na przestrze- rych pochodzą określone przyprawy, uprawiane są ni dziejów ulegała ona wielu wpływom i zmianom. określone odmiany roślin, bądź hodowane są zwie- Przez stulecia na tych ziemiach ścierały się wpływy rzęta, których mięso jest wykorzystywanych w po- włoskie, francuskie ale i bardziej egzotyczne: tatar- trawach. skie, ormiańskie, litewskie, kozackie, węgierskie, Kolejnym i silnie rozwijającym się kierunkiem żydowskie. Kuchnia polska to dość złożone zjawi- w wyprawach kulinarnych jest podróżowanie tzw. sko kulinarne. Z ogromną życzliwością, w myśl szlakami kulinarnymi. Przyjmują one różnego typu odwiecznego prawa: ”Gość w dom, Bóg w dom”, formy i mogą łączyć w sobie również elementy cha- Polacy otwierają drzwi przed obcymi i zastawiają rakterystycznych upraw występujących na danym stoły. W odróżnieniu od wielu innych kuchni na- szlaku, jak też potraw typowych dla danych ob- rodowych, trudno jest w polskiej tradycji znaleźć szarów, przez które wiedzie szlak kulinarny. Szla- rzeczywiście „oryginalne”- „czysto polskie” potra- ki mogą obejmować jeden region, prowadzić przez wy. Kuchnię polską charakteryzuje też bardzo duży różne regiony w ramach jednego kraju, czy też sta- regionalizm wynikający jeszcze z okresu rozbioro- nowić trasy tematyczne wiodące przez różne kraje. wego. Można przyjąć, że podstawowy zrąb kuchni W szeroko rozumianej definicji turystyki kuli- polskiej stanowią potrawy wspólne dla większości narnej mieszczą się także: spożywanie posiłków narodów północnosłowiańskich. w restauracjach, wizyty w winiarniach czy też na Na polskie obyczaje kulinarne składają się bujny wiejskich targowiskach, na których można kupić re- temperament narodowy, przysłowiowa polska go- gionalne specjały [12]. ścinność, radość życia, szczerość gestu, ujawniająca się w staropolskich bogatych zastawach stołu, zmysł piękna jak i szacunek do tradycji. Już w średniowie- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 95 czu wiedziano, że za stołem człowiek pozbywa się będąca wynikiem tradycyjnego sposobu wytwarza- wszelkich trosk: „Wesół nikt nie będzie – aliż gdy nia, walorów danego miejsca, specyficzny klimat lub za stołem siędzie – toż waszego myślenia zbędzie” skład gleby – czynniki te mają podstawowy wpływ [27]. na jakość surowca. Istotne są również także czyn- Smak narodowej kuchni to nie tylko sposób niki kulturowe, tradycje przekazywane z pokolenia przyrządzania i przyprawiania dań, forma ich poda- na pokolenie, które to powodują, że dana tradycja nia, ale przede wszystkim jakość i specyficzny smak kulinarna, a tym samym produkty tradycyjne i re- produktów, z których potrawy powstają. Tajemnicą gionalne są obecne w określonych społecznościach smaku polskiej kuchni jest specyficzna mikroflora, na określonym terenie. Szczególnym przykładem dzięki której kiszą się ogórki, kapusta, grzyby, po- są zwyczaje świąteczne i związane z nimi potrawy wstaje zsiadłe mleko, a z niego biały ser i kwaśna i sposoby ich spożywania. śmietana. Mięso podczas marynowania nabiera spe- Obecny kształt polskich kuchni regionalnych jest cyficznego smaku, tak jak i dziczyzna dojrzewają- wynikiem: ca w skórach. To temu niewidzialnemu czynnikowi ––dostępu do naturalnych zasobów, uzależnione- zawdzięcza swój wspaniały smak polska kiełbasa, go od położenia geograficznego; szynka i inne wyroby wędliniarskie [25]. ––oddziaływania kuchni narodów sąsiadujących Specyfika surowców, na których bazuje polska z poszczególnymi regionami; kuchnia polega na ekologicznej i ekstensywnej ich ––stopnia zachowania i kultywowania tradycji, produkcji. Czysta chemicznie polska ziemia, nieza- zwyczajów związanych z żywieniem; nieczyszczona środkami chemicznymi, naturalne ––w przeszłości wpływu kuchni obcych narodów, sposoby żywienia i chowu zwierząt, mimo że mało co bezpośrednio było związane z różnymi stop- efektywne ekonomicznie, dają najwyższej jako- niami rozwoju gospodarczego poszczególnych ści surowiec do kuchni i sprawiają, że jagnięcina, regionów; wieprzowina, wołowina, cielęcina ma znakomity, ––kontaktami handlowymi, migracjami ludności niepowtarzalny smak. Polski czysty las, czyste je- itd. [5]. ziora i rzeki dostarczają ryb, raków, grzybów, jagód Kuchnie poszczególnych regionów Polski róż- i wielkiego bogactwa dziczyzny, co pozwala kulty- nią się miedzy sobą surowcami, jak również spo- wować przebogate tradycje polskiej kuchni. W Pol- sobem przyrządzania potraw. W kuchni góralskiej sce z łatwością można znaleźć stare odmiany jabłek, bardzo popularna jest baranina, kapusta kiszona, gruszek i śliw, znakomitych warzyw, bez których mąka owsiana, ziemniaki. Potrawy typowe dla tego trudno by było uzyskać właściwy, polski smak wie- regionu to: kwaśnica, potrawy z baraniny, kluski lu potraw. myszate, moskole, symbol tego regionu – oscypek Polska kuchnia narodowa to tysiące potraw, czę- (oszczypek). sto występujących w wersjach mniej lub bardziej W regionie małopolskim bardzo popularne są po- wykwintnych. Ujmując historycznie, w zależności trawy z mąki, kasz, zupy mleczne, a także potrawy od tego jaki stół i w jakim domu potrawa była przy- z ziemniaków. Typowe dla tego regionu są pierogi rządzana, różniła się ona przyprawami, jakością z nadzieniem, które mogą być gotowane, smażone produktów i formą podania. Pod tym względem a także pieczone [24]. w wielu epokach historycznych nie tylko polskie Specjałem regionu warmińsko-mazurskiego jest kulinaria dorównywały innym, ale pod wieloma zupa z ryb i raków z dodatkiem ziół i brzozowej względami je przewyższały [10]. kory. W kuchni warmińsko-mazurskiej niezbędny- mi składnikami, które musi mieć pod ręką każda Regionalne tradycje kulinarne gospodyni, są: wędzona słonina (koniecznie w pa- pryce), świeże masło, śmietana, majeranek, kminek, Kuchnia regionalna jest kuchnią bazującą na su- kardamon. Mazurzy gustują też w rybach, szcze- rowcach i produktach pochodzących z danego re- gólnie w świeżo wędzonych trociach i węgorzach, gionu, a sposoby przyrządzania potrawy są zgodne z których „kraina jezior” słynie do dziś [28]. z tradycyjną recepturą. Charakterystyczną cechą Region podlaski charakteryzuje się potrawami produktów tradycyjnych i regionalnych jest jakość z ziemniaków. Typowe dla tego regionu potrawy 96 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 to: zapiekana babka ziemniaczana z tartych ziem- dziej zapadły w pamięci jako rodzime smaki. Przez niaków, mąki, jaj, słoniny, boczku i grzybów oraz produkty regionalne należy rozumieć płody rolne, placki ziemniaczane, które smaży się na smalcu. Na wyroby i przetwory żywnościowe, dzieła specyficz- Podlasiu bardzo popularna jest też kiszka ziemnia- nej jakości ściśle związane z danym terenem, jasno czana czyli masa ziemniaczana ze słoniną, bocz- określonym co do obszaru jego pochodzenia lub kiem i przyprawami w jelicie wieprzowym, a także miejsc wytworzenia. Cechami charakterystyczny- kartacze – podlaskie kluski robione z gotowanych mi takich produktów są ich geograficzne umiejsco- i surowych ziemniaków z mięsnym farszem [2]. wienie oraz fakt, że nadal są wytwarzane. Produkty W regionie kaszubskim przeważają potrawy regionalne znajdą swoje miejsce na rynku, mimo rybne. Do tradycyjnych dań należą: rosół z ryb, ko- często wyższej ceny wtedy, kiedy swoim „charak- zio zupa (polewka rybna zaprawiana mlekiem lub terem” i jakością będą się odróżniały od żywności śmietaną), grochówka na słono z węgorzem, stupka wytwarzanej w skali przemysłowej. Jedną z waż- z pulkami (sos śledziowy z ziemniakami w „mun- nych cech jest zazwyczaj naturalny sposób produk- durkach”). Obok ryb ważną rolę spełniały płody rol- cji i przetwarzania. Produkty takie mogą bowiem ne takie jak gryka, brukiew, marchew, groch, ziem- stanowić wizytówkę wsi, gminy, powiatu czy całe- niaki, a z mlecznych produktów masło, maślanka. go regionu. Najpopularniejszym posiłkiem z bulw czyli ziem- niaków, są bulwy z kwaśnym mlekiem i szpyrkami Miejsca i formy kontaktu z polską (skwarkami) oraz plince (placki ze startych ziemnia- tradycją kulinarną ków zaparzonych wrzącym mlekiem). Specjalnością kuchni kaszubskiej są też galarety mięsne - zylc [1]. Dla turystów gastronomia przestaje pełnić tylko Dominującą rolę w kuchni wielkopolskiej odgry- rolę uzupełniającego elementu zagospodarowania wają ziemniaki, zwane inaczej kartoflami lub pyr- turystycznego. Staje się ona odrębną atrakcją tu- kami. Tradycyjnymi potrawami jest zupa z ziem- rystyczną, decydującą o wyborze określonych de- niaków zwana ślepe ryby lub rzadkie pyrki, która stynacji turystycznych. Na całym świecie istnieją na wielkopolskich stołach pojawia się do dzisiaj. zakątki, do których docierając drogą indywidualną Podobnie pyry z gzikiem - ziemniaki z białym se- można skosztować potraw, które na co dzień służą rem przyrządzanym ze śmietaną, cebulą lub szczy- miejscowej ludności. Szczególną rolę w podtrzymy- piorkiem czy plyndze - placki ziemniaczane. Jako waniu polskich tradycji kulinarnych odgrywa tzw. przekąska często służy galaretka z mięsa, zwana gastronomia folklorystyczna. galartem albo zimnymi nóżkami [5]. Najbardziej spektakularnym miejscem, które Kuchnia kurpiowska oferuje dania, jakich ni- daje turystom okazję kontaktu z tradycją kulinar- gdzie indziej się nie skosztuje. Najpopularniejsze to: ną była i jest karczma. Wśród oryginalnych karczm fafernuchy – chrupiące kluski sporządzone z mąki na terenie Polski zachowało się niewiele obiektów, żytniej i buraków lub marchwi, kapusta z kaszą, które cały czas świadczą usługi gastronomiczne. Są grzybami i olejem lnianym, rej baki – kluski z tar- to: karczma „Tumidaj” koło Sieradza, Czeszewo nad tych ziemniaków, placki gryczane, chłodnik kur- Wartą, „Jeleśnia” w Beskidzie Żywieckim, „Koście- piowski sporządzany z miodu, spirytusu, wanilii, lec” koło Koła i kilka innych. Wspaniałym przy- cynamonu i skórek cytryny lub pomarańczy [18]. kładem jest „Karczma Warmińska” w Gietrzwał- Region śląski słynie z tłustych zup na dzie, koło Olsztyna. Jest to miejsce często i chęt- mięsie wołowym oraz potraw mięsnych nie odwiedzane przez turystów, również ze wzglę- w sosach. Tradycyjny niedzielny obiad to rosół du na bliskość historycznego miejsca, uznanych z makaronem domowym, rolady (zrazy) lub kar- przez jurysdykcję kościelną objawień maryjnych minadle (kotlety mielone) obowiązkowo z kluska- w Gietrzwałdzie. mi śląskimi i „modro kapusta”. Na deser babówki Karczma (gospoda) to miejsce zlokalizowane na (babka drożdżowa lub piaskowa), kołacze oraz krem ogół w atrakcyjnych punktach miast, przy drogach czekoladowy lub cytrynowy (szpajza) [16]. prowadzących do miejscowości, turystycznych, Produkty regionalne i lokalne to te, które zako- a przede wszystkim w regionach, które są odwiedza- rzeniły się w tradycji kulinarnej najgłębiej i najbar- ne licznie przez turystów. Umiejętnie wykorzystują Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 97 lokalny koloryt, tradycyjny folklor, czerpią obficie Jadło. Już sama nazwa sugeruje asortyment dań z zachowanych w okolicy przepisów tradycyjnej o polskiej tradycji. Innym przykładem może być kuchni w danym regionie, a ich budynek i wypo- sieć restauracji „Sami swoi”. Są to lokale szybkiej sażenie nawiązuje do specyfiki kultury ludowej na obsługi specjalizujące się w serwowaniu dań trady- danym obszarze [19]. cyjnej kuchni polskiej. Lokale tego typu przyciągają Karczma, w ujęciu historycznym, była miejscem, poprzez nawiązanie do tradycji, kultury, folkloru w którym mieszkańcy wsi i małych miasteczek spę- i regionalizmów [8]. dzali czas wolny od pracy. W izbach karczemnych Istnieje też grupa produktów będących efektem odbywały się potańcówki oraz spotkania towarzy- strategii marketingowej, stanowiących wynik za- skie. Karczma pełniła także funkcję sklepu i służyła projektowania całej kultury gastronomicznej. Cza- jako dom zajezdny. sem mogą to być wyroby stanowiące element trady- Oferta gastronomiczna karczmy wiejskiej obej- cji kulinarnej regionu, jednakże mające wyłącznie mowała najczęściej: chleb i nabiał, słoninę i kiełbasę, wymiar historyczny i nieposiadające odniesienia do w czasie postu solone śledzie, jajka i drób dla lep- współczesnej lokalnej kuchni. Wskrzeszone potra- szych gości. Wiele jednak karczm ograniczało swo- wy wędrują pod strzechy skansenów kulinarnych ją działalność gastronomiczną jedynie do wyszynku i tam można je zakupić jako produkt tradycyjny, trunków, produkowanych we dworze lub warzonych niejednokrotnie nie zdając sobie sprawy, że miejsco- przez samego karczmarza. Obecnie wizyta w karcz- wa ludność nie ma pojęcia co to za danie czy wyrób. mie łączy ze sobą okazję przypomnienia rodzimych Takie działanie ma pozytywny wymiar w zakresie smaków. Karczma Warmińska posiada w swoim przekazywania tradycji, jednakże dziedzictwo ku- menu niepowtarzalne specjały regionu Warmii i Ma- linarne nie powinno być zamykane jedynie w ob- zur. Serwuje się tu ponad 70 dań: pierogi i dzyndzał- rębie tych specyficznych skansenów. W zasadzie ki, czerninę, zaklepkę, kapuśniak, dania z mięs wie- rozstrzygające są motywy podejmowania takich przowych i wołowych, ryb i dziczyzny. działań. Mogą one mieć jedynie charakter wyrafi- Inną, wartą odwiedzenia dla przypomnienia nowanych posunięć marketingowych lub wynikać smaków regionalnych karczmą jest, znajdująca się z głębokiego przekonania o potrzebie kultywowa- na terenie Kaszubskiego Parku Etnograficznego, nia i przekazywania tego niezwykłego dziedzictwa. karczma „Wygoda”. Ofertę kulinarną stanowi tu Może też oczywiście zaistnieć forma łącząca oby- proste, wiejskie kaszubskie jedzenie: żur kaszub- dwa wspomniane motywy [17] . ski, ruchanki, plince, kluski ze szpyrkami, kapusta Kulinaria zaczynają być traktowane jako samo- szmurowana, kiszka kaszubska, zawijas mięsny dzielne atrakcje turystyczne, również na gruncie w kapuście, bulwy pieczone oraz różne potrawy turystyki w Polsce. Od kilku lat, z tendencją zwyż- z ryb [20]. kową w zakresie liczby jak i jakości, organizuje się Wśród karczm regionalnych można również wy- festiwale konkretnych potraw (Międzynarodowy mienić: karczmę „Wielka lipa” w miejscowości Lipa Festiwal Prażonek w Porębie, Festiwal Zupy Po- k/Pułtuska (woj. mazowieckie), karczmę „Pod Klu- midorowej w Kołobrzegu, Festyn Jabłka i Papryki ką” w Słupsku (woj. pomorskie), karczmę „Bartla” w Radomiu i wiele innych), stanowiące magnes dla (Goniądz; woj. podlaskie). Wśród karczm na wyróż- rzeszy turystów. Potrawy, czy wydarzenia łączone nienie zasługują również: „Chata Swojsko Strawa” z ich przygotowaniem, urastają do rangi produktów w Lublinie (woj. lubelskie), karczma „Jadło Karpac- turystycznych [17]. kie”, „Koliba pod Czarcim Kopytem” (woj. śląskie) Niepowtarzalnym przeżyciem jest udział w im- [21]. prezach kulinarnych organizowanych w opisa- Gospody czy karczmy jak też kuchnia staropol- nych powyżej karczmach regionalnych. Specyfikę ska znalazły swoje miejsce nie tylko w tzw. gastro- polskich wyrobów kulinarnych można odkrywać nomii indywidualnej, ale również sektor gastrono- również na ludowym “Święcie Kwitnącej Jabło- mii sieciowej zainteresował się wprowadzeniem do ni”, odbywające się corocznie w Łącku i związane swej oferty dań tradycyjnych. Niewątpliwie liderem z kulturą regionalną, której mocnym akcentem są polskiej gastronomii sieciowej oferującej gościom miejscowe specjały, wśród których króluje słynna potrawy tradycyjne jest Grupa Kościuszko Polskie łącka śliwowica. Rosnąca popularnością cieszy się 98 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Kurpiowskie Miodobranie - największa impreza Kolejnym szlakiem kulinarnym jest szlak kuli- folklorystyczna w północno-wschodniej Polsce. narny „Kuchnia Polska”, przebiegający trasą Osinów Biesiady przy stole to doskonała okazja do pre- Dolny – Cedynia. W Cedyni i Osinowie są dziesiątki zentowania występów, snucia opowieści i prezen- miejsc, gdzie turysta może smacznie zjeść. Kuchnia tacji dorobku kulinarnego danego regionu. Jedną Ziemi Cedyńskiej jest specyficzna, łączy różne ele- z imprez jest „Mała biesiada warmińska”. Goście menty tradycyjnej kuchni polskiej oraz wielu regio- bawią się na dziedzińcu lub w sali Karczmy War- nów kraju. Innym szlakiem jest „Szlak Janosika”, to mińskiej. Podczas tej imprezy zespół ludowy pre- trasa po restauracjach i pubach w Szczyrku. Spo- zentuje folklor taneczno-muzyczny, głównie war- śród dań kuchni góralskiej proponowane są: oscyp- miński. Dodatkową atrakcją jest zabawa z gośćmi ki smażone z boczkiem, żurek w chlebie, zbójnic- w lepienie pierogów. Inną propozycją jest „Biesiada ki gulasz z sarniny, kiszka z ognia, pieczony dzik, włościańska” – impreza na dziedzińcu lub w sali baran lub prosiak. Region mazurski reprezentowany karczmy. Impreza trwa około 180 minut. Przyby- jest przez: „Szlak Jadła Mazurskiego” (Przygrani- wających wita sołtys, częstując nalewką „z gwinta”. cza) - tworzący się szlak kulinarny, którego celem W trakcie zabawy goście tańczą oraz biorą udział jest wypromowanie walorów turystycznych, kultu- w konkursach i zabawach [26]. rowych i regionalnej sztuki kulinarnej po obu stro- Obecnie w Polsce rozwija się kilka szlaków ku- nach regionu, a także kształtowanie tradycji przy linarnych, które stanowią również jedną z form wzajemnej współpracy powiatu ełckiego oraz mia- promowania dziedzictwa kulinarnego. Wśród nich sta Oziersk (Obwód Kaliningradzki). Ma on zachę- prym wiedzie szlak owocowy. Przebiega on przez cić turystów do korzystania z bazy agroturystycznej siedem gmin województwa małopolskiego: Zawo- w powiecie ełckim, gdzie – oprócz oferty rekre- ję, Raciechowice, Laskową, Trzcianę, Łącko, Sta- acyjno-turystycznej – proponuje się kompleksową ry Sącz i Gdów. Na szlaku znajduje się ponad 150 ofertę kulinarną. Turysta może znaleźć informacje, obiektów oznakowanych specjalnym logo. Można w którym gospodarstwie agroturystycznym, restau- tam skosztować lokalnych produktów, a także za- racji lub pubie uzyska specjały tradycyjnej kuchni poznać się ze sposobami uprawy jabłek, śliw, boró- mazurskiej, jak i współczesnej sztuki kulinarnej po- wek, wiśni, czereśni i innych owoców. granicza. Ciekawostką turystyczną, a jednocześnie Pozostałe oficjalne i nieoficjalne kulinarne szlaki okazją do przebywania wśród ludności, będącej no- Polski to: położona wzdłuż Dunajca Fasolowa Doli- śnikiem tradycji kulinarnej jest „Szlak specjalności na, winnice na Ziemi Lubuskiej, oscypkowy szlak kuchni kwater wiejskich – na Pojezierzu Iławskim”. Podhala i „Suwalszczyzna dla aktywnych”, gdzie Na szlaku tym znajdują się m.in. pałac w Mortę- w wielu gospodarstwach agroturystycznych można gach w gminie Lubawa, gdzie można zapoznać się nauczyć się przyrządzania regionalnych smakoły- z kuchnią dworską i ziemiańską, Ranczo Windyki ków, od masła po sękacz [11]. nad jeziorem Łabędź, które proponuje „Ułańskie Ja- Dużą popularnością cieszy się „Szlak oscyp- dło”, Ekologiczne Gospodarstwo Rolne „Plattówka” kowy”. Szlak ten zrzesza 31 bacówek na obszarze w gminie Grunwald oferujące „Przysmaki Puszaj- sześciu powiatów Małopolski. Bacówki, będące tisa”, a także inne gospodarstwa agroturystyczne miejscem produkcji oryginalnych serów, stały się i obiekty turystyki wiejskiej z domowymi specja- celem wędrówek turystów. Wizyta w bacówce jest łami [6]. potwierdzeniem autentyczności wyrabianego pro- Turystyczne szlaki tematyczne wiodące przez duktu. Jest to też doskonała okazja do nawiązania tereny Polski nierzadko krzyżują się bądź łączą. swoistych relacji turysta - baca, z możliwością roz- I tak podążając szlakiem zamków (np. „Szlak Or- mowy, a także przyglądnięcia się z bliska zawodowi lich Gniazd”) turyści odwiedzają „gospody” w od- bacy i bezpośredniej produkcji oscypka [14]. restaurowanych zabytkowych obiektach. Dobrym Mimo tego, że Polska nie jest krajem winiarskim, przykładem jest śląski Olsztyn, w którym po zwie- to również i tu dotarła enoturystyka. Można odwie- dzaniu ruin zamku można rozsmakować się w tra- dzić gospodarstwa w Jaśle oraz podwrocławskiej dycyjnej kuchni serwowanej w odrestaurowanym Miękini. W ostatnich latach powstaje w Polsce co- spichlerzu. raz więcej winnic, najwięcej w województwach ma- Innym przykładem jest restauracja na zamku łopolskim i podkarpackim. w Bytowie na Kaszubach, gdzie lokal gastronomicz- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 99 ny mieszczący się w murach zamku ma w swojej sienie atrakcyjności turystycznej Polski, jak i sku- ofercie kulinarnej tradycyjne i oryginalne z nazwy teczną promocję kraju na rynkach turystycznych potrawy kaszubskie. Nazwy potraw nawiązują do Europy i świata. związku historycznego regionu z zamkiem bytow- Dziedzictwo kulinarne stanowi cząstkę dziedzic- skim. Kolejnym miejscem, w którym obiekt histo- twa kulturalnego a pozbawienie narodu tej ważne- ryczny stwarza okazję zapoznania się z kulinariami go elementu spowodowałoby ogromne spustoszenie regionu jest zamek w Nidzicy, w którego parterowej w kulturze ogólnonarodowej. Dlatego też tak istotne, części znajduje się restauracja urządzona zgodnie zdaniem autora opracowania, jest podtrzymywanie z tradycją rycerską. polskich tradycji kulinarnych, a turystyka kulturowa może być niewątpliwie narzędziem do realizacji Podsumowanie tego celu.

Podsumowując powyższe rozważania można Piśmiennictwo: 1. Babicz-Zielińska E., Zabrocki R. 2003: Polskie kuchnie zgodzić się z tezą zawartą w celu opracowania, iż regionalne ze szczególnym uwzględnieniem kuchni ka- istnieją związki pomiędzy turystyką kulturową szubskiej. Żywność, Nauka. Technologia. Jakość, 3 (36): a podtrzymywaniem polskich tradycji kulinarnych. 33-40. To właśnie turystyka kulinarna przybierająca roz- 2. Bajda-Gołębiewska M., 2006: Atrakcyjność kuchni regionalnej województwa podlaskiego, W: Jalnik M., Regional- maite formy i realizowana przez różne grupy tu- ne aspekty rozwoju turystyki, Wyd. Agencja Wydawniczo rystów zorganizowanych, czy też indywidualnych, -Edytorska Ekoiness, Białystok. przyczynia się do podtrzymywania tradycji kulinar- 3. Boniface P. 2003: Tasting Tourism: Travelling for food and nych. Nie oznacza to jednak, że bez rozwoju tury- drink. Priscille Boniface, Ashgeste Publishing Limited, styki tradycje kulinarne nie byłyby kultywowane. Hampshire. 4. Carlsen J., Getz D. 2008: Wine tourism among Genera- Turystyka jest jednak tym czynnikiem, dla którego tions X and Y, Tourism 3: 257-269. „opłaca” się zadbać o tradycje. 5. Czarniecka-Skubina E., 2009a: Turystyka kulinarna Tradycja kulinarna związana jest ściśle z kultu- w Polsce. Przegląd Gastronomiczny 2: 10-11 rą. Widoczne jest to w szczególnie jaskrawy sposób 6. Czarniecka-Skubina E., 2009b: Szlaki kulinarne. Prze- w regionach. W pracy ukazano przykłady związ- gląd Gastronomiczny 02. 7. Dominik P., 2009: Szanse rozwoju turystyki kulinarnej ków kultury materialnej z funkcjonowaniem gastro- w dobie postępującej dyfuzji przestrzennej składników nomii etnicznej opartej na tradycyjnych recepturach żywności i potraw. Turystyka i Rekreacja 5: 112-115. stanowiących swoisty „dorobek” pokoleń. 8. Dominik P., 2010: Tradycyjna kuchnia polska w gastrono- W zasadzie wszystkie tzw. dobra kultury mogą mii sieciowej, jako element uatrakcyjniający ofertę tury- być przedmiotem potrzeb turystycznych. Imprezy styczną kraju, W: Dolatowski Z., J., Kołożyn-Krajewska D. Gastronomia w ofercie turystycznej regionu. Wyd. kulinarne są okazją do prezentacji elementów kultu- WSHiT, Częstochowa 2010: 510-515. ry. Biesiady, festiwale, kiermasze to zjawiska życia 9. Gaworecki W., W., 2000: Turystyka. PWE, Warszawa. kulturalnego. Spożywanie posiłków jest w ścisłym 10. Gąsiorowski M., 2005: O produktach tradycyjnych i re- związku z kompleksem tradycyjnej kultury ludo- gionalnych. Możliwości a polskie realia. Wyd. Fundacja wej obejmującej nie tylko działalność artystyczną, Fundusz Współpracy, Warszawa. 11. Kowalczyk A., 2005: Turystyka kulinarna - ujęcie geogra- ale i budownictwo, rzemiosło itp.. Karczmy i lokale ficzne, Turyzm 15: 163-168. gastronomiczne w oryginalnych historycznych bu- 12. Kowalczyk A., 2008: Turystyka kulinarna jako element dowlach łączą walory kultury i tradycji kulinarnej. turystyki kulturowej. Rocznik Naukowy WSTiR, 7: 22-30. Turyści poszukują nie tylko doznań smakowych, 13. Krajewski K., Zabrocki R., 2007: Zarządzanie kategorią produktów tradycyjnych. W: Materiały Konferencji nt. ale pragną poszerzyć swoją wiedzę, dokonać zaku- Rynek tradycyjnej żywności o uznanej jakości. Ożarów pów itp.. Czynnikami decydującymi o atrakcyjności Mazowiecki, 10-11.12.2007, Wyd. Agro-Smak, Warsza- kulinarnej regionu lub miejscowości są odmienność wa: 28-40. i różnorodność danej kuchni oraz wierność tradycji. 14. Kruczek Z., 2011: Szlak oscypkowy w Małopolsce. Droga Dbałość o narodowe tradycje kulinarne to nakaz od pomysłu do produktu turystycznego. W: Włodarczyk B., Krakowiak B., Latosińska J., Kultura i turystyka – chwili, to nie szowinizm czy nacjonalizm, to wła- wspólna droga. ROT, Łódź, 101-112. ściwy sposób na zajęcie należytego miejsca wśród 15. Long L., M. 2004: Culinary Tourism. University Press of narodów zjednoczonej Europy, to sposób na podnie- Kentacky, Lexington. 100 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

16. Mamok H. 2004: Przy śląskim stole. Przy stoliku 2: 34-35. ryjne. Wyd. Polskie Stowarzyszenie turystyki, Warszawa 17. Matusiak A., 2009: Kulinarne wojaże jako element tury- 1997: 11-15. styki kulturowej. Dziedzictwo kulinarne Górnego Śląska. 23. Rohrscheidt A., M., 2008: Turystyka kulturowa. Fenomen, Turystyka Kulturowa 2: 1-5. potencjał perspektywy. Wydawnictwo KMB Druk, Gnie- 18. Niemczyk A., 2008: Dziedzictwo kulinarne jako element zno. tworzący jakość produktu turystycznego. Rocznik Nauko- 24. Szymanderska H., 2004: Kuchnia polska – potrawy regio- wy WSTiR, 78, 198-208. nalne. Wyd. Świat Książki, Warszawa 19. Orłowski D., Woźniczko M., 2009: Karczma „Wygoda” 25. Tauber R.,D., Kamiński E. 2000: Smak kuchni polskiej. jako element oferty turystycznej Kaszubskiego Parku Et- W: Siwiński W., Tauber R.,D., Kamiński E. Współczesne nograficznego we Wdzydzach Kiszewskich.Problemy Tu- problemy hotelarstwa, gastronomii, turystyki i rekreacji. rystyki i Hotelarstwa 1 (11): 98-105. Wyd. WSHiG, Poznań: 29-33 20. Orłowski D., Woźniczko M., 2010a: Karczma jako miejsce 26. Warmińska M., 2009a: „Karczma Warmińska” – marko- popularyzujące regionalną kuchnię wśród turystów od- wym produktem Warmii i Mazur. Problemy Turystyki wiedzających skanseny, W: Muzea na wolnym powietrzu i Hotelarstwa 1(11) 2009: 107-111. a produkty regionalne. Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów 27. Warmińska M., 2006: Polskie tradycje kulinarne jako ele- na Wolnym Powietrzu w Polsce nr 10, Nowogród. ment atrakcyjności turystycznej regionów. W: Rola tury- 21. Orłowski D., Woźniczko M., 2010b: Gastronomia folklo- styki w strategii i polityce rozwoju gospodarki regional- rystyczna i jej wykorzystanie w turystyce, W: Dolatowski nej. WSTiH, Gdańsk, 436-442. Z., J., Kołożyn-Krajewska D. Gastronomia w ofercie tury- 28. Wolski R., Ostojski T., 2003: Smak Mazur. Kuchni daw- stycznej regionu. Wyd. WSHiT oraz PTTŻ, Częstochowa: nych Prus Wschodnich. Wyd. Bobek Retman. 323-345. 29. Wróbel A., A., 2011: Turystyka kulinarna, czyli produkt 22. Przecławski K., 1997: Turystyka a kultura na przełomie tradycyjny i regionalny a instrumenty prawne. W: Wło- XX i XXI wieku. W: Praca zbiorowa, Kulturowe aspekty darczyk B., Krakowiak B., Latosińska J., Kultura i tury- turystyki i gospodarki turystycznej. Materiały posemina- styka – wspólna droga. ROT, Łódź, 75-83. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 101

Rafał G. Nowicki Polskie Stowarzyszenie Naukowe Animacji Rekreacji i Turystyki w Poznaniu

Zabytki architektury jako element turystycznej identyfikacji regionu na przykładzie badań sudeckich Monuments of architecture as elements of tourist identification of the region on the example of the Sudety research

Abstract

The research subject is the space structure of monuments of architecture functioning as tourist attractions on the territory of the Sudety Mountains and Podgórze. The analysis of documents, that is, records of real estates, tourist publications and offers of regional travel agencies have been accepted as the main research method. The article in an attempt to answer the question: which characteristic features of the Sudety region affect the specificity of its tourist attraction. From the point of view of tourism, the specific nature of the historic architectural resources from the region of the Sudety and Podgórze has been focused on, emphasizing its: 1 originality and unique quality, 2 their bigger number as compared to other regions, 3 universality in meeting different cultural demands. 4, complexity - diversification in terms of type, space, function, 5 complementarity - possibility of creating tourist products integrating many cultural factors.

Słowa kluczowe: turystyka kulturowa, zabytki architektury Sudetów

Wstęp upowszechnianiem, udostępnianiem i uprzystępnia- niem [7], z ochroną, restauracją i rewitalizacją [3, Atrakcyjność jest funkcją odmienności i niepo- 12], z turystyczną problematyką historyczną [9, 11, wtarzalności. Ta oczywista teza szczególnie trafnie 16], z zagadnieniami geografii turystycznej [4, 14, odnosi się do turystyczno-krajoznawczych wartości 17] czy też z kwestiami poruszającymi socjologicz- Sudetów i Przedgórza. Dzięki bogactwu zróżni- ną problematykę kształtowania tożsamości regio- cowanych walorów antropogenicznych i przyrod- nalnej w oparciu o lokalne dziedzictwo [6]. niczych region ten zyskał szczególną pozycję na Niewątpliwie wartą uwagi publikacją jest obszerne kompleksowe kompendium zabytków architektu- turystycznej mapie Polski. Abstrahując jednak od ry Dolnego Śląska autorstwa Pilcha [8] zawierające ponadprzeciętnej atrakcyjności sudeckiej przyrody, liczne plany zabytkowych obiektów, fotografie, in- w niniejszej pracy skoncentrowano się wyłącznie na formacje historyczne oraz dane o stanie zachowania zagadnieniach dziedzictwa architektury. Niemająca dolnośląskiego dziedzictwa. W znacznej części są to sobie równych w skali kraju liczbowa obfitość tych jednak prace opisowe (np. studia przypadków, stu- zasobów oraz ich jakościowe zróżnicowanie spra- dia regionalne) tj. prace koncentrujące się na różnych wiają, że obszar ten jest nadzwyczaj interesującym aspektach jakościowych reprezentatywnych dla lo- polem badawczym w materii relacji turystyki i dzie- kalnego dziedzictwa historycznego. W mniejszym dzictwa kulturowego. Dowodzi tego także bogate pi- natomiast zakresie autorzy sięgają po szczegółowe śmiennictwo tak naukowe jak i popularnonaukowe. liczbowe charakterystyki owych zasobów. Niniejszy Wystarczy wskazać na kilka wątków tematycznych tekst jest próbą włączenia się właśnie w ten węższy ogniskujących uwagę chociażby wokół zagadnień nurt metodologiczny. związanych z turystycznym zagospodarowaniem Zamierzeniem autora niniejszej pracy była próba i użytkowaniem historycznej spuścizny [2, 9], z jej przestrzennej systematyzacji (na tle powiatowego 102 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 podziału administracyjnego) typowych dla regionu nieruchomych [19], publikatorów turystycznych, Sudetów i Przedgórza przykładów dawnego budow- w tym przewodników turystycznych, map turystycz- nictwa oraz określenie charakterystycznych cech no-krajoznawczych oraz programów lokalnych biur sudeckich walorów zabytkowej architektury1 współ- turystycznych (tab. 1 i 2). W oparciu o rejestr zabyt- decydujących o specyfice turystycznego wizerunku ków określono ogólną liczebność sudeckich zasobów całego regionu. zabytków (około 5 tys. obiektów), natomiast analiza wydawnictw i ofert turystycznych dała pogląd na Materiał, metoda i teren badań to, jakie i ile spośród tych zabytków ma rekomenda- cję turystyczną tj. jakie i ile zabytków funkcjonuje Uwzględniając powyższe założenia przeprowa- w mniejszym lub większym stopniu jako atrakcje tu- dzono kwerendę dolnośląskiego rejestru zabytków rystyczne (około 300 obiektów). W ramach tej ostat-

Tabela 1: Zabytki w rejestrze zabytków nieruchomych – synteza (opracowanie autora – 2007/08 wg KOBiDZ)

Powiaty

Rodzaje nyski kłodzki Ogółem jaworski lubański lwówecki świdnicki strzeliński

obiektów złotoryjski wałbrzyski ząbkowicki zgorzelecki jeleniogórski bolesławiecki dzierżoniowski

nieruchomych kamiennogórski Regionalne domy 7 1 1 22 11 12 3 3 6 3 63 132 Domy, kamienice 37 76 49 183 61 188 134 39 174 9 112 109 98 73 21 1363 1 Układy ruralistyczne 1 1 1 2 5 Układy urbanistyczne 2 3 2 6 3 11 5 5 4 2 4 9 5 4 1 66 Basteje i baszty 1 2 2 2 7 Twierdze, reduty 1 1 1 3 2 Wieże mieszkalne 1 2 2 1 6 Zamki różne 3 5 5 6 1 9 4 4 3 3 3 10 6 2 8 72 Urządzenia szybów 2 9 11 Budynki produkcyjne 1 17 1 1 13 1 1 3 36 9 76 3 Elektrownie wodne 1 1 1 3 Piece hutn., wapienniki 1 1 2 4 Dwory różne 4 10 7 8 21 28 6 2 25 10 6 1 8 1 7 144 4 Pałace (też w ruinie) 12 19 23 25 5 21 13 18 10 20 34 10 14 14 14 252 Kaplice różne, kalwarie 4 7 4 10 36 108 13 1 33 1 4 3 36 3 4 267 5 Klasztory 3 1 1 1 1 3 2 7 1 5 7 1 33 Kościoły (też w ruinie) 30 31 46 53 32 102 39 25 70 30 57 37 62 26 37 667 Hotele, pensjonaty itp. 4 13 2 6 9 4 1 3 6 3 3 1 55 Uzdrowiskowa baza 1 5 6 5 1 5 23 6 Schroniska górskie 3 1 4 Inne 2 2 1 5 Aleje drzew 1 1 1 1 13 1 18 Ogrody, relikty ogrodu 3 9 1 3 3 1 2 4 2 2 30 7 Oranżerie, palmiarnie 1 2 1 1 1 6 Parki różne 15 22 27 29 6 38 23 21 32 30 49 10 25 19 28 374 Pozostałe kategorie 74 49 135 152 31 160 68 46 147 63 95 107 99 40 82 1347 Ogółem 192 247 305 529 211 720 321 179 519 171 394 349 377 252 207 4973 1 – mieszkalne, 2 – obronne, 3 – przemysłowe, 4 – rezydencjonalne, 5 – sakralne, 6 – dawne turystyczne, 6 – zieleń projektowana. W powyższym zestawieniu inwentaryzacja zabytków mieszkalnych nie uwzględnia rozproszonych w rejestrze zabyt- ków nieruchomych kategorii obejmujących najczęściej jeden lub kilka obiektów o funkcjach prawdopodobnie mieszkalnych np. budynek mieszkalno-administracyjny, chałupa, czworak, dom grabarza, dom młynarza, dom ogrodnika, dom stróża, dom wójta, dom z budynkiem gospodarczym oraz budynek gospodarczo-mieszkalny (powyżej 20 obiektów). Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 103 niej grupy utworzono podzbiór obiektów, w których Wyniki badań prowadzona była turystyczna działalność gospodarcza (grupa A - 88 obiektów) oraz podzbiór obiektów Nieporozumieniem byłoby sądzić, że każdy z wy- pod tym względem niezagospodarowanych (grupa B szczególnionych powiatów wyróżnia się odrębnym - 206 obiekty). Obiekty z grupy A legitymowały się rysem kulturowego pejzażu a zatem także i tych jego przeważnie lepszym stanem zachowania oraz dyspo- materialnych składników, które reprezentowane są nowały bardziej atrakcyjną ofertą dla turystów niż przez zabytkową architekturę. W turystyczno-kra- obiekty z grupy B. joznawczej ofercie poszczególnych jednostek admi- Analizę dokumentów uzupełniono danymi ze- nistracyjnych pojawiają się jednak swoiste, niepo- branymi podczas terenowych lustracji omawianych wtarzalne gdzie indziej walory. Wydaje się więc, że obiektów. Badania zostały zakończone w 2008. przedstawiona poniżej skrótowa inwentaryzacja ar- Zważywszy, że obszar Sudetów i Przedgórza zajmu- chitektonicznych zasobów zabytkowych z zaznacze- je całą południową część województwa dolnośląskiego, niem ich roli w kreowaniu turystycznego wizerunku a w swojej wschodniej części przechodzi na skrawek regionu uwzględniająca osobno każdą z owych naj- województwa opolskiego ustalono, że teren badań wy- mniejszych jednostek administracyjnego podziału znaczą administracyjne granice 15 górskich i podgór- jest odpowiednim punktem wyjścia dla objaśnienia skich powiatów w tych województwach (tab. 1 i 2). pod tym kątem całości regionu (tab. 1 i 2).

Tabela 2: Zabytki architektury funkcjonujące w turystyce – synteza (opracowanie autora – 2010)

Powiaty Ogółem

Obiekty nyski kłodzki jaworski lubański lwówecki świdnicki strzeliński złotoryjski wałbrzyski ząbkowicki architektury zgorzelecki N % jeleniogórski bolesławiecki dzierżoniowski zabytkowej kamiennogórski Mieszkalne 1 1 5 2 1 10 3,4 Obronne 1 1 2 3 1 1 2 3 2 16 5,4 Produkcyjne 1 3 1 1 1 1 8 2,7 Dwory - Rezydencje Pałace 4 2 5 2 2 1 1 2 2 1 22 7,5 A Sakralne 2 1 2 3 1 1 1 11 3,7 Turyst. baza dawna 5 6 1 2 2 16 5,5 Zieleń projektowana - Pozostałe kategorie 1 1 1 1 1 5 1,7 Ogółem (A) 2 5 5 19 4 18 3 4 3 1 5 7 7 2 3 88 29,9 Mieszkalne 1 1 0,3 Obronne 1 2 4 2 1 10 2 5 2 7 2 38 12,9 Produkcyjne 1 1 1 3 1,1 Dwory 2 8 5 3 12 2 3 5 6 1 1 3 51 17,3 Rezydencje Pałace 3 8 14 13 3 7 8 7 2 8 18 2 4 4 8 109 37,1 B Sakralne - Turyst. baza dawna 1 1 1 3 1,1 Zieleń projektowana - Pozostałe kategorie 1 1 0,3 Ogółem (B) 6 18 23 20 4 29 13 15 2 13 27 10 8 6 12 206 70,1 N 8 23 28 39 8 47 16 19 5 14 32 17 15 8 15 294 100 Ogółem A i B % * 4,2 9,3 9,2 7,4 3,8 6,8 5,0 6,0 1,0 8,2 8,1 4,9 4,0 3,2 7,2 5,9 Zasoby zabytków architekt. 192 247 305 529 211 720 321 179 519 171 394 349 377 252 207 4973 A – zabytki z działalnością gospodarczą, B – zabytki poza działalnością gospodarczą (bez zespołów architektonicznych) * % względem ogólnych zasobów zabytków architektury w poszczególnych powiatach 104 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

1. Powiat bolesławiecki – Ceramiczne zagłębie oraz ochrony i zrównoważonego zagospodarowania i bałkańskie impresje. Powiat nie był szczególnie lokalnego dziedzictwa kulturowego. bogaty w walory dawnej architektury – do rejestru 4. Powiat jeleniogórski – Kotlina parków i pała- zabytków nieruchomych wpisanych zostało prawie ców. Na obszarze powiatu jeleniogórskiego liczba 200 obiektów. Prócz zabytków sakralnych (około 30 rejestrowanych zabytków nieruchomych wynosiła świątyń) oraz rezydencji pałacowych (12) i dwor- bez mała 530 obiektów, co dało mu drugie miejsce skich (4) licznie reprezentowane były zabytkowe ka- zaraz po powiecie kłodzkim. Struktura zabytków mienice (37). W niniejszej pracy, na podstawie ana- kształtowała się dość szablonowo tzn. przeważały lizy turystycznych wydawnictw uznano, że funkcje zabytki mieszkalne (blisko 200 obiektów), następnie turystyczne pełniło 8 obiektów zabytkowych tj. sakralne (53 kościoły) oraz rezydencjonalne (25 za- 4,16% z ogólnych zasobów powiatu. Wśród nich łożeń pałacowych). Do rejestru zabytków nierucho- wyróżnia się zwłaszcza hotelowo-rekreacyjny kom- mych włączonych zostało 6 staromiejskich układów pleks pałacu Kliczków. Turystyczny koloryt tego urbanistycznych. Refleksem kilkusetletnich dziejów terenu tworzą ponadto bałkańskie elementy kultu- turystyki na tych terenach były zabytki związane rowe transferowane z Bośni przez polskich reemi- z dawną infrastrukturą turystyczną (około 20 obiek- grantów oraz 150-letnie tradycje produkcji ceramiki tów). Niektóre funkcjonują do dzisiaj, w tym „kul- użytkowej, szlachetnej i artystycznej. towe” schroniska karkonoskie: Samotnia i Strzecha 2. Powiat dzierżoniowski – Otwarte Muzeum Akademicka. Techniki. W terenie rejestr zabytków nieruchomych W toku badań uznano, że spośród jeleniogórskich obejmował niemal 250 obiektów. Były to głównie zasobów zabytkowej architektury turystyczne zna- obiekty mieszkalne (80), sakralne (31) oraz pała- czenie miało 39 obiektów (7,37%), m.in. około 20 re- ce i dwory (19 i 10) a także zabytki architektury zydencji pałacowych i założeń parkowych (w 2008 po-przemysłowej oraz zabytki techniki nawiązują- r. pięć obiektów pałacowych funkcjonowało jako ce do silnych przemysłowych tradycji tego rejonu, obiekty w pełni zagospodarowane turystycznie), obecnie promowane przez Fundację Otwartego średniowieczne warownie (m.in. Chojnik, Bolczów, Muzeum Techniki. Na potrzeby turystyczne zaada- wieża rycerska w Siedlęcinie), transpozycjonowana ptowano 23 zabytki tj. 9,31% powiatowych zaso- ze Skandynawii świątynia Wang. W 2011 r. atrak- bów. Specyfikę struktury potencjału turystycznego cyjne zasoby pałaców i parków krajobrazowych Ko- powiatu dzierżoniowskiego w zakresie zabytkowej tliny Jeleniogórskiej wpisane zostały na prestiżową architektury kształtują przede wszystkim obiekty krajową listę Pomników Historii. rezydencjonalne (np. pałace w Bielawie, Kielinie, 5. Powiat kamiennogórski – U cystersów i tka- Pieszycach). czy. Powiatowy rejestr zabytków nieruchomych 3. Powiat jaworski – Księstwo Jaworskie. W po- uwzględniał około 210 obiektów, wśród których naj- wiecie jaworskim rejestr zabytków nieruchomych większa liczba (ponad 70) odnosiła się do obiektów zawierał ponad 300 wpisów, w tym 50 domów mieszkalnych i sakralnych. Stosunkowo niewiele mieszkalnych, 46 świątyń, 23 pałace, 7 dworów. Do zarejestrowano tu rezydencji (5). Turystycznie użyt- „turystycznego obiegu” trafiło 28 obiektów - 9,18% kowanych było circa 8 obiektów czyli 3,7% całego zasobów powiatu. Arcydziełem dawnej architek- zbioru zabytkowych walorów architektonicznych tury jest unikalny Kościół Pokoju w Jaworze ujęty tego terenu. Perłą turystyczno-krajoznawczego ob- w 2001 r. na Liście Światowego Dziedzictwa Kul- licza powiatu jest barokowy zespół architektury turowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO. sakralnej w Krzeszowie – od 2004 r. uznawany za W turystycznej ofercie znalazło się ponadto kilka Pomnik Historii. Warte podkreślenia są także przy- średniowiecznych obiektów obronnych (m.in. zam- kłady budownictwa mieszkalnego – muzeum ku- ki Bolków i Świny) i około 20 rezydencji mieszkal- pieckie w Kamiennej Górze i domy tkaczy w Cheł- nych (np. pałace w Sadach Dolnych, w Mysłowie). msku Śląskim. W promocyjnych programach miasta i powia- 6. Powiat kłodzki – Hrabstwo Kłodzkie. W gra- tu żywo obecna jest kontynuacja tradycji średnio- nicach powiatu kłodzkiego zewidencjonowanych wiecznego Księstwa Jaworskiego (1274-1290), która było ponad 700 zabytków nieruchomych – najwięcej włącza się w nurt popularyzacji idei małych ojczyzn w zestawieniu z pozostałymi sudeckimi powiatami. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 105

Przeważały obiekty mieszkalne (blisko 200 obiek- były przez budynki mieszkalne (137), kościoły (39) tów), sakralne (około 100 kościołów), rezydencjo- i pałace (13). Można przyjąć, że w obszarze tury- nalne (niespełna 50 pałaców i dworów). Do rejestru styki z tej liczby funkcjonowało około 19 obiektów zabytków nieruchomych wpisano nadto 11 zabytko- (niespełna 6%). Pierwszorzędną wagę przypisuje wych stref staromiejskich - prawie połowa z nich to się średniowiecznemu układowi staromiejskiemu stare uzdrowiska lub stacje klimatyczne. Blisko 50 Lwówka Śląskiego z gotycko-renesansowym ra- obiektów tzn. 6,8% wszystkich rejestrowanych za- tuszem oraz z zachowanymi fortyfikacjami i wieża- bytków architektury w powiecie wykazywało kono- mi bramnymi. Atrakcyjność powiatu lwóweckiego tacje turystyczne. Istotny wymiar w kształtowaniu podnosi ponadto szereg interesujących przykła- turystycznego oblicza tego obszaru miały rozliczne dów architektury rezydencjonalnej (np. pałace we typy obiektów: 1. obronne (m.in. twierdza kłodzka, Wleniu, w Brunowie, w Płakowicach) i obiektów wieże rycerskie w Żelaźnie i Starej Łomnicy), 2. obronnych (np. zamki Lenno i Podskale). Uznanym rezydencjonalne (m.in. zamek w Trzebieszowicach, elementem oferty turystyki kulturowej jest cyklicz- w Międzylesiu), 3. gospodarcze (młyn papierniczy ny Festiwal Filmów Komediowych organizowany w Dusznikach Zdroju uznany w 2011 r. za Pomnik w Lubomierzu na kanwie popularności filmu „Sami Historii, wapiennik w Starej Morawie), 4. sakral- Swoi”. ne (np. sanktuarium w Wambierzycach, kaplica 9. Powiat nyski – Śląski Rzym. Na terenie powia- czaszek w Czermnej), 5. uzdrowiskowe (np. domy tu nyskiego zostało zinwentaryzowanych niespeł- sanatoryjne w Kudowie Zdroju, Polanicy Zdroju, na 520 zabytków nieruchomych. Ich struktura była Lądku Zdroju i in.), 6. etnograficzne (np. skansen dość typowa – około 180 obiektów mieszkalnych, w Pstrążnej). blisko 70 kościołów oraz w ogólnych zarysach 30 Śląski regionalizm, wzrost popytu na dziedzic- rezydencji. Do zabytków funkcjonujących w sferze two historyczne oraz tworzone w tym kontekście turystyki zaliczono 5 obiektów (1%). Wachlarz tu- strategie marketingowe przyczyniły się do ożywie- rystycznych propozycji związanych z dziedzictwem nia tradycji istniejącego niegdyś na obszarze dzi- architektury nie jest co prawda nazbyt szeroki, ale siejszego powiatu kłodzkiego Hrabstwa Kłodzkiego atrakcyjności tej ofercie przydają zabytki o wyjąt- (1459-1816). Idea restytucji Hrabstwa Kłodzkiego kowej randze: obiekty obronne (twierdza nyska, za- ma zastosowanie przede wszystkim w promocji mek w Otmuchowie), obiekty sakralne (zespół ko- Ziemi Kłodzkiej, dynamizuje życie kulturalne, sty- ścioła farnego w Nysie - Pomnik Historii od 2011 muluje projekty na rzecz rozwoju regionu¸ wzmac- r.), obiekty rezydencjonalne (pałac we Frączkowie, nia integrację lokalnych społeczności. pałac Biskupów Wrocławskich). 7. Powiat lubański – Wsie i miasteczka, w których Jednym z instrumentów kształtowania i umac- czas się zatrzymał. Rejestr zabytków informował niania turystycznego wizerunku tych ziem są na- o 179 obiektach, w tym m.in. o 39 domach miesz- wiązania do historii, zwłaszcza w kontekście dzie- kalnych, 25 kościołach, 18 pałacach. Na podstawie jów Księstwa Nyskiego (1155-1810) i jego stolicy – kwerendy literatury turystycznej uznano, że zna- Nysy, słynnej niegdyś jako Śląski Rzym. czenie turystyczne ma 16 obiektów zabytkowych 10. Powiat strzeliński – Szlakiem kamieniołomów. (8,93% zabytkowych „rezerw” powiatu). W głów- Ogółem w rejestrze zabytków tych okolic skatalogo- nej mierze były to zabytkowe obiekty obronne (np. wanych zostało ponad 170 zabytków nieruchomych. zamek Czocha, Świecie, Rajsko), i rezydencjonalne Na terenie powiatu znajdowało się około 30 kościo- (pałace w Pobiednej, w Pisarzowicach) oraz urzą- łów, 20 pałaców, 9 kamienic i domów mieszkalnych, dzenia uzdrowiskowe (np. w Świeradowie Zdroju). 9 dworów. Ciekawostką w tym zestawie były 2 za- Rozlokowane pomiędzy łagodnymi pogórzami wsie bytkowe wiaty peronowe i 3 zejścia do dworcowego i miasteczka są żywą reminiscencją dawnej, XIX tunelu. Do grupy zabytkowych nieruchomości o tu- -wiecznej sudeckiej prowincji (np. Leśna, Pobiedna, rystycznym charakterze zakwalifikowano 14 obiek- Złotniki Lubańskie). tów - 8,18% potencjału zabytków rejestrowanych na 8. Powiat lwówecki – „Sami Swoi”. Księgi reje- tym terenie. Były to przeważnie pałace i dwory. Do- stru zabytków nieruchomych obejmowały około 320 meną powiatu strzelińskiego nie są jednak zabytki wpisów, które w największej liczbie reprezentowane architektury, a raczej bogactwo minerałów skalnych 106 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 i powstałe na ich złożach kamieniołomy. Stały się w Lubachowie, rezydencja Hochbergów w Książu, one osnową dla projektu turystycznej trasy łączącej obiekty uzdrowiskowe w Szczawnie Zdroju, w So- kilkanaście najciekawszych kamieniołomów, kopal- kołowsku, fragmenty kopalni „Julia”. ni skalnych i wyrobisk. 13. Powiat ząbkowicki – Księstwo Ziębickie. 11. Powiat świdnicki – Księstwo Świnicko-Ja- W obrębie powiatu ząbkowickiego spisanych było worskie. Powiat należał do bogatszych w zabytki 377 nieruchomych obiektów zabytkowych. Domino- architektury i zajmował pod tym względem czwarte wały zabytki typu sakralnego (około 110 obiektów). miejsce wśród sudeckich powiatów. Zarejestrowano Z całości zabytkowych zasobów powiatu wyłonio- tu bez mała 400 nieruchomych obiektów zabytko- no 15 obiektów, które według przyjętych kryteriów wych m.in. przeszło 110 kamienic, 57 kościołów, 34 miały turystyczny charakter. Do kluczowych dla pałace. Ponadto wpisy w rejestrze zabytków nieru- powiatu ząbkowickiego zabytkowych atrakcji ar- chomych uwzględniały 4 duże zespoły zabudowań chitektonicznych należą: zespół 15 fortów ziemnych folwarcznych odzwierciedlających rolnicze tradycje tworzących pierścień obronny Twierdzy Srebrno- powiatu. Na jego obszarze znalazło się również nad- górskiej - wyróżnionej w 2004 r. tytułem Pomnika zwyczaj dużo objętych rejestrem różnych form pro- Historii, zamek Marianny Orańskiej w Kamieńcu jektowanej zieleni tj. parków i ogrodów (blisko 30). Ząbkowickim, sanktuarium Maryjne z Drogą Ró- Realizację turystycznych funkcji wskazano w przy- żańcową w Bardzie, duże pocysterskie kompleksy padku 32 zabytków (8,12% zasobów powiatu). Były klasztorne w Henrykowie i Kamieńcu Ząbkowic- to obiekty nierzadko o wyjątkowych wartościach kim. historycznych i artystycznych: drugi obok kościo- Powiat ząbkowicki leży w granicach zbliżo- ła jaworskiego i również wpisany na listę UNESCO nych do granic historycznego Księstwa Ziębickiego unikatowy majstersztyk budownictwa – Kościół Po- (1321-1742). Na fali powrotu i odnawiania dawnych koju w Świdnicy oraz dwa odrestaurowane prestiżo- elementów kulturowych rejon ten w przekazach we zabytki rezydencjonalne – pałace w Kraskowie promocyjnych okazjonalnie funkcjonuje jako Księ- i Krzyżowej. stwo Ziębickie. W promocyjnych inicjatywach Świdnicy i in- 14. Powiat zgorzelecki – Kraina Domów Przy- nych miast Przedgórza Sudeckiego szczególne słupowych. Ścisłą ochroną poprzez wpis do reje- znaczenie mają akcenty historyczne. Na terenie po- stru zabytków nieruchomych zostały tu objęte 252 wiatów świdnickiego i jaworskiego reaktywowano obiekty. Natomiast bezpośrednie związki z tury- tradycje dawnego Księstwa Świdnicko-Jaworskiego styką stwierdzono w przypadku 8 obiektów tzn. (1290-1740) pełniącego w różnych okresach dziejów 3,17% wszystkich powiatowych zasobów zabytko- tej dzielnicy rolę integracyjną pod względem gospo- wych. Znamiennym motywem architektonicznym darczym i politycznym. powiatu zgorzeleckiego jest zabytkowe tradycyjne 12. Powiat wałbrzyski – Zagłębie zabytków gór- budownictwo wiejskie. Na terenie powiatu znajdują nictwa. W tym okręgu rejestr zabytków nierucho- się 2 zabytkowe układy ruralistyczne i kilkadziesiąt mych notował około 350 nieruchomości. Szczegól- drewnianych chałup wiejskich, głównie łużyckich nie wyróżniała się liczba zabytkowych układów domów o konstrukcji przysłupowo-zrębowej (m.in. urbanistycznych - dzielnic (4) i przestrzeni staro- w Sulikowie, w Bogatyni, Kowaczowie, Działoszy- miejskich (5). Wyrazem lokalnych tradycji indu- nie). Ochronie tego dziedzictwa służy program pod strialnych okazała się wysoka liczba zabytkowych nazwą „Kraina Domów Przysłupowych”, którego zespołów architektury po-przemysłowej (np. ma- celem jest m.in. ożywienie ekonomiczne regionu szynownie szybu, wieże naszybowe, łaźnie górni- poprzez włączenie jego walorów do sfery użytko- cze, lampiarnie górnicze). Zabytkowy zespół kowania turystycznego. palni „Julia” składający się z czternastu obiektów 15. Powiat złotoryjski – śląskie Eldorado. Licz- i urządzeń technicznych wykorzystano w turystyce ba zabytków nieruchomych objętych rejestrem nie tworząc wałbrzyskie Muzeum Przemysłu i Techni- była szczególnie duża i obejmowała 207 obiektów ki. Turystyczne funkcje w różnych wymiarach peł- w tym m.in. 37 kościołów, 21 domów mieszkalnych, niło około 17 obiektów tj. około 5% z ogólnej liczby 14 pałaców, 8 zamków, 7 dworów, 2 piece hutnicze. zabytków architektury m.in.: zamek Grodno, zapora Z tych zasobów do grupy „turystycznych” zabytków Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 107 architektury zakwalifikowano 15 obiektów tj. 7,24% szacunków warto odnieść je do danych udostępnio- ogólnych zasobów powiatu. W rodzajowym spek- nych przez English Heritage - organizację wzorco- trum zabytkowych nieruchomości funkcjonujących wą pod względem działań w zakresie ochrony i ada- w turystyce przeważają rezydencje (11 obiektów). ptacji zabytków, która odsetek najważniejszych dla Jednym z bardziej wyrazistych czynników turystyki obiektów zlokalizowanych na terenie An- kształtujących turystyczny koloryt powiatu są wie- glii określa na poziomie 8%, w tym 2,5% to obiekty lowiekowe tradycje związane z górnictwem złota o znaczeniu międzynarodowym [18]. i nawiązujące do nich retrospektywne wydarzenia W rzeczy samej ów „quasi-indeks sudecki” wska- turystyczne (eventy) organizowane przez Polskie zuje nie tylko na relatywnie niski udział w turystyce Bractwo Kopaczy Złota. ogromnego potencjału regionalnych zasobów zabytkowych, ale przede wszystkim na szeroki zakres Zakończenie prac i nakładów, jaki należy ponieść w związku z poszukiwaniem możliwości dalszego efektywne- W turystyce coraz większą rolę odgrywają war- go asymilowania przez turystykę tego historyczne- tości kulturowe i historyczne, wzrasta zapotrzebo- go dziedzictwa jako formy jego utrzymania i ochro- wanie na ofertę o dużych walorach edukacyjnych ny. Niezwykle trudnym problemem jest bowiem i wychowawczych oraz na łączenie zainteresowa- tutaj stosunkowo niska kondycja techniczna wielu nia kulturą z aktywnością fizyczną [15]. Imponują- zabytków. Spośród kilku tysięcy klasyfikowanych ce liczbowo i jakościowo dolnośląskie dziedzictwo obiektów ponad 2 tys. wymagało pilnych remontów kulturowe wraz z przyrodniczo cennymi terenami kapitalnych, a około 1,2 tys. remontów zabezpiecza- górskimi stwarzają wybitne warunki dla zaspokaja- jących [19]. W tym kontekście złożone potrzeby fi- nia tego rodzaju popytu. nansowe związane z utrzymaniem i ochroną choćby Ewenementem omawianego obszaru jest spo- fragmentów tych zasobów, często przekraczające ra liczba zabytkowych zespołów urbanistycznych, możliwości budżetowe publicznych i prywatnych z których większość to turystyczne miejscowości inwestorów stają się szczególnie dotkliwe. o znaczeniu co najmniej krajowym. Bezcennym Kolejny palący temat to anachroniczna i w du- historycznym skarbem regionu pozostają zabyt- żym stopniu wyeksploatowana - jak zauważa wielu ki rezydencjonalne – zamki, dwory i pałace. Pod autorów - infrastr uktura techniczna osłabiająca moż- względem ilościowym dominują też zabytki sakral- liwości absorpcji ruchu turystycznego, a zwłaszcza ne reprezentujące tak katolickie jak i protestanckie gorsza jakość dróg oraz nieuporządkowana lokalna tradycje religijne regionu. Interesujący zbiór zabyt- przestrzeń turystyczna [15], w tym niedostatek zin- kowych nieruchomości utworzyły obiekty nowo- tegrowanych pakietów ofert turystycznych i siecio- czesnej architektury obronnej – twierdze i forty. wych produktów turystycznych jak również brak Wartym uwagi reliktem kulturowym są nierzadkie zintegrowanego systemu informacji turystycznej przykłady dawnego budownictwa wiejskiego. Ofer- [1]. tę tę dopełnia pewna grupa zabytków po-przemy- Niemniej daje się zauważyć stopniowy wzrost słowych. turystycznego zainteresowania sudeckimi atrak- Okazuje się jednak, że przesiew zabytków archi- cjami. Koniecznością okazuje się więc permanent- tektury na potrzeby turystyki jest wysoki. W ogól- ne wzmacnianie turystycznego wizerunku tego nej skali zasobów zabytkowych całego wojewódz- obszaru, tak w kontekście turystyki krajowej jak twa dolnośląskiego (tj. około 9 tys. obiektów) mówi i zagranicznej, a jednym z głównych elementów się o blisko 100 szczególnie ważnych dla turysty- tych działań jest promowanie silnej marki w opar- ki pojedynczych obiektach i zespołach zabytkowej ciu o obfitość walorów zabytkowych. W lokalnych architektury [15]. Znacząca część z nich (można strategiach rozwojowych silny akcent kładzie się przypuszczać, że przynajmniej połowa) znajduje się m.in. na rewitalizację miejscowości i restaurację w Sudetach i na Przedgórzu - odsetek tych najbar- obiektów o znaczeniu historycznym, na turystyczną dziej atrakcyjnych dla turystów obiektów szacunko- adaptację kolejnych zabytków architektury oraz na wo wynosiłby tutaj około 1-1,5% całości sudeckich innowacyjność w sferze kreowania nowych atrak- zasobów. Uwzględniając pewną umowność tych cji historycznych. Do priorytetów należy stworze- 108 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 nie interesującego i zróżnicowanego katalogu ofert ryczno-funkcjonalnym, formalnym (kubaturo- bazujących na wiodących atrakcjach turystycznych wym), stylowym itp., [1]. Prowadzone w tym kierunku prace skupiają się 5. komplementarność tzn. możliwość funkcjono- m.in. wokół promocji głównych produktów tury- wania zintegrowanych produktów turystycz- styki kulturowej regionu, do których zalicza się: 1. nych obejmujących wiele spójnych tematycz- pałace, zamki i dziedzictwo kultury, 2. szlak cyster- nie wzajemnie uzupełniających się elementów ski i turystyka pielgrzymkowa oraz 3. dolnośląskie kulturowych. podziemia i fortyfikacje [1, 15]. Tak jak trudno wyobrazić sobie tożsamość re- Pomimo zniszczeń i zaniedbań substancji za- gionalną lokalnej społeczności bez świadomości bytkowej unikatowy kalejdoskop sudeckich pamią- historycznej, równie trudno przecenić rolę dziedzic- tek przeszłości oraz związana z nimi niematerialna twa kulturowego i jego materialnych komponentów nadbudowa jak np. lokalne tradycje, legendy, po- w promowaniu regionu, jego specyfiki i odmienno- dania, inne odniesienia do historii, wciąż stanowią ści. Rzecz jasna, nie chodzi tu wyłącznie o korzyści silny fundament sprzyjający rozwojowi turystyki. materialne jakie może przynieść użytkowanie dzie- Nie tylko „turystyki gromadnej”, lecz także turysty- dzictwa historycznego, ale przede wszystkim o ową ki - można by rzec - „niszowej” tj. nastawionej na wartość „duchową”, wartość samą w sobie jaką sta- realizację określonych zainteresowań i zaspokajanie nowią reminiscencje dawnych epok, wartość funda- indywidualnych potrzeb bardziej wymagających mentalną dla identyfikacji regionu i identyfikowa- turystów. Uwzględniając bowiem całość zasobów nia się z regionem. zabytkowych na tych terenach, a więc także setki częstokroć niezagospodarowanych, zagubionych po- Piśmiennictwo: między pogórzami obiektów okazuje się, że region 1. Aktualizacja Programu Rozwoju Turystyki dla Wojewódz- twa Dolnośląskiego do 2015 r. Polska Agencja Rozwoju Sudetów i Przedgórza oferuje nie tylko poznawa- Turystyki, Warszawa. nie głównych atrakcji kulturowych, ale dodatkowo 2. Duda-Seifert M. 2009: Hotele w obiektach zabytkowych otwiera szerokie możliwości odkrywania nieznanych Dolnego Śląska - stan i perspektywy związane z rozwo- lub mniej znanych elementów dawnego budownictwa jem turystyki kulturowej. W: K. Widawski (red.) Tury- dając tym samym asumpt do tworzenia nowych nie- styka kulturowa na Dolnym Śląsku - wybrane aspekty, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu tuzinkowych produktów turystycznych. Tym samym Wrocławskiego, Wrocław: 33-40. zagospodarowanie i użytkowanie kolejnych fragmen- 3. Kapałczyński A. 2002: Działalność turystyczna jako ak- tów tego dziedzictwa niewątpliwie stwarza szansę na tywna forma ochrony zabytków na terenie dawnego wo- stymulację jego ochrony lub przynajmniej na stabili- jewództwa jeleniogórskiego. W: Turystyka a ochrona kra- zację aktualnego stanu technicznego. jobrazu kotliny jeleniogórskiej: wieś – park - pałac. Mię- dzynarodowe Sympozjum Łomnica 8-10 września 2000, Niniejsze rozważania mimo swojej uzasadnionej Warszawa: 62-71. ograniczeniem miejsca esencjonalnej skrótowości 4. Kuźmiuk A., Kuźmiuk K. 2004: Wybrane atrakcje tury- pozwalają uchwycić istotne z perspektywy turystyczne Wałbrzycha oraz powiatu wałbrzyskiego a potrze- styki cechy zasobów zabytkowej architektury na by i możliwości osób niepełnosprawnych. W: P. Diaków obszarze Sudetów i Przedgórza, wskazując przede (red.) Turystyka regionu wałbrzyskiego - za i przeciw, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej wszystkim na ich: w Wałbrzychu, Wałbrzych: 129-145. 1. oryginalność i unikatowość pod względem ja- 5. Malawska I. 2007: Zamki w Polsce - problem określenia kościowym (2 obiekty wpisane na listę UNE- zasobu. Ochrona Zabytków 4: 81-92. SCO, 5 pomników historii), 6. Niedźwiedzki D. 2000: Odzyskiwanie miasta. Władza 2. ponadprzeciętną w skali kraju liczebność (oko- i tożsamość społeczna. Universitas, Kraków. 7. Perzyński M. 2003: Dolnego Śląska skarby, osobliwości ło 5 tys. rejestrowanych obiektów), i cuda. Przewodnik dla dociekliwych. Wrocławski Dom 3. uniwersalność potencjalnych funkcji tury- Wydawniczy, Wrocław. stycznych tj. możliwość zaspokajania różnych 8. Pilch J. 2005: Leksykon zabytków architektury Dolnego potrzeb i oczekiwań kulturalnych (elitarność Śląska. Arkady, Warszawa. i egalitarność), 9. Potocki J. 2004: Rozwój zagospodarowania turystycznego Sudetów od połowy XIX wieku do II wojny światowej. 4. kompleksowość czyli zróżnicowanie pod Plan, Jelenia Góra. względem rodzajowym, przestrzennym, histo- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 109

10. Pruszyński J. 2001: Dziedzictwo kultury Polski, jego stra- 14. Staffa M. 1994: Słownik geografii turystycznej Sudetów - ty i ochrona prawna. Kantor wydawniczy Zakamycze, Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy. Wydawnictwo I-BIS, Kraków. Wrocław. 11. Przerwa T. 2003: Odkryli dla nas piękno gór. Trzy sudec- 15. S t r a t e g i a R o z w o j u Wo je w ó d z t w a D o l n o ś l ą s k i e g o d o 2 02 0 r. kie organizacje górskie 1891-1945: Verband der Gebir- - projekt. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnoślą- gsvereine an der Eule, Waldenburger Gebirgsverband, skiego, Wrocław. Zobtengebirgsverein. Adam Marszałek, Toruń. 16. Suchodolski J. 2005: Architektura schronisk górskich 12. Przyłęcki M. 2002: Wielonarodowe dziedzictwo kulturo- w Sudetach. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocław- we na Dolnym Śląsku i jego ochrona po 1945 roku. War skiej, Wrocław. szawa. 17. Wiater P. 2002: Powojenne losy muzeum - Domu Carla 13. Rouba B.J. 1999: Profilaktyka na tle procesu ochrony dóbr i Gerharda Hauptmannów w Szklarskiej Porębie, a re kultury z punktu widzenia konserwatora praktyka. W: II integracja dolnośląskiego dziedzictwa kulturowego. Rocz- Forum Konserwatorów „Profilaktyka w ochronie zabyt- nik Jeleniogórski, 34. ków”, 24-26 lutego 1999, Wojewódzki Oddział Państwo- 18. www.english-heritage.pl (09.01.2013) wej Służby Ochrony Zabytków, Toruń: 15-30. 19. www.kobidz.pl (2006) - obecnie www.nid.pl

1 Ilościowe analizy potencjału dziedzictwa kulturowego nierzadko spotykają się z szeregiem dylematów. Rejestry zabyt- ków podlegają bowiem nieustannym przemianom - decyzje o wykreśleniu niektórych zabytków uzupełniane są decyzjami o wpisie kolejnych obiektów. Ponadto sporym utrudnieniem w analizach zasobów zabytkowych jest powszechna nieostrość terminologii np. niejednorodność określeń dla tych samych rodzajów obiektów - szerzej o problemach związanych z kla- syfikacją zabytków architektury piszą m.in.: I. Malawska [5], B. J. Rouba [13], J. Pruszyński [10]. Dla tych powodów warto być może zaakcentować fakt, że wszelkie tego rodzaju pomiary należałoby traktować właściwie orientacyjnie. 110 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Izabela Wyszowska, Matylda Awedyk Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu

Hotele butikowe w zaadaptowanych zabytkowych kamienicach poznańskich jako atrakcja turystyczna Boutique hotels in converted historic buildings in Poznań as a tourist attraction

Abstract

The paper reflects a new trend developing in the global hotel industry since the 80s 20th century what is a tendency of historic buildings changes to boutique hotels – a combination of a high standard accommodation services with the historic, intimate, cozy interior. The authors present the phenomenon of boutique hotels, its origins and specificity. Analysis of the three newly created objects of this type in converted historic buildings in Poznań Old Town was also carried out in the paper. In addition, to answer the question if boutique hotels can be an attractive alternative to the modern traveler, questionnaire interview and historical research were conducted. In the age of standard chain hotels, boutique hotels can enjoy the interest of demanding guests looking for personalized service, unique, reminiscent of past epochs interior atmosphere giving the impression that meet the specific needs of sublime. History intertwined with tradition, the original furniture arrangement combined with the elements of modern design may inspire and encourage to travel and explore visited city broader. The city perceived from the perspective of an original accommodation may seem even more interesting.

Słowa kluczowe: hotele butikowe, atrakcja turystyczna, adaptacja

Wprowadzenie mienicach, znajdujące się w historycznym centrum miasta (w pobliżu Starego Rynku): Garden Boutique Adaptacje obiektów zabytkowych na hotele bu- Hotel, Hotel Kolegiacki, City Solei Boutique Hotel tikowe to nowy trend w hotelarstwie i interesują- (przedstawione zgodnie z kolejnością ich powsta- ca alternatywa w stosunku do hoteli sieciowych dla nia). Przeprowadzono wywiad kwestionariuszowy współczesnych turystów pragnących połączenia wy- oraz zastosowano metodę analizy materiału źródło- sokiego standardu usług z historią i niepowtarzalną wego służącą ustaleniu przeszłości badanych obiek- atmosferą. Adaptacje zabytkowej architektury na tów i ich najbliższego otoczenia. cele hotelowe często ratują te obiekty od totalnej ruiny i dewastacji, przywracając im należny blask, Hotele butikowe na świecie i w Europie stanowiąc chlubne wyjątki w przestrzeni miejskiej. Pobyt w hotelu butikowym w oryginalnych wnę- trzach dostarcza turystom niejednokrotnie wielu Hotel butikowy jest zazwyczaj hotelem małym, wrażeń i inspiracji do odkrywania dziejów i atrakcji ze swoim indywidualnym stylem i atmosferą, ofe- turystycznych odwiedzanego miasta. rującym turystom wyjątkowe, spersonalizowane Celem artykułu jest potwierdzenie postawionej usługi. Główną różnicą pomiędzy hotelem butiko- tezy, iż hotele butikowe mogą być atrakcyjnym miej- wym a tradycyjnym hotelem sieciowym jest ofero- scem pobytu dla współczesnego turysty o wysubli- wany gościom luksus, komfort i eleganckie wnę- mowanym smaku i potrzebach. Analizie poddano trza w przytulnej, rodzinnej atmosferze. Hotele trzy obiekty hotelowe, powstałe w ostatnich latach butikowe w obiektach zabytkowych mające cieka- w przekształconych zabytkowych poznańskich ka- wą przeszłość historyczną mogą stanowić atrakcję Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 111 turystyczną wartą odwiedzenia niekoniecznie jako lub „… sklep, przede wszystkim mały, sprzedający miejsce rezerwacji noclegu. Stały się one doskonałą modne ubrania i inne dobra”. W nawiązaniu do tej alternatywą dla tych, którzy byli zmęczeni standar- definicji należy zatem uznać, że hotel butikowy jest dowym pokojami hoteli sieciowych. przede wszystkim mniejszy (50-100 pokoi), wyspe- Od roku 1972, kiedy Cohen po raz pierwszy cjalizowany (indywidualna obsługa, atmosfera pry- wprowadził do fachowej literatury pojęcie atrakcji watności) i modny (atrakcyjne położenie, oryginal- turystycznej definicja ta wielokrotnie była modyfi- ne jedzenie i napoje itp.). Hotele większe należałoby kowana i rozszerzana. Lundberg [11, s. 253-290] za zakwalifikować do grupy design hotels (hoteli de- atrakcje turystyczną uważa „cokolwiek, co zacieka- signerskich) lub lifestyle hotels (hoteli stylowych). wia turystów”. Pojęcie atrakcji turystycznej jest za- Do podstawowych cech wyróżniających hotele tem bardzo szerokie i obejmuje nie tylko elementy butikowe spośród pozostałych hoteli należą [1]: przyrody i kultury, ale np. poziom cen, postawy lud- ––architektura i wzornictwo – stylowość, ciepło, ności miejscowej wobec turystów i turystyki oraz intymność są kluczowymi słowami w architek- urządzenia turystyczne wraz z całą infrastrukturą turze i projektach dotyczących hoteli butiko- techniczną [17, s. 63]. W podobny sposób określa wych, mają one przyciągać niszowego klienta atrakcje turystyczne Lew [9, s. 367-384], stwierdza poszukującego wyjątkowego i niepowtarzalne- on, że „atrakcje turystyczne obejmują wszystkie go miejsca na swój wypoczynek. Architekturę elementy, które skłaniają turystów do opuszczenia wyróżnia oryginalność, indywidualizm, któ- domu”, włączając w to zarówno krajobraz, intere- rych nie można zaszufladkować. Wiele hoteli sujące formy transportu, miejsca zakwaterowania, butikowych wprowadza także zróżnicowaną restauracje, hotele, warunki do uprawiania różnych tematykę wystroju wnętrz w poszczególnych form aktywności, jak i związane z nimi przeżycia. pokojach, dzięki czemu każdy pobyt, nawet dla W latach 80., które wprowadziły wiele zmian we stałych gości, może być unikatowy w swoim wzornictwie, narodził się także nowy trend w hote- charakterze; larstwie. Powstał on równocześnie w Londynie oraz ––usługi – większość hoteli butikowych to nieru- San Francisco. Stworzony przez Anouska Hempel chomości posiadające nie więcej niż 150 pokoi. 51-pokojowy Blakes Hotel w Londynie oraz Bedford Obiekty kameralne pozwalają na większą per- Hotel autorstwa Billa Kimptona w San Francisco sonalizację usług. Klienci hoteli butikowych są były próbą znalezienia antidotum na jednolite i ni- nastawieni na indywidualne traktowanie ich jakie „duże hotele” reprezentowane przez takie sieci potrzeb i oczekiwań (stąd częstą usługą w tego jak Hilton czy Marriott. typu obiektach jest consierge, który jest dostęp- Termin „hotel butikowy” po raz pierwszy użyto ny dla gości przez 24 godziny na dobę). w roku 1984, opisując Hotel Morgans w Nowym ––rynek docelowy – goście to przede wszystkim Jorku – pierwszy hotel stworzony przez Iana Schra- turyści w wieku od 20 do 50 lat, o dochodach gera i Andrea Putmana. Porównanie oryginalnego wyższych niż przeciętne. i indywidualnego wystroju hotelu w stosunku do Podstawą sukcesu prowadzenia takiego hotelu „dużych hoteli”, nawiązywało do różnicy pomiędzy jest: lokalizacja, jakość produktu, popyt rynkowy, małym sklepikiem-butikiem a dużym domem towa- jasno określona strategia marketingowa i skuteczna rowym [20]. dystrybucja. Mając na uwadze lokalizację powyższe W kolejnych latach hotele butikowe zaczęły po- hotele można podzielić na [1]: wstawać w miastach i ośrodkach wypoczynkowych • hotele butikowe położone w centrach dużych na całym świecie. Zmieniła się również definicja miast – lokalizacja hotelu butikowego w mod- hotelu tego typu. Wiele obiektów nazywających się nych, znanych, cieszących się popularnością hotelami butikowymi ma ponad 800 pokoi i stało się dzielnicach miast jest nadal priorytetem dla produktami sieciowymi. klientów tego typu obiektów, w związku z tym Biorąc pod uwagę anglojęzyczne pochodzenie większość hoteli typu boutique znajduje się słowa boutique, jego określenie w Collins English w centrach, tętniących życiem kosmopolitycz- Dictionary jest następujące: „…jest to mały, wy- nych aglomeracjach miejskich (np. Nowy Jork, specjalizowany producent albo przedsiębiorstwo…” San Francisco, Miami). Mimo iż hotele buti- 112 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

kowe same w sobie stanowią atrakcję poprzez utique Spa” i „Best for Yoga”). Cena za jed- swój wystrój i oferowane usługi, to dostęp do ną noc w pokoju standardowym wynosi 2000 rozrywki i kultury dostarczanej w odwiedza- USD, w apartamencie – 5300 USD [22]. nej destynacji jest również ważnym elementem ––One Aldwych (Londyn, Anglia) z liczbą 105 idei hoteli butikowych. pokoi, znajduje się w budynku wybudowanym • hotele butikowe położone w kurortach waka- w 1907 roku, przez tych samych architektów, cyjnych – są egzotyczne, małe i kameralne. Ich którzy zaprojektowali słynny Ritz. Hotel re- założeniem jest umożliwienie gościom pozna- prezentuje styl edwardiański. Przez wiele lat nia lokalnej atmosfery bez utraty poczucia luk- obiekt był siedzibą gazety The Morning Post. susu, lokalizacja ma w tym przypadku również W 1998 roku hotel został odrestaurowany przez ogromne znaczenie, ale w odróżnieniu od ho- Jestico Whiles Associates, którzy celowo pod- teli butikowych w miastach, w modnych dziel- trzymali styl edwardiański, dodając wykończe- nicach, te są zazwyczaj dobrze ukryte w zania z okresu Ludwika XIV (400 eksponatów). cisznych zakątkach wyspy lub gór. Im trudniej Fasada budowli wykonana jest z norweskiego jest dotrzeć do tego miejsca publicznym środ- granitu. Cena za jedną noc w pokoju standar- kiem transportu, tym bardziej jest on pożądany dowym wynosi 1700 PLN, w apartamencie – przez turystów. Wystrój wnętrz zazwyczaj łą- 2300 PLN [34]. czy elementy charakterystyczne dla architektu- ––Portrait Suites (Rzym, Włochy) oferuje 14 ry lokalnej z komfortem i luksusem jakie niesie apartamentów, położony jest w najbardziej modernizm. ekskluzywnej dzielnicy handlowej Rzymu, Na początku lat 90. powstała korporacja Boutique w odległości 300 metrów od Schodów Hisz- Hotels & Resorts International LCC, zrzeszająca pańskich. Kompleks Portrait Suites należy do obecnie około 60 niezależnych jednostek na całym rodziny Ferragamo i mieści się nad prowadzo- świecie. Należą do niej najbardziej prestiżowe hote- nym przez nią butikiem. Hotel odzwierciedla le butikowe na świecie. Do takich są zaliczane m.in.: splendor i luksus Rzymu z lat 50., a każdy apar- ––6 Columbus (Nowy Jork, USA) liczący 88 po- tament jest poświęcony innej, wielkiej osobo- koi (16 apartamentów), położony w pobliżu wości. Cena za jedną noc wynosi 1800-2300 centrum Manhattanu. Wykorzystane w ume- PLN [33]. blowaniu teak i chrom przez projektanta Ste- ––Adare Manor Hotel&Golf Resort, (Irlandia) vena Scarloffa nawiązują do modernizmu lat mieści 62 pokoje w XIX-wiecznym neogo- 60., sztuka Guya Bourdina zdobi ściany we tyckim dworku (75 kominków). Obiekt usytu- wszystkich pokojach. Cena za jedną noc w po- owany jest na powierzchni 340 ha. Na terenie koju standardowym wynosi 1100 PLN, za apar- należącym do hotelu znajduje się pole golfowe tament – 3100 PLN [40]. oraz SPA. Cena za jedną noc w pokoju stan- ––The Louise Peppers (Barossa Valley, Austra- dardowym wynosi 1000 PLN, w apartamencie lia) z 16 pokojami, usytuowany w samym cen- 2500 PLN [24]. trum krainy znanej z produkcji wina – Barrosa. ––Hotel Azucar (Veracruz, Meksyk) łączy 20 wil- Hotel otoczony jest hektarami winnic, co daje li, nazwa hotelu pochodzi od rosnącej w Vera- duże poczucie prywatności, luksusowe pokoje cruz trzciny cukrowej. Charakterystyczny dla mają wystrój egzotyczny i są wyposażone we hotelu jest minimalistyczny wystrój w kolo- wszystkie udogodnienia. Cena za jedną noc rze białym oraz gładkie, miękkie krzywizny w pokoju standardowym wynosi 1700 PLN, za ścian. Cena za jedną noc wynosi 650 PLN [28]. apartament – 2800 PLN [39]. ––COMO Shambhala Estate at Begawan Giri Hotele butikowe w Polsce – możliwości (Bali, Indonezja) liczy 30 pokoi, wielokrot- i ograniczenia nie nagradzany za najlepsze na świecie SPA (w roku 2007 otrzymał nagrodę w trzech róż- Adaptacja różnych budowli, zresztą nie tylko hi- nych kategoriach: Spa Finder Readers Choice storycznych, na cele hotelarskie oraz utrzymywanie Awards, „Best Accommodation”, „Best Bo- funkcji hotelowej (najkorzystniej jeśli wraz z jej do- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 113 stosowaniem do wymogów kategoryzacyjnych, kon- Wpis do rejestru zabytków ogranicza niezależ- serwatorskich, skali planu zagospodarowania prze- ność właścicieli lub posiadaczy zabytków w wielu strzennego itp.) stanowi jedną z cech charakterystycz- kwestiach, jednak pozwala to na uchronienie nieru- nych współczesnego hotelarstwa – także w Polsce. chomości zabytkowych przed bezmyślną ich eksplo- Adaptacja czyli przekształcenie obiektu polega- atacją lub przebudową. Ustawa o ochronie zabytków jące na przystosowaniu go do odmiennych celów i opiece nad zabytkami znacząco wpływa na treść niż te, którym służył dotychczas [2] jest dziś zja- i wykonanie prawa własności zabytku. Przeprowa- wiskiem powszechnym. Adaptacja polega również dzanie wielu działań związanych z zabytkami nie- na przystosowaniu istniejącego obiektu do nowych, ruchomymi obliguje ich właścicieli lub posiadaczy zazwyczaj bardziej rygorystycznych, wymagań do uzyskania odpowiednich pozwoleń wydawanych użytkowych – bez zmiany jego pierwotnego prze- przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. znaczenia [4]. Niestety, większość wzniesionych Hotele w obiektach zabytkowych są składnikiem w przeszłości obiektów bezpowrotnie utraciła swoje zagospodarowania turystycznego i jako takie wpły- pierwotne funkcje dlatego, że nie mają one dzisiaj wają na atrakcyjność miejsca. Zachowane, oryginal- racji bytu bądź też rozwój cywilizacyjny sprawił, ne bądź odtworzone fragmenty wyposażenia stają że potrzeby jak i formy ich zaspokajania uległy za- się bowiem elementami użytkowymi, stanowiąc sadniczym przemianom. Niewiele jest dziś zabytko- jednocześnie atrakcję z uwagi na swe wartości hi- wych nieruchomości, które mogą być użytkowane storyczne czy artystyczne (drewniane stropy, pie- bez ingerencji adaptacyjnych [13]. ce kaflowe, kasetony, gzymsy, obramienia okien Wpis do rejestru zabytków określa prawnie nie- i drzwi, piwnice, strychy, klatki schodowe, bramy ruchomość jako zabytek, co pociąga za sobą skut- przejazdowe, fragmenty dziedzińców). Jako budow- ki prawne w formie praw i obowiązków ciążących la zabytkowa i komponent dziedzictwa kulturowe- na właścicielach, posiadaczach i użytkownikach go, hotel może stanowić nawet atrakcję samą w so- nieruchomości wpisanych do rejestru. Zabytkowy bie, a szczególnym wyróżnikiem atrakcyjności staje charakter nieruchomości poświadczony wpisem do się właśnie fakt i efekt adaptacji [4]. rejestru zobowiązuje właściciela lub posiadacza do Badania przeprowadzone przez autorki w latach stałej współpracy z wojewódzkim konserwatorem 2011-2012 wskazują, że do najbardziej prestiżowych zabytków [21]. hoteli butikowych w Polsce można zaliczyć Hotel Zagospodarowanie na cele użytkowe nierucho- Copernicus w Krakowie – jako jedyny w Polsce na- mości zabytkowej wpisanej do rejestru zabytków leżący do ekskluzywnej sieci Realis & Chateaux. wymaga od właściciela lub posiadacza zebrania Swoim wystrojem obiekt nawiązuje do otoczenia wielu dokumentów dotyczących zabytkowego cha- ulicy Kanonicznej i Mikołaja Kopernika [www. rakteru nieruchomości. Wymagane jest posiadanie copernicus. hotel.com.pl]. Kolejny podwawelski ho- dokumentacji konserwatorskiej określającej stan za- tel butikowy to Rubinstein Residence – znajdujący chowania zabytku nieruchomego i możliwości jego się na krakowskim Kazimierzu, nazwany na cześć adaptacji z uwzględnieniem historycznej funkcji urodzonej w tym miejscu Heleny Rubinstein, gdzie i wartości tego zabytku. Właściciel lub posiadacz w zabytkowych wnętrzach goście podziwiać mogą musi uzgodnić z wojewódzkim konserwatorem za- drewniane stropy z XVII i XVIII wieku, wspania- bytków program prac konserwatorskich przy posia- łe kolumny czy manierystyczną polichromię [www. danej nieruchomości zabytkowej, który określi za- rubinstein.pl]. Trzecim jest Hotel Stary – zwycięzca kres i sposób prowadzenia tych prac, a także wskaże nagrody Villegiature 2007 w kategorii „Najlepszego niezbędne do zastosowania w określonym przypad- Hotelowego Wystroju Wnętrz w Europie”, przyspo- ku materiały i technologie. Właściciel lub posiadacz sobiony ze zniszczonej XIV-wiecznej kamienicy. zabytku wpisanego do rejestru ma również za zada- W czasie jej przebudowy zadbano o zachowanie nie wyeksponować jego wartości, dlatego program możliwie wielu elementów historycznych i dzięki zagospodarowania i dalszego użytkowania nieru- temu w hotelu można zobaczyć pozostałości kilku chomości zabytkowej wraz z jej otoczeniem musi stylów architektonicznych: od gotyku poprzez re- być także uzgodniony z wojewódzkim konserwato- nesans i barok aż po klasycyzm. Wewnątrz budyn- rem zabytków [23]. ku odnowiono wiele oryginalnych elementów, zre- 114 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 konstruowano część gotyckich stropów, odsłonięto zlokalizowane w pobliżu Starego Rynku, w atrak- osiemnastowieczne polichromie oraz znakomicie cyjnej turystycznie przestrzeni historycznej. utrzymane unikatowe filary międzyokienne z po- czątku XVI wieku. Dzisiejszy kształt elewacji hotel Garden Boutique Hotel (ul. Wroniecka 24) zawdzięcza Augustowi Plasqude, który przebudo- Z omawianych trzech obiektów hotelowych Gar- wał ją w 1823 roku [37]. den Boutique Hotel otwarto najwcześniej, bo w 2010 W Warszawie hotel Le Regina, usytuowany na roku, w przekształconej na ten cel XIX-wiecznej ka- Starym Mieście, w trzypiętrowym, historycznym mienicy przy ul. Wronieckiej 24, wybiegającej od budynku, posiada zróżnicowany wystrój pokoi, Starego Rynku w kierunku północnym. Ulica wy- dzięki temu każdy ma swój specyficzny klimat – od tyczona została w momencie lokacji miasta w 1253 włoskiego baroku po nowojorski minimalizm. Ścia- roku, zakończona była niegdyś okazałą bramą, ny zdobią ręcznie malowane freski, w pokojach na- przez którą prowadził trakt w kierunku Wronek, tomiast stoją wykonane na zamówienie włoskie me- stąd wzięła swą nazwę. W dużym stopniu uległa ble. Obiekt posiada rekomendację Andrew Harper’s zniszczeniom w 1945 roku. Od strony Rynku ciąg – hotelowego przewodnika dla najbardziej wymaga- kamienic otwiera Pałac Mielżyńskich, u wylotu za- jących [31]. Kolejnym przykładem jest Rialto – znaj- myka ulicę gmach dawnej synagogi (w dobie oku- dujące się w przedwojennej kamienicy w finanso- pacji przebudowanej przez Niemców na pływalnię). wo-biznesowym centrum Warszawy, jego wnętrza Przy ul. Wronieckiej zachował się zabytkowy go- utrzymane są w stylach charakterystycznych dla tycki kościół p.w. Najświętszej Marii Panny Wspo- początków XX wieku – Art Noveau oraz Art Deco. możenia Wiernych (dawniej dominikanek, obecnie Każdy pokój wyposażony jest w autentyczne meble księży Salezjanów). Pod numerem 14 swą siedzibę z lat 1900-1920 [35]. ma Muzeum-Pracownia Józefa Ignacego Kraszew- We Wrocławiu hotel The Granary – pierwotnie skiego. Przy Wronieckiej znajdują się też dwie filie spichlerz Herren-Malzchoff, jest XVI- wiecznym Biblioteki Raczyńskich. Nieopodal nieistniejącej budynkiem o historycznym znaczeniu. Pokoje po- już Bramy Wronieckiej istniała założona w 1784 siadają sklepienia z oryginalnej cegły [38]. roku przez Józefa Geislera pierwsza w Poznaniu W Toruniu Hotel Bulwar – położony nad wiślań- kawiarnia z ogrodem, gdzie odbywały się majówki, skim bulwarem, w panoramie toruńskiej Starówki pikniki, koncerty, tańce. Generalnie ulica Wroniec- wpisanej na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, ka w przeszłości skupiała piwowarów, kupców i rze- posiada wnętrza wykonane według prostych form mieślników [10]. stosowanych we wzornictwie skandynawskim [29]. O kamienicy pod numerem 24 informacje są W Poznaniu natomiast m.in. hotel o nazwie Blow niestety dość skąpe. Jeszcze kilka lat temu mieści- Up Hall powstał w odrestaurowanym i zrewitali- ła mieszkania czynszowe i różne instytucje, m.in. zowanym w 2002 roku dawnym Browarze Hugge- na I piętrze w latach 1992-2006 znajdowała się sie- ra, w którym obecnie znajduje się Centrum Sztuki, dziba Koła Przewodników PTTK im. Marcelego Handlu i Biznesu (Stary Browar). Mimo historycz- Mottego (obecnie przy Placu Kolegiackim 16). Ak- nego pochodzenia obiektu, wnętrza hotelu należą tualni właściciele obiektu dokonali wielu zmian, by do najbardziej designerskich w Polsce, przepełnione dostosować kamienicę do celów hotelowych. Prze- elektroniką (od ipponów, za pomocą których jest pro- kształceniom uległ układ wnętrz, w wyniku które- wadzona obsługa gości, do strony internetowej, która go wytyczono wąskie korytarze prowadzące do po- umożliwia dokonanie rezerwacji) i nowoczesną ar- szczególnych pokoi hotelowych. Mają one, zgodnie chitekturą, w którym każdy pokój, zgodnie z zasadą z ideą hoteli butikowych, indywidualną aranżację hoteli butikowych, jest inną oryginalną formą. i zróżnicowany charakter wyposażenia. Stylistyka biedermeieru łączy się tutaj z akcentami nawiązują- Przykłady hoteli butikowych w zabytko- cymi do wnętrz mieszkalnych z połowy XIX wieku. wych poznańskich kamienicach Łącznie 18 pokoi (jedno- i dwuosobowe, superior, studio, apartament) oddanych do dyspozycji gości W Poznaniu w ostatnich latach (od 2010 roku) zanie ma odróżniających je nazw, które oddawałyby częły funkcjonować trzy kameralne butikowe hotele ich specyfikę. Zaskakują rozwiązania m.in. okrą- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 115 gła wanna, w części sypialnej luksusowego studio, Hotel Kolegiacki (Plac Kolegiacki 5) w pobliżu małżeńskiego łoża. Stylizowane meble Kolejny obiekt hotelowy znajduje się przy Placu korespondują z nowoczesnymi akcentami. W poko- Kolegiackim położonym w obrębie dawnego miasta jach zainstalowano klimatyzację, dostępny jest In- lokacyjnego w bliskim sąsiedztwie Starego Rynku. ternet bezprzewodowy, goście korzystają z plazmo- W latach 1803-1935 plac określano mianem Nowe- wych telewizorów, telefonu stacjonarnego [27]. go Rynku. Obecną nazwę zawdzięcza istniejącej Parter zajmuje kawiarnia-restauracja „Fanabe- tutaj od czasów średniowiecza monumentalnej go- ria” nawiązująca wystrojem do klimatów prowan- tyckiej kolegiacie farnej św. Marii Magdaleny, którą salskich, obejmująca również zaadaptowany na letni z powodu poważnych zniszczeń rozebrano w końcu ogród teren podwórza między kamienicami, liczą- XVIII wieku. Pierwotnie wokół placu skupiona była ca łącznie 80 miejsc. Zarówno kamienica jak i jej zabudowa związana z różnymi funkcjami kolegiaty, otocznie bardzo zyskały dzięki przeprowadzonemu sam plac służył celom handlowym. Dziś dużą jego remontowi i przekształceniom na cele hotelowe. część zajmuje parking. Wśród zabudowy dominują Podniesione ze stanu ruiny odzyskały dawny blask gmachy barokowego zespołu dawnego Kolegium Je- kusząc gości specyficznym nastrojem, kameral- zuickiego (obecnie Urząd Miasta), a także kamieni- nym, przytulnym wnętrzem, estetyką luksusowych ce eklektyczne z początku XX wieku. Najstarszym, pomieszczeń, ciszą i spokojem, mimo lokalizacji zabytkowym obiektem na tym terenie jest przebu- w sercu miasta. dowany późnogotycki dom probostwa farnego [19]. Hotel Kolegiacki znajduje się w kamienicy pod nr 5 – niewątpliwie interesującej pod względem architektonicznym i historycznym. Wzniesiona zosta-

Ryc. 1, 2 Garden Boutique Hotel (fasada i jeden z pokoi) Ryc. 3, 4 Hotel Kolegiacki (fasada i jeden z pokoi); (fot. Izabela Wyszowska) (fot. Izabela Wyszowska) 116 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

ła w latach 1802-03 przez niemieckiego kupca Ber- montu, trafiła w ręce nowych właścicieli. Dzięki ich gera (stąd jej powszechne określenie od tego nazwi- inwestycji obiekt odzyskał swoją świetność z prze- ska) jest budowlą dziewięcioosiową, dwupiętrową, łomu XVIII/XIX wieku. Prace konserwatorskie połączoną w całość z kamienicą przy ul. Wodnej pozwoliły odzyskać dawny wygląd sklepień. Od- pochodzącą z lat 80. XVIII wieku. Obydwa domy restaurowano też liczącą ponad dwieście lat klatkę powiązane ze sobą wewnętrznym podwórzem peł- schodową prowadzącą na poddasze. Przywrócono niły funkcje mieszkalne i handlowe. Od ul. Wodnej historyczny charakter zniszczonym oknom od stro- apartamenty zajmował właściciel, natomiast na dru- ny wewnętrznego dziedzińca wraz z oryginalnymi gim piętrze od strony Placu Kolegiackiego istniały okuciami i częścią parapetów. cztery mieszkania czynszowe. W traktach fronto- Obiekt przekształcony na cele hotelowe zyskał wych znajdowały się pokoje, a od strony podwórza charakter hotelu butikowego, z odmiennie zapro- – klatka schodowa i pomieszczenia gospodarcze. jektowaną aranżacją wnętrz. Do dyspozycji gości Parter obydwu kamienic oraz piwnice (w tym pod w grudniu 2011 roku oddano 24 pokoje w tym: jed- dziedzińcem) przeznaczono na składy wina oraz noosobowe, jednoosobowe Classic, dwuosobowe kantory, co odzwierciedla zachowana sztukatorska Classic, dwuosobowe Superior, dwuosobowe De dekoracja, na której można dostrzec motywy nawią- Lux, studio i apartament. zujące do handlu lądowego i morskiego [15]. Wyposażenie stanowią meble częściowo sty- Mieszkańcami kamienicy byli ludzie rozmaitego lizowane według dawnych wzorów, częściowo pochodzenia m.in. polskiego, niemieckiego, francu- odnowione oryginalne z tzw. epoki. Kawiarnia skiego. Przeważali kupcy i nauczyciele. Właściciele utrzymana jest w stylu biedermeier, restauracja na obiektu – niemiecka rodzina Bergerów prowadziła handel winem i drewnem. Około 1835 roku, kamienica przeszła w ręce kolejnych kupców handlują- cych winem – Stanisława Fibicha, a później Karola Anderscha [14]. Mieszkania czynszowe w XIX w. zajmowali przedstawiciele inteligencji poznańskiej – głównie nauczyciele szkół poznańskich, w tym Gimnazjum Marii Magdaleny. Rodzina Mottych, o korzeniach francusko-polskich, z najbardziej znanym przedstawicielem – Marcelim – autorem słyn- nych „Przechadzek po mieście”, którego upamiętnia tablica (fundacji Koła Przewodników PTTK w Po- znaniu) na ścianie kamienicy. Ponadto rodzeństwo Marcelego – siostra Walentyna, późniejsza żona Hipolita Cegielskiego i brat Stanisław – znakomity prawnik, zasłużony działacz społeczno-polityczny [14, 41]. Wśród innych znanych postaci wymienić należy nauczycieli Józefa Franciszka Królikowskie- go, Walentego Moczyńskiego, Antona Januskow- skiego oraz dr Ahnera – pastora i nauczyciela religii. Ze źródeł wiemy, że częstymi gośćmi mieszkańców kamienicy byli m.in. Hipolit Cegielski filolog, nauczyciel, działacz społeczny, przemysłowiec oraz wybitny lekarz, społecznik Karol Marcinkowski i inni [14, 41]. W roku 2008 kamienica Bergera (od strony Pl. Kolegiackiego i ul. Wodnej – obie wpisane do reje- Ryc. 5, 6: Dziedziniec wewnętrzny Hotelu Kolegiackiego stru zabytków) po latach funkcjonowania jako obiekt (przed i po remoncie); mieszkalny, w stanie wymagającym kapitalnego re- (fot. Izabela Wyszowska) Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 117 dziedzińcu przywołuje ducha Prowansji. Pokoje nerta [8]. W latach 50. w miejscu pałacyku Engla sta- w większości urządzone są w klimacie XIX wie- nął dom mieszkalny ze sklepami na parterze. Za pa- ku, natomiast łazienki zaskakują klientów bardzo łacykiem, na narożniku ul. Wenecjańskiej znajdował nowoczesnym designem. Na piętra można wjechać się magazyn mebli, a wcześniej spichlerz Engla. Na oszkloną windą zamontowaną od strony dziedzińca, jego miejscu także w latach pięćdziesiątych powstał który zdecydowano się zadaszyć, by uzyskać dodat- budynek, w którym siedzibę miała powstała w 1946 kową powierzchnię użytkową na cele restauracyjne. roku Krawiecka Spółdzielnia Pracy „Pokój” [5]. Po Na dachu umiejscowiono taras widokowy. W hotelu likwidacji spółdzielni i remoncie kamienicy powstał przeszłość przeplata się z nowoczesnością. Poddasze w niej, otwarty w bieżącym roku, City Solei Boutique oferuje dla gości salę konferencyjną wraz z wypo- Hotel. sażeniem multimedialnym. Cały obiekt posiada za- Jest on trzecim obiektem mini sieci Solei w Po- instalowaną klimatyzację. W pokojach hotelowych znaniu. Goście mogą nocować w 22 jasnych, dźwię- można korzystać z telewizji satelitarnej i Interne- koszczelnych pokojach, których wystrój jest zu- tu. W przyszłości planowane są gabinety odnowy pełnie odmienny od dwóch omawianych wcześniej biologicznej i wellness [30]. Niewątpliwym atutem hoteli. Projektanci wykazali się dużą inwencją i ory- obiektu jest wysoki standard połączony z interesują- ginalnym, wręcz odważnym podejściem do tematu, cą przeszłością, która dla wielu gości ma szczególne bowiem stylizacja każdego z pokoi jest odmiennie, znaczenie. Z chęcią bowiem dokonaliby rezerwacji bardzo nowocześnie zaprojektowana, inspirowana pokoju, w którym mieszkała czy przebywała w XIX klimatem innego miasta świata. Przybywając więc wieku jedna ze znanych, wyżej wspomnianych, po- do Poznania można zamieszkać jednocześnie w Pa- staci historycznych. ryżu, Nowym Yorku, Mediolanie, Moskwie, Tokyo

City Solei Boutique Hotel (ul. Wenecjańska 10) Trzeci z omawianych hoteli znajduje się około 400 m od Starego Rynku – na terenie Chwaliszewa – niewielkiej dzielnicy między Ostrowem Tumskim a Sta- rym Miastem. Dawniej była wyspą, dlatego często określana jest mianem poznańskiej Wenecji. Przez nią prowadził niegdyś szlak przeprawowy, które- go ślad utrwalony jest w przebiegu dzisiejszej ulicy Chwaliszewo, wokół którego z czasem powstała osada. W 1444 roku należące do kapituły poznańskiej Chwaliszewo uzyskało prawa miejskie. Rozwijająca się tutaj produkcja rzemieślnicza stanowiła konku- rencję dla Poznania. W 1800 roku władze pruskie włączyły Chwaliszewo w granice miasta. Dzisiej- sza zabudowa Chwaliszewa w większości pochodzi z okresu powojennego, większość dawnych kamienic uległa bowiem zniszczeniu w 1945 roku. Regulacja koryta Warty w 1968 roku pozbawiła Chwalisze- wo jego specyficznego charakteru [19, 18]. Żelazny Most Chwaliszewski zbudowany w 1878 roku łączył ulicę Wielką z Chwaliszewem. Na prawym brze- gu stał pałacyk kupca zbożowego i fabrykanta my- deł i świec Sigismunda Engla zbudowany w latach 1837-38, przypominający sylwetką ratusz poznański. Na pierwszym piętrze znajdowały się apartamenty właściciela, a na parterze kantor. W dwudziestoleciu Ryc. 7, 8: City Solei Boutique Hotel (fasada i wnętrze); międzywojennym działała w obiekcie restauracja Bi- (fot. Izabela Wyszowska) 118 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 czy Hawanie itd. W pokoju nawiązującym do stolicy nień, tylko 7 z nich jest oferowanych we wszystkich Francji nie mogło zabraknąć symbolu tego miasta trzech obiektach. Zalicza się do nich: ochronę obiek- – wieży Eiffla, w pokoju Nowy York na ścianie wid- tu, monitoring, room service, sprzątanie pokoi, zle- nieje fragment statuy Wolności. Serwowana w hote- cenie prania. Każdy z nich posiada również recepcję lu kuchnia w City Kitchen także ma charakter mię- oraz ogród lub taras. dzynarodowy, więc każdy turysta zagraniczny może Poddane analizie hotele butikowe znajdują się odnaleźć w niej swe znajome smaki. Nowoczesny w zabytkowych kamienicach poznańskich. Jak już wystrój, dostęp do Internetu, plazmowe telewizory, wcześniej zaznaczono, prowadzenie działalności klimatyzacja spełniają oczekiwania współczesnych w tego typu obiektach jest związane z ciągłą kontro- turystów. Hotel posiada trzy sale konferencyjne za- lą konserwatora zabytków, który musi wyrazić zgo- chęcające do organizacji kameralnych konferencji, dę na wszelkie zmiany, mające na celu adaptację bu- spotkań itd. Odpoczynek na świeżym powietrzu dynku do współczesnych wymogów. Niewątpliwie umożliwia niewielki, kawiarniany ogródek [25]. brak niektórych udogodnień wynika właśnie z tych ograniczeń lub ograniczeń spowodowanych wielko- Oferowane usługi w poznańskich ścią obiektu i układem architektonicznym. Usługi hotelach butikowych takie jak winda, lobby, przechowalnia bagażu, sejf, klimatyzacja lub dziedziniec występują w dwóch na W celu określenia usług oferowanych w poznań- trzy obiekty. skich hotelach butikowych został przeprowadzony Żaden z hoteli nie posiada garażu / garażu pod- wywiad kwestionariuszowy, na podstawie którego ziemnego, basenu, SPA, fitness klubu, kortu teniso- uzyskano dane dotyczące świadczeń w Garden Bo- wego lub placu zabaw. Tego typu infrastruktura jest utique Hotel, Hotelu Kolegiackim i City Solei Bo- zazwyczaj oferowana w luksusowych hotelach sie- utique Hotel (tab. 1). ciowych, ale hotele butikowe, ze względu na swoją Pomimo wielu podobieństw analizowane hotele wielkość i położenie najczęściej w zabytkowych czę- różnią się w swojej ofercie. Z 21 usług i udogod- ściach miasta, tego typu udogodnień nie posiadają.

Tabela 1: Oferowane usługi w Garden Boutique Hotel, Hotelu Kolegiackim i City Solei Boutique Hotel Usługi Garden Boutique Hotel Hotel Kolegiacki City Solei Boutique Hotel Garaż/garaż podziemny NIE NIE NIE Winda w budynku NIE TAK TAK Ochrona obiektu TAK TAK TAK Monitoring TAK TAK TAK Recepcja TAK TAK TAK Lobby NIE TAK TAK Concierge/boy hotelowy TAK NIE TAK Przechowalnia bagażu NIE TAK TAK Transfer NIE NIE TAK Room service TAK TAK TAK Sprzątanie TAK TAK TAK Pralnia/zlecenie prania TAK TAK TAK Sejf W RECEPCJI TAK W RECEPCJI Klimatyzacja CZĘŚCIOWA TAK TAK Basen NIE NIE NIE SPA NIE NIE NIE Fitness klub NIE NIE NIE Kort tenisowy NIE NIE NIE Tarasy/ogrody TAK TAK TAK Dziedziniec TAK TAK NIE Plac zabaw NIE NIE NIE Źródło: opracowanie własne na podstawie wywiadu kwestionariuszowego. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 119

Głównym celem hoteli butikowych jest przycią- pracowniczą odpowiedzialną za płynny przebieg ganie klientów bogatych, biznesmenów, zmęczo- spotkania, pobytu. nych powszechnymi usługami hotelowymi, którzy Mimo głównego założenia idei hotelu butikowe- cenią sobie luksus, modę, oryginalność i kameral- go jakim jest jego atrakcyjność sama w sobie, bar- ność, a więc mimo braku pewnych elementów uwa- dzo ważne jest również jego otoczenie. W ostatnich żanych za standardowe w wysokiej klasy hotelach latach daje się zauważyć tendencja, że część osób sieciowych (np. basen, SPA), oferowane usługi ho- korzystających z hoteli pragnie zatrzymywać się teli butikowych są zawsze wyjątkowe i niepowta- w historycznych obiektach, często o dużej randze rzalne. Właściciele hoteli stawiają sobie za główny zabytkowej [6]. W znaczącym stopniu dotyczy to tu- cel dbanie o zaspokajanie potrzeb gościa i jego in- rystów odwiedzających duże aglomeracje miejskie, dywidualnych upodobań troszcząc się nawet o takie gdzie hotele umiejscowione są w pobliżu centrum szczegóły jak np. ulubiony zapach pomieszczenia historycznego miasta [7, 16]. Ich lokalizacja związa- lub rodzaj alkoholu [12]. na jest z przybywaniem turystów do centrum admi- Dotyczy to również hoteli, które zostały podda- nistracyjno-handlowego miast w celach służbowo ne badaniu. Każdy z nich prowadzi rozbudowane -handlowych, jak również odwiedzaniem przez nich programy lojalnościowe przeznaczone dla stałych w wolnym czasie zabytków, obiektów kulturalnych, klientów oraz mają interesujące oferty turystyczno– restauracji itp. [7]. Dlatego taka nieruchomość luk- susowa jaką jest hotel butikowy powinna być usy- kulturalne. W hotelach odbywają się imprezy kultu- tuowana jak najbliżej centrum miasta, w pobliżu ralne, wernisaże wystaw, koncerty, degustacje. Ho- ważnych miejsc turystycznych, do których można tele współpracują z przewodnikami miejskimi oraz dotrzeć pieszo w krótkim czasie. Zarówno Garden organizacjami lokalnymi, które przygotowują ofertę Boutique Hotel, Hotel Kolegiacki jak i City Solei turystyczną również dla klientów indywidualnych Boutique Hotel znajdują się w ścisłym centrum Po- zapoznając ich z atrakcjami turystycznymi miasta znania, w niewielkiej odległości od największych Poznania i całego regionu. Wprowadzane są pakie- atrakcji miasta wchodzących w skład najważniejszej ty tematyczne nawiązujące do specyfiki hotelu (np. turystycznej trasy miejskiej – Traktu Królewsko- City Solei Boutique Hotel ma w ofercie dwudniowy Cesarskiego. Ostrów Tumski z katedrą, Stary Ry- pakiet nawiązujący do różnych miast świata: pakiet nek z ratuszem i farą będąc w bliskim sąsiedztwie, New York, Havanna, Paris) oraz pakiety przezna- przyciągają nie tylko turystów kulturowych. czone dla konkretnych odbiorców (np. nowożeń- ców). W dwóch obiektach była również dostępna Zakończenie usługa concierge. W odróżnieniu od dużych hoteli sieciowych, ho- Z trzech omówionych butikowych hoteli Garden tele butikowe zazwyczaj nie dysponują dużym za- Boutique Hotel i Hotel Kolegiacki mają dość trady- pleczem konferencyjnym. Organizują tylko małe cyjny charakter, klimat odwołujący się do przeszło- spotkania biznesowe, ograniczające się do bizne- ści zajmowanych kamienic, wystrój stylowy, uni- sowych kolacji lub workshopu [12]. Potwierdziły to wersalny, odpowiadający gustom większości klien- również wyniki przeprowadzonego wywiadu w ho- tów. City Solei Boutique Hotel poczynił odważny telach poznańskich. Garden Boutique Hotel nie po- krok naprzód w zakresie aranżacji wnętrz. Zaska- siada oferty biznesowej ani żadnych pomieszczeń, kujące rozwiązania projektantów mają z pewnością w których mogłaby się odbyć konferencja, natomiast swoich zwolenników ceniących mocny powiew w Hotelu Kolegiackim oraz w City Solei Boutique nowoczesności w butikowych wnętrzach. Wszyst- Hotel są to sale, które mogą być przeznaczone na kie trzy hotele jako atrakcje turystyczne warte są spotkania mniej więcej dla 40 -50 osób. Nie oznacza odwiedzenia i bliższego poznania przez wzgląd na to, że obiekty te nie są nowoczesne jak sugeruje ich interesujące zmiany wprowadzone w procesie ada- zazwyczaj historyczny wygląd. Zupełnie przeciw- ptacji, odmienny, specyficzny klimat oraz interesu- nie, posiadają w każdym pokoju bezprzewodowy jącą historię obiektów, w których się znajdują, ich Internet, wszelki sprzęt niezbędny przy organizacji dawnych właścicieli i użytkowników oraz znanych, konferencji i odpowiednio wykwalifikowaną kadrę zasłużonych mieszkańców. 120 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Piśmiennictwo: 16. Pearce D.G. 1997: Analyzing the demand for urban to- 1. Anhar L. 2001: The definition of boutique hotels. www. urism: issues and examples from Paris, Tourism Analysis, hospitality.net ( 24.08.2012). 1:5-18. 2. Borusiewicz W. 1971: Konserwacja zabytków budownic- 17. Podemski K. 2004: Socjologia podróży, Wydawnictwo twa murowanego. Wydawnictwo Arkady, Warszawa. Naukowe UAM, Poznań. 3. Cohen E. 1972: Towards a sociology of international to- 18. Poznań od A do Z. Leksykon krajoznawczy. 1998: W. Łęc- urism, Social Research, 39:164-182. ki, P. Maluśkiewicz (red.), Wydawnictwo Kurpisz, Poznań. 4. Grabiszewski M. 2009: Adaptacja budowli zabytkowych 19. Poznań. Przewodnik po zabytkach i historii. 2010: J. Paz- na cele hotelowe. W: B. Szmygina (red.) Adaptacja obiek- der (red.), Wydawnictwo Miejskie, Poznań. tów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych. 20. Sarheim L. 2012: Design or lifestyle? A review of Lon- Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin: 43-52. don’s boutique hotel scene, www. blakehotels.com, 2012 5. Kaczmarek J. 2011: Chwaliszewo, poznańska Wenecja. ( 25.08.2012) Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań. 21. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opie- 6. Kowalczyk A. 2001: Geografia hotelarstwa, Wydawnic- ce nad zabytkami two Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 22. www. begawan-giri.com ( 29.08.2012) 7. Kowalczyk A., Derek M. 2010: Zagospodarowanie tury- 23. www.1de.pl - Rynek nieruchomości – mieszkania, apar- styczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. tamenty, domy, działki – analizy i przykłady najlepszych 8. Książkiewicz-Bartkowiak D., Skutecki J. 2009: Miasto inwestycji ( 29.08.2012) z wizją. Poznań w dwudziestoleciu międzywojennym, Wy- 24. www.adaremanor.com, ( 29.08.2012) dawnictwo Miejskie, Poznań. 25. www.citysolei.pl (29.08.2012) 9. Lew A. 1987: A framework of tourist attraction research. 26. www.copernicus.hotel.com.pl, ( 24.08.2012) Annals of Tourism Research, 17: 367- 384. 27. www.gardenhotel.pl (24.08.2012) 10. Libicki M. 1997: Poznań. Przewodnik. Wyd. Gazeta Han- 28. www.hotelazucar.com, (29.08.2012) dlowa Sp. z o.o., Poznań. 29. www.hotelbulwar.pl, (24.08.2012) 11. Lundberg D. 1990: The tourist business. Van Nostrand Re- 30. www.hotelkolegiacki.pl, (27.08.2012) inhold. New York. 31. www.hotelnews.pl, ( 24.08.2012) 12. Meeting Planner.pl, 2011/2012, Butikowa alternatywa dla 32. www.hotel-solei.pl, (29.08.2012) hoteli sieciowych. W: Konferencja, Szkolenia, Incentive, 33. www.lungarnocollection.com, (29.08.2012) Wydawnictwo Agencja Promocji Turystyki, Warszawa. 34. www.onealdwych.com, (29.08.2012) 13. Molski P. 2009: Adaptacja – formy i uwarunkowania. W: 35. www.rialto.pl, (24.08.2012) B. Szmygina (red.) Adaptacja obiektów zabytkowych do 36. www.rubinstein.pl, ( 24.08.2012) współczesnych funkcji użytkowych, Wydawnictwo Poli- 37. www.stary.hotel.com.pl, ( 24.08.2012) techniki Lubelskiej, Lublin. 38. www.thegranaryhotel.com, (24.08.2012) 14. Motty M. 1999: Przechadzki po mieście, t. I-II, Wydaw- 39. www.thelouise.com.au, (29.08.2012) nictwo Miejskie, Poznań. 40. www.thompsonhotels.com, ( 29.08.2012) 15. Ostrowska-Kębłowska Z. 2009: Architektura i budownic- 41. Wyszowska I. 2008: Marceli Motty (1818-1898) poznański two w Poznaniu w latach 1780-1880, Wydawnictwo Miej- nauczyciel, felietonista, pamiętnikarz. Wydawnictwo Po- skie, Poznań. znańskie, Poznań. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 121

Jan Krupa, Beata Dec Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie

Atrakcyjność turystyczna i uzdrowiskowa kopalni soli w Polsce Tourist and spa attractiveness of the salt mines in Poland

Abstract

Salt mines enchant with their charm from the first moment of stay, they play an important role in improving health status, and also are an outstanding monument of material culture and tourist product. The high quality of services and rich tourist offer attract each year more and more tourists from around the world. The purpose of this article is to characterize the Salt Mines Wieliczka, Bochnia and Kłodawa as a tourist and spa attraction. The article outlines major attractions and monuments of art mining, and the proposed tourist and spa products. The tourist movement in selected mines in Poland was also evaluated. Based on the conducted research, it was found that the enterprise Wieliczka Salt Mine is the most attractive in terms of tourist services, intensity of tourist traffic, and is the only Polish salt mine adapted for disabled tourists. However, the Bochnia Salt Mine is more attractive in terms of spa services, while the Kłodawa Salt Mine leads services only in the field of tourism and recreation, but has ambitions to become a spa resort.

Słowa kluczowe: kopalnie soli, Wieliczka, Bochnia, Kłodawa, produkt turystyczny i uzdrowiskowy

Wstęp kopalnie nieustannie walczą o turystę poprzez tworzenie coraz bardziej innowacyjnego i konkuren- Na całym świecie rośnie zainteresowanie tury- cyjnego produktu turystycznego i uzdrowiskowego. styką industrialną, rodzi się specyficzna moda na Gospodarze podziemi proponują turystom oryginal- zwiedzanie kopalń, które zawsze przyciągały ludzi ne, bardzo atrakcyjne imprezy i usługi towarzyszą- ze względu na swoją tajemniczość, niedostępność, ce: koncerty, spektakle, biesiady, wystawy, pamiąt- historię. Polska jest krajem o niezwykłym bogac- ki, imprezy okolicznościowe i wiele innych atrakcji. twie i różnorodności obiektów podziemnych. Hi- Działalność uzdrowiskowa w Kopalniach Soli storia, geografia, geologia, architektura, technika, w Wieliczce i Bochni (za wyjątkiem Kopalni w Kło- a także: skarby, tajemnice, legendy – to wszystko dawie) pełni istotną rolę w dziedzinie utrzymania jest do dyspozycji turystów w polskich kopalniach (profilaktyki) i przywracania zdrowia społeczeń- soli. stwa. Jest to działalność z pogranicza turystyki Tajemniczy, podziemny urok, np. bocheńskiej, zdrowotnej oraz usług leczniczych i charakteryzuje wielickiej czy kłodawskiej kopalni, od dawna przy- się dużym potencjałem rozwojowym w Polsce oraz kuwa uwagę zwiedzających z całego świata. Po- bogatą tradycją historyczną. Specyficzny mikrokli- wstałe labirynty dróg, łączące komory wydrążone mat panujący w kopalniach cechuje się wyjątkową w soli, stały się magnesem przyciągającym rokrocz- czystością bakteriologiczną oraz wysoką wilgotno- nie tysiące turystów z kraju i zagranicy. Już w XVII ścią. Dzięki dużej ilości mikroelementów zawartych wieku, słynny w tym czasie podróżnik francuski Le w powietrzu, a także małej ilości alergenów, pobyt Laboureur powiedział, iż żupy krakowskie „są nie- w kopalniach jest szczególnie zalecany dla osób ze mniej znakomite, niż piramidy egipskie...” [4, s. 37]. schorzeniami górnych dróg oddechowych i alergii. Nieprzemijające zainteresowanie kopalniami soli Zarówno wyjątkowy mikroklimat, jak i wody solan- w Polsce świadczy o tym, że mamy do czynienia ze kowe mają właściwości lecznicze, które były wyko- zjawiskiem ponadczasowym, ale również o tym, że rzystywane już w XIX w. 122 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Celem niniejszego artykułu jest ogólna charak- zobaczenia starych urządzeń i maszyn wykorzysty- terystyka Kopalni Soli w Wieliczce, Bochni i Kło- wanych przy wydobywaniu soli [13]. dawie, jako atrakcji turystycznej i uzdrowiskowej. Kopalnia bocheńska została również dostrzeżo- Przedstawiono najważniejsze zabytki sztuki gór- na jako ważny zabytek kultury materialnej i w swej niczej, proponowane produkty turystyczne oraz najstarszej, a zarazem najbardziej atrakcyjnej części uzdrowiskowe. Oceniono także natężenie ruchu wpisana 11 grudnia 1981 roku przez Wojewódzkie- turystycznego w wybranych obiektach kopalnia- go Konserwatora Zabytków w Tarnowie do Rejestru nych w Polsce. Starano się uzyskać odpowiedź na Zabytków Polskich. Zgodnie z tym wpisem zabytko- pytanie: jakie atrakcje turystyczne i uzdrowiskowe wą kopalnię stanowią wyrobiska pierwszych ośmiu oferują kopalnie oraz, jak przedstawia się natężenie poziomów położone na wschód od szybu Campi. ruchu turystycznego w poszczególnych obiektach? Daje to prawne podstawy do utrzymania najcen- W artykule skoncentrowano się wyłącznie na niejszej zabytkowej substancji i zobowiązuje jed- wybranych kopalniach soli w Polsce, m.in. z uwa- nocześnie gospodarza obiektu oraz Wojewódzkiego gi na ograniczone możliwości wydawnicze dla pre- Konserwatora Zabytków w Tarnowie do ochrony zentacji wyników szerszych badań (np. analizy po- konserwatorskiej [1, s. 7]. równawczej z innymi kopalniami w Europie czy na W 1990 roku zakończono w Bochni wydobywa- świecie), natomiast rozwinięcie tego problemu może nie soli wskutek likwidacji głównego jej odbiorcy stanowić temat do kolejnych rozważań. – zakładu przemysłowego Solvay w Krakowie. Jesz- W ramach badań wykorzystano obserwację wła- cze do końca lat dziewięćdziesiątych pracę szybu sną oraz przegląd literatury przedmiotu i stron in- Campi usprawniała najdłużej funkcjonująca wycią- ternetowych. Pozyskano dane statystyczne z działu gowa maszyna parowa w Polsce. Podstawę dla ada- marketingu kopalni soli. W artykule przedstawiono ptacji wyrobisk Kopalni Soli w Bochni na cele re- jedynie fragment przeprowadzonych przez autorów kreacyjne dała pozytywna ocena Instytutu Balneo- badań, które obejmowały sondaż diagnostyczny logii w Poznaniu. Górnicy bocheńscy w ostatnich 20 z osobami odwiedzającymi kopalnie oraz z osobami latach w dużym stopniu przystosowali wyrobiska zatrudnionymi w dziale marketingowym poszcze- kopalni do obsługi ruchu turystycznego. W 1995 gólnych obiektów. roku władze Kopalni zadecydowały o utworzeniu Uzdrowiska Kopalnia Soli Bochnia Sp. z o.o. Z Kopalnią związane są dwa podmioty prawne: Rys historyczny wybranych kopalni soli Uzdrowisko Kopalnia Soli Bochnia Sp. z o.o., które w Polsce powstało w 1995 roku i zajmuje się prowadzeniem działalności turystycznej i Przedsiębiorstwo Pań- Zabytkowa Kopalnia Soli w Bochni jest najstar- stwowe Kopalnia Soli Bochnia, które powstało po szą kopalnią soli na ziemiach polskich i jednym II wojnie światowej, zaś obecnie jest w likwidacji. z najstarszych zakładów przemysłowych w Pol- Utrzymuje się z dotacji państwowej przewidzianej sce, a nawet w Europie. Jej początki sięgają 1248 r. dla likwidowanych kopalń, nie może prowadzić Wstrzymanie wydobycia soli, z powodu znacznego żadnej działalności gospodarczej, a zajmuje się li- wyczerpania zapasów, nie oznaczało całkowitego kwidacją podziemnych wyrobisk solnych, które nie zamknięcia przedsiębiorstwa. Zachowane zosta- zostały objęte ochroną. ły najstarsze i najciekawsze części kopalni, objęte Początki Kopalni Soli w Wieliczce, jednej z naj- ochroną konserwatorską od 1981 roku. Część wy- sł ynniejszych w świecie kopalni soli, sięgają średnio- robisk po odpowiednim przygotowaniu została udo- wiecza, kiedy to nosiła dumną nazwę Magnum Sal stępniona do zwiedzania jako trasa turystyczna, na- – Wielka Sól. Najstarszy z dokumentów, rzucający tomiast w największej z zachowanych komór urzą- światło na dzieje kopalni, to przywilej Kazimierza dzono sanatorium. Po blisko ośmiu wiekach eksplo- I z roku 1044, nazywający Wieliczkę „Magnum Sal atacji kopalnia przypomina niezwykłe podziemne alias Wieliczka”. W języku polskim pierwszy człon miasto i zachwyca niepowtarzalnymi wyrobiskami, Magnum Sal brzmiał Wielika, co odpowiada dzisiaj kaplicami wykutymi w solnych skałach oraz ory- przymiotnikowi wielka. W XIV w. wyrażenie Wie- ginalnymi rzeźbami. Inną atrakcją jest możliwość lika Sól uległo przekształceniu w nazwę pojedynczą Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 123 przez opuszczenie, a następnie zanik członu Sól. Na- powodzenia zakład ten funkcjonował tylko kilka stąpiła też zmiana słowotwórcza członu pierwszego lat. Lecznicze właściwości soli wykorzystywano z Wielka na Wieliczka. Tak zatem, zdaniem języ- głównie przy leczeniu chorób astmatycznych. koznawców, z Wielkiej Soli (Magnum Sal) zrodziła Kopalnia Soli „Kłodawa” to największa czynna się Wieliczka. W średniowieczu używano bądź obu kopalnia soli kamiennej w Polsce. Decyzję o bu- nazw (Magnum Sal alias Wieliczka), bądź też jednej dowie kopalni podjęto w 1949 roku, a wydobycie z nich, aż wreszcie z końcem XV w. Magnum Sal zaczęło się w 1956 roku Wcześniej szukano tu... całkowicie zniknęła ze źródeł pisanych [2, s. 8-9]. ropy naftowej. Po odwiertach okazało się jednak, W XVI wieku Żupa Wielicka stała się jednym że ziemia skrywa pokłady soli - długie na 26 km, z największych przedsiębiorstw ówczesnej Europy. szerokie na prawie 2 km [12]. Eksploatację soli roz- Swój rozwój wielickiej soli zawdzięcza Akademia poczęto w 1956 roku. W 1958 roku w wyniku zmia- Krakowska (późniejszy Uniwersytet Jagielloński). ny profilu produkcyjnego zmieniono dotychczaso- Jej pierwszy fundator, Kazimierz Wielki finansował we brzmienie nazwy zakładu – powołano do życia w całości nową uczelnię z dochodów żupy, a póź- nowe przedsiębiorstwo – Kopalnię Soli „Kłodawa”. niejsi władcy i wielmoże polscy nie szczędzili na jej Początkowo wydobycie prowadzono na poziomach rzecz darowizn i zapisów. Kazimierz Wielki w 1368 450 i 600 m, w 1992 roku rozpoczęto prace górni- roku ustalił zasady działalności Kopalni nadając im cze na głębokości 750 m. Zasoby na tym poziomie moc ustawy, znanej jako Statut Kazimierzowski. zapewniły pracę kopalni na następne dziesiątki Dokument ten określił prawa i obowiązki poszcze- lat. Obecnie kopalnia jest największym krajowym gólnych urzędników i różnych grup pracowniczych, producentem soli kamiennej. Wydobycie prowadzi zasady „księgowości”, tzn. rozliczeń produkcji ze się tradycyjną metodą górniczą, która pozwala za- skarbem państwa, ustalił płace i ceny zbytu soli. chować w pełni stworzone przez przyrodę walory Zabytkowa Kopalnia Soli w Wieliczce stanowi kłodawskiej soli. Produkty końcowe uzyskuje się na obiekt górniczy, czynny bez przerwy od średnio- drodze przeróbki mechanicznej soli, bez stosowania wiecza do chwili obecnej. Jej oryginalne wyrobiska zabiegów chemicznych. (chodniki, pochylnie, komory eksploatacyjne, jeziora, szyby, szybiki), o łącznej długości ponad 350 km Współczesna rola kopalni soli i 7,5 tys. m3 pustek poeksploatacyjnych, usytuowane - turystyczne i uzdrowiskowe są na 9 poziomach, sięgających do głębokości 327 wykorzystanie m. Ilustrują one wszystkie etapy rozwoju techniki górniczej w poszczególnych epokach historycznych. Turystyczne wykorzystywanie Kopalni Soli Wartości kulturowe zdecydowały, że 2 kwietnia w Bochni rozpoczęło się z chwilą wyczerpania się 1976 roku Kopalnia została wpisana do rejestru za- złoża solnego (zima 1990 roku), kiedy ostatni uro- bytków kultury [3, s. 9], natomiast 9 września 1978 bek w ramach produkcji wydobyto z poziomu XI. r. na I Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego Wędrówka po starych wyrobiskach pozwala na po- i Przyrodniczego UNESCO wśród pierwszych 12 znanie ciekawej budowy geologicznej bocheńskiego obiektów w skali świata [7]. Historia Kopalni Soli złoża solnego (np. trasa turystyczno-geologiczna), „Wieliczka”, sięgająca czasów średniowiecza, stano- jak również na poznanie dawnej techniki wydobyw- wi zwierciadło rozwoju technik górniczych, kształ- czej i sprzętu, kaplic i posągów „wykutych” w soli. towania się organizacji pracy i zarządzania, powsta- Przejście trasą turystyczną zajmuje ok. 1,5-2 godz. wania uregulowań prawnych w przemyśle, a także i obejmuje, m.in.: zjazd Szybem Sutoris, przejście lekcję patriotyzmu i umiłowania wolności. Kopal- podłużnią August (lub poziomem Wernier i schoda- nia jest unikalnym poligonem dla badaczy dawnych mi Regis), zwiedzanie Stajni Mysiur, podłużni Do- technik górniczych, historyków kultury materialnej bosz i Szybiku Spalonego, poprzecznika i komory oraz geologów. Chrystian, komory kieratowej i poprzecznika Wa- W latach dwudziestych XIX w. po raz pierwszy żyn, kaplicy św. Kingi, komory Rabsztyn. Można zaczęto stosować wielickie solanki do celów lecz- także odbyć spływ łodzią w solnych podziemiach, niczych. W 1838 roku nastąpiło oficjalne otwarcie w Komorze 81, która znajduje się 230 metrów pod zakładu kąpielowego, lecz pomimo początkowego ziemią. Uczestnicy wraz z przewodnikiem przepra- 124 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 wiają się łodziami przemierzając 120 metrowy od- o charakterze podróży w czasie, rozpoczynającej się cinek solnego jeziora. Na poziomie August turyści w czasach Bolesława Wstydliwego i księżnej Kin- mogą odbyć przejażdżkę podziemną kolejką, prze- gi. Ilustracją dla słów przewodnika są etiudy filmo- mierzającą kilometrową trasę pomiędzy szybami we wyświetlane w skali 1:1 na, wkomponowanych Sutoris i Campi. Na trasie kolejki znajduje się wiele w naturalną solną scenerię, holoekranach. Przed- zabytków udostępnionych zwiedzającym. stawiane są dawne zawody górnicze, ale także pod- Podziemia Kopalni Soli w Bochni to nie tylko ziemne żywioły, z jakimi zmagali się pracujący pod trasa turystyczna dostępna dla każdego ze zwiedza- ziemią. Prezentowane są także techniki działania jących. Inne, dotąd zamknięte dla turystów, najstar- urządzeń górniczych wykorzystywanych przed wie- sze części kopalni zostały udostępnione w formie kami, natomiast wiele wspomnień przywołuje eks- specjalnej trasy turystyczno-geologicznej, w której pozycja poświęcona okresowi PRL [8]. Podziemna można przejść przez surowe odcinki starych wyro- Ekspozycja Multimedialna nagrodzona została Cer- bisk. Trasa przeznaczona jest dla ludzi odważnych, tyfikatem Polskiej Organizacji Turystycznej dla naj- zdrowych i wysportowanych. W oparciu o posia- lepszego produktu turystycznego roku 2012. daną infrastrukturę Spółka zarządzająca obiektem Turystyczne wykorzystanie Kopalni Soli w Wie- oferuje szereg produktów turystycznych, nieustan- liczce sięga odległych czasów. Dokładne ustalenie, nie dostosowując je do potrzeb i wymagań klientów. kto i kiedy zapoczątkował tradycje zwiedzania Ko- Podstawowe rynki to: turystyka szkolna i młodzie- palni nie jest możliwe. Pewne natomiast jest to, że żowa, oferta dla firm i turystyka zdrowotna. pierwsi zjeżdżali tu urzędnicy królewscy, spełniając W 1995 roku władze kopalni podjęły starania zadania służbowe, a pierwszymi turystami byli ich związane z utworzeniem Uzdrowiska Kopalnia Soli goście, dla których zezwolenie na zwiedzanie ko- Bochnia Sp. z o.o. Nazwa uzdrowisko odnosi się palni wydawał król [18, s. 127]. wyłącznie do niektórych podziemnych wyrobisk Kilkusetletnia eksploatacja złoża soli kamiennej górniczych, wyposażonych w odpowiednią infra- ukształtowała obecny układ przestrzenny wyrobisk strukturę do prowadzenia działalności uzdrowisko- górniczych. Skryte pod miastem, usytuowane na wej. Takim wyrobiskiem o specyficznym mikrokli- dziewięciu poziomach, sięgają głębokości 327 m. macie jest Komora Ważyn, uznana za największe Podziemna Wieliczka to blisko 300 km chodników podziemne pomieszczenie w Europie wykonane i około 3000 komór. Część udostępniona do zwie- przez człowieka. dzania obejmuje 3,5 kilometrowy odcinek, położo- Z oferty produktów uzdrowiska największą po- ny na głębokości od 64 m do 135 m. Po zwiedzaniu pularnością cieszą się pobyty nocne w kopalni, turyści odpoczywają w kompleksie komór 125 m wczasy zdrowotne i turnusy lecznicze oraz usługi pod ziemią, gdzie znajdują się sklepy z pamiątka- rekreacyjne w postaci organizacji imprez integra- mi, poczta, restauracja. Trasę turystyczną w Kopal- cyjnych (biesiady, bale, zabawy). Prowadzona poli- ni Soli tworzą 22 komory połączone chodnikami tyka marketingowa, w głównej mierze nakierowana o łącznej długości ok. 2 km. Czas zwiedzania wy- na stałe podnoszenie standardów, w zakresie jakości nosi ok. 2 godzin. oferowanych usług, powoduje dynamiczny przyrost Oprócz trasy turystycznej można także podążać klientów. szlakiem pielgrzymkowym pn. ,,Szczęść Boże’’, W podziemiach bocheńskiej kopalni soli na po- który jako jedyny w Europie wytyczono pod zie- dłużni August zaprojektowano Drogę Krzyżową mią. Idąc szlakiem pielgrzymi zwiedzają solne z wykutymi w solnej skale kaplicami [5]. Podobny oraz drewniane kaplice, poznają górnicze tradycje obiekt, choć w mniejszej skali, powstał w Kopalni i panujące w kopalni zwyczaje. Szlak Pielgrzym- Soli w Wieliczce, tzw. Podziemna Golgota. 14 stacji kowy rozpoczyna się w XVII wiecznej kaplicy Drogi Krzyżowej wyrzeźbionych zostało w drew- Św. Antoniego, prowadzi przez kaplicę Św. Krzy- nie lipowym, w każdą wmontowany został kamień ża, która była fundacją wotywną za uratowanie przywieziony z Ziemi Świętej [10]. w XIX wieku kopalni przed zalaniem wodą i dalej W dniu 9 grudnia 2011 roku odbyło się otwarcie do miejsca, które jest sercem kopalni, czyli pod- Podziemnej Ekspozycji Multimedialnej w Kopalni ziemnego Sanktuarium, jakim jest kaplica – patron- Soli w Bochni. Zaprezentowano trasę turystyczną ki solnych górników – Świętej Kingi [6]. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 125

Kaplica św. Kingi jest najokazalszą i najbogat- tutaj rekord Guinnessa w kategorii - najniżej odby- szą w swej formie podziemną świątynią. Założono wający się koncert muzyczny na świecie. Impreza ją w 1896 roku, w przestrzeni powstałej po eksplo- odbyła się 600 metrów pod ziemią. Obecnie trwają atacji olbrzymiej bryły soli zielonej. Jej długość to prace nad utworzeniem w Kopalni uzdrowiska [15]. ponad 54 m, szerokość 15-18 m, wysokość 10-12 Program zwiedzania obejmuje prelekcję na temat metrów. Wystrój kaplicy tworzony był przez blisko historii powstania złóż kłodawskich oraz zastoso- 70 lat (do 1963 roku) przez górników-rzeźbiarzy. wania soli, przejście chodnikami do podziemnej ka- Elementami o dużym znaczeniu dekoracyjnym dla plicy św. Kingi i komory Drakuli oraz prezentację całości wnętrza świątyni są żyrandole, ozdobione rzeźb solnych. Zjazd windą na poziom 600 m pod kryształami soli. powierzchnią ziemi, z prędkością 6 m/s, pozostawia Dodatkową atrakcją jest udostępniona do zwiedza- turyście niezapomniane wrażenia. Długość trasy to nia trasa geologiczna, obejmująca fragment kopalni ok. 1,5 km, a jej czas zwiedzania (z przewodnikiem) na poziomie III oraz II niższym, o całkowitej długo- to 2 godziny. W 2009 roku Kopalnia uzyskała certy- ści około 6 kilometrów. W jej skład wchodzi szereg fikat Polskiej Organizacji Turystycznej za Kłodaw- niezwykle interesujących wyrobisk, pochodzących ską Podziemną Trasę Turystyczną jako Turystyczny głównie z XIX wieku z licznymi odsłonięciami geo- Produkt Roku 2009 [17]. logicznymi, obrazującymi budowę złoża oraz obej- mującymi zagadnienia z zakresu mineralogii, sedy- Uzdrowiskowe wykorzystanie mentologii oraz tektoniki. Uczestnicy wycieczki po- prezentowanych kopalni soli winni posiadać odpowiedni strój terenowy, zwłasz- cza wygodne obuwie. Wyrobiska proponowanej trasy Istotną rolę w dziedzinie podnoszenia stanu są suche. Czas zwiedzania wynosi około 3 godziny. zdrowia społeczeństwa odgrywają kopalnie soli, Zwiedzanie odbywa się w grupach liczących maksy- w których działalność uzdrowiskowa, jako dzia- malnie 10 osób. Zwiedzający przed zjazdem podpisu- łalność z pogranicza turystyki i usług leczniczych, ją oświadczenie o stanie zdrowia i kondycji fizycznej ma jeden z największych potencjałów rozwojowych niezbędnej do pokonania proponowanej trasy. Zwie- w Polsce i bogatą tradycję historyczną. Ze względu dzający pobierają do zjazdu niezbędne wyposażenie na lokalizację leczniczych komór pod ziemią, zwy- w postaci lampy, pochłaniacza, znaczka kontrolnego kle na głębokości ok. 200 m poniżej powierzchni, oraz hełmu, możliwe jest pobranie także w razie poten rodzaj leczenia nazywany jest subterraneotera- trzeby ubrania ochronnego. pią. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 roku o lecznictwie Kłodawska Podziemna Trasa Turystyczna zosta- uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochro- ła udostępniona do zwiedzania podczas obchodów ny uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych Dnia Górnika w 2004 roku. Trasa usytuowana jest określiła, że lecznictwo uzdrowiskowe może być na poziomie 600–750 metrów pod powierzchnią prowadzone przy wykorzystaniu urządzeń lecznic- ziemi. To najgłębsza na świecie podziemna trasa twa uzdrowiskowego, m.in. w formie podziemnych turystyczna. Pozwala poznać historię powstania wyrobisk górniczych. W ustawie tej pojawił się po tamtejszych struktur solnych oraz sposób wydoby- raz pierwszy zapis dotyczący subterraneoterapii, cia i przetwarzania soli (który różni się od sposobu jako jednej z kilku metod prowadzenia lecznictwa wydobycia w innych tego typu kopalniach), a także uzdrowiskowego polegającej na wykorzystaniu spe- zobaczyć skansen maszyn i urządzeń stosowanych cyficznych właściwości leczniczych klimatu solnych w górnictwie solnym. Szlak wycieczkowy przebie- wyrobisk górniczych. Ustawa ta jednak ograniczała ga w pokładach unikatowej soli różowej, liczącej możliwość leczenia uzdrowiskowego wyłącznie do ponad 200 mln lat. W Europie taka sól wydobywa- zakładów lecznictwa uzdrowiskowego położonych na jest tylko w Kłodawie. Z jej brył wyrabiane są w uzdrowiskach (bądź w gminach uzdrowisko- lampy, świeczniki i inne przedmioty dekoracyjne. wych) na powierzchni ziemi. Na wyznaczonej trasie można obejrzeć wiele cie- W 2006 roku rozporządzenie ministra zdrowia kawostek i osobliwości przyrodniczych. Najstarsza określiło wymagania dla zakładów i urządzeń lecz- część Kopalni została wpisana do rejestru zabytków nictwa uzdrowiskowego, w tym w szczególności dla w 2007 roku [19, s. 2]. W tym samym roku pobito urządzonych wyrobisk górniczych. Z kolei w 2011 126 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 roku weszła w życie nowelizacja ustawy o lecznic- układu oddechowego, uwzględniający nowocze- twie uzdrowiskowym [21], która dała możliwość sną gimnastykę oddechową. Pacjenci, korzystający prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego w pod- z pobytów rehabilitacyjno-leczniczych, mają rów- ziemnych komorach górniczych [9], w formie szpi- nież możliwość konsultacji lekarskich w gabinetach tala, sanatorium. na powierzchni ziemi (lekarz pulmonolog, rehabili- Subterraneoterapia polega na codziennej, kilku- tant medyczny). Mogą także korzystać z szerokiego godzinnej inhalacji chorych w komorach solnych, zakresu zabiegów fizykoterapeutycznych (elektrote- gdzie leżakują lub uczestniczą w zajęciach. Terapia rapia, laseroterapia, magnetoterapia, ultradźwięki, ta pozwala na izolowanie chorych od zanieczysz- krioterapia miejscowa, światłolecznictwo, kinezy- czonego środowiska zewnętrznego, normalizuje terapia, masaż, inhalacje) oraz badań diagnostycz- florę bakteryjną i powoduje spadek obecności droż- nych. dżaków (Candida) na powierzchni błon śluzowych Działalność Podziemnego Ośrodka jest prowa- dróg oddechowych [14]. Wskazaniami w leczeniu dzona głównie z myślą o osobach cierpiących na tą metodą są, m.in. infekcje górnych i dolnych dróg schorzenia górnych i dolnych dróg oddechowych, oddechowych, alergiczne i przewlekłe niealergiczne takich, jak: astma oskrzelowa, przewlekłe zapale- nieżyty nosa, gardła i krtani. nia oskrzeli i płuc, nawracające choroby nosa, za- Tradycje uzdrowiskowe w Kopalni Soli „Wielicz- tok, gardła i krtani, przewlekła obturacyjna choroba ka” sięgają początku XIX wieku. Już od 1826 roku płuc oraz schorzenia o podłożu alergicznym. zaczęto stosować w celach leczniczych kąpiele so- Do podziemnego sanatorium przyjeżdżają nie lankowe. W sierpniu 2011 roku Minister Zdrowia, na tylko kuracjusze z Polski, ale również klienci z za- podstawie opracowanego operatu uzdrowiskowego, granicy, m.in. z Ukrainy, Rosji, Białorusi, Stanów przyznał status uzdrowiska podziemnym komorom Zjednoczonych, Australii. Uzdrowisko Kopalnia leczniczym Kopalni Soli „Wieliczka”, którą należy Soli „Wieliczka” nieustannie poszerza swoją ofertę. uznać za pierwsze, w pełni uregulowane prawnie, Na powierzchni w odnowionym budynku Młyna podziemne uzdrowisko w Polsce, jedno z nielicz- Solnego znajdują się specjalistyczne poradnie, pra- nych na świecie. Obecnie lecznictwo odbywa się cownie, gabinety w zakresie leczenia schorzeń ukła- w komorach Jezioro Wessel, Stajnia Gór Wschod- du oddechowego i alergii u osób dorosłych i dzieci nich oraz Smok [6]. Dla podziemnego sanatorium [6]. Ponadto, ośrodek prowadzi zajęcia fitness, ha- uzdrowiskowego wyznaczono kierunki lecznicze, tha jogę, a także gabinet, w którym można zadbać jak: choroby dolnych i górnych dróg oddechowych, o urodę i zdrowie skóry. choroby skóry oraz uruchomiono rehabilitację Koncepcja powołania do życia Uzdrowiska Ko- uzdrowiskową (turnusy 28-dniowe) oraz ambulato- palnia Soli Bochnia powstała w latach siedemdzie- ryjne leczenie uzdrowiskowe (turnusy 21-dniowe). siątych XX wieku. U schyłku lat siedemdziesiątych Program Leczenia Uzdrowiskowego obejmuje reha- zaczęto prace przygotowawcze pod budowę pawi- bilitację pulmonologiczną oraz rehabilitacyjno-lecz- lonu balneologicznego przy szybie „Sutoris”, które nicze pobyty nocne w warunkach podziemnego z braku funduszy utknęły. Od 1982 roku powrócono klimatu. Oferta lecznicza obejmuje również kąpiele do realizacji przedsięwzięcia, przez adaptację na ten solankowe, zabiegi suche, czyli inhalację, kinezyte- cel komory „Ważyn”, w której są leczone choroby rapię oraz zabiegi mokre, jak: kąpiel solankową, pe- górnych dróg oddechowych i alergii. Doczekał się rełkową, masaż podwodny w podziemnym basenie realizacji również pawilon hotelowo-balneologiczny solankowym. [20, s. 105]. Część unikalnych wyrobisk bocheń- Podziemny Ośrodek Rehabilitacyjno-Leczni- skiej Kopalni jest wykorzystywana dla celów lecz- czy w Wieliczce, jako Niepubliczny Zakład Opieki niczych, głównie schorzeń układu oddechowego. Zdrowotnej jest jednostką organizacyjną Kopalni Centrum Rehabilitacji oferuje kąpiele perełko- Soli „Wieliczka”, zajmuje się organizacją pobytów we z hydromasażem, bicze szkockie, masaż wiro- rehabilitacyjno-leczniczych w podziemnych wyro- wy kończyn górnych i dolnych, masaż podwodny, biskach Kopalni Soli „Wieliczka” na głębokości 135 suchy, a także laseroterapię, światłolecznictwo, cie- m pod ziemią. Jako jeden z nielicznych na świecie płolecznictwo, magnetoterapię, krioterapię, elektro- Ośrodek realizuje program aktywnej rehabilitacji terapię, inhalacje, kinezyterapię. Wszystkie zabiegi Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 127 przeprowadzane są przez specjalistów rehabilitacji. te schorzenia. Przy wysokiej wilgotności powietrza Ponadto istnieje możliwość skorzystania z sauny 75-80% pierwiastki te są dobrze przyswajalne przez i solarium [8]. pacjentów. Zakład Opieki Zdrowotnej Uzdrowisko Kopalnia Kopalnia Soli Kłodawa może stać się pierwszym Soli Bochnia tworzą Podziemny Ośrodek Leczni- w Wielkopolsce uzdrowiskiem. Jednak do tego jesz- czy oraz Centrum Rehabilitacji i Odnowy Biolo- cze daleka droga. Brakuje przede wszystkim badań gicznej. Podziemny Ośrodek Leczniczy to unikalny ukazujących skuteczność leczenia dzięki klimatowi na skalę światową ośrodek, w którym wykorzystuje kopalni. Potwierdzona jest natomiast skuteczność się subterraneoterapię do leczenia schorzeń układu leczenia chorób dzięki kąpielom mineralnym z kło- oddechowego w oparciu o naturalny mikroklimat. dawskiej soli kamiennej. Szansą dla Kłodawy są Do leczenia kwalifikują się osoby ze schorzeniami również złoża żelazistej, chlorkowo-sodowej wody dróg oddechowych. W ramach terapii realizuje się termalnej w pobliskim Łabędziu. Do utworzenia program aktywnej rehabilitacji opartej na gimnasty- uzdrowiska, zdaniem władz samorządowych, jesz- ce oddechowej przeprowadzanej w specyficznym cze długa i żmudna droga, która wymaga podjęcia mikroklimacie podziemnych wyrobisk, charakte- działań w kierunku rozwoju turystyki w regionie, ryzującym się wyjątkową czystością bakteriologicz- a w przyszłości centralnym jej punktem byłaby ko- ną, stałą temperaturą powietrza (ok. 16oC), wysoką palnia soli [11]. wilgotnością względną (ok. 80%) oraz dużą zawar- Władze gminy czynią starania, aby kopalnia tością chlorku sodu i pierwiastków takich, jak: ma- uzyskała status uzdrowiska. W wyeksploatowanych gnez, mangan i wapń. Leczenie odbywa się na po- i nieczynnych już dziś korytarzach i szybach mogą ziomie VI w komorach „Ważyn” i „Manna”, które powstać nie tylko gabinety lecznicze z kąpielami znajdują się na głębokości 250 m pod ziemią. w solankach i inhalacjami czy sanatoria, ale także Centrum Rehabilitacji i Odnowy Biologicznej tężnie, sale koncertowe, konferencyjne, restauracje, zajmuje się rehabilitacją schorzeń reumatycznych, kawiarnie, a nawet boiska i ścianki wspinaczkowe. neurologicznych oraz leczeniem dysfunkcji narzą- dów ruchu. Pacjenci mają do wyboru zabiegi z za- Natężenie ruchu turystycznego kresu wodolecznictwa, światłolecznictwa, ciepło- w kopalniach soli lecznictwa, elektroterapii, leczenia ultradźwiękami, laseroterapii, magnetoterapii oraz krioterapii. Cen- Na całym świecie rodzi się specyficzna moda na trum tworzą gabinety masażu i ćwiczeń indywidu- zwiedzanie kopalń, które przyciągają turystów swo- alnych, gabinety fizykoterapii, sala gimnastyczna ją tajemniczością, niedostępnością i historią. Po- oraz dział hydroterapii. Dzięki temu pacjenci mają nieważ największe natężenie ruchu turystycznego zapewnioną szeroką gamę specjalistycznych zabie- występuje w okresie wakacyjnym, kopalnie w celu gów wykonywanych przy użyciu najnowocześniej- zmniejszenia efektu sezonowości nieustannie dążą szego sprzętu. Zabiegi przeprowadzają wysokiej do polepszenia i wzbogacenia swojej oferty dla tu- klasy specjaliści wykorzystujący najnowsze metody rystów w okresie zimowym. i techniki rehabilitacji [8]. Analizując dane dotyczące natężenia ruchu tury- Kopalnia Soli w Kłodawie jest największą z pol- stycznego w Kopalni Soli „Wieliczka” stwierdzono, skich kopalni soli i produkuje, nie tylko znaną w ca- że konsekwentna promocja na targach turystycz- łym kraju sól spożywczą (sól kamienną) i sól do po- nych oraz ścisła współpraca z przedstawicielstwami sypywania dróg w zimie, ale także leczniczą sól ką- zagranicznymi POT w Berlinie, Rzymie, Brukse- pielową. Specyficzny klimat kopalnianych podziemi li, Budapeszcie, Wiedniu, Londynie spowodowa- dotychczas nie był wykorzystany, a według specja- ła znaczny wzrost liczby osób zwiedzających ko- listów mógłby być pomocny w leczeniu nawraca- palnię. W tabeli 1 przedstawiono ruch turystyczny jących infekcji dróg oddechowych, alergii, astmy w Kopalni Soli w Wieliczce w latach 2005-2011, oskrzelowej, a nawet schorzeń skóry. W kopalni z wyszczególnieniem typowych turystów (zgod- panuje bowiem mikroklimat, ze stałą temperaturą nie z nomenklaturą UNWTO są to odwiedzający powietrza, o dużej zawartości chlorku sodu, magne- krajowi i międzynarodowi, czyli nocujący turyści zu, wapnia i manganu, korzystny dla cierpiących na i nie nocujący odwiedzający jednodniowi na tere- 128 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 nie Wieliczki), uczestników imprez oraz kuracjuszy. ańczycy (31,6 tys.). W pierwszej dziesiątce zwiedza- Z przedstawionych danych wynika, że w 2007 r. od- jących znaleźli się także Norwegowie, Amerykanie, notowano największą liczbę osób przebywających Hiszpanie, Rosjanie oraz Węgrzy. Wśród turystów w Kopalni (ok. 1 160 tys.), w tym turyści stanowili znaleźli się też, m.in. Hindusi, Libijczycy, Boliwij- ok. 97% ogółu. Najmniejszy udział stanowili kura- czycy, Mongołowie, mieszkańcy Sri Lanki, Fidżi, cjusze, przy czym zauważa się tendencję wzrostową Togo, Makau, Sudanu, Burundi, Tasmanii, Male- w tej grupie osób od 2010 roku. diwów, Papui-Nowej Gwinei (zgodnie z danymi W tabeli 2 przedstawiono dane dotyczące liczby Działu Marketingu i Public Relations Kopalni Soli osób odwiedzających kopalnię w latach 2005-2011 w Wieliczce). W pierwszym kwartale 2012 roku z podziałem na odwiedzających zagranicznych Kopalnię Soli „Wieliczka” zwiedziło 134 tys. go- i krajowych. Największą liczbę osób z zagranicy ści - o 13% więcej niż w okresie styczeń – marzec odnotowano w 2007 r. (ok. 676 tys.), natomiast naj- 2011 roku (więcej o 15,3 tys. osób). 46% odwiedza- więcej odwiedzających krajowych zarejestrowano jących to turyści krajowi, którzy zwiedzili kopal- w 2011 r. (ok. 504 tys.). Obcokrajowcy stanowili nię w I kwartale 2012 roku w liczbie 61,9 tys. osób. w 2010 roku 52% ogółu zwiedzających zabytkowe Liczba zwiedzających krajowych w ciągu trzech podziemia. pierwszych miesięcy 2012 wzrosła o 4%, w porów- Malejący trend w turystyce przyjazdowej, dzie- naniu z 2011 rokiem. 72,1 tys. turystów zagranicz- cięcej i młodzieżowej został zahamowany w 2010 nych zwiedziło kopalnię w pierwszym kwartale roku (nastąpił 5% wzrost), po 11% spadku stwier- 2012 roku, w tym liczba turystów zagranicznych dzonym w 2009 roku [6]. Również liczba dorosłych zwiększyła się o 21%, w porównaniu z pierwszym Polaków zwiększyła się o 4%. W 2010 roku Kopalnię kwartałem roku 2011. Soli „Wieliczka” z zagranicznych gości najczęściej Największy odsetek turystów z zagranicy stano- odwiedzali Brytyjczycy (56,9 tys.), Niemcy (39,3 wili mieszkańcy Wielkiej Brytanii - od stycznia do tys.), Włosi (36,5 tys.), Francuzi (32,5 tys.) i Kore- marca 2012 roku 9,5 tys. osób (wzrost liczby odwie-

Tabela 1: Liczba osób odwiedzających Kopalnię Soli „Wieliczka” w tym: Rok Ogółem Turyści Uczestnicy imprez Kuracjusze 2005 1 028 682 996432 31 584 666 2006 1 065 857 1029169 35 802 886 2007 1 159 635 1122547 35 616 1 472 2008 1 097 473 1058727 36 864 1 882 2009 981 569 949848 30 155 1 566 2010 1 003 437 969515 32 189 1 733 2011 1 060 957 1023896 35 267 1 794 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Działu Marketingu i Public Relations Kopalnia Soli „Wieliczka” Trasa Turystyczna sp. z o. o. (15.05.12)

Tabela 2: Liczba odwiedzających Kopalnię Soli „Wieliczka” (zestawienie kraj – zagranica) w tym Rok Ogółem Turyści zagraniczni Turyści krajowi 2005 1 028 682 576 062 452 620 2006 1 065 857 618 197 447 660 2007 1 159 635 675 698 483 937 2008 1 097 473 627 249 w 470 224 2009 981 569 526 047 455 522 2010 1 003 437 528 852 474 685 2011 1 060 957 556 900 504 057 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Działu Marketingu i Public Relations Kopalnia Soli „Wieliczka” Trasa Turystyczna sp. z o. o. (15.05.12) Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 129 dzających o 1,7 tys. osób, o 22%). Na drugim miej- (i wzrastający). Z kolei ogólna liczba osób odwie- scu uplasowali się Rosjanie z liczbą 8,2 tys. odwie- dzających Kopalnię w Bochni jest dziesięciokrotnie dzających (wzrost o 22%, czyli o 1,5 tys. osób), na mniejsza, niż w Kopalni „Wieliczka”. trzecim Włosi – 5 tys. turystów (wzrost o 57%, tj. Dane statystyczne dotyczące zarówno ruchu tu- o 1,8 tys. osób). Na kolejnych miejscach byli Koreań- rystycznego, jak i wielkości kwot uzyskanych za czycy – 4,4 tys. odwiedzających, Francuzi – 4,3 tys. zwiedzanie w poszczególnych latach przedstawiono turystów, Izraelczycy – 3,4 tys. osób. W pierwszej w tabeli 4. Dane te pochodzą z Biura Obsługi Ruchu dziesiątce znaleźli się również Ukraińcy, Norwego- Turystycznego Kopalni Soli „Kłodawa” S.A. wie, Amerykanie i Niemcy. Powyższe dane uzyska- Można stwierdzić, że Kopalnia Soli „Kłodawa” no podczas wywiadu przeprowadzonego z pracow- w roku 2007 miała 79-krotnie niższą frekwencję od- nikiem działu marketingu kopalni. Najpopularniej- wiedzających niż Kopalnia Soli „Wieliczka”. Z ana- szym językiem obcym, w którym oprowadzani byli lizy danych wynika, że w 2010 roku nastąpił spadek turyści zagraniczni przez przewodników był język ogólnej liczby osób zwiedzających kopalnię, nato- angielski – aż 58% grup zorganizowanych wybrało miast w 2011 roku wystąpił niewielki wzrost liczby ten język oprowadzania. odwiedzających, przy czym dochód ze sprzedaży Analizując dane statystyczne dotyczące licz- biletów był niższy niż w roku poprzednim. Z ana- by osób odwiedzających Kopalnię Soli w Bochni lizy danych dotyczących natężenia ruchu turystycz- (tab. 3) należy stwierdzić, że od 2005 do 2008 roku nego w poszczególnych miesiącach roku wynika, następował stały wzrost liczby osób zainteresowa- że największa frekwencja przypadała na miesiące nych pobytem w kopalni, natomiast od 2009 roku czerwiec oraz październik. zauważa się nieznaczny spadek odwiedzin w grupie uczestników imprez oraz kuracjuszy. Podsumowanie Na podkreślenie zasługuje fakt, że w odróżnie- niu od Kopalni Soli w Wieliczce udział kuracjuszy Nieprzemijające zainteresowanie kopalniami soli w stosunku do ogólnej liczby osób odwiedzają- w Polsce świadczy o tym, że jest to zjawisko ponad- cych Kopalnię jest stosunkowo duży – od 4 do 6% czasowe. Zwiedzanie podziemi zaspokaja naturalną

Tabela 3: Liczba osób odwiedzających Kopalnię Soli w Bochni Rok Ogółem Turyści Uczestnicy imprez Kuracjusze 2005 115436 98743 10834 5859 2006 119607 90433 21051 8123 2007 132196 96414 26831 8951 2008 143509 109036 26778 7695 2009 135167 102665 22997 9505 2010 134323 106793 18895 8635 2011 133552 107920 17054 8578 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Biura Sprzedaży i Marketingu Kopalni Soli w Bochni (15.05.12)

Tabela 4: Liczba osób odwiedzających Kopalnię Soli w Kłodawie Kwota za zwiedzanie Rok Liczba osób ogółem Liczba osób płacących Bezpłatne (zł) 2006 10100 9600 500 93 109.00 2007 14700 14000 700 115 798.00 2008 22572 20518 2054 270 564.00 2009 28118 25093 3025 344 823.00 2010 26912 24004 2908 471 023.00 2011 27493 24826 2667 470 932.00 Razem 129 895 118041 11854 1756249,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Biura Obsługi Ruchu Turystycznego Kopalni Soli „Kłodawa” (10.06.12) 130 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 potrzebę poznania i przeżycia przygody, uruchamia wać pomysły konkurencji osoby odpowiedzialne za wyobraźnię i dostarcza nieznanych dotąd wrażeń przygotowywanie tych ofert powinny skupić się na i przeżyć. Dzięki wyjątkowej wartości historycz- różnicowaniu i wzbogaceniu już istniejących usług. nej i turystycznej, wysokiej jakości świadczonych Klienci nie są już wdzięcznymi i pasywnymi usług oraz specyficznym walorom zdrowotnym, nabywcami. Są aktywni, chcą usług nowatorskich, kopalnie soli przyciągają coraz większą liczbę tury- innowacyjnych, modnych. Za swoje pieniądze chcą stów i kuracjuszy z Polski i świata. Obiekty sztuki dostać coraz więcej, co niekoniecznie oznacza, że górniczej, rzeźby w soli oraz kunsztownie zdobione poszukują tańszych usług. Wydaje się, że postawa kaplice wzbudzają wśród odwiedzających duże za- oszczędności już minęła, konsumenci szukają war- interesowanie oraz zachwycają swym urokiem już tości, kierując się jak najwyższą jakością. od pierwszych chwil pobytu. W obecnie istniejących warunkach nasilającej Porównując atrakcyjność ofert turystyczno- się konkurencji konsument jest najważniejszym -uzdrowiskowych w kopalniach soli w Polsce mo- aktorem na rynku usług turystyczno-uzdrowisko- żemy zauważyć, że Kopalnia Soli w Bochni, w po- wych i decyduje o dalszej egzystencji firmy i roz- równaniu z Kopalnią Soli „Wieliczka” jest bardziej woju miejscowości [16]. Kopalnie soli, aby mogły konkurencyjna w ofercie dla dzieci i firm, ponieważ utrzymać się i zajmować czołowe pozycje na rynku, usługi te są rozszerzone o pobyt w Centrum Aktyw- powinny oprzeć swoje działania na ciągłym dosko- nego Wypoczynku „Borek”. Oferty te przystosowa- naleniu świadczonych usług i zaspakajaniu stale ne są dla dzieci w różnym wieku, od przedszkola- zmieniających się i wzrastających wymagań i ocze- ków po uczniów gimnazjów. kiwań konsumentów. Specjalnie dla dzieci na terenie Kopalni Soli Kopalnie Soli w Wieliczce, Bochni i Kłodawie w Bochni stworzono następujące rozrywki: Kolej- przyciągają turystów poprzez tworzenie i ciągłe ka „Kuba 2”, pobyt nocny, boisko sportowe, zjeż- udoskonalanie produktu turystycznego i uzdro- dżalnia, plac zabaw, organizacja dyskotek i balów wiskowego. Gospodarze podziemi, oprócz trasy karnawałowych. Rozrywka w Centrum Aktywnego turystycznej, oferują odwiedzającym szereg atrak- Wypoczynku „Borek” to, m.in.: przejażdżka konna, cyjnych imprez oraz usług towarzyszących, takich nauka gry w mini golfa, zwiedzanie mini zoo, strze- jak: wystawy, koncerty, spektakle, biesiady i wiele lanie z markerów paintballowych do tarcz, ognisko innych. Największą popularnością we wszystkich i wspólny śpiew. trzech kopalniach cieszą się podziemne trasy tury- Z kolei Kopalnia Soli „Wieliczka” przewyższa styczne, na których można zobaczyć unikalne ko- Kopalnię Soli w Bochni pod względem różnorodno- mory solne z zachowanymi śladami prac eksploata- ści świadczonych usług zdrowotnych, jak również cyjnych oraz niepowtarzalnymi rzeźbami solnymi, organizacji imprez cyklicznych i na zamówienie. jak również narzędzia i urządzenia, którymi posłu- Rocznie w Wieliczce obsługiwanych jest blisko 300 giwano się przed wiekami. imprez, co świadczy o ogromnym doświadczeniu Kopalnie soli odgrywają również istotną rolę i docenieniu oryginalności miejsca i profesjonali- w dziedzinie podnoszenia stanu zdrowia społeczeń- zmu obsługi. stwa, dzięki wykorzystaniu specyficznych bodźców Poza tymi różnicami kopalnie w swoich ofertach występujących tylko w głębi ziemi, o złożonej natu- świadczą podobne usługi. ralnej strukturze. Leczenie uzdrowiskowe w kopal- Z kolei Kopalnia Soli „Kłodawa” nie ma opraco- ni przebiega w oparciu o naturalne bogactwa i czyn- wanych dodatkowych ofert turystycznych, jej dzia- niki fizyczne wykorzystywane, m.in. pod postacią łalność opiera się wyłącznie na zwiedzaniu trasy inhalacji, ćwiczeń (gimnastyka oddechowa), masa- turystycznej i organizacji koncertów 600 metrów żu leczniczego w specyficznych warunkach mikro- pod ziemią. Dysponuje hotelem „Dom Górnika” klimatycznych. i restauracją. Kopalnie soli w Polsce stanowią atrakcyjny pro- Aby oferty turystyczne i uzdrowiskowe kopal- dukt turystyczny i uzdrowiskowy dla polskiego ni soli były bardziej konkurencyjne i atrakcyjne na i zagranicznego turysty. Oferują wiele rozmaitych rynku usług turystycznych nie powinny być two- usług, takich jak np.: nocleg i wyżywienie pod zie- rzone na zasadzie naśladownictwa. Zamiast kopio- mią, usługi zdrowotne, usługi dla dzieci, usługi dla Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 131 firm, koncerty, studniówki, sylwester pod ziemią, nym elementem wykorzystywanym w promocji itp. Oferują również turystom własne wyroby z soli dziedzictwa kulturowego kraju i regionu. Sukces np.: lampy solne, figurki, sól do kąpieli. kopalni wielickiej i bocheńskiej zachęcił również Niniejsze opracowanie nie pozostawia wątpli- władze Kopalni Soli „Kłodawa” do otwarcia swo- wości co do atrakcyjności turystycznej i uzdro- jej podziemnej trasy turystycznej, która jak każda wiskowej Kopalni Soli w Wieliczce oraz Bochni. z tras podziemnych jest niepowtarzalna i ma swoje Natomiast oferta Kopalni Soli „Kłodawa” znacz- tajemnice. Ciągła poprawa jakości oferty turystycznie różni się od oferty kopalń w woj. małopolskim nej oraz urozmaicanie podziemnych tras dla zwie- (brak atrakcyjnej oferty turystycznej, właściwych dzających, powinny być zachętą do odwiedzenia, metod promocji, ciekawych i nowocześnie przygo- choć raz w życiu wnętrz tych przepięknych tworów towanych informatorów). Autorzy napotkali na wie- natury. le problemów ze zdobyciem materiałów o Kopalni Soli w Kłodawie. Jedyne informacje wykorzystane Piśmiennictwo: do przedstawienia charakterystyki kopalni, były za- 1. Charkot J., Jaworski W. 1992: Charakterystyka zabytkowych wyrobisk kopalni soli w Bochni. W: A. Balak (red.) czerpnięte ze stron internetowych oraz pozyskane Studia i materiały do dziejów żup solnych w Polsce, Tom z Biura Obsługi Turystycznej. XVII, Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka: 7. Jedną z najważniejszych wartości, jakich klien- 2. Dziwik K. 1989: Początkowe dzieje Wieliczki. W: A. Ba- ci spodziewają się od podmiotów kształtujących lak (red.) Studia i materiały do dziejów żup solnych w Pol- i świadczących usługi, jest wysoka profesjonalność sce, Tom XV, Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka: 8-9. 3. Grzesiowski J. 1978: Zwiedzamy zabytki i muzea, Wielicz- personelu oraz jakość obsługi klienta. Jeżeli chodzi ka – muzeum, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa. o Kopalnię Soli „Wieliczka” i Bochnia autorzy nie 4. Gutowski K. 1978: Sól, RSW, Warszawa. mieli żadnych problemów z uzyskaniem informacji, 5. http://www.bochnianin.pl/index1.php?id=5431 (10.11.12) współpraca była na bardzo wysokim poziomie, ma- 6. http://www.kopalnia.pl (20.02.13) teriały o tych kopalniach są uaktualniane na bieżąco 7. http://www.kopalnia-pp.pl (10.11.12) 8. http://www.kopalniasoli.pl (10.12.12) i udostępniane drogą internetową (lub telefoniczną). 9. http://www.kopalnia.pl/uzdrowisko (20.02.13) Kopalnie dążą do polepszania i zwiększania za- 10. http://www.malopolanin.pl (19.02.13) kresu swoich ofert turystycznych, a co najważniej- 11. http://miasta gazeta.pl. (10.12.12) sze nie zapominają o tak istotnej kwestii, jaką jest 12. http://podroze.gazeta.pl (19.02.13) promocja. Z roku na rok obiekty te cieszą się coraz 13. http://www.poland-active.com (19.02.13) 14. http://www.relax-grota.pl/subterraneoterapia (18.02.13) większym zainteresowaniem wśród turystów z całe- 15. http://www.saltchamber.com.pl (20.12.12) go świata, promocja w Bochni i Wieliczce jest bar- 16. http://www.sgurp.pl (17.02.13) dzo intensywna, a jakość usług wciąż wzrasta. 17. http://www.sol-klodawa.com.pl (11.12.12) Biorąc pod uwagę, że największe natężenie ruchu 18. Kurowski P. 1990: Trasy turystyczne w kopalni wielic- turystycznego występuje w okresie wakacyjnym, kiej. W: A. Balak (red.) Studia i materiały do dziejów żup solnych w Polsce, Tom XVI, Muzeum Żup Krakowskich, kopalnie w celu zmniejszenia efektu sezonowości, Wieliczka. nieustannie dążą do polepszenia i wzbogacenia 19. Michalak E., Kozanecka A. 2000: Kłodawa - rys histo- swojej oferty dla turystów w okresie zimowym. ryczny. Tekst i materiały Urząd Miasta i Gminy w Kłoda- Można stwierdzić, że polskie kopalnie soli stano- wie, Wyd. Apeks, Kłodawa. wią znakomity zabytek kultury materialnej. Świet- 20. Wojciechowski T. Kopalnia soli w Bochni. Urząd Miasta w Bochni. nie odzwierciedlają rozwój technik górniczych na 21. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowisko- przestrzeni wielu lat. Trasy turystyczne stanowią wym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej regionalny produkt turystyczny, będący atrakcyj- oraz o gminach uzdrowiskowych. 132 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Joanna Wasilewska, Tomasz Madej Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie

Pamiątka z podróży na Wschód jako przedmiot muzealnej interpretacji A souvenir of the trip to the East as an object of museum interpretation

Abstract

The following article is an attempt to portray the phenomenon of the tourist souvenir in the context of museum collections. It is a record of reflections associated with the exhibition ”Souvenir from a journey to the East”. Authors of the text were curators of the exhibition which took place in 2012 at the Asia and Pacific Museum in Warsaw. It constituted a specific experiment, conjoining objects from the museum collection, in general “neutral” through this fact, with objects from private collections carrying the great emotional charge. Thanks that both groups of exhibits underwent the reinterpretation: personal souvenirs appeared in the context of museum classification, and museum items aroused longing for their alleged, but lost individual transmission.

Słowa kluczowe: pamiątka turystyczna, obiekt muzealny, sztuka turystyczna

Wprowadzenie Jak pisał Tim Dant, „Na dom składają się ludzie i rzeczy, jest on jednocześnie fragmentem przestrzeni We współczesnej turystyce kulturowej coraz społecznej i fizycznym schronieniem dla domow- większą rolę odgrywają muzea jako miejsca przy- ników oraz należących do nich przedmiotów” [4]. ciągające różne kategorie turystów – zarówno tych W tej prywatnej kolekcji osobną kategorią są pa- o sprecyzowanych zainteresowaniach, jak i nasta- miątki, „Świat naszego życia codziennego usiany wionych na szeroko pojęte lokalne atrakcje. Nazwy jest pamiątkami turystycznymi” [8]. Są „...naszym takie jak Luwr czy Ermitaż docierają do najszerszych «Świętym Graalem», mitycznym dowodem, że od- kręgów odbiorców, a oznaczone nimi instytucje sta- daliśmy się podróżniczemu sacrum” [12]. Są mate- ją się punktem programu najbardziej popularnych rialnym dowodem naszego bycia „tam”, niekiedy zaj- wycieczek. W literaturze przedmiotu funkcjonuje mują w przestrzeni domu honorowe miejsca. Tworzą też określenie turystyka muzealna bądź muzealni- konstelację wspomnień, dzięki której przeszłość jest cza (tourism to museums), w którym „…muzeum ukorzeniona w naszej teraźniejszości [6]. Pamiątki są jest głównym obszarem recepcyjnym turysty i celem „odpryskiem przeszłości” który „…kojarzy się z ja- jego przejazdu do danej miejscowości” [2]. Poniższy kimś stanem wcześniejszym, wolnym od teraźniej- artykuł opisuje przypadek Muzeum Azji i Pacyfiku szych skażeń” [20], ta „indywidualna więź pamięci, w Warszawie, które – samo będąc celem turystycz- niepowtarzalne odniesienie do przeszłości” jak pisze nym i miejscem zwiedzania – stało się też symbolicz- Magdalena Banaszkiewicz „…potęguje proces per- nym „kresem wędrówki” turystycznych pamiątek, sonalizowania pamiątki turystycznej” [1]. „Ilekroć zinterpretowanych tu w muzealnym kontekście. na nią spojrzę, przypominam sobie, niezwykły czas, niezwykłą kulturę i niezwykłych ludzi, których tam Znaczenie pamiątek z podróży i muzeów poznałam” – taką opowieść snuje Wanda Kwietniew- w turystyce ska w książce „Historie przedmiotami pisane”, gdy patrzy na drewnianą lalkę przywiezioną z Japonii [7]. Nasza przestrzeń jest współcześnie rzeczami wy- Pamiątki funkcjonują również jako oznaka statusu pełniona. Są wręcz wszechobecne, czego najlepszym czy też przynależności grupowej – w tym wypadku przykładem jest nasza przestrzeń prywatna – dom. grona „podróżników” [8]. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 133

Przywożenie pamiątek z podróży jest częścią jego życia i jest dożywotnim dyrektorem powsta- rytuału podróżowania, który sięga czasów staro- łej placówki. Kolekcja założycielska liczyła ponad żytnych. Lionel Casson podaje przykład „religij- cztery tysiące obiektów, dzieł sztuki i rzemiosła ar- nej, rzymskiej damy”, która z podróży po Egipcie tystycznego z wysp Indonezji. Zbiory muzeum liczą przywiozła naczynie wypełnione wodą z Nilu, „... obecnie prawie dwadzieścia jeden tysięcy obiektów by używać jej w służbie Izydy” [3]. Dzięki odkry- o bardzo różnym charakterze, przede wszystkim ciom archeologicznym wiemy, iż już w starożytno- z dziedziny sztuki i etnografii. ści istniały „wersje tanich tandetnych pamiątek” [3]. Historia publicznych muzeów otwartych dla Zminiaturyzowany model posągu Ateny sprzeda- zwiedzających sięga połowy XVIII wieku, terenów wany był podróżnym w Atenach. W okolicach Za- Anglii i Niemiec. Najstarszym w Europie jest Bri- toki Neapolitańskiej, ulubionej destynacji Rzymian, tish Museum, otwarte w 1753 roku. Rola muzeów, były oferowane buteleczki z wizerunkiem głównych w tym etnologicznych, zmieniała się na przestrzeni atrakcji regionu, z wytłoczonym napisem: „Latarnia dziejów, od placówek badawczych oraz pełniących morska”, „Pałac” etc. [3, 13]. W Aleksandrii sprze- rolę zastępczą dla osób zainteresowanych innymi dawano naczynia fajansowe, w Antiochii buteleczki kulturami, aż po czasy współczesne, kiedy oferta w kształcie głównej atrakcji - posągu Tyche. Najpo- została wzbogacona o programy edukacyjne i liczne pularniejszą pamiątką chrześcijańską z Ziemi Świę- imprezy kulturalne, by sprostać wymogom współ- tej były flaszeczki zdobione rysunkami i sentencja- czesnego odbiorcy, a także konkurencji ze strony mi, wypełnione kroplami oliwy z lampek płonących centrów handlowych, parków tematycznych etc. przy grobach świętych [3]. „Turystycznej” komercji Aby sprostać wymogom współczesnego turysty, uległy również pamiątki z „epoki bohaterskiej”. Je- „interaktywnej” konkurencji oraz podtrzymać zain- rzy Schnayder podaje przykłady kopiowania reli- teresowanie odwiedzających „Nie możemy siedzieć kwii pochodzących z wojny trojańskiej (jajo Ledy, z założonymi rękami i czekać na publiczność” – jak okręt Eneasza oraz berło i miecz Agamemnona) czy powiedział Nicolas Serot, dyrektor Tate Gallery używania gliny, z której rzekomo Prometeusz ule- w Londynie” [2]. pił człowieka [13]. Te kopie były następnie przed- Jak słusznie zauważyła Karolina Buczkowska stawiane turystom jako autentyczna atrakcja. Jak w swojej książce, turystyka kulturowa jest jednym podsumowuje Casson: „Niewiele mamy informacji z trendów turystycznych XXI [2]. Rozwija się co- o kupowaniu pamiątek w starożytności, tyle tylko raz bardziej intensywnie, a muzea stanowią dziś jej wiemy, że zmieniły się jedynie poszukiwane przed- ważny element. W Europie między 1977 a 1997 r. mioty, a gusty, pragnienia i cele są bardzo podobne frekwencja w muzeach, miejscach historycznych do naszych” [3]. i archeologicznych podwoiła się [10]. Najliczniej Zwyczaj przywożenia pamiątek z podróży utrzy- odwiedzane są: paryski Luwr (7,3 mln osób rocz- mywał się w kolejnych epokach, a wręcz przybrał nie) oraz londyńskie National Gallery (5 mln) i Bri- na sile. Zmieniały się tylko typy podróżnych i ro- tish Museum (4, 87 mln). Na tym tle w Polsce do dzaje przywożonych obiektów. Współcześnie prze- pierwszej trójki należą: Wawel, Muzeum Narodowe mysł pamiątkarski osiągnął apogeum, zarówno pod w Krakowie (Galeria Sukiennice i Muzeum Książąt kątem zróżnicowania asortymentu oferowanego Czartoryskich) oraz Zamek w Łańcucie [9]. Od cza- turyście, jak i miejsc zakupów pamiątek. „Turysta su drastycznego załamania się frekwencji w 1992 środowiskowy zadawala się widokówkami. Turysta roku do 13 mln, liczba odwiedzających stale się myśliwy i zbieracz kolekcjonuje muszle, ale i kawał- podnosi. W roku 2004 sięgnęła 17,5 mln [14]. ki antycznych ruin. Turysta etniczny kupuje wyroby W piśmiennictwie turystycznym funkcjonuje rękodzieła” [12]. W niektórych przypadkach kolek- definicja turystyki muzealnej jako gałęzi turystyki cje prywatne stały się podstawą istnienia muzeum. kulturowej: „Jako turystyka muzealna określane Najlepszym przykładem tego zjawiska jest Muzeum są te przedsięwzięcia o charakterze turystycznym, Azji i Pacyfiku w Warszawie, instytucja założona dla których głównym motywem podjęcia podróży w 1973 roku. Początkiem muzeum była prywatna i celem tejże jest wizyta w jednym lub kilku obiek- kolekcja Andrzeja Wawrzyniaka, marynarza, dy- tach muzealnych” [9]. W Polsce działanie muzeum plomaty, który spędził w Azji znaczną część swo- określa ustawa o muzeach z dnia 21 listopada 1996 134 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 r., z późniejszymi zmianami, w myśl której „mu- swoje upodobania – utrwalają wizerunek nieaktual- zeum jest jednostką organizacyjną (…) której celem ny lub zgoła nigdy nieistniejący, podkreślając „tra- jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalne- dycyjność” w opozycji do „nowoczesności”, propo- go i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charak- nując lokalne zamiast globalnego. Chcemy wszak, terze materialnym i niematerialnym…” [18]. Dla żeby „tam” było inaczej niż „tu”; nie aż tak jednak przedmiotów muzealna półka stanowi zatem osta- inaczej, żeby stracić poczucie bezpieczeństwa. „My teczny, symboliczny kres wędrówki – co, równie wiemy, jaką wyspę Bali chciałbyś zobaczyć!” – gło- symbolicznie, budzi skojarzenia z ich „śmiercią”. To si turystyczny slogan reklamowy, posunięty do gra- w muzeum rzeczy stają się „...nośnikiem znaczenia, nic absurdu. wyłączywszy uprzednio z kręgu przedmiotów wykorzystywanych w konkretnych celach. Odtąd [ich] zadaniem jest „bycie oglądaną” a [ich] widok ma kojarzyć się z określonymi znaczeniami” [20]. To właśnie wyłączenie zbiorów ze „zwykłego życia” i wyjątkowy status stanowią w dużej mierze o ich atrakcyjności dla odwiedzających.

Pamiątka w muzeum

„Przedmioty te obchodzono z daleka, były nie- dotykalne z punktu widzenia ortodoksyjnej prakty- ki muzealnej i intelektualnej. Rzadko wystawiane czy publikowane, wykluczone z kanonu, spoczy- wały pogrzebane w ciszy” [11]. Emocjonalne słowa Ruth Phillips z tekstu Why Not Tourist Art? dotykają problemu spuścizny nieco niewygodnej, a nierzadko wręcz wstydliwej, jaką potrafią być dla muzeal- ników „pamiątki z podróży”. Przymiotnik „pamiątkarskie” zwykle dyskwali- fikuje przedmioty. Wpadamy łatwo w pułapkę „au- tentyczności”, wyrzucając je poza jej nawias. Tra- fiają jednak do zbiorów z dobrodziejstwem inwen- tarza, choćby jako element większej darowizny. Są materialnym dowodem „bycia tam”, a „bycie gdzie Rycina 1: Muszla z Filipin z namalowaną mapą archipelagu indziej” to dla wielu ludzi jedno z najbardziej wy- oraz napisem „SOUVENIR OF THE PHILIPPINES” 1. poł. XX w., wł. Muzeum Azji i Pacyfiku (fot. Eugeniusz Helbert) jątkowych doznań w życiu. Przedmiot może być po- spolity i trywialny, ale przeżycie z nim związane – Pamiątka więc to często hybryda, łącząca obcą głębokie i wyjątkowe. Kiedy jednak obiekt trafia do miejscowej kulturze formę lub/i funkcję z dekoracją muzeum, często gubi pierwotne wspomnienie. Nie uważaną przez obie strony transakcji za tradycyjną. zawsze ofiarodawca chce i umie je przekazać – nie Taki „obiekt konwersacyjny” bywa, przynajmniej zawsze muzealnik chce i umie je utrwalić. Przed- do pewnego stopnia, użytkowy – jak łopatka do tor- miot traci głos, traci sens i może ostatecznie stać się tu w jawajskim stylu wayangowym. Kiedy indziej tylko brzydką rzeczą (bo często obiekty tego typu przedmioty pełniące pierwotnie konkretną rolę budzą zrozumiały estetyczny opór). w danej społeczności zaczyna się wiernie odtwarzać Spoza brzydoty wyłania się jednak specyficzny na potrzeby rynku turystycznego. W ten sposób np. obraz dalekich krajów, zbudowany ze wspomnień chińskie lalki teatralne stają się elementem dekora- i wyobrażeń, marzeń i oczekiwań. Często jest to re- cji wnętrz, zachowując przy tym jakże poszukiwa- zultat swoistego qui pro quo pomiędzy twórcą/pro- ny walor „autentyczności”, choć funkcja ich jest już ducentem a nabywcą, którzy – nawzajem odgadując całkiem odmienna od pierwotnej. Wreszcie pojawia Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 135 się tzw. sztuka turystyczna – przez niektórych kwe- stionowana jako sztuka w ogóle – znajdująca się na stylistycznym i ideowym pograniczu. Dolny segment rynku to kosmopolityczne ga- dżety, te niezliczone magnesy, breloczki i kubki, dla których podstawą identyfikacji jest napis: „Bang- kok”, „Istanbul” czy „Warsaw”. Ich niewiarygodne na całym świecie podobieństwo, pomimo zmienia- jących się motywów, nie powinno dziwić – w końcu i tak najczęściej są produkowane w Chinach, nieza- leżnie od tego, czy będzie to foka z Helu, czy talerz z królewskiego wesela w Londynie. Turysta aspirujący do wyższego poziomu prze- życia przenigdy nie kupi czegoś podpisanego – to jeden z elementów snobistycznej gry pozorów, rów- nież związanej z podróżowaniem. Mówiąc o podró- żach, pokazując zdjęcia i pamiątki, dokonujemy au- toprezentacji i budujemy swój wizerunek: sygnali- zujemy nasz gust, styl życia, pozycję społeczną. Ten popularny temat konwersacji jest bezpieczny i przy- jemny, a zarazem pozwala zidentyfikować rozmów- cę, jeśli już nie jako bratnią duszę, to przynajmniej osobę – jak to dawniej określano – „z naszej sfery”. Prezentujemy się więc poprzez zawartość na- Rycina 2: Plakat z wystawy „Pamiątka z podróży na Wschód” szych regałów, serwantek, szaf – także poprzez to, co na sobie i przy sobie nosimy. Strój wyróżniają- ła się też bogata kolekcja pocztówek, w większości cy nas w naszym środowisku daje szczególną sa- zgromadzonych przez dyrektora Muzeum Andrzeja tysfakcję, trochę jak skóra upolowanego zwierza. Wawrzyniaka. Może to być zarówno luksusowy tajski jedwab, jak Ekspozycja była zaaranżowana w dwóch po- i T-shirt z nadrukiem (w ostatnich czasach o coraz mieszczeniach Galerii Azjatyckiej przy ul. Freta 5 bardziej zdystansowanych treściach: „jedyne, co mi w Warszawie. Scenariusz wystawy przewidywał przywiózł, to ta paskudna koszulka”). Wszystko to ukazanie zwiedzającym jednostkowego losu obiek- w sensie jak najbardziej dosłownym i przenośnym tu – pamiątki z podróży. W pierwszej sali stworzo- przykrojone do potrzeb nabywcy, na ogół bowiem no umowny „bazar”, miejsce, gdzie dokonuje się akt nie przekraczamy granicy ekscentryczności w eks- nabycia obiektu, transakcja między turystą i „tubyl- ponowaniu naszych łupów. cem”. W drugiej sali została zarysowana swojska przestrzeń domowa, z wyodrębnioną kuchnią, salo- Wystawa „Pamiątka z podróży nem, garderobą i pokojem dziecięcym – symbolicz- na Wschód” ny kres „życia” przedmiotów. Przy organizowaniu wystawy poszerzyliśmy Pamiątki z podróży nie były dotychczas źródłem krąg przedmiotów, które stanowiły nasze źródło inspiracji dla polskich muzealników. Organizując zainteresowania. Sięgnęliśmy zarówno do własnych wystawę „Pamiątka z podróży na Wschód” mieli- magazynów, jak i do świata indywidualnych ludz- śmy nadzieję na przełamanie pewnego tabu i uka- kich emocji zaklętych w przedmiocie, odchodząc zanie tkwiącego w nich potencjału. Wydobyliśmy tym samym od tradycyjnego, głównego przesłania więc z zapomnienia i wstydliwego mroku długo- muzeum – jakie John Urry przytacza za Donal- rzęse lalki, koszyczki z napisem „Bali”, seryjnie dem Hornem – którym „jest oddawanie czci rze- rzeźbione „świątki” i post-hippisowskie stroje – de- czom tylko dlatego, że mają aurę autentyczności” koracje turystycznego raju. Ich uzupełnieniem sta- [17]. Zaprosiliśmy do współuczestniczenia w przy- 136 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Przy projektowaniu balansowaliśmy między dwie- ma koncepcjami: muzeum jako świątyni, które ma służyć eksponatom oraz muzeum istniejącego, aby służyć zwiedzającym [10].

Rycina 3: Ekspozycja zaaranżowana na przestrzeń domową (fot. T.Madej) gotowywaniu wystawy grupę współczesnych po- dróżników i badaczy, mając na uwadze słowa Wa- silewskiego, iż: „Oglądając rzecz nie dowiemy się niczego o jej jednostkowym losie, o tym co się z nią działo i czym była dla wszystkich, którzy mieli ją w ręku – od wytwórcy aż do zbieracza-kolekcjone- ra, który ją z jej własnych kontekstów wyłuskał i do swego wstawił, przydając jej nowych znaczeń i ob- darzając innymi emocjami. Pokażcie mi koleje losu konkretnego dzieła ludzkiej ręki zanim trafiło na wystawę i zostało zamrożone pod szkłem jako eksponat” [19]. Zaproszone osoby użyczyły nam przed- miotów z podróży gromadzonych w swojej kolekcji i towarzyszących im opowieści, potwierdzając tym samym, iż „każdy skrawek kultury materialnej może udostępnić nam resztki autentycznych doznań gdzieś i kiedyś odczuwalnych” [8]. W ten sposób udało nam się spisać indywidualne biografie obiek- tów oraz podzielić się z publicznością drzemiącymi w nich emocjami. Inspiracją były słowa Nicholasa Rycina 4: Hana Umeda prezentująca kimono – prezent od Thomasa „To, co kryje się pod powierzchnią może Daisuke Yoshimoto – aktora japońskiego teatru Butoh być bardziej wyzywające i prowokujące” [16]. „Opowieści” o przedmiotach znalazły się w spe- Efekt współpracy przeszedł nasze oczekiwania, cjalnej publikacji muzealnej. Miała ona formę roz- zarówno pod względem wyboru obiektów, jak i nar- budowanego folderu zawierającego kilkadziesiąt racji. Ukazał różnorodne sposoby postrzegania od- pojedynczych kart, obustronnie zadrukowanych, wiedzanej rzeczywistości przez podróżników oraz umieszczonych w kolorowej kartonowej kopercie. potwierdził słowa Rocha Sulimy, iż „wraz z rzecza- Na każdej karcie znajdowały się osobiste historie mi przenosi się pamięć o ich poprzednich kontek- przedmiotów, uzupełnione fotografiami przedsta- stach oraz własne indywidualne-rodzinne historie” wiającymi sam przedmiot lub kontekst jego nabycia. [15]. Prezentowane przedmioty przemierzyły wraz Całość poprzedzały teksty komisarzy wystawy. Taki ze swoimi właścicielami tysiące kilometrów. Przy- zabieg ilustrował w pewnym stopniu ideę Roberta były m.in. z Jakucji, Uzbekistanu, Indii, Kambodży, Lumleya – wspomnianej przez Urrego – „...odejście Birmy, Indonezji, Papui Nowej Gwinei, Japonii, od muzeum jako zbiorów naukowych eksponatów a nawet z Nowej Zelandii czy Vanuatu. Były niczym na rzecz idei muzeum jako środka przekazu” [17]. „kapsuły pamięci” z zakodowanymi informacjami. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 137

Pretekstem do ich otworzenia stało się zaproszenie czenia i marzenia stała się istotnym przeżyciem na wystawę. i doświadczeniem. Przedmioty te są nie tylko elementem turystycz- Wystawa trwała od 24 lutego do 9 czerwca 2012 nego doświadczenia, ale przede wszystkim nośni- roku i cieszyła się dużym zainteresowaniem; odwie- kiem emocji i historii splecionej z losami ludzi. dziło ją ponad cztery i pół tysiąca osób. Szczegól- Nierzadko biografia przedmiotu jest poszerzeniem nie żywe komentarze towarzyszyły Nocy Muzeów. historii rodziny, łączy właściciela ze wspomnienia- Zwiedzający zwracali uwagę na sam pomysł przed- mi o innych osobach bądź wydarzeniach z podróży. stawienia obiektów turystycznych w formie wysta- Jak pisał Hans-Georg Gadamer, pamiątka „nie za- wy, który ich zdaniem był niezwykły. Szczególną trzymuje nas przy sobie, lecz przy przeszłości, którą frapujące były dla nich indywidualne historie przed- prezentuje” [20]. miotów autorstwa podróżników. Spotkaliśmy się z wieloma zapytaniami, co do możliwości przeka- zania muzeum podobnych obiektów z historią oraz Zakończenie prośbami o informację przy kolejnych tego typu projektach. Wystawa i reakcje publiczności dają na- Wystawa „Pamiątka z podróży na Wschód” był dzieję, że tego typu wydarzenia mają głębszy sens rezultatem eksperymentu, który po części zaskaki- i zasługują na to, aby do nich wracać. wał, po części oczarowywał i wzruszał. Stała się mariażem dwóch światów, świata muzealnej kolek- Piśmiennictwo: cji ze światem indywidualnych narracji, który skła- 1. Banaszkiewicz M. 2011: Pamiątki turystyczne – w poszu- niał do refleksji nad własnym życiem przedmiotów. kiwaniu tożsamości. Turystyka Kulturowa, 4: 4-16 http:// www.turystykakulturowa.org/pdf/2011_04_01.pdf. Przywołując słowa Jerzego Wasilewskiego: „Przed- 2. Buczkowska K. 2008: Turystyka kulturowa. Przewodnik miot ma w sobie moc. Trzeba tylko stanąć na jego metodyczny. AWF Poznań, Poznań. drodze, a on zmusi nas do wysłuchania swojej hi- 3. Casson L. 1981: Podróże w starożytnym świecie. Wyd. Za- storii” [19]. kład Narodowy im. Osolińskich, Wrocław. Realizując wystawę zaskoczyliśmy nie tylko pu- 4. Dant T. 2007: Kultura materialna w rzeczywistości spo- łecznej. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. bliczność, ale w pewnym stopniu i samych siebie. 5. Errington S. 1998: The Death of Authentic Primitive Art Poruszaliśmy się po terenie niemal dziewiczym and Other Tales of Progress. University of California – pamiątka z podróży jako przedmiot badań i pre- Press. zentacji od niedawna dopiero znalazła się w orbicie 6. Jawłowska A. (red.) 2011: Wokół problemów tożsamości. Wyd. LTW, Kraków. zainteresowań muzealników (jednym z preceden- 7. Kwietniewska W. 2005: Lala Japonią pachnąca. W: Dzie- sów są projekty Museum Volkenkunde w Lejdzie), ciołowski P. (red.), Historie przedmiotami pisane, Oficyna w odróżnieniu od rozbudowanej już znacznie wcze- Wydawnicza RYTM, Warszawa: 72-78. śniej refleksji teoretycznej. W Polsce niewątpliwie 8. MacCannell D. 2002: Turysta. Nowa teoria klasy próżnia- czej. Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., należeliśmy do pionierów. Dla starszej z autorek Warszawa. wystawy, wychowanej jeszcze w duchu podziałów 9. Mikos von Rohrscheidt A. 2008: Turystyka kulturowa. na „autentyczne” i nie, był to również ważny etap Fenomen, potencjał, perspektywy, GWSHM Milenium, zawodowej ewolucji. Wychodząc od dawnego po- Gniezno. 10. Niekrasz Z. L. (red.) 1998: Azja i Pacyfik nad Wisłą, Wyd. mysłu, nieco prześmiewczego, ironicznej muzealnej Muzeum Azji i Pacyfiku, Warszawa. autorefleksji, od lat kryjącej się gdzieś w cieniu co- 11. Nowacki M. 2007: Analiza stanu atrakcji turystycznych dziennej pracy (chodziło początkowo o pokazanie w Polsce: muzea i obiekty paramuzealne. Segmentacja przedmiotów, „które wstyd pokazywać”), doszła – rynku. W: Stasiak A. (red.), Kultura i turystyka razem czy oddzielnie?, Wyd. WSTH Łódź: 95 – 113. dzięki współpracy z młodszym kolegą – do zaska- 12. Philips R. 1994: Why Not Tourist Art? Significant Silences kującego momentu konfrontacji z inną „autentycz- in Native American Museum Representations. W: Gyan P. nością”, z realnością sprzężonych z przedmiotem (ed.) After Colonialism Imperial Histories and Postcolo- emocji. „Pamiątka” była swego rodzaju próbą, która nial Displacements, Princeton University Press: 98-125. być może znajdzie swoją kontynuację. Z pewnością 13. Podemski K. 2004: Socjologia podróży. Wydawnictwo Naukowe UEM, Poznań. dla autorów, wszystkich uczestników i licznych wi- 14. Schnayder J. 1959: Podróże i turystyka w starożytności. dzów odnajdujących w niej również swoje doświad- Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa. 138 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

15. Stasiak A. 2007: O potrzebie rewolucji w polskim muze- 19. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 t. o muzeach, Dz. U z dn. alnictwie XXI wieku. W: Stasiak A. (red.), Kultura i tu- 20 stycznia 1997 r., nr 5, poz. 24, rystyka razem czy oddzielnie?, Wyd. WSTH, Łódź: 115 20. Wasilewski J.S. Tajna historia przedmiotu. http://www.et- – 134. nologia.uw.edu.pl (14.02.12) 16. Sulima R. 2000: Antropologia codzienności. Wyd. Uni- 21. Wieczorkiewicz A. 2008: Apetyt turysty. O doświadczeniu wersytetu Jagiellońskiego, Kraków. świata w podróży. TAiWPN Universitas, Kraków 17. Thomas N. 1995: Oceanic Art. Thames and Hudson Ltd., 22. Ziarkowski D. 2012: Turystyka i sztuka – wzajemne relacje London. z perspektywy semiotycznej. Kurystyka Kulturowa, 5: 22- 18. Urry J. 2007: Spojrzenie turysty. Wydawnictwo Naukowe 37, http://www.turystykakulturowa.org/pdf/2012_05_02. PWN, Warszawa pdf Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 139

Joanna Zagdańska, Stanisław Piekarski Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Sulejówek jako enklawa historyczno–turystyczna Mazowsza Sulejówek as historical and tourist enclave of Mazovia

Abstract

For many decades after the war, a process of programmatic discredit of the great patriots and founders of the Second Republic, such as Jozef Pilsudski , Jędrzej Moraczewski or Ignacy Paderewski existed in Poland. All the above- mentioned persons - for a period of theirs life - were associated with the suburban Sulejówek. Five buildings were left after their families, of which four were nationalized after the war and sent to perform a variety of utility functions. Their history was surrounded by a mystery. Today, these objects have a very good chance to serve Polish tourists, and even - through the story of its owners - to contribute to the popularization of patriotism. The Educational Family Foundation Piłsudski, founded in 1990 by the daughters of the First Marshal Wanda and Jadwiga has played a significant role in this important process. In 2011, the Council of Ministers has decided to build a new modern building on the property of Piłsudski family, which would greatly expand the program of the Museum. The completion of the entire project is scheduled for 2014. In Sulejowek, The House of Memory of Sophia and Jedrzej Moraczewski is being organized in the “Siedziba” manor. A similar facility, dedicated to Ignacy and Helena Paderewski, is going to be formed in their pre-war property bearing the name “Helin.” Perhaps, in a few years, Sulejowek will become one of the most important tourist centers of Mazowsze.

Słowa kluczowe: Sulejówek, turystyka, historia, przeobrażenia, muzeum

Przeobrażenia społeczno-gospodarcze zapocząt- inne ważne gmachy Sulejówka powstały z ich znakowane w Polsce po roku 1989 skutkują między czącym współudziałem. Historię związaną z tymi innymi systematycznym przywracaniem do kultu- obiektami spowito mgłą tajemnicy. rowej przestrzeni publicznej wartości przez długie Dziś obiekty te mają szansę bardzo dobrze służyć lata pozostających w cieniu „jedynie słusznych ra- turystom z całej Polski, a nawet – poprzez historię cji”, lansowanych przez oficjalne czynniki rządowe. swoich właścicieli – przyczyniać się do popularyza- W pierwszej kolejności stwierdzenie to może doty- cji tak potrzebnego wszystkim patriotyzmu. Na pro- czyć wielu działań i ludzi okresu międzywojennego, mocji zyskuje też miasto Sulejówek, które za kilka których obarczano winą za klęskę wrześniową i sze- lat najprawdopodobniej stanie się jednym z najważ- reg nieszczęść klasy robotniczo-chłopskiej, w cza- niejszych centrów turystycznych Mazowsza. sach PRL postrzeganej w kategoriach „przodującej Historia Sulejówka sięga roku 1526, kiedy to po siły narodu”. Przez długie powojenne dziesięciolecia śmierci Janusza II Księstwo Mazowieckie składa- istniał w Polsce proces programowej dyskredytacji jące się z dziesięciu ziem zostało włączone do Ko- znakomitych patriotów i twórców Drugiej Rzecz- rony Królestwa Polskiego. W dokumentach „prze- pospolitej takich jak Józef Piłsudski, Jędrzej Mora- kazania” znalazła się wzmianka o wsi szlacheckiej czewski czy Ignacy Paderewski. Wszystkie wyżej Sulejewo, liczącej kilka chat i karczmę, należącą do wymienione osoby – przez jakiś okres swego życia - cześnika czerskiego Stanisława Okunia. Po trzecim były związane z podwarszawskim Sulejówkiem. Po rozbiorze Polski miejscowość ta – wraz z dobra- ich rodzinach zostało pięć budynków, z których po mi okuniewskimi – trafiła do zaboru austriackie- wojnie cztery zostały znacjonalizowane i przekaza- go. Po Kongresie Wiedeńskim Sulejewo znalazło ne do pełnienia różnych funkcji użytkowych. Dwa się w granicach Królestwa Polskiego, a Okuniew 140 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 awansował do rangi miasta powiatowego. Kilka z rodzin inteligenckich. Pod koniec lat trzydziestych lat później miejscowość zaczęto nazywać Sulejów- mieszkały w nim również „wdowy po zasłużonych kiem. W 1827 roku znajdowało się w niej 6 domów, dla Ojczyzny mężach”. Wśród nich najliczniejszą zamieszkiwanych przez 57 mieszkańców. Po od- grupę stanowiły panie, których mężowie polegli zyskaniu niepodległości w 1918 roku Sulejówek li- w wojnie polsko-rosyjskiej [8]. czył 60 domów, w których mieszkało 350 osób [17]. W 1920 roku do Sulejówka sprowadził się z ro- Rok później na Sulejówek uwagę zwrócili Helena dziną Jędrzej Moraczewski (1870–1944), absol- i Ignacy Paderewscy, kupując tu od rodziny Bia- went Politechniki Lwowskiej, pierwszy premier łobrzeskich willę „Białynia”. Był to dość okazały, Odrodzonej Rzeczpospolitej. Zanim został szefem murowany, jednopiętrowy budynek wzniesiony na polskiego rządu, Moraczewski w kraju znany był początku XX wieku. przede wszystkim jako działacz związkowy, zali- Ignacy Paderewski (1861–1941), w chwili naby- czany do grona przywódców Polskiej Partii Socja- cia nieruchomości w Sulejówku był już znanym listyczno–Demokratycznej i Polskiej Partii Socjali- w świecie kompozytorem i pianistą. Koncertował stycznej. Nie bez znaczenia była też jego przeszłość między innymi przed brytyjską królową Wiktorią. „legionowa” i udział w walkach, które ostatecznie Swoje największe sukcesy odnosił podczas kilku- przyniosły Polsce niepodległość. Po zamieszka- letniego pobytu w Stanach Zjednoczonych. Kiedy niu w Sulejówku Moraczewski do 1926 roku peł- tylko pojawiła się szansa odzyskania przez Polskę nił funkcję posła i wicemarszałka Sejmu. Równie niepodległości, natychmiast rozpoczął intensywną patriotyczne dla Polski zasługi miała jego małżon- działalność polityczną na arenie międzynarodowej. ka Zofia (1873–1958), między innymi posłanka na Między innymi był założycielem Komitetu Pomocy Sejm Ustawodawczy i Sejm III kadencji. Moraczew- Polskim Ofiarom Wojny, a następnie – w 1917 roku scy kupili jednopiętrowy, murowany dworek noszą- – przyjął funkcję przedstawiciela Komitetu Naro- cy nazwę „Siedziba”, wzniesiony w 1911 roku. Bu- dowego Polskiego w Paryżu. W pierwszym okresie dowanie i kupowanie obiektów w stylu dworkowym niepodległej Polski powierzono mu urząd premiera było postrzegane w pierwszym okresie dwudzie- i ministra spraw zagranicznych. W tym charakterze stolecia międzywojennego za przejaw patriotyzmu podpisał między innymi traktat wersalski. W latach i przywiązania do tradycji rodzimych. To była for- 1920–1921 był delegatem Polski przy Lidze Naro- ma przywoływania i pamiętania o narodowo-nie- dów. Można więc stwierdzić, że Paderewski należał podległościowych aspiracjach Polaków, walczących do grona najwybitniejszych Polaków walczących z hegemonią zaborców. W 1934 roku Moraczewscy o niepodległość Rzeczpospolitej, a następnie two- swoją „Siedzibę” dość gruntownie odremontowali. rzących zręby jej państwowości. Jego pojawienie się Dwa lata później z inicjatywy Moraczewskiego po- w Sulejówku bardzo mocno nagłośniły ówczesne wstało Towarzystwo Przyjaciół Sulejówka.2 środki masowego przekazu.1 Zofia Moraczewska przyjaźniła się z drugą Paderewscy byli zbyt zajęci, aby w zakupio- małżonką Marszałka - Aleksandrą Szczerbińską nej „Białyni” zamieszkać. W 1920 roku ulokowali -Piłsudską. Jędrzejowscy przekonali Aleksandrę, w niej założony przez siebie Polski Instytut Oświa- aby kupiła przeznaczoną na sprzedaż sąsiadującą towy. Kilkanaście lat później, na wniosek małżonki z ich posesją działkę „Milusin” wraz z domkiem Paderewskiego, instytut ten został przekształcony „Otradno”, będącym własnością kolejarza Konstan- w Ognisko „Helin”. Nazwa nawiązywała do imienia tego Skorupki. Był to parterowy drewniany dom, pomysłodawczyni, z której opinią Paderewski przez z mieszkalnym poddaszem. Można się było w nim całe swoje życie bardzo się liczył. Zanim „Ognisko” dopatrzyć reminiscencji otwockich „świdermaje- nazwano „Helinem”, w 1931 roku budynek poddano rów”.3 Do transakcji doszło 31 marca 1921 roku. gruntownej rozbudowie, według projektu wybitne- Cena zakupu wyniosła 900 tysięcy marek polskich. go polskiego architekta Stefana Szyllera. Między in- Kilka dni później do „Otradna” zwanego powszechnymi dobudowano Kaplicę Chrystusa Króla, będącą nie „Drewniakiem” wprowadzili się Piłsudscy, ze plastyczną próbą zobrazowania wielkiej religijności swoimi córkami Wandą (ur. w 1918 r.) i Jadwigą (ur. Polaków. W Ognisku mogły mieszkać kobiety sa- w 1920 r.). W tym czasie istniał już w Wojsku Pol- motne, po traumatycznych przejściach, pochodzące skim projekt ufundowania dla Józefa Piłsudskiego Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 141 przez jego byłych podkomendnych domu w Warsza- Belwederze. Wówczas dwunastoosobowe zespo- wie lub w jej pobliżu. Szybko więc zapadła w kie- ły startowały spod Belwederu, a meta znajdowała rownictwie polskiej armii decyzja, aby na działce się przed „Milusinem”. Dworek po „wydarzeniach „Milusin” zbudować okazały dworek polski, będący majowych” pozostał prywatną rezydencją rodziny siedzibą Marszałka i jego rodziny. Stosowny projekt Piłsudskich, w której wypoczywali i przyjmowali przygotował znany architekt Kazimierz Skórewicz. gości [5,14]. Cechą charakterystyczną dworka „Milusin” był wy- Chcąc z jednej strony poszerzyć obszar „posia- soki dach i szeroki, jakby zapraszający gości, ko- dłości” Piłsudskiego, a z drugiej strony zwiększyć lumnowy ganek frontowy. Z ganku wchodziło się poziom jego bezpieczeństwa, kierownictwo zało- do hollu, a następnie przez dwuskrzydłowe drzwi żonej w 1928 roku Fundacji Oficerskich Domów do owalnego salonu. Dalej w osi budynku umiesz- Wypoczynkowych5 postanowiło na początku 1932 czono dwoje drzwi prowadzące do ogrodu. W naro- roku zakupić znajdującą się naprzeciwko dworu żach mieściły się trzy pokoje gościnne i kuchnia. Na „Milusin” tzw. Willę „Bzów”, wraz z terenem o po- piętrze umieszczone były trzy pokoje mieszkalne. wierzchni 1,236 ha. Był to wzniesiony w 1920 roku Na posesji znajdowało się kilkaset drzew iglastych, prosty, jednopiętrowy, przykryty dwuspadowym które szybko nazwano „Laskiem Marszałka” [12]. dachem budynek, zawierający trzy kilkupokojowe Klucze do nowo wzniesionego budynku przeka- mieszkania o łącznej powierzchni około 300 m2. zał Pierwszemu Marszałkowi w imieniu Komitetu Jego właścicielami byli Franciszka i Józef Kamień- Żołnierza Polskiego 13 czerwca 1923 roku gen. Da- scy. Akt notarialny kupna – sprzedaży został podpi- niel Konarzewski. Fakt ten miał miejsce dokładnie sany 25 października 1932 roku. Fundacja zapłaciła dwa tygodnie po rezygnacji Józefa Piłsudskiego 77.500 zł [10]. Nabyta nieruchomość była przedmio- z pełnienia funkcji szefa Sztabu Generalnego WP.4 tem obrad 42. Posiedzenia Centralnego Komitetu W takich okolicznościach Piłsudski zaczął prowa- Wykonawczego Fundacji ODW odbytego dnia 5 li- dzić w Sulejówku życie mocno zdystansowane od stopada 1932 roku [9]. Z protokółu tego spotkania polskiego zgiełku politycznego. W pierwszej kolej- wynika, że willa „wymaga remontu i opieki”[11]. ności zajął się działalnością pisarską. W „Milusinie” W ramach tego procesu dokonano drobnych na- powstały takie jego prace jak: „Moje pierwsze boje”, praw i postawiono ogrodzenie. Cena nieruchomości Rok 1920”, „O wartości żołnierza Legionów”, „Rok wzrosła zatem do kwoty 80.587 zł [11]. 1863” i „Wspomnienia o Gabrielu Narutowiczu”. Do Po zrealizowanych pracach adaptacyjno-re- dworka w Sulejówku - jak do przysłowiowej Mek- montowych jedno z mieszkań Willi „Bzów” zaję- ki – przyjeżdżać zaczęły delegacje z całego kraju. ła Adiutantura Naczelnego Wodza. Bezpośrednią „I oto nagle z chwili na chwilę, z dnia na dzień – na- opiekę nad całym kompleksem sprawował stacjo- pisał w swojej książce Jerzy Kochański – maleńka nujący w pobliskim Mińsku Mazowieckim 7 Pułk i mocno zalesiona osada (wioska) podwarszawska Ułanów Lubelskich, na „etacie” którego była rów- skupiła spojrzenie całego kraju. Do Sulejówka ru- nież słynna „Kasztanka”.6 Jego żołnierze zabezpie- szyły tłumy Polaków, wojsko ze sztandarami, kole- czali organizowane przed willą „Milusin” uroczy- jarze z orkiestrami, chłopi z darami, młodzież, har- stości wojskowe i państwowe. W 1933 roku między cerze z pieśnią patriotyczną. Niespodziewanie i na- dworkiem Piłsudskiego a obiektem zakupionym gle Sulejówek wszedł do narodowej historii…” [4]. przez fundację zbudowana została niewielka drew- Szczególnym pretekstem do patriotycznych wizyt niana „Stróżówka”. W Willi „Bzów” mieszkał też były imieniny Marszałka, każdego roku przypada- lekarz oraz goście prywatni rodziny Piłsudskich. Po jące na dzień 19 marca. Między innymi z tej okazji śmierci Pierwszego Marszałka Willa „Bzów” zna- w 1926 roku zorganizowano pierwszy „Marsz Bel- lazła się w zarządzie „Fundacji Pomocy dla Wdów weder – Sulejówek”, z wielkim pietyzmem kultywo- i Sierot po Zmarłych Żołnierzach”. wany w kolejnych latach. Mogła w nim uczestniczyć Do Sulejówka w dalszym ciągu przyjeżdżały młodzież zrzeszona w organizacjach paramilitar- wycieczki z całego kraju. Największą grupę tury- nych i reprezentująca jednostki wojskowe. Sytuacja stów stanowiła młodzież szkolna. Dla większości zmieniła się po zamachu majowym 1926 roku, kie- Polaków dworek „Milusin” pozostawał zmateria- dy to Marszałek zamieszkał z rodziną w stołecznym lizowaną pamiątką narodową, godną najwyższego 142 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 szacunku. Można przyjąć, że obiekt pełnił rolę panie w Nowym Jorku zmarł I. Paderewski.7 Dworek triotycznego muzeum, w którym niczego nie zmie- „Milusin”, Moraczewskich „Siedzibę” oraz Pade- niano. Budynkiem, powszechnie nazywanym „małą rewskich „Helin” zajęły wojska niemieckie. W tym rezydencją wielkiego Polaka”, opiekowało się woj- ostatnim w 1940 roku urządzono ośrodek dywer- sko i najbliższa rodzina Piłsudskiego. syjny, szkolący szpiegów na potrzeby planowanego Kolejnym wielkim Polakiem, który w okresie mię- już wówczas frontu wschodniego. Całość została dzywojennym zamieszkał w Sulejówku był Maciej ogrodzona kolczastym drutem i oznaczona krypto- Rataj (1884–1940), znany działacz ruchu ludowego, nimem „Wall”. Bezpośredni nadzór nad „całością” minister wyznań religijnych i oświecenia publiczne- sprawowali oficerowie Abwehry. W spokoju pozo- go w polskim rządzie, a następnie marszałek sejmu, stawiono tylko „pierwszą” willę Piłsudskich noszą- przez jakiś czas pełniący też obowiązki prezydenta ca nazwę „Otradno”. Z polecenia władz niemieckich Rzeczpospolitej Polskiej. Rataj w roku 1925 nabył i za przyzwoleniem Aleksandry Piłsudskiej wpro- w Sulejówku dobra ziemskie „Żwir”. Wkrótce zbu- wadzili się do niej Zofia i Jędrzej Moraczewscy. dował na nich niewielki drewniany domek, pełniący Oboje jak tylko umieli troszczyli się o powierzony funkcję jego podmiejskiej rezydencji rodzinnej [3]. im dobytek, licząc na rychłe zakończenie wojny. Na Sulejówek to nie tylko mieszkający tu polscy początku sierpnia 1944 roku front wschodni dotarł patrioci, ale także ich czyny. Na osiedlu „Zielona” już do Sulejówka. Niestety dla pierwszego premiera można dziś spotkać wielki głaz, na którym umiesz- Rzeczpospolitej ten fakt okazał się tragiczny w skut- czono napis: „Na polach Wawra i Zielonej dnia 29 kach. W Dziale Rękopisów Biblioteki Narodowej kwietnia 1917 roku Józef Piłsudski ucząc Polaków w Warszawie (Pałac Krasińskich) przechowywana bić się za wolność, ćwiczył ochotnicze Wojsko Pol- jest relacja Zofii Moraczewskiej, w której znalazł się skie zebrane potajemnie w Polskiej Organizacji następujący fragment: „Dnia 5 sierpnia 1944 roku Wojskowej”. Ten osobliwy pomnik został ustawiony siedziałam jak zwykle z mężem w naszym pokoju w tym miejscu w roku 1936, w pierwszą rocznicę przy stole. O powstaniu w Warszawie nic jeszcze nie śmierci Marszałka. wiedzieliśmy. Rozmawialiśmy. Jędrzej kładł swego Wyjątkowym pomnikiem Sulejówka jest też ulubionego pasjansa, ja czytałam głośno poezję Ma- okazały budynek szkolny wznoszony w trybie spo- rii Konopnickiej. Nagle niezwykły hałas z zewnątrz łecznym od roku 1935 przez miejscowe środowisko zwrócił naszą uwagę. Pokazało się kilku żołnierzy patriotyczne. Uroczyste otwarcie obiektu stojące- niemieckich, uciekających w popłochu przed wojska- go przy ulicy noszącej dziś imię Paderewskiego 47 mi rosyjskimi w kierunku Lasku Marszałka. W tej miało miejsce 12 września 1937 roku. W rolę matki chwili zanim zdążyliśmy się zorientować padł ro- chrzestnej szkoły wcieliła się Aleksandra Piłsudska. syjski strzał armatni, przebił ścianę naszego pokoju W uroczystości uczestniczyły między innymi obie i pocisk trafił w krtań Jędrzeja, zabijając go na miej- jej córki, Zofia i Jędrzej Moraczewscy oraz gen. Bo- scu. A ja stałam przy nim i śmierć mnie ominęła na lesław Wieniawa–Długoszowski. Naturalnie nowo moje nieszczęście. […] Położono go bez trumny na otwartej placówce oświatowej nadano imię Mar- prostej pace. Pochowano Jędrzeja tymczasowo w La- szałka Piłsudskiego. Niestety, los historii obszedł się sku Marszałka, bo o przewiezieniu ciała na cmentarz z tym obiektem bardzo okrutnie. Najpierw po ataku w czasie trwającej walki nie mogło być mowy. […] 25 na Warszawę Niemcy urządzili w nim sztab Korpu- listopada 1944 roku nastąpiło przemieszczenie ciała su gen. Petzela, a następnie zmusili gen. Tadeusza do dębowej trumny. Żołnierze pogłębili grób, w tym Kutrzebę do podpisania tu bezwarunkowej kapitu- samym co dotychczas miejscu w Lasku Marszałka, lacji stolicy Polski [15]. usypali mały kopczyk, darniną obłożyli mogiłę, usta- Wojna nie oszczędziła też przedstawicieli pol- wili krzyż z napisem: Śp. inżynier J. Moraczewski, skich środowisk patriotyczno–niepodległościowych, premier pierwszego polskiego Rządu Ludowego, uro- mieszkających w Sulejówku. Żona J. Piłsudskiego, dzony w Trzemesznie w 1870 roku, zmarł tragicznie wraz z najbliższą rodziną wyjechała do Wilna, a na- 5.VIII.1944 roku. Cześć Jego Pamięci” [7]. 24 kwiet- stępnie musiała szukać schronienia w Londynie. nia 1948 roku nastąpiła kolejna ekshumacja, w wy- W roku 1940 w lesie palmirskim zamordowany zo- niku której ciało Moraczewskiego spoczęło na war- stał Maciej Rataj. Rok później na dalekiej obczyź- szawskich Powązkach. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 143

W tym miejscu warto odnotować, że tragiczna no”, znajdującą się przy dzisiejszej ul. Oleandrów 3. śmierć Moraczewskiego nie była jedynym nieszczę- Przeciętnie mieszkało tu 7–9 rodzin. Dworek „Milu- ściem, które dotknęło tę rodzinę. Już w 1902 roku, sin” (ul. Oleandrów 5), jeszcze zanim skończyła się po krótkiej, gwałtownej chorobie, zmarł ich pier- II wojna światowa, zajęła Armia Czerwona. Przez worodny, dwuletni syn Tadeusz. Ich drugi 17-let- kilka miesięcy funkcjonowała tu wojskowa szkoła ni syn Kazimierz poległ 1 sierpnia 1920 roku pod polityczna. W tym czasie zniknęły stąd wszystkie Nowogrodem w czasie wojny polsko-bolszewickiej. meble i pamiątki po rodzinie Piłsudskich. W latach Trzeci syn Adam – doktor historii - w czasie II 1950–1956 „Milusin” był w dyspozycji ambasady wojny, za pełnienie funkcji kuriera trafił do obo- Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich zu w Auschwitz, gdzie zginął w 1941 mając lat 33. w Polsce, po czym przejęła go gmina. Na początku Rok później na Pawiaku została zamordowana ich 1957 roku dworek Piłsudskich został przeznaczony jedyna córka, łączniczka Armii Krajowej. W takich na potrzeby Miejskiego Przedszkola nr 1. Po prze- okolicznościach – do roku 1942 Zofia i Jędrzej Mo- prowadzeniu niewielkich prac modernizacyjnych raczewscy utracili wszystkie swoje dzieci [7]. funkcjonowały tu cztery oddziały dziecięce. Zna- Zofia Moraczewska po zakończeniu działań wo- cjonalizowana też została stojąca w pobliżu dworka jennych uzyskała zgodę na zamieszkanie w swo- „Milusin” willa „Bzów”(ul. Paderewskiego 94). Naj- jej „Siedzibie”. Dokwaterowano jej jednak kilka pierw wykorzystywano ją jako kamienicę czynszo- rodzin, pozostających bez kwater socjalnych. Po wą, a następnie w roku 1956 ulokowano tu Rejono- śmierci Moraczewskiej w 1958 roku willę „Siedzi- wą Przychodnię Lekarską, zamienioną później na ba” praktycznie zamieniono w miejską czynszówkę. Miejski Ośrodek Zdrowia nr 1.9 Stojący przy ul. 11 listopada budynek powoli zaczął Swego rodzaju przejawem troski władz miejskich zamieniać się w przysłowiową ruinę. Ówczesnym o dobra Moraczewskich i Piłsudskich było wpisanie władzom nie udało się jednak go „upaństwowić”. w roku 1987 do Rejestru Zabytków willi „Siedzi- W połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia ba”, a w roku następnym willi „Otradno” i „Bzów” od wnuczek Zofii i Jędrzeja Moraczewskich kupili oraz dworka „Milusin”, wraz z przyrodniczym „Siedzibę” Mirosław Smosarski i Elżbieta Smaga. otoczeniem. W uzasadnieniu napisano, że „Czte- M. Smosarski, z zawodu lekarz neurolog to były rohektarowy teren z Dworkiem „Milusin” – to En- zięć Moraczewskich, który w 2001 roku reaktywo- klawa Historyczna wpisana staraniem społeczności wał przedwojenne Towarzystwo Przyjaciół Sule- lokalnej do rejestru zabytków jako zespół willowy jówka (do dnia dzisiejszego jest jego prezesem) w Sulejówku, związany z pobytem i działalnością i postanowił w pokojach, gdzie mieszkała Zofia Mo- Marszałka J. Piłsudskiego. Powstanie kompleksu raczewska, urządzić „Izbę Pamięci Zofii i Jędrzeja muzealnego jest zgodne z planami rozwoju mia- Moraczewskich”. W 2011 roku udało mu się na ten sta ujętymi w Strategii Zrównoważonego Rozwoju cel uzyskać z Mazowieckiego Sejmiku Wojewódz- miasta Sulejówek do 2015 roku” [16]. kiego kwotę 130 tysięcy zł, w ramach której budy- W roku 1987 do Rejestru Zabytków wpisano też nek został przykryty nowym dachem. M. Smosarski „Helin” Heleny i Ignacego Paderewskich, znajdu- i E. Smaga liczą na kolejne dotacje i z wielkim zaan- jący się przy ul Paderewskiego 77. W latach 1947- gażowaniem zbierają pamiątki rodziny Moraczew- 1953 budynek pozostawał w zarządzie Towarzy- skich.8 Należy mieć nadzieję, że „Izba Pamięci” stwa Przyjaźni Polsko–Radzieckiej. W roku 1954 wkrótce powstanie. Na razie turystom pozostaje po- przekazano go na potrzeby Ministerstwa Oświaty. dziwianie pięknego i bardzo romantycznego w swo- Wkrótce powstało tu Centrum Doskonalenia Kadr jej formie budynku, którego posesja jest oznaczona Oświatowych, przekształcone w 1991 roku w Cen- kilkoma pamiątkowymi tablicami. Swego rodzaju tralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli. problemem jest fakt, że w zabytkowym obiekcie Niekiedy o istnieniu w przedwojennym Sulejów- w dalszym ciągu mieszkają dwie panie, którym ku „enklawy historycznej wielkich Polaków” przy- władze miasta nie są w stanie zapewnić „kwater za- pominali miejscowej władzy zwykli obywatele tej stępczych”. miejscowości. Tak było np. w 1946 roku, kiedy to Na kwatery mieszkalne dla bezdomnych prze- mieszkańcy osady „Żwir”, gdzie swoje dobra posia- znaczono też drewnianą willę Piłsudskich „Otrad- dał Maciej Rataj, zgłosili potrzebę zamiany tej na- 144 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 zwy na „Ratajewo”. Dziś jest to świetnie rozwijająca rewski, Stanisław Grabski i Maciej Rataj umiłowali się dzielnica Sulejówka. Od kilkunastu lat funkcjo- Sulejówek. Wdzięczni mieszkańcy 1918–1988”. Te- nuje też Stowarzyszenie im. Macieja Rataja.10 ren wokół kopca nazwano Skwerem Niepodległości. Głośnym echem odbił się też przyjazd do Sule- W 2004 radni miasta powzięli uchwałę o zbudo- jówka w 1949 roku, prof. Stanisława Grabskiego waniu przed posesją Piłsudskich miejskiego ratusza, (1871–1949), starszego brata Władysława Grabskie- mającego formę architektoniczną warszawskiego go (1874–1938), dwukrotnego przedwojennego pre- Belwederu. Miało to być symbolicznym nawiąza- miera i autora reformy walutowej. Stanisław Grabski niem do słynnego stołecznego budynku, gdzie J. był również w okresie międzywojennym znanym Piłsudski najpierw mieszkał i pracował, a następ- działaczem sejmowym, dwukrotnie pełniącym też nie mieściło się muzeum upamiętniające jego życie funkcję ministra wyznań i oświecenia publicznego, i działalność. Być może ten kuriozalny pomysł zo- a w latach 1942–1945 przewodniczącego Rady Na- stałby zmaterializowany, gdyby nie „wkroczenie” rodowej w Londynie. Przynależność do Rządu Emi- wojewody mazowieckiego, który uchwałę rajców gracyjnego nie była przeszkodą w jego powrocie do z Sulejówka swoją decyzją uchylił. Marszałek nie Polski, bowiem przez cały czas był on zwolenni- interweniował, gdy radni Sulejówka w roku 2009 kiem porozumienia politycznego ze Związkiem Ra- postanowili na Skwerze Niepodległości ustawić dzieckim. Po osiedleniu się w Sulejówku, jako re- pomnik na cześć J. Piłsudskiego i jego najbliższej kompensatę za mienie pozostawione na Wschodzie rodziny. Monument uroczyście otwarto 13 czerwca przekazano mu majątek „Osada Zochna”, po Karolu 2010 roku, pod nazwą „Lekcja Historii”. Tworzą go Albrechcie, który w czasie okupacji podjął współ- realistyczne postacie siedzącego Marszałka i jego pracę z Niemcami i wraz z nimi w 1944 roku prze- dwóch córek: Wandy i Jadwigi.11 mieścił się za Odrę. Obie wyżej wymienione panie, już w kilka mie- Stanisław Grabski już kilka dni po otrzymaniu sięcy po zmianach zapoczątkowanych w Polsce sulejowskiej parceli przekazał gminie z otrzyma- w 1989 roku , powróciły z Londynu do Warszawy nych zasobów pół hektara ziemi, z przeznaczeniem i odgrywać zaczęły ogromną rolę w procesie przy- na zbudowanie szkoły publicznej. W oczekiwaniu wracania tradycji „niesłusznie zapomnianych”. Ich na rozwój wydarzeń na przekazanym placu usta- główną uwagę skupiły „rodzinne” dobra pozosta- wił zakupiony barak, który szybko stał się siedzibą wione w Sulejówku, które zamierzały przekształcić Państwowej Szkoły Ogólnokształcącej Stopnia Pod- w centrum pamięci o ich ojcu – Józefie Piłsudskim. stawowego. Ofiarodawca zmarł w 1949 roku, nie Od początku wspierało je środowisko mocno zwią- doczekawszy uruchomienia procesu budowy nowe- zane z dzisiejszym prezydentem Bronisławem Ko- go budynku szkolnego. Po tym fakcie żona i córka morowskim. Pierwszym sukcesem Wandy i Jadwigi Stanisława Grabskiego podarowały kolejne działki Piłsudskich było założenie jesienią 1990 roku Fun- budowlane, stanowiące łącznie obszar dwóch hekta- dacji Oświatowej Rodziny Marszałka Józefa Piłsud- rów. W 1957 roku rozpoczęła się wreszcie realizacja skiego. Jej prezesem został syn Jadwigi Piłsudskiej– długo oczekiwanej inwestycji oświatowej. Dziś stoi Jaraczewskiej, Krzysztof Jaraczewski, z zawodu ar- tu okazały budynek Zespołu Szkół Ponadgimna- chitekt. Rolę skarbnika fundacji powierzono córce zjalnych (ul. Paderewskiego 29), pierwotnie noszą- Jadwigi Piłsudskiej–Jaraczewskiej - Joannie, żonie cego imię profesora Stanisława Grabskiego. Jest to Janusza Onyszkiewicza, byłego ministra obrony więc w Sulejówku kolejny pomnik, związany z pa- narodowej. W pierwszej kolejności rodzinie Pił- triotyczną rodziną okresu międzywojennego [6]. sudskich zależało na odzyskaniu Dworka „Milu- W 1988 roku, w ramach obchodów 70–lecia od- sin”, w którym zamierzała zorganizować muzeum, zyskania niepodległości, z inicjatywy Miejskiego mieszczące między innymi pamiątki po wielkim Komitetu Walki i Męczeństwa w Sulejówku, u zbie- Polaku, przez długie dziesięciolecia gromadzone gu ulic J. Piłsudskiego i I. Paderewskiego usypa- i przechowywane w Wielkiej Brytanii.12 ny został niewielki Kopiec Współtwórców Polski Pomysł nie był inicjatywą całkiem nową, bo- Niepodległej, na którym umieszczono pamiątkowy wiem kiedy siostry Piłsudskie wracały do Polski, głaz, a na nim napis: „Józef Piłsudski i współtwór- w Sulejówku pojawiło się grono działaczy społecz- cy Niepodległej Jędrzej Moraczewski, Ignacy Pade- nych, które również nosiło się z zamiarem otwarcia Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 145 w „Milusinie” Muzeum J. Piłsudskiego. Co więcej – ło 9 rodzin, niemających szans na własne mieszka- dzięki staraniom tego gremium, w 1988 roku przed nia. Powstał zatem projekt zbudowania przez mia- dworkiem Piłsudskich ustawiony został pamiątko- sto - z myślą o nich - niewielkiego budynku, dzięki wy głaz. Mieszkańcy Sulejówka zakładali, że two- czemu powstałaby szansa na rozwiązanie problemu. rzone przez nich muzeum będzie miało głównie Wznoszenie budynku trwało kilkanaście miesię- charakter lokalny, a jednym z jego najważniejszych cy. W 2006 roku obiekt „Otradno”, zwany „Drew- zadań będzie promocja turystyczna Sulejówka. Sio- niakiem”, został zwrócony rodzinie Piłsudskich. stry Piłsudskie tymczasem chciały utworzenia pla- W następnym roku, fundacji oddano też grunty cówki, będącej przede wszystkim ogólnopolskim „Milusin”, stanowiące areał o łącznej powierzchni pomnikiem na cześć ich ojca. Można więc przyjąć, 2,69 ha. Oprócz dworka był tu zdewastowany ogród że nastąpiło przysłowiowe „zderzenie różnych inte- i zrewitalizowany las iglasty, liczący około 1000 resów”. W takiej sytuacji miejscowa „grupa inicja- drzew (Lasek Marszałka).15 tywna” z premedytacją usunęła się na dalszy plan, W takich okolicznościach wszystkie przedwojen- ustępując miejsce siostrom, które szybko dotarły ne dobra Piłsudskich znalazły się ponownie w rę- do tzw. czynników rządowych i dość dynamicznie kach ich prawowitych właścicieli. W międzyczasie przystąpiły do realizacji swoich planów. W efekcie okazało się, że sulejowski dworek jest obiektem w 2000 roku powrócił do nich tak bardzo umiło- zbyt małym, aby realizować w nim program mu- wany przez nie Dworek „Milusin”. Znajdujące się zeum, godny wielkiego Polaka. W takiej sytuacji w nim przedszkole „przeprowadzono” do budynku władze fundacji zgłosiły inicjatywę wybudowania wspomnianej wcześniej szkoły, otwartej z udziałem na posesji Piłsudskich nowego, okazałego budyn- Aleksandry Piłsudskiej w 1937 roku. Niestety od- ku, spełniającego wymogi nowoczesnego gmachu zyskany obiekt wymagał już remontu kapitalnego. muzealnego. Szukając możliwości wsparcia finan- Co gorsza – w 2001 roku umarła Wanda Piłsudska, sowego projektowanej inwestycji fundacja podjęła która wcześniej wszystkie swoje dobra zapisała na starania o stosowne dotacje w Unii Europejskiej. rzecz fundacji.13 Sygnał z Brukseli przyszedł nadspodziewanie szyb- W takich okolicznościach modernizacja dworka ko, bowiem już 11 października 2007 roku Komi- rozpoczęła się dopiero w roku 2002. 11 listopada sja Europejska zatwierdziła regionalny program 2004 roku otwarto w nim wystawę, noszącą tytuł operacyjny na lata 2007–2013, w którym w grupie „Powrót do Sulejówka”, na której fundacja zaprezen- „kultura” znalazł się projekt budowy Muzeum Jó- towała pamiątki przywiezione z Londynu.14 Ekspo- zefa Piłsudskiego w Sulejówku o łącznej wartości zycja posiadała układ chronologiczny. Obejmowała 23,5 milionów euro. Aż 20 milionów euro miała okres od chrztu J. Piłsudskiego po dzień złożenia zapewnić Unia Europejska. I kiedy wszystko wy- jego ciała w Krypcie Wawelskiej. Znalazły się na dawało się proste, głos zabrał konserwator zabyt- niej zarówno eksponaty „narodowe”, takie jak: buła- ków, który nie wydał zgody na budowę w obrębie wa marszałkowska, mundur, ryngraf, odznaczenia, zabytkowej posesji nowego budynku. Wtedy władze szabla, srebrne klucze do Wilna, czy flaga narodowa fundacji podjęły kolejny trud, polegający na próbie zdjęta z trumny, jak również pamiątki i akcesoria przejęcia sąsiedniej Willi „Bzów” wraz z okalają- osobiste Marszałka w postaci: pióra, binokli, zegar- cym ją terenem o powierzchni 1,236 ha. Właśnie ka, papierośnicy, ulubionej talii kart, itp. Wystawę na tej parceli, zdaniem konserwatora zabytków, już pierwszego dnia odwiedziło około 3 tysięcy można było wznosić ujęty w unijnych planach nowy osób. Trwała ona do pierwszych dni grudnia 2004 budynek muzealny. Fundacja zabiegała o przejęcie roku, po czym eksponaty zostały przekazane w de- tych nieruchomości w „wieczyste użytkowanie.”16 pozyt do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Rozpoczął się więc żmudny prawny proces, zwią- W kolejnych miesiącach, w Dworku „Milusin” or- zany też z koniecznością „wyprowadzenia” z Willi ganizowano głównie wystawy poświęcone żołnie- „Bzów” bardzo dobrze funkcjonującej tam przy- rzom Wojska Polskiego, spotkania autorskie i olim- chodni lekarskiej. Ostatecznie Willa „Bzów” wraz piady wiedzy obywatelskiej. Fundacja podjęła też z terenem została przekazana fundacji w 2010 roku, starania o odzyskanie budynku „Otradno”. Sprawa w trzydziestoletnią dzierżawę, z przeznaczeniem do nie była prosta, bowiem w obiekcie dalej mieszka- włączenia jej do kompleksu muzealnego i „intencją 146 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 zbycia przedmiotu dzierżawy po wybudowaniu na ludzkie, narodowe, społeczne i cywilizacyjne. Ma parceli dawnej fundacji wojskowej budynku w sta- służyć zachowaniu pamięci Polaków o staraniach nie surowym” [1]. i wyrzeczeniach poprzednich pokoleń walczących Ważnym wydarzeniem, niejako uwiarygodnia- o niepodległość. Muzeum będzie ponadregional- jącym wszystkie dotychczasowe działania, było nym ośrodkiem edukacyjno–badawczym, który oficjalne utworzenie przez Ministerstwo Kultury zajmie się upowszechnianiem wiedzy historycznej i Dziedzictwa Narodowego w dniu 10 listopada 2008 o dokonaniach J. Piłsudskiego oraz promowaniem roku Muzeum Józefa Piłsudskiego. W tej sprawie Polski jako kraju, który uchronił Europę przed tota- sporządzono stosowny dokument podpisany przez litaryzmem bolszewickim” [13]. ministra Bogdana Zdrojewskiego i Jadwigę Piłsud- Załącznikiem do Uchwały Rady Ministrów jest ską–Jaraczewską. Na dyrektora instytucji minister 38-stronnicowy Program Wieloletni „Budowa Kom- kultury wyznaczył Krzysztofa Jaraczewskiego, a jej pleksu Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku”, główną siedzibą miał stać się Dworek „Milusin”. z którego można się dowiedzieć, że: W ramach podpisanego porozumienia Ministerstwo 1. Na terenie Enklawy Historycznej komplek- Kultury i Dziedzictwa Narodowego zobowiązało się su (zajmującej łącznie powierzchnię 3,926 ha) też do wsparcia finansowego budowy nowego bu- wzniesiony zostanie nowy budynek muzeal- dynku muzeum. Żmudny proces odzyskiwania, po- no–edukacyjny o powierzchni użytkowej 5 zyskiwania, a następnie przejmowania sulejowskich tysięcy metrów kwadratowych, mieszczący dóbr przez fundację trwał aż do wiosny 2011 roku. ekspozycję stałą, wystawy czasowe, zaplecze W takiej sytuacji praktycznie do zera zmalały szanse oświatowe oraz salę kinowo–konferencyjną. wykorzystania przez nią funduszy przyznanych jej Będzie tu wprowadzona konwencja narracyjna, w 2007 roku przez Unię Europejską. W środowisku łącząca oryginalne eksponaty z ikonografią re- fundacji coraz bardziej zaczęło uwidaczniać się wy- konstrukcji scenografii lat międzywojennych. raźne zaniepokojenie. Na szczęście 6 września 2011 Budowanie narracji odbywać się będzie w no- roku ukazała się uchwała Rady Ministrów, w której woczesnej przestrzeni muzealnej, z wykorzy- znalazły się słowa: „Rząd zadecydował o wsparciu staniem współczesnych technik prezentacyj- budowy Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, nych (multimedia, światło, dźwięk, cyberprze- bo uważa za konieczne stworzenie instytucji poka- strzeń). Zakłada się też używanie ideowego zującej historyczne dokonania i zasługi człowieka, i patriotycznego przekazu muzealnego poprzez który jest jednym z największych bohaterów Polski. budowanie emocjonalnych relacji między pre- Kompleks muzealny będą tworzyć: nowy budynek zentowanymi wydarzeniami a zwiedzającymi. muzealno–edukacyjny, willa „Milusin”, „Drew- Stosowana również będzie zasada „stopniowa- niak”, willa „Bzów” oraz park i ogród. Muzeum nia trudności, odpowiednio do poziomu zwie- będzie dokumentować rolę i miejsce J. Piłsudskiego dzających” [13]. Wyłonienie projektu wystawy w dziejach narodu i państwa polskiego, pokazywać stałej w nowo zbudowanym budynku odbędzie jego dokonania polityczne oraz wpływ zwycięstwa się w drodze ogólnopolskiego konkursu. w 1920 roku na kształt Europy Środkowo–Wschod- 2. Renowacji zostaną poddane Willa „Otradno” niej. Prezentowane w nim będą pamiątki związane i Willa „Bzów. W pierwszym obiekcie umiesz- z życiem osobistym i działalnością polityczną Józe- czone zostanie zaplecze administracyjne, fa Piłsudskiego. w drugim – zaplecze wystawiennicze muzeal- Muzeum będzie kreować i promować postawę nego kompleksu. obywatelskiego patriotyzmu opartego nie tylko na 3. Wyremontowany zostanie Dworek „Milusin”. świadomości dokonań naszych przodków, ale tak- Zrekonstruowane zostanie jego wnętrze, swo- że na poczuciu dumy z wolnej Polski i jej pozy- im charakterem, wyposażeniem i wystrojem cji w Europie. Będzie pokazywać rolę i znaczenie nawiązujące do dwudziestolecia międzywojen- służby na rzecz państwa i społeczeństwa, bo takim nego. Umieszczone w nim zostaną pamiątki po wartościom hołdował J. Piłsudski. Prezentowane Józefie Piłsudskim i jego rodzinie. w nim będą doświadczenia oraz osiągnięcia Polski 4. Procesowi rewitalizacji będzie poddany teren i Polaków w walce o uniwersalne wartości ogólno- parku i ogrodu. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 147

5. Nastąpi powiązanie programowo–ideowe sule- scowości wiązać się też będzie z poszanowaniem jowskiego kompleksu muzealnego z obiektami naszych rodzimych tradycji, w których patriotyzm, tworzonego parku kulturowego „Wrota bitwy w przypadku „sąsiadów z Sulejówka”, bardzo moc- warszawskiej 1920”[13]. no splótł się z historią dnia codziennego. Takiej Na realizację inwestycji rząd polski zagwaran- okazji do sentymentalnych przeżyć nie spotkamy tował w budżecie państwa kwotę prawie 169 mln w żadnym innym mieście Polski. Z rysujących się złotych. Trwają już prace projektowe. Początkowo możliwości turystycznych cieszą się przedstawiciele zakładano, że nowy gmach muzeum będzie otwarty władz Sulejówka i zwykli jego mieszkańcy. To wiel- w 2014 roku. Pierwsza zorganizowana w nim wy- ka szansa na promocję gminy i dalszy jej rozwój. stawa miała uświetniać setną rocznicę wymarszu Czas pokaże w jakim zakresie zostanie ona wyko- Pierwszej Kadrowej z krakowskich Oleandrów, co rzystana. miało miejsce 6 sierpnia 1914 roku. Dziś już wiadomo, że realny termin uruchomienia obiektu to rok Piśmiennictwo: 2016.17 1. Akt notarialny, repertorium A nr 2351/2007 Starostwo Po- wiatowe w Sulejówku. W takich okolicznościach Sulejówek stanie się 2. Dudziński W., Muzeum Marszałka w Sulejówku, „Nie- swoistym sanktuarium pamięci o J. Piłsudskim. Ob- dziela. Tygodnik Katolicki”, 2008, nr 46. licza się, że każdego roku do muzeum przyjeżdżać 3. Historia Sulejówka (Kalendarium), Portal miasta Sulejó- będzie około 200 tysięcy turystów [2]. Wszystkie wek, historia.sulejowek.info. obiekty związane z Pierwszym Marszałkiem i inny- 4. Kochański J., Wyznawcy Niepodległej. Piłsudscy, Mora- czewscy. Przed Sulejówkiem. W Sulejówku, Wydawnictwo mi patriotami okresu międzywojennego znajdują się Rytm, Warszawa 2009. w bezpośrednim sąsiedztwie dworców PKP i PKS. 5. Kowalczyk M., Imieniny Komendanta w Sulejówku w 1926 Z pewnością docierać tu będą ludzie szukający roku, Księgarnia Wojskowa, Kraków 1937. emocjonalnych kontaktów z polską historią, w tym 6. Matyjasek – Jałowiecka I., Historia mojego miasta. Sule- głównie młodzież. Zwiedzanie zabytków w Warsza- jówek część III, Sulejówek 2002. 7. Moraczewska Z., Nasz życiorys, s. 20 – 21, Dział Ręko- wie wiąże się z ciągłym pośpiechem i koniecznością pisów Biblioteki Narodowej w Warszawie, akcesja 8528. pokonywania dużych odległości, z uwzględnieniem 8. Notatka służbowa z 1937 roku, s.3. Centralne Archi- czasu oczekiwania w tzw. korkach. Gdyby Muzeum wum Wojskowe w Rembertowie. Akta Departamentu J. Piłsudskiego zorganizowano w stołecznym Bel- Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych, sygn. wederze, Pierwszego Marszałka turyści postrzegali- I.300.63.175. 9. Protokół z 42 posiedzenia Centralnego Komitetu Wyko- by głównie przez pryzmat polityka, wodza, Naczel- nawczego Fundacji Oficerskich Domów Wypoczynkowych nika – dowódcy polskich sił zbrojnych. W Sulejów- z dnia 5 listopada 1932 roku, CAW, Akta Departamentu ku jest szansa odbierać go bardziej prywatnie, jako Budownictwa MSWojsk., sygn. I.300.63.175. męża, ojca i sąsiada. To nowa jakość w „odczuwa- 10. Protokół z 43 posiedzenia CKW Fundacji ODW z dnia 15 niu i przeżywaniu” turystycznym, sprzyjająca bu- lutego 1933 roku, CAW, Akta Departamentu Budownic- twa MS Wojsk., sygn. I.300.63.175. dzeniu się refleksji i osobistych przemyśleń. Stąd już 11. Sprawozdanie CKW Fundacji ODW za rok 1932/1933, bardzo bliska droga do ideowości, obywatelskości i CAW, Akta Departamentu Budownictwa MSWojsk., kształtowania patriotycznych postaw. Podczas spa- sygn. I.300.63.175. cerów ulicami pełnych zieleni można będzie poczuć 12. Sprawozdanie Komitetu Żołnierza Polskiego z 1923 roku. klimat nie tak odległej przecież historii, związanej CAW w Rembertowie. Akta Departamentu Budownictwa MSWojsk., sygn. I.300.63.173. z prywatnością Twórców Niepodległej. W takich 13. Uchwała Rady Ministrów RP z dnia 6 września 2011 roku. okolicznościach Sulejówek urasta do rangi bardzo 14. Węgrzecki M., Marsz Sulejówek – Warszawa w dniu 19 ważnej „Enklawy Historycznej” Mazowsza, którą marca 1927 roku, „Strzelec”, 1927, nr 12, 6-20. trudno będzie pominąć na mapie najważniejszych 15. www.28pp.fora.pl/historia (22.07.2012) miasteczek turystycznych kraju. Pobyt w tej miej- 16. www.historia.sulejowek.info (22.07.2012) 17. www.pl.org./wiki/Sulejowek (20.07.12)

1 Do polityki I. Paderewski powrócił pod koniec lat trzydziestych. W czasie II wojny światowej przyjął honorową funkcję przewodniczącego Rady Narodowej na emigracji. 2 Informacja uzyskana od Mirosława Smosarskiego, byłego zięcia Moraczewskich, dzisiejszego przewodniczącego reakty- wowanego Towarzystwa Przyjaciół Sulejówka 148 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

3 W roku 1884 osiedlił się w Świdrze, koło Otwocka Michał Elwiro Andriolli (1836 – 1893), włoskiego pochodzenia malarz i rysownik polski, ilustrator wielu książek, między innymi „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Ten znany i ceniony wówczas artysta w swojej posiadłości nad Świdrem i na terenie do niej przylegającym wybudował według własnych projek- tów kilkanaście willi drewnianych dla swojej rodziny i „pod wynajem”, posiadających charakterystyczny styl architekto- niczny. Był on swoistą kompilacją mazowieckiego budownictwa ludowego i szwajcarskich schronisk alpejskich. Niektórzy dopatrują się w nim również reminiscencji wiejskiego budownictwa rosyjskiego. W krótkim czasie podobne domki letni- skowe – w duchu „nadświdrzańskiego stylu” - zaczęto powszechnie wznosić wzdłuż nadwiślańskiej kolei szeroko i wąsko- torowej. Wiele z nich zaprojektował sam Andriolli. Obiekty te znał i podziwiał Ignacy Ildefons Gałczyński, mieszkający w Świdrze w latach 1936 – 1939. Dziesięć lat później poeta napisał wiersz pt. „Wycieczka do Świdra”, w którym opisując domki Andriollego - jako pierwszy użył sformułowania „styl świdermajer” 4 Rezygnacja Józefa Piłsudskiego została zgłoszona po nieprzyjęciu przez ówczesny Rząd Polski jego projektu zarządzania polską armią (konflikt z gen. Władysławem Sikorskim). 5 Fundacja Oficerskich Domów Wypoczynkowych powstała dla upamiętnienia 10 –lecia odzyskania przez Polskę niepodle- głości. Do 1939 roku zbudowała lub zorganizowała Oficerskie Domy Wypoczynkowe w: Augustowie, Cetniewie, Juracie, Krynicy, Zaleszczykach, Żabiem, Rabce, Truskawcu i Druskienikach. 6 Kasztanka” padła w 1926 roku. Została ona „pochowana” przed budynkiem Sztabu 7 Pułku w Mińsku Mazowieckim. W marcu 1992 roku w Mińsku, w willi dr. Huberta otwarto, przy ul. Sosnkowskiego 4 otwarte zostało Muzeum 7 Pułku Ulanów Lubelskich. 7 Jego prochy w 1992 roku zostały sprowadzone do Polski i złożone w Archikatedrze św. Jana w Warszawie. 8 Informacje uzyskane od Mirosława Smosarskiego i Elżbiety Smagi, podczas wywiadu przeprowadzonego dnia 12 lipca 2012 roku. 9 Prawa miejskie Sulejówek otrzymał w roku 1962. 10 Informacje uzyskane od Arkadiusza Śliwy, burmistrza Sulejówka, podczas dwóch wywiadów przeprowadzonych w sierpniu 2012 roku. 11 Tamże. 12 Informacje uzyskane od Krzysztofa Jaraczewskiego, dyrektora Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, podczas wywia- dy przeprowadzonego w lipcu 2012 roku. 13 Informacje uzyskane od płk Marka Tarczyńskiego, byłego dyrektora Departamentu Wychowania Ministerstwa Obrony Na- rodowej, który z ramienia Wojska Polskiego wspierał wysiłki rodziny Piłsudskich, zmierzające do odzyskania swoich dóbr. 14 Pamiątki te , wraz z Funduszem Obrony Narodowej w 1939 roku poprzez kraje europejskie trafiły do Stanów Zjednoczo- nych. W 1947 roku powstał w Londynie Instytut J. Piłsudskiego, który przyjął w depozyt pamiątki rodzinne Piłsudskich. Precjoza te w 2004 roku zostały przez fundację przywiezione do Polski. 15 Informacje pozyskane od Grzegorza Nowika, wicedyrektora Muzeum J. Piłsudskiego w Sulejówku, podczas wywiadu przeprowadzonego w dniu 16 sierpnia 2012 roku. 16 Tamże. 17 Informacje uzyskane od Krzysztofa Jaraczewskiego, dyrektora Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, podczas wywia- dy przeprowadzonego w lipcu 2012 roku. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 149

Barbara Pędraszewska-Sołtys Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Warszawskie tradycje zdrowotne i rekreacyjne Health and recreation traditions in Warsaw

Abstract

While analyzing the history of every society, it may be stated that, regardless of the historical conditio- ning, physical activity is written into its everyday life. While researching the past of the inhabitants of the capital city, it is noticed that the actions towards popularizing physical activity took place in various historical periods of the city. The origins of sports and recreation in Warsaw reach back to the seventies and eighties of the 19th century, however the organizational and staff heyday took place during the interwar period. This period was diversified as regards the possibilities of practicing recreation. Tough years of partitions and the First World War influenced the entirety of the social life after regaining independence to a considerable extent. People bewildered with freedom were willing to participate in the reactivation of cultural life and entertainment, including among others, sport and recreation. Taking into consideration the Varsavians’ preferences within this field, a few favorites sports may be listed, such as: team games, cyc- ling, athletics, rowing, wrestling, water and bike tourism. The reconstruction of many domains of social, economical and political life was a result of the return to normal life. There was a huge need to participate in sport and physical activity. Warsaw society needed biological reconstruction, and this, besides health prevention, could be ensured by broadly defined physical education.

Słowa kluczowe: sport, rekreacja ruchowa, Warszawa, historia

Wstęp wano określone ćwiczenia oraz dietę. Wraz z upły- wem czasu, zmieniającym się światopoglądem, ak- Zagadnienia związane ze zdrowiem, pięknym tywność fizyczna, jak również podejście do zdrowia ciałem, umysłem, a także określoną hierarchią war- ulegało stałym zmianom, wynikającym z aktualne- tości w życiu znajdowały miejsce w rozważaniach go stanu wiedzy czy też z pobudek warunkowanych najznamienitszych myślicieli, lekarzy i filozofów modą. Tak więc w kolejnych stuleciach lekarze, hi- z poprzednich epok. Na fundamentalne pytania do- gieniści i pedagodzy realizowali określone dla aktu- tyczące miejsca i roli człowieka w otaczającym go alnych sobie czasów poglądy na zdrowie i ćwiczenia świecie próbowano dawać odpowiedź już w cza- fizyczne. W Polsce również znane były nowatorskie sach starożytnych. To wówczas mieszkańcy antycz- poglądy na tematy dotyczące ćwiczeń cielesnych i nej Hellady dążyli do idealnego wzoru wychowania zdrowia. Rozważania te zajmowały wiele miejsca związanego z calokagathią, łączącego harmonijny w pismach pedagogów i lekarzy już w okresie Od- rozwój ciała i umysłu. Drogą do tego nadrzędnego rodzenia. Natomiast „rekreacyje” uprawiane w wol- życiowego celu, oprócz kształtowania strony umy- nym czasie zalecane były w czasach nowoczesnej, słowej i duchowej, było realizowanie szeroko pojętej osiemnastowiecznej Komisji Edukacji Narodowej. aktywności fizycznej. Doskonalenie ciała człowieka To właśnie wydane przez KEN „Ustawy” dały po- odbywało się poprzez przemyślane, regularne ćwi- czątek rozwoju szeroko pojętej aktywności rucho- czenia fizyczne, niejednokrotnie zarezerwowane dla wej [23]. elity społecznej. Realizując wszechstronną aktyw- Prawdziwa rewolucja, podnosząca kwestie zdro- ność fizyczną analizowano jej pozytywny wpływ na wia, higieny oraz potrzeby realizowania aktywno- zdrowie, a na niektóre schorzenia chorobowe stoso- ści ruchowej w codziennym życiu nastąpiła dopiero 150 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 w dziewiętnastym wieku. Zresztą nie bez kozery zanych z aktywnością fizyczną. Doniesienie to nie wiek ten wielu uczonych nazywa „wiekiem higie- podejmuje kwestii stricte sportowych, jego celem ny”. Wówczas to zaistniał niespotykany dotąd nurt jest zwrócenie uwagi na uprawianie sportów przez zdrowotno-higieniczny, związany z rozwojem nauk mieszkańców stolicy w kontekście rekreacji, zacho- przyrodniczych i medycznych. Lekarze, pedagodzy, wania zdrowia i dobrej kondycji psychofizycznej. elita intelektualna zaczęła się żywo interesować ruchem w kontekście zdrowotnym, ale także narodo- Materiał i metody wym, społecznym, rozrywkowym i towarzyskim. Równocześnie z rosnącą świadomością prozdrowot- W niniejszej pracy zastosowano metody badaw- nych ćwiczeń fizycznych, nastąpiła eksplozja w po- cze stosowane w naukach historycznych. Dla osią- wstawaniu i rozwoju wychowania fizycznego i spor- gnięcia celu badawczego przeprowadzono kweren- tu, a więc tworzeniu się systemów gimnastycznych, dę źródeł archiwalnych, w szczególności prasy co- a także wielu dyscyplin sportowych. Europa XIX- dziennej i sportowej. Doskonały materiał źródłowy -wieczna, przechodziła przeobrażenia w sferze spo- stanowiła dokumentacja towarzystw sportowych łecznej, politycznej oraz gospodarczej. Czynniki oraz zbiory ikonograficzne zgromadzone w stołecz- warunkujące rozwój szeroko pojętej aktywności fi- nych archiwach i muzeach. Uzupełnieniem były zycznej były różnorodne w poszczególnych krajach opracowania dotyczące podjętego zagadnienia. i wynikały z konkretnych pobudek. Jednak cechą charakterystyczną i stałym elementem była dbałość Wyniki o zdrowie, a także atrakcyjne spędzenie wolnego czasu [22]. Rewolucja społeczna, polityczna i gospodar- Celem niniejszego opracowania jest naszkico- cza charakterystyczna dla dziewiętnastego stulecia wanie warszawskich tradycji w zakresie rekreacji w dużej mierze została pominięta lub tylko zazna- ruchowej i sposobu spędzania wolnego czasu. Te czyła się na ziemiach polskich, które w ówczesnym najdawniejsze tradycje można podzielić na dwa eta- czasie pozostawały pod okupacją trzech zaborczych py. Pierwszy przypada na trudny okres historyczny, państw, dlatego też pewne poglądy, tworzenie się kiedy Polska znajdowała się pod zaborami, a kolejny nowych dyscyplin, geneza i rozwój niektórych spor- w dwudziestoleciu międzywojennym. Mimo tego, tów, nowinki dotyczące sprzętu sportowego, a także że drugi etap jest ściśle związany z pierwszym, róż- powstawanie nowoczesnej infrastruktury sportowej nią się one chociażby możliwościami w uprawianiu docierało tu z pewnym opóźnieniem. Jednak mimo aktywności fizycznej, co było związane ówczesny- represji, wielu ograniczeń ze strony zaborców, gro- mi realiami społeczno-politycznymi. Pojęcie rekre- no lekarzy, higienistów, światłych ludzi propagowa- acji nie było powszechnie używane, a sport dopiero ło model zdrowego, higienicznego trybu życia. Za- się krystalizował i to w formie amatorskiej. Duża chowania te były niezbędne w celu przeciwdziałania determinacja wielu entuzjastów aktywnego spędza- chorobom, dużej umieralności, wynikających z brania czasu wolnego spowodowała, iż dziedziny te ku higieny, odpowiedniego odżywiania, a także bra- szybko stały się częścią życia codziennego miesz- ku ruchu na świeżym powietrzu. Urbanizacja i in- kańców Warszawy. Obecnie wiadomo, że zarówno dustrializacja miast miała podwójne oblicze: z jed- sport jak i rekreacja ruchowa wzajemnie się prze- nej strony rozwój miast i przemysłu, powstawanie nikają, a poszczególne dyscypliny sportowe można miejsc pracy, a z drugiej - uboczny efekt w postaci uprawiać w formie rekreacyjnej. Należy podkreślić, złych warunków pracy (brak zasad bezpieczeństwa, że zarówno w czasach zaborów jak i po odzyska- kilkunastogodzinny tryb pracy, niskie wynagrodze- niu niepodległości aktywność fizyczna podejmo- nie), nieodpowiednie warunki mieszkaniowe, szcze- wana była w takich formach. W Warszawie najpeł- gólnie wśród uboższych warstw społeczeństwa [1]. niej rozwijał się sport zorganizowany, nastawiony Ponadto należy wspomnieć o niskim poziomie na rywalizację, wynik sportowy i widowiskowość, oświaty. System szkolny był zacofany, przestarzałe skupiając uczestników w licznych klubach i organi- programy nauczania, ciemne, często zawilgocone, zacjach. Powojenna Warszawa tętniła życiem spor- ciasne izby szkolne nie stwarzały odpowiednich wa- towym poprzez propozycje wielu inicjatyw zwią- runków do właściwego biologicznego i społecznego Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 151 rozwoju młodzieży. Młode pokolenie, wywodzące między innymi gry takie jak: palant, kręgle, piłka się z wielodzietnych rodzin robotniczych nie miało nożna, koszykówka, siatkówka, a także gimnastykę możliwości spędzania czasu wolnego na świeżym szwedzką, kąpiele, pływanie oraz śpiew chóralny powietrzu. Za granicą dało się zauważyć nowe ten- [5]. Młodzież uczęszczająca na zajęcia do Ogrodów dencje w wychowaniu dzieci i młodzieży, w których chętnie uczestniczyła w rozgrywkach w piłce noż- wykorzystywano istotne walory aktywności fizycznej. Gra ta na stałe zagościła w programie sportowo- nej. Funkcja wychowawcza, zdrowotna sportu i ru- rekreacyjnym. Ogrody Raua były areną pierwszych chu rekreacyjnego miała fundamentalne znaczenie mistrzostw szkolnych drużyn piłkarskich. Dużą w kształtowaniu społeczeństwa. Te nowe tendencje atrakcją w czasie zimowym było urządzanie ślizga- dostrzegane były przez polskich pedagogów i leka- wek, a latem wycieczek statkiem po Wiśle. Zna- rzy. Taka sytuacja prowokowała do wprowadzenia czącym osiągnięciem organizatorów Ogrodów było pewnych prywatnych inicjatyw w zakresie popula- zatrudnienie lekarza, który regularnie poddawał ba- ryzowania zasad prozdrowotnych. Na ziemiach pol- daniom dzieci uczestniczące w zajęciach [10]. Nie- skich pionierem w tym zakresie był krakowski le- kiedy także uzyskiwały one szczepienia ochronne. karz Henryk Jordan. W 1889 roku przyczynił się do Wzorem działalności Parku Jordana w Krakowie, założenia parku rekreacyjnego dla młodzieży, tym wprowadzano dożywianie wśród najbiedniejszych. samym inicjując ruch sportowy w „grodzie Kraka” Taka działalność zapewniała pewną profilaktykę [3]. Na wzór tej działalności powstawały podobne zdrowotną dzieciom i młodzieży z ubogich warstw przedsięwzięcia w innych miastach. Warszawskie społeczności warszawskiej. Towarzystwo Higieniczne skupiające lekarzy, hi- Komitet Ogrodów Raua starał się popularyzo- gienistów, pedagogów, działaczy społecznych było wać ideę sportową, organizując zawody i pokazy autorem starań o pozyskanie pozwolenia od władz między ogrodowe z gier i zabaw oraz gimnastyki. carskich na zorganizowanie terenu rekreacyjnego. Fakt ten stanowił o atrakcyjności terenów, powodu- Po wielu zabiegach, pozwolenie na otwarcie takie- jąc wzrost zainteresowania aktywnością ruchową go terenu otrzymano i dzięki ofiarności spadko- wśród mieszkańców Warszawy. Niewątpliwie dzia- bierców po przemysłowcu Wilhelmie Ellisie Rau, łalność Ogrodów przyczyniła się do zachowania 1 sierpnia 1899 roku, na warszawskiej Agrykoli zdrowia i prawidłowego rozwoju fizycznego war- otwarto pierwszy rekreacyjny ogród. W latach 1899- szawskich dzieci i młodzieży. 1914 powstało łącznie 15 ogrodów noszących imię Odrębną kartą w propagowaniu aktywności spor- Ogrodów Gier i Zabaw Ruchowych im. W.E Raua towo-rekreacyjnej w Warszawie była działalność [6]. Ogrody te cieszyły się ogromną popularnością pierwszych towarzystw sportowych: Warszawskie- wśród dzieci i młodzieży. Przeznaczone do gier i zago Towarzystwa Wioślarskiego (WTW), Warszaw- baw na świeżym powietrzu, stanowiły główną bazę skiego Towarzystwa Cyklistów (WTC) oraz War- sportowo-rekreacyjną w mieście, gdzie zajęcia pro- szawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego (WTŁ). wadzono od wiosny do jesieni. Poszczególne ogrody Geneza pionierskich towarzystw sportowych wy- zróżnicowane były pod względem obszaru, zago- wodzi się z przełomu lat 70. i 80. XIX stulecia. spodarowania, a także infrastruktury, ale wszystkie Wówczas grono entuzjastów aktywności fizycznej posiadały boiska do gier i zabaw. Nadmienić należy, zainicjowało początkowo nielegalnie (1878 r.) dzia- że w Ogrodzie Saskim znajdowała się sala gimna- łalność wioślarską (pozwolenie od władz rosyjskich styczna, wyposażona dość nowocześnie, a w Ogro- uzyskano w 1882 r.), a następnie kolarską (WTC dzie Floriańskim było schronisko od deszczu i sala - 1886r.) i łyżwiarską (WTŁ – 1893 r.) [2]. Wymie- do zabaw. Wszystkie ogrody miały zaplecze sani- nione towarzystwa miały charakter elitarny, gdyż tarno–higieniczne. Istotny jest fakt, że zajęcia dla przynależność do nich związana była z wysokim uczestników zabaw odbywały się pod opieką wy- urodzeniem bądź odpowiednimi możliwościami fi- kwalifikowanych prowadzących. Trwały przez cały nansowymi. Tak więc członkami towarzystw byli: dzień, w godzinach od 10 do 20. Młodzież podzielo- arystokraci, rzemieślnicy, przemysłowcy, urzędnicy na była zwykle w trzydziestoosobowe zespoły ćwi- państwowi. Niezależnie od tego statut WTW głosił, czebne, w których uwzględniano możliwości mo- że priorytetowym celem jest: „zachęcenie ludności toryczne i wiek uczestników. Zajęcia obejmowały miejscowej do jazdy na łodziach wiosłowych i ża- 152 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 glowych, jak też na statkach parowych oraz wpły- Jazda na rowerze stała się modnym, ekologicznym wanie na skuteczne ulepszanie ich budowy” [18]. środkiem lokomocji, który na stałe zagościł w sto- Towarzystwa były elitarne i niedostępne dla ogółu, łecznych parkach oraz nadrzecznych bulwarach. jednak ich członkowie w znacznym stopniu wpły- Jednak początki tej dyscypliny były dość siermięż- wali na popularyzację różnego rodzaju aktywności ne. Pierwszy pojazd rowerowy zwany samojaz- fizycznej wśród mieszkańców Warszawy. Odbywa- dem skonstruował i zaprezentował mieszkańcom ło się to na tak szeroką skalę, że wkrótce nadawały Warszawy w 1866 roku Edmund Perl. Pojazd ten ton życiu sportowemu miasta, zarówno w czasach budził tyle samo zainteresowania co zdziwienia, zaborów jak i w dwudziestoleciu międzywojennym. lecz kolejne welocypedy zdobyły sobie już większą Doskonałym przykładem jest wspomniane WTW, popularność. Zostały sprowadzone do miasta w na- które niezwykle często organizowało parady łodzi, stępnym roku ze Światowej Wystawy w Paryżu. regaty wioślarskie i wycieczki do pobliskich miej- Autorem tego przedsięwzięcia był fabrykant powo- scowości. Również było inicjatorem dalszych wy- zów Władysław Romanowski. Warto przypomnieć, praw do Płocka, Włocławka i Ciechocinka. Dużą że pierwszy wyścig welocypedów typu „Michaux” atrakcją dla społeczności warszawskiej były kon- odbył się 5 czerwca 1869 roku. Wydarzenie to miało kursy pływackie na dystansie Warszawa - Wilanów, miejsce w parku Krasińskich [4]. Prawdziwa eks- Warszawa – Bielany [8]. plozja zainteresowania sportem kołowym nastąpiła Dużą atrakcją dla mieszkańców Warszawy było wówczas, gdy sprzęt ten unowocześniono technicz- otwarcie i zamknięcie sezonu wioślarskiego. Wyda- nie. Wraz z tym zorganizowano kursy nauki jazdy rzeniom tym towarzyszyły parady łodzi po rzece. na bicyklu oraz otwarto ich wypożyczalnie. W du- Punktem stałym była całodzienna wycieczka ło- żej mierze spopularyzowało to tę dyscyplinę, gdyż dziami i parostatkami. Z siedziby WTW wyrusza- na zakup odpowiedniego sprzętu niewiele osób mo- no na Kępę Potocką, Saską Kępę lub docierano do gło sobie pozwolić. Rosnąca popularność jazdy na Młocin, gdzie odbywał się piknik, połączony z bie- bicyklu spowodowała powstanie Warszawskiego siadowaniem. Zdarzało się, iż statek holował zada- Towarzystwa Cyklistów. Entuzjastami sportu koło- szoną barkę-werandę przewidzianą do tańca. Na wego byli Henryk Sienkiewicz i Bolesław Prus. Ten miejscu pikniku jego uczestnicy brali udział w róż- ostatni w liście okolicznościowym do WTC życzył: nego rodzaju zabawach i grach rekreacyjnych. „Tak tanich rowerów, ażeby nawet najskromniejszy Towarzystwo angażowało się też w działalność pracownik mógł zdobyć się na kupno tej szacownej kulturalną. Atrakcyjnym wydarzeniem były trady- machiny”, a także „tak dobrych zwyczajów, ażeby cyjne „Wianki”. Tej czerwcowej imprezie towarzy- każdy cyklista mógł przynajmniej tydzień w ciągu szył bogaty repertuar, obfitujący w występy chóru lata poświęcić na przejażdżkę po kraju” [25]. Podob- „Duda”, pokazy gimnastyczne, parady łodzi. Do nie jak w WTW, członkowie towarzystwa cyklistów tradycji przeszły także konkursy muzyczne i śpie- popularyzowali ten sport o charakterze amatorskim wacze, podwieczorki taneczne odbywające się wśród mieszkańców Warszawy, organizując wiele w weekendy poza sezonem wioślarskim. Imprezy imprez kolarskich takich jak: mistrzostwa Króle- te wypełniały czas wolny członków Towarzystwa, stwa Polskiego, championat Warszawy, Derby To- wychodząc naprzeciw ich kulturalno-rozrywko- warzystw Cyklistów Zaprzyjaźnionych o nagrodę wym potrzebom [13]. przechodnią [7]. Znamiennym jest, że wszystkie te Odrębną kartą w funkcjonowaniu WTW była zawody cieszyły się ogromnym zainteresowaniem, działalność na rzecz dzieci. Szczególnie w sezonie goszcząc wielkie tłumy publiczności wzdłuż trasy zimowym, organizowano dla nich gry i zabawy wyścigu. Członkowie Towarzystwa Cyklistów ak- w siedzibie Towarzystwa przy ul. Foksal. Były to tywny i zdrowy styl życia popularyzowali poprzez zabawy choinkowe lub karnawałowe, które obfito- turystykę kolarską. Dużym powodzeniem cieszyły wały w różne gry, tańce, konkursy. Podczas tych się wyjazdy do miast znajdujących się w sąsiednich zabaw urządzano pokazy gimnastyczne, rozdawano zaborach, były to wycieczki do: Krakowa, Lwowa, słodycze i drobne prezenty. Zakopanego, Krynicy, Poznania, Wilna, Gdańska, Dzisiejszą Warszawę trudno sobie wyobrazić Sandomierza. Uznanie znajdowały wycieczki do bez tak popularnej obecnie rekreacji rowerowej. Puszczy Białowieskiej oraz w okolice Jezior Augu- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 153 stowskich. Wyjazdy te oprócz walorów rekreacyj- czas spędzano biorąc udział w balach, rautach i wie- no-turystycznych miały aspekt narodowy. W la- czornicach. Organizowano przedstawienia teatral- tach polityki represji oraz eliminowania polskości, ne, pokazy, gry i zabawy na lodzie. WTW posiadało poznawanie rdzennie narodowych ziem, zabytków, chór „Duda”, a Cykliści mogli poszczycić się Kołem tradycji, obyczajów stanowiło bezcenną wartość. Śpiewaczym i orkiestrą dętą. Niezwykle pokaźnym Ponad to działalność turystyczną rozszerzano na dorobkiem fotograficznym mogło pochwalić się inne zakątki Europy, podróżowano do Neapolu, Ge- WTC, które organizowało w tym zakresie wystawy newy, Wiednia, a także Pragi [21]. i konkursy [24]. Członkowie Warszawskiego Towarzystwa Cykli- Do wybuchu pierwszej wojny światowej orga- stów swój czas wolny spędzali uczestnicząc w zaję- nizacje te wiodły prym w propagowaniu aktywno- ciach tenisa i wycieczkach pieszych. Pewnym zain- ści fizycznej wśród mieszkańców Warszawy, a po teresowaniem cieszyły się również konkursy bilar- odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, po latach dowe i gra w karty. wojny, reaktywowały się na nowo. Ostatnie ze wspomnianych towarzystw, War- Mieszkańcy Warszawy do uprawiania aktyw- szawskie Towarzystwo Łyżwiarskie ściśle współ- ności fizycznej byli motywowani także przez or- pracowało z dwoma poprzednimi. Jednak jego ganizację, nosząca nazwę Warszawskiego Koła aktywność była zależna od aury pogodowej, gdyż Sportowego (WKS). Powstało ono w 1907 roku, wówczas miasto nie mogło poszczycić się sztucz- z inicjatywy grona entuzjastów upowszechniania nym lodowiskiem. Na szczęście poprzednie stulecia wychowania fizycznego i sportu. Według swojego charakteryzowały się mroźnymi zimami, więc War- statutu WKS: „. . . miało za zadanie szerzenie wśród szawianie mogli cieszyć się przyjemnością jazdy na ludności miejscowej zamiłowania do sportów: gim- łyżwach. Najpopularniejszymi ślizgawkami War- nastyki, fechtunku, jazdy konnej, jazdy automobi- szawy były te w: Ogrodach Saskim i Krasińskich, lem oraz gier sportowych, takich jak: tenis, kręgle, Agrykoli, Parku Ujazdowskim i w Łazienkach [17]. bilard, krykiet, football, golf, ślizgawka, strzelanie Dzięki ścisłej współpracy z WTC, ślizgawkę urzą- do gołębi, doskonalenie i rozwój wszelkiego sportu dzono także w ich siedzibie na Dynasach. Było to i łączność jego miłośników” [18]. W myśl tym zało- miejsce szczególnie lubiane przez mieszkańców żeniom WKS organizowało wystawy, konkursy, gry Warszawy, gdzie odbywały się różnego rodzaju i zabawy. W odróżnieniu od pierwszych warszaw- konkursy i wyścigi łyżwiarskie. Przeglądając do- skich towarzystw sportowych, członkami WKS, kumentację fotograficzną z tamtego okresu, może oprócz wpływowych osób, była młodzież szkolna, nasunąć się konkluzja, że rekreacje w okresie zi- a program upowszechniania aktywności ruchowej mowym były niezwykle lubiane i popularne wśród był szerszy. Znamienne jest, że siedzibą sportową mieszkańców Warszawy. Czas wolny na świeżym był Park Sobieskiego na Agrykoli. Szybko okazało powietrzu spędzały dzieci, młodzież, ale także oso- się, że miejsce to stało się centrum sportowo-rekre- by dorosłe. Szczególnie barwnie wyglądały panie acyjnym miasta, również w warunkach niepodle- w długich, powłóczystych sukniach, zażywające głej Polski. Już od samego początku po przez dzia- sportów zimowych. Oprócz jazdy na łyżwach, po- łalność Koła upowszechniano boks, hippikę, tenis, pularnością cieszyła się jazda na sankach, a obrazki lekką atletykę, piłkę nożną, gimnastykę, szermier- tego typu można było zauważyć w warszawskich kę, hokej, pływanie, turystykę narciarską oraz piłkę parkach. Natomiast na fascynację sportem narciar- koszykową. W czasach zaborów wszelkie inicjaty- skim trzeba było poczekać do lat dwudziestych wy społeczne noszące znamiona narodowej działal- ubiegłego stulecia. ności nie były mile widziane, a do takich należała Należy podkreślić, że w poszczególnych towa- także działalność sportowa. Jednak dzięki inicjato- rzystwach oprócz wiodących dyscyplin propagowa- rom wywodzącym się z polskiej arystokracji i elit no jeszcze inne, mające przede wszystkim charakter finansowych, pewne możliwości w tym względzie rekreacyjny. Popularyzowano więc taką aktywność istniały. Powstanie powyższych instytucji poprze- jak: lekką atletykę, kajakarstwo, gimnastykę, szer- dzone było wieloma zabiegami, mającymi na celu mierkę i tenis. Rekreacje obejmowały także dzia- uzyskanie zgody na ich utworzenie. Plan polityczny łalność kulturalną, oświatową i towarzyską. Wolny państw zaborczych nie przewidywał rozwoju bio- 154 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 logicznego Polaków. Jak już wspomniano również wioślarskiej, popularyzowano wśród Warszawianek oświata, nauka i kultura były wyhamowywane. Po- gimnastykę, pływanie, szermierkę, tenis. Członki- ziom nauczania czy też dbałość o higienę, zdrowie nie WKW były uczestniczkami wielu wycieczek był niski, gdyż to nie leżało w interesie zaborców. wioślarskich, nie tylko tych w okolicach miasta, Fakt ten podwyższał rangę inicjatyw w zakresie ale także były organizatorkami wypadów wioślar- propagowania aktywności fizycznej. Zachowanie skich do dalszych miejscowości: Płocka, Włocław- zdrowia, odpowiednia tężyzna fizyczna obok roz- ka, Ciechocinka i Gdańska. Należy podkreślić, że woju edukacyjnego Polaków były jednym z priory- barwne regaty wioślarskie, których inicjatorami tetów w czasach zaborów. Dbałość o nie stanowiła były warszawskie Towarzystwa cieszyły się dużą istotną dziedzinę w zakresie walki o niepodległość. popularnością wśród mieszkańców Warszawy, na- Społeczeństwo miało być w dobrej kondycji, by wet tych niebędących członkami WTW czy WKW. przeciwstawiać się polityce represji [12]. Parady łodzi i żaglówek po rzece stanowiły stały Znaczącą aktywność w dziedzinie propagowania element życia rozrywkowego miasta. Na przełomie sportu i rekreacji przejawiały kobiece organizacje. XIX i XX wieku były manifestem polskości, pod- Na fali ruchu emancypacyjnego ujawniały się licz- kreślając narodowy charakter poprzez stroje, barwy ne potrzeby kobiet, nie ograniczające się tylko do i emblematy wioślarskie. Natomiast po odzyskaniu uzyskania praw wyborczych, dostępu do edukacji niepodległości nieodłącznie towarzyszyły różnym na poziomie wyższym, różnych profesji, ale także imprezom rocznicowym, a także uatrakcyjniały ży- możliwości uczestniczenia w ruchu sportowo-rekre- cie codzienne Warszawian. acyjnym. Prym w tej dziedzinie wiodły mieszkan- Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, po- ki Warszawy. Początkowo najpopularniejszą formą jawiły się większe możliwości na prowadzenie le- ruchową wśród kobiet była gimnastyka, która słu- galnej, szerokiej działalności w zakresie sportu, żyła celom zdrowotnym oraz leczniczym. Jednak rekreacji i turystyki. W dwudziestoleciu między- kobiety próbowały swoich sił w grach zespołowych, wojennym obok klubów stricte sportowych, w tym lekkiej atletyce, tenisie, szermierce, wioślarstwie, zakresie kontynuowały swoją działalność WTW, kolarstwie i sportach zimowych [16]. Pierwsza war- WTC i WTŁ. Bazując na tradycjach z czasów zabo- szawska kobieca organizacja sportowa pojawiła się rów stanowiły bazę popularyzowania i rozwijania w 1906 roku, co było możliwe na skutek chwilo- zainteresowań sportowych, rekreacyjno - turystycz- wego złagodzenia polityki rusyfikacyjnej. Przeszła nych mieszkańców Warszawy. Gama propozycji ona do historii jako pierwsze samodzielne gniaz- w tej dziedzinie była dość bogata, a więc szybko do żeńskiego „Sokoła” noszące nazwę „Grażyna”. aktywność fizyczna zagościła w życiu codziennym Celem tej organizacji było „wychowanie zdrowych Warszawian. fizycznie i moralnie obywateli”. Realizacja tego W okresie międzywojennym mieszkańcy War- szczytnego zamierzenia przebiegała poprzez zajęcia szawy swój wolny czas spędzali aktywnie uczest- fizyczne, głównie gry i zabawy na świeżym powie- nicząc w rekreacji i ruchu turystycznym. Prefero- trzu, gimnastykę, a także wycieczki krajoznawcze wano wycieczki do podmiejskich Bielan, Wilanowa i działalność kulturalno - oświatową. Po odzyskaniu i dalszych miejscowości podwarszawskich. Lasek niepodległości propagowanie aktywności ruchowej Bielański był ulubionym miejscem zabaw rekreacyj- odbywało się po przez masowe pokazy gimnastycznych. Tam począwszy od XVII wieku, organizowane. Były to zazwyczaj ćwiczenia wolne, z przybo- no obchody religijne w drugi dzień Zielonych Świąt. rami takimi jak: maczugi, obręcze, szarfy. Spek- Z ich okazji odbywały się zabawy na świeżym po- takularne pokazy umiejętności gimnastycznych, wietrzu, przy udziale licznie zgromadzonych miesz- wpływały pozytywnie na wzrost zainteresowania kańców. W dwudziestoleciu międzywojennym było aktywnością fizyczną szerszego grona pań. Działal- to jedno z preferowanych miejsc, gdzie uprawiano ność kulturalno -oświatowa była także domeną in- różne zabawy na wolnym powietrzu. W okresie tym nej kobiecej organizacji, powstałej w 1912 roku. Był urządzano majówki i festyny ludowe, będące dużą to „Warszawski Klub Wioślarek”, funkcjonujący we atrakcją dla osób lubiących spędzać czas w leśnym współpracy z WTW [16]. Skupiał on panie będące zaciszu. W dni wolne od pracy miejsce to zapełnia- entuzjastkami rekreacji wodnej. Oprócz dyscypliny ło się gromadą Warszawian spragnionych świeżego Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 155 powietrza i wytchnienia od codziennych obowiąz- narciarstwa w stolicy rozpoczynano od objaśniania ków [11]. do czego służą dwie deski i dwa kije. Pokaz sprzę- Inicjatorami wycieczek rowerowych i turystyki tu rozpoczął systematycznie rosnącą popularność wodnej były odpowiednio: Warszawskie Towarzy- tej dyscypliny, a zorganizowany w 1923 roku kurs stwo Cyklistów i Warszawskie Towarzystwo Wio- jazdy na nartach spotkał się z dużym aplauzem ślarskie. Kolarstwo rekreacyjno-turystyczne trakto- mieszkańców Warszawy. W tym też roku zaistniał wano jako atrakcyjną formę spędzania wolnego cza- Warszawski Klub Narciarski, pierwszy tego typu na su. Mimo braku specjalistycznie przygotowanych nizinach. Na fali ruchu emancypacyjnego wśród en- tras, mieszkańcy stolicy chętnie korzystali z tego tuzjastów dwóch desek znalazły się także kobiety. typu aktywności. Miejscem docelowym wycieczek Uprawianie tej dyscypliny, szczególnie na nizinach rowerowych były wspomniane już Bielany, Pelcowi- uzależnione było od aury pogodowej. Gdy zima dozna, Wilanów, Saska Kępa. Jeżdżono także w okoli- pisała chętnie urządzano wycieczki narciarskie do ce Jabłonny i Legionowa, gdzie sięgały także trasy podwarszawskich miejscowości: Wilanowa, Miło- wyścigów szosowych. Dużym zainteresowaniem snej i Otwocka. Dużą popularnością cieszyły się cieszył się Wyścig Dookoła Województwa War- masowe biegi na warszawskie Bielany. Natomiast szawskiego, rozegrany w 1925 roku. Wiele emocji w Alejach Ujazdowskich urządzano narciarskie wy- wzbudzał wyścig, mający tradycje dziewiętnasto- ścigi za końmi. W klubie organizowano wystawy wieczne, wyścig Dookoła Polski [20]. W okresie fotograficzne, dokumentujące liczne wyjazdy tury- międzywojennym kontynuowano także działalność styczne jego członków. turystyczną. Wycieczki odbywały się do różnych Sprawy wychowania fizycznego, sportu i rekre- zakątków Polski. Turystyka zagraniczna zdobywała acji w kontekście zachowania zdrowia, stanowiły sobie wielu zwolenników, a do historii przeszła wy- ważny aspekt w rozważaniach lekarzy. Na comie- cieczka do odległej: Bułgarii, Rumunii oraz Turcji. sięcznych posiedzeniach lekarzy szkolnych działa- Z perspektywy czasu okazało się, że był to najdłuż- jących przy Wydziale Higieny Szkolnej Minister- szy grupowy wypad rowerowy [21]. stwa Oświecenia, rozpatrywano wpływ aktywności W latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłe- ruchowej na rozwój fizyczny i umysłowy dzieci oraz go stulecia, Warszawianie z dużym entuzjazmem młodzieży. Na podstawie przeprowadzonych badań uprawiali sporty wodne, w szczególności wioślar- wysuwano wnioski, iż młodzież ćwicząca syste- stwo i kajakarstwo. Była to oczywiście spuścizna matycznie jest zdecydowanie lepiej rozwinięta pod z czasów zaborów, kiedy WTW stanowiło wiodącą względem psychofizycznym. Po odzyskaniu niepod- organizację propagującą sport i rekreację ruchową ległości priorytetową sprawą była odbudowa spraw- wśród społeczności miasta. Zainteresowaniem cie- ności fizycznej i zdrowia całego narodu. Lekarze szyły się wycieczki jednodniowe i kilkudniowe. Ich i pedagodzy widzieli w aktywnym stylu życia, upra- trasy sięgały do Młocin, Józefowa, Płocka, Wło- wianiu kultury fizycznej antidotum na zaniedbania cławka, Ciechocinka, Góry Kalwarii i Gdańska w kwestiach sprawności psychofizycznej i kondycji [14]. Największe było zainteresowanie wycieczkami zdrowotnej społeczeństwa. Biologiczny potencjał sobotnio-niedzielnymi. Wówczas w wypożyczalni miał być odbudowany przez uczestnictwo w wycho- brakowało sprzętu pływającego. Najchętniej korzy- waniu fizycznym i rekreacji ruchowej. Często na ła- stano z żaglówek i łodzi motorowych. Stołeczni en- mach prasy pojawiały się następujące apele: „Wielki tuzjaści sportów wodnych organizowali także wy- czas uderzyć na alarm i głosić, że wychowanie fi- cieczki łodzią motorową do Grodna, Gdańska oraz zyczne musi być pierwszoplanową troską zdrowego Sopotu. Wypady turystyczne odbywały się po rze- organizmu narodowego, że w walce o byt narodowy kach Narwi, Biebrzy, Niemna i Bugu. Turyści bie- zdrowie fizyczne jest wielkim atutem” [15]. Prowa- glejsi w sporcie wioślarskim preferowali rzeki Su- dzona propaganda w tym zakresie sprzyjała rozpo- walszczyzny, Polesia, Wielkopolski i Pomorza [13]. wszechnianiu aktywnego stylu życia. Jednak należy Rekreacyjna działalność narciarska pojawiła się pamiętać, że postulaty te nie zawsze trafiały na po- w Warszawie w latach dwudziestych poprzedniego datny grunt, gdyż nie wszystkie warszawskie szko- stulecia. Działalność ta zaistniała przy WTŁ, dzię- ły miały do dyspozycji sale gimnastyczne, a także ki kilku amatorom sportów zimowych. Uprawianie były poważne braki w kadrze nauczycielskiej i in- 156 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 struktorskiej. W pierwszych latach po odzyskaniu Piśmiennictwo: niepodległości zajęcia szkolne i pozaszkolne były 1. Drozdowski M. 1968: Warszawa II Rzeczypospolitej. prowadzone przez instruktorów pobierających edu- PWN. Warszawa. 2. Ferens W. 1957: Powstanie pierwszych zrzeszeń sporto- kację w różnego rodzaju zakładach gimnastycznych wych w Warszawie. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1. i kursach. Sytuacja ta uległa zmianie po utworzeniu 3. Gaj J., Hądzelek K. 1997: Dzieje kultury fizycznej w Pol- Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego na sce. Wyd. AWF Poznań. Bielanach, uczelni będącej kuźnią wysoko wykwa- 4. Gaj J., Woltmann B. 1999: Zarys historii sportu w Polsce lifikowanych kadr nauczycielskich, instruktorskich 1867-1997. Gorzów Wielkopolski. 5. Gebethner J., Karasiówna Z., Filipowicz A. (red) 1916: w zakresie w-f, sportu i rekreacji [9]. Gry i zabawy ruchowe stosowane w ogrodach im. W.E. Raua. Warszawa. Podsumowanie 6. Gry i zabawy dziecięce 1899:. Tygodnik Ilustrowany. 7. Hądzelek K. 1977: Zaduma nad pomnikiem honorowego członka WTC. Przegląd Sportowy, 12. W trudnych latach zaborów pełnych represji, 8. Hądzelek K. 1979: Sto lat warszawskiego sportu (1878- ograniczeń w każdej dziedzinie życia, aktywność 1978). Sport Wyczynowy, 2. fizyczna była antidotum na psychofizyczne -wy 9. Hądzelek K. 1990: Geneza i drogi rozwoju Akademii Wy- niszczanie narodu. Warszawskie towarzystwa i or- chowania Fizycznego w Warszawie. Kultura Fizycz- ganizacje propagujące rekreację ruchową, sport na, 7-8. 10. Karp-Rottermund S. 1917: Program i rozwój działalności amatorski, były niejednokrotnie siedzibą rozwijania Ogrodów im. W.E . Rau’a a ich rola w sprawie postępu różnych zainteresowań. Dawały nie tylko możli- kultury fizycznej w Warszawie i kraju. Warszawa. wość aktywnego spędzania czasu wolnego, kształ- 11. Karwacki Wł. L. 1978: Zabawy na Bielanach. Warszawa. tując jednocześnie zdrowie, sprawność fizyczną, ale 12. Kieniewicz S. 1976: Warszawa w latach 1795-1914. War- także pozwalały na realizacje talentów kulturalno szawa. 13. Kobendza R.L. 1990: Korzenie i gałęzie wioślarstwa -oświatowych. W latach dwudziestolecia między- w Polsce. Warszawa. wojennego w warunkach niepodległego kraju, kon- 14. Kobendza R.L. 2003: Warszawskie Towarzystwo Wioślar- tynuowały działalność mając szersze możliwości skie 1878-1939. Wyd. OSGRAF, Gorzów Wielkopolski. organizacyjne. Podstawą do funkcjonowania była 15. Kurier Warszawski , 209, 1918. spuścizna z przełomu wieków, kiedy aktywność 16. Rotkiewicz M. 1978: Geneza i początki sportu kobiecego w Polsce. Sport Wyczynowy, 6-7. fizyczna dopiero zdobywała sobie szersze grono 17. Tomaszewski Z. 1971: O założeniu WTŁ na podstawie do- entuzjastów. Społeczeństwo częściej uczestniczyło kumentów hipotecznych oraz druków z pierwszych lat w ruchu sportowo - rekreacyjnym, gdyż postrzegało działalności. Kultura Fizyczna, 2. jego walor wychowawczy, zdrowotny i rozrywko- 18. Ustawa Towarzystwa „Warszawskie Koło Sportowe” wy. W krótkim okresie niepodległości starano się 1909: Warszawa . 19. Ustawa WTW. 1882: „Wyd. Ministerstwo Spraw We- nadrobić pewne zaległości w rozwoju tych dziedzin, wnętrznych”, Warszawa. wynikiem czego było popularyzowanie szeroko po- 20. Warszawskie Towarzystwo Cyklistów 1886-1961. Księga jętej aktywności ruchowej traktowanej jako czynnik pamiątkowa, 1961: Warszawa. odbudowujący potencjał narodowy, w aspekcie mo- 21. Wilk S. 1977: Warszawskie Towarzystwo Cyklistów. ralnym, zdrowotnym i fizycznym. Rekreacja rucho- Roczniki Naukowe AWF, 22. 22. Woltmann B., Gaj J. 1999: Zarys historii sportu w Polsce wa traktowana była przez mieszkańców stolicy jako 1867-1997. Gorzów Wielkopolski. możliwość doskonałego spędzenia wolnego czasu. 23. Wroczyński R. 1986: Na szlaku tradycji polskiej kultury Do tego stopnia, że w niektórych kręgach społecz- fizycznej.Wychowanie Fizyczne i Sport, 1. nych była to pewnego rodzaju moda, realizowana 24. Ze stowarzyszeń: WTC, „Ruch” 1909: 13, 16. w życiu codziennym. 25. Żytkowicz H. 1965: Wychowanie fizyczne i sport w „Kro- nikach” B. Prusa. Wychowanie Fizyczne i Sport, 3. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 157

Natalia Łukasik, Anna Pawlikowska-Piechotka Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Sport i rekreacja w zabytkowych parkach Warszawy – oferta jazdy konnej Sport and recreation in Warsaw historic parcs – horseback riding offer

Abstract

Equestrianism can be done in a sport club and in an open area such as forest or meadow. Horse riding is also a way to travel; this discipline is developing in low-lands and in the mountains in Europe, South America, Africa and New Zeeland. It is difficult to imagine this form of sport for all in the cities but both equestrian tradition and interests of persons cause that participation in equestrianism is growing also in clusters. The same trend is observed in Poland. Not only do stables and horse riding clubs exist near cities and towns but also it is possible to practice horseback riding in the center of big agglomerations such as Warsaw. Fieldwork about the offer of equestrian centers in the city was conducted as part of a program “ds. 114 AWF Warszawa: Spatial, social and cultural conditions for the development of sport and recreation in Warsaw”. The research was carried out between 2006 and 2010 in every equestrian center that had certifi- cate of Polish Equestrian Federation at that time and offered sport trainings and recreational classes. There are several centers that fulfilled given conditions in Warsaw and three of them are in historic gardens. This paper presents issues connected with sport and recreation in Warsaw historic gardens and parks. The research was conducted in Lazienki Krolewskie, Skaryszewski Park and Sluzewiec Racecourse. All enlisted “green monuments” have rich history and are linked with the development of the city. They are also treated as extraordinary examples of garden arts and cultural heritage.

Słowa kluczowe: sport, rekreacja, jazda konna, zdrowie, jakość życia

Wprowadzenie w ramach grantu Ds. 114 AWF Warszawa: „Uwa- runkowania przestrzenne, społeczne i kulturowe Jeździectwo to rekreacyjna lub sportowa jazda rozwoju sportu i rekreacji w Warszawie”. Przepro- konna w ośrodku jazdy konnej, w terenie. Jazda wadzono je w latach 2006-2010, obejmowały wie- konna to także sposób podróżowania, wędrówki tu- lokrotnie powtarzane obserwacje uczestniczące, rystycznej. Turystyka jeździecka zarówno na tere- badania sondażowe face to face przeprowadzone in nach nizinnych jak i górskich rozwija się w Europie situ wśród członków klubu [7]. Objęto nimi wszyst- i Ameryce Południowej, także Afryce i Nowej Ze- kie ośrodki jeździeckie znajdujące się w Warsza- landii [12]. Trudno jest więc sobie wyobrazić tę for- wie i w gminach sąsiednich, posiadające licencję mę sportu i rekreacji w miastach. A jednak zarówno Polskiego Związku Jeździeckiego oraz ofertę jazd tradycja tego sportu jak i współczesne zaintereso- zarówno rekreacyjnych jak i sportowych1. W samej wanie sprawiają, że nawet w wielkich ośrodkach Warszawie (w obrębie granic administracyjnych) osadniczych rozwija się jeździectwo. Tak jest rów- ośrodków jeździeckich jest kilkanaście, w ogrodach nież w Polsce. Nie tylko w pobliżu dużych i małych zabytkowych (ścisłe centrum miasta) – trzy. miast znajdują się stadniny lub ośrodki jeździeckie. W niniejszym tekście zaprezentowano wyniki Możliwość jazdy konnej istnieje także, choć w nie- badań odnoszące się do jednego z wątków tema- wielkiej skali, w samym sercu miast, w tym także tycznych realizowanej pracy, obejmującego zagad- Warszawy. nienia związane z możliwościami sportu i rekre- Badania terenowe na temat oferty ośrodków acji w zabytkowych parkach i ogrodach Warszawy. jeździeckich w warunkach miejskich były podjęte Badania terenowe miały miejsce w Łazienkach 158 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Królewskich, Parku Skaryszewskim oraz na To- kowego surowego reżimu, w 1957 roku, PZJ został rach Wyścigów Konnych na Służewcu. Wszystkie reaktywowany, a w Warszawie powstały pierwsze wymienione „zielone zabytki” mają bogatą historię ośrodki jazdy konnej. ściśle związaną z rozwojem miasta i traktowane są Po upływie pół wieku, w roku 2009, ta coraz po- jako wybitne przykłady sztuki ogrodowej i obiekty pularniejsza wśród mieszkańców Warszawy forma ważne dla dziedzictwa kulturowego wpisane do re- rekreacji jest dostępna w kilkudziesięciu ośrodkach jestru zabytków. jeździeckich w Warszawie i jej sąsiedztwie, w tym aż w trzech zabytkowych parkach (Park Skaryszew- Tradycje sportu jeździeckiego ski, Łazienki Królewskie, Park przy Torach na Słu- w Warszawie żewcu). Tylko część tych ośrodków posiada licencję PZJ. Jeździectwo jest nierozerwalnie związane z wie- lowiekową historią Warszawy. Przed wiekiem XIX Ośrodki jeździeckie w Warszawie. było przede wszystkim związane z wojskowością Stan obecny i ćwiczeniami oddziałów jazdy. W roku 1880 odby- ły się pierwsze konkursy jeździeckie w Warszawie Według danych Polskiego Związku Jeździectwa na terenie wystawy zwierząt w Parku Ujazdow- z 2009 roku na terenie Mazowsza prowadzi swo- skim, w których uczestniczyli nie tylko oficerowie, ją działalność największa liczba klubów w Polsce. ale także i jeźdźcy cywilni. Na początku XX wie- Jest to ponad kilkadziesiąt ośrodków jazdy konnej ku, w roku 1901, zorganizowano pierwsze central- (w tym w samej Warszawie zarejestrowanych jest ne zawody konne na nowym placu konkursowym 11 klubów z licencją PZJ, poza tym po jednym w jej w Parku Agrykola. Gospodarzem imprezy było spe- ścisłym pobliżu: Podkowie Leśnej, Halinowie, Kon- cjalnie w tym celu powołane Towarzystwo Wyści- stancinie-Jeziornej i Dziekanowe Leśnym). W opra- gów, wręczano zarówno nagrody zarówno pieniężne cowaniu „Forteczna Trasa Warszawskiego Szlaku jak i honorowe [6, 14]. Po przerwie spowodowanej Konnego” uwzględniono aż 70 ośrodków jeździec- pierwszą wojną światową, od 1920 roku, organizo- kich i hodowlanych w Warszawie i jej sąsiedztwie. wano na terenie toru wyścigów konnych na Polach Koncepcja tego szlaku polega na bezkolizyjnym Mokotowskich centralne zawody konne. Jedynie powiązaniu ośrodków jeździeckich z zabytkowymi zawody z 1926 roku odbywały się w innym miej- obiektami fortecznymi. scu – na terenie Polo Klubu, na Siekierkach. W 1927 Większość klubów jeździeckich posiadających roku, z inicjatywy generała Sergiusza Zahorskie- licencję PZJ zajmuje się nie tylko sportem, ale rów- go, w rekordowym tempie powstaje w Łazienkach nież rekreacją. Często dodatkową ofertę stanowią jeden z najpiękniejszych stadionów hippicznych. także zajęcia z hipoterapii, zajęcia rehabilitacyjne Miały tam miejsce 27 maja pierwsze Oficjalne Mię- dla osób niepełnosprawnych przy pomocy jazdy dzynarodowe Zawody Konne (CHIO). W zawodach konnej. W terapii ogromną wartość ma możliwość obok Polaków uczestniczyły ekipy Francji i Węgier, kontaktu chorego (szczególnie dzieci) ze zwierzę- a Puchar Narodów przypadł Polakom. W kilka lat ciem. Prowadzą je osoby odpowiednio przygotowa- później powstały na Służewcu supernowoczesne, ne do prowadzenia zajęć terapeutycznych, zwierzę- najbardziej awangardowe w ówczesnej Europie Tory ta muszą być bardzo starannie wyselekcjonowane Wyścigów Konnych na Służewcu, według znakomi- [8]. Ośrodki jeździeckie oferują jazdy grupowe i in- tego projektu architekta Zyberk-Platera [14]. Wy- dywidualne na różnych poziomach zawansowania. buch II wojny światowej przerwał harmonijne roz- Bardzo często istnieje możliwość zdawania w nich wijający się sport jeździecki nie tylko w Warszawie, egzaminów na odznaki jeździeckie i brania udziału ale w całym kraju. W roku 1946 rozwiązano PZJ, w kursach dotyczących problematyki hipicznej (np. gdyż władza ludowa uważała jeździectwo za sym- kurs instruktora rekreacji ze specjalnością jazda bol kultury klasy ziemiańskiej, „skompromitowa- konna lub kurs instruktora sportu ze specjalnością nego politycznie” przedwojennego porządku spo- jazda konna). W swojej ofercie ośrodki jazdy kon- łecznego, który chciano za wszelką cenę wymazać nej mają również liczne imprezy okolicznościowe, ze świadomości Polaków. Po złagodzeniu począt- rajdy. Organizują wczasy w siodle, kolonie i półko- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 159

Tabela 1: Kluby jeździeckie w Warszawie posiadające licencję PZJ Nazwa klubu Lokalizacja* 1. CWKS „Legia”, Sekcja Skoków Warszawa, ul Kozielska 2. TKKF „Hubert” w Warszawie Warszawa, ul Statkowskiego 3. LKS „Wolta” w Żółwinie Podkowa Leśna - Żółwin, ul Nadarzyńska 3 4. Klub Jeździecki „Aromer” w Józefinie Halinów - Józefin, ul Stołeczna 250 5. Ognisko TKKF „Podkowa” w Podkowie Leśnej Podkowa Leśna, ul Głogów 11 6. Jeździecki Klub Sportowy „Equity” w Warszawie Warszawa, al. Dwudziestolatków 7. Stowarzyszenie Kultury Fizycznej „Pogoń-Konstancin” Konstancin-Jeziorna, ul Głowackiego 7 8. Klub Jeździecki „Pepeland” w Dziekanowe Dziekanów, ul Kolejowa 378 9. Klub Sportowy „Spójnia” – Sekcja Dziecka Warszawa, Wybrzeże Gdyńskie 2 10. Jeździecki Klub Sportowy „Lotna” Warszawa, ul Generała Abrahama 11. Jeździecki Klub Sportowy „Bródno” Warszawa, św. Wincentego 92 12. Sportowy Klub Jeździecki „Trawers” Warszawa, ul Fasolowa 15 13. Klub „Largo SA” Warszawa, ul Bokserska 64 14. TKKJ „Mazovia” Warszawa, ul Łomiańska 24 15. Klub Uczelniany AWZ Politechniki Warszawskiej Warszawa, ul Waryńskiego 12A *Uwaga, nie zawsze adres klubu pokrywa się z adresem ośrodka Źródło: zestawienie autorek na podstawie danych PZJ (2007) lonie dla dzieci połączone z jazdą konną. Niekiedy mujący powierzchnię ok. 76 ha park, należy do jed- są to oferty na zamówienie, skierowane do grup nych z najrozleglejszych w Warszawie. Jest to „dzie- zamkniętych i dostosowane do indywidualnych ło życia” króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, potrzeb. W większości ośrodków można więc na który od roku 1767 roku (nabycia posiadłości) aż do przykład zamówić przejazdy bryczka lub saniami, abdykacji w 1794 roku, starał się udoskonalać park w zależności od pory roku, połączone z piknikami (dawniej zwierzyniec Lubomirskich, potem pawi- i ogniskami. Ponadto właściciele koni mogą liczyć lon „łazienki”, stąd nazwa całego założenia). Król na miejsca w pensjonacie dla koni, których ceny wa- współpracował z wybitnymi architektami-ogrodni- hają się od 500 zł do 2600 zł za miesiąc w zależności kami (Karol Ludwik Agricola, Karol Schultz i Jan od usytuowania ośrodka i wielkości boksu (materiał Chrystian Schuch). Efektem jest zespół parkowy, ra- badań terenowych Ds. 114 AWF Warszawa). zem ze znajdującym się na jego terenie Pałacem na Spośród kilkunastu działających klubów w War- Wodzie oraz licznymi pawilonami (architekt Domi- szawie, trzy znajdują się na terenie zabytkowych nik Merlini). W obrębie parku znajdują się: Pałac Na (ujętych w rejestrze zabytków) miejskich parków: Wodzie, Pałac Myślewicki, Teatr na Wyspie, Stara Łazienek Królewskich, Parku przy Torach na Słu- Pomarańczarnia, Biały Domek, Stara Kordegarda, żewcu, Parku Skaryszewskiego (są to jednocześnie Belweder (park wygrodzony). W Teatrze na Wodzie największe obszarowo parki miejskie Warszawy). Te mają miejsce przedstawienia teatralne, koncerty, fe- obiekty nie posiadają jednak licencji PZJ i ponieważ styny; w części południowej pod Pomnikiem Szo- ich oferta zajęć jest bardzo ograniczona, stanowiły pena – koncerty letnie muzyki Chopina z udziałem wyodrębniony segment badań (tab. 1). wybitnych wirtuozów. W „Roku Szopenowskim” w sezonie letnim na terenie Łazienek przewidziano Ośrodki jazdy konnej w zabytkowych organizowanie koncertów muzyki poważnej w kilku parkach Warszawy miejscach równocześnie: w Podchorążówce, w Pała- cu na Wyspie (zwanym także „Pałac na Wodzie”), Klub jazdy konnej w Łazienkach Królewskich pod Pomnikiem Chopina oraz na Letniej Estradzie Łazienki Królewskie są parkiem o charakterze za Starą Pomarańczarnią. W parku znajduje się wie- pałacowym, jego zarządzającym jest Muzeum Na- le lokali gastronomicznych, placyk zabaw dla dzieci rodowe w Warszawie. Park został założony w XVII (w części południowej). Ze względu na szczególną -XVIII wieku (jako zespół pałacowo-parkowy), jest wartość zespołu wprowadzono dla odwiedzających wpisany do rejestru zabytków [numer: 2/1/65]. Zaj- szereg ograniczeń, także dotyczących aktywnego 160 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 wypoczynku (między innymi zakaz biegania, za- zaadaptowanym z magazynu, a Klub Cavallo dzier- kaz jazdy na rowerze i na rolkach). Dopuszczalne są żawi pomieszczenia dla koni od dyrekcji Łazienek. spokojne spacery i korzystanie z atrakcji (jak prze- Obecnym dzierżawcą jest Karolina Wajda, która jażdżki gondolą po stawie, konną bryczką lub rikszą ma własną hodowlę koni andaluzyjskich i Lusitiano rowerową po parku) [16, 17]. w Głuchach pod Warszawą. W stajni znajduje się 23 Obecność koni w Łazienkach Królewskich ma boksy i 4 boksy zewnętrzne. Dodatkowo klub Caval- ponad dwustuletnią tradycję. W wieku XVIII Stani- lo dysponuje ujeżdżalnią odkrytą o wymiarach 20 x sław August Poniatowski umieścił nowoczesne staj- 60 metrów oraz krytą ujeżdżalnią namiotową o wy- nie i wozownie w budynku położonym przy powsta- miarach 20 x 40 metrów. Klub Cavallo nie zajmuje łym w późniejszym okresie gmachu Obserwatorium się jazdami rekreacyjnymi. Jest to jedynie pensjonat Astronomicznego. W czasach Królestwa Kongreso- dla koni, który dodatkowo oferuje trening zwierząt. wego, kiedy to Wielki Książę Konstanty rezydował Koszt utrzymania konia w Łazienkach jest dwu- w Belwederze, wzniesiono efektowny budynek staj- krotnie wyższy niż w innych ośrodkach (1600 zł/ ni i powozowni projektu Jakuba Kubickiego. Ten miesiąc), co powoduje selekcję klienteli. Trzymają sam architekt był autorem stajni, które obsługiwały tu swoje zwierzęta przeważnie osoby o bardzo wy- Belweder, a istniejących po dzień dzisiejszy przy sokich dochodach, które (jak twierdzą pracownicy) ul. Klonowej. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 często nie potrafią jeździć konno. Płacą także czę- roku Łazienki były parkiem otwartym dla koni. sto za tresurę swojego zwierzęcia (dodatkowy 1000 Można było jeździć po parku wierzchem i doroż- zł/miesiąc), ale niekiedy zdarza się, że nie widzą kami, natomiast samochody trzeba było parkować swojego pupila ponad miesiąc. Zwierzęta trenowa- przed wejściem na teren Łazienek. Spacerowicze ne są pod kątem ujeżdżenia i na terenie klubu nie nie mieli nic przeciwko obecności koni w parku. Tu- ma możliwości ćwiczeń skokowych. Poza wcze- pot kopyt oraz świergot ptaków stanowiły element śniej opisanymi ujeżdżalniami członkowie Klubu urozmaicenia. Cavallo mogli korzystać jeszcze cztery lata temu Po triumfach polskiego sportu konnego na arenie z hipodromu. Niestety władze Łazienek zakazały międzynarodowej zrodziła się potrzeba stworzenia spacerów konnych po parku, a przejście z koniem w Warszawie hipodromu. Wybór padł na Łazienki. na hipodrom wiązało się z koniecznością asekura- W dniu otwarcia hipodromu, 27. maja 1927 roku, cji stajennego. Musiał on trzymać w ręku tabliczkę rozegrano w nim pierwsze międzynarodowe zawo- z napisem: „Uwaga koń!”. dy. Budowlę wzniesiono z drewna, a trybuny pokry- Zarząd Klubu miał w planach organizowanie po- to dachem. Ze względu na usytuowanie hipodrom kazów, które zawierałyby elementy tresury, teatru w Łazienkach uważany był za najpiękniejszy tego i utrzymane byłyby w klimacie przedstawień baro- typu obiekt w Europie. Co roku odbywały się tu kowych. Zainteresowanie publiczności byłoby za- międzynarodowe zawody hipiczne, w których Po- pewne ogromne i tego typu imprezy mogłyby wejść lacy osiągali liczne sukcesy. Dzięki hipodromowi na stałe w terminarz imprez organizowanych w Par- w Łazienkach jeździectwo urosło do rangi sportu ku Łazienki. narodowego. Niestety we wrześniu 1939 roku hipodrom w Łazienkach spłonął od bomb zapalają- Ośrodek jazdy konnej na Torach Służewieckich cych i nigdy nie został odbudowany. Obiektem przy ul Puławskiej 266 zarządza przed- W początku lat 90. ubiegłego wieku konie dla siębiorstwo Państwowe Tory Wyścigów Konnych. celów rekreacyjnych zostały ponownie wprowadzo- Jest to największy obszar publicznej zieleni miejskiej ne do Łazienek. Zaprzęgi obwoziły po parku zwie- w Warszawie mający 140 ha, założony w roku 1939. dzających, wśród których byli także wybitni goście Powstał w latach 1938-1939 według projektu Zyg- rządu polskiego. Pani Barbara Bush uznała prze- munta Zyberk-Platera, Juliusza Żórawskiego, Janu- jażdżkę karetą po Łazienkach za najwspanialsze sza Alchimowicza, Tadeusza Giżyckiego, Jana Siw- przeżycie, jakiego doświadczyła podczas swojej wi- ka, Olgierda Tarnowskiego, Jerzego Wasilewskiego zyty w Polsce. Na terenie parku pobudowano nowy i Jerzego Grabowskiego. Przeniesiono tam wyścigi hipodrom, niestety niedorównujący swoim przepy- z Pola Mokotowskiego, gdzie urządzano je od 1841 chem pierwszemu. Powstała też stajnia w budynku roku. Obecnie mocno zniszczony zespół był w mo- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 161 mencie powstania najnowocześniejszym w Europie. mimo znakomitych warunków) mają coraz węższy W chwili otwarcia toru obiekt na warszawskim Słu- zakres, maleje też liczbowo stajnia koni (około 200). żewcu uważano za jeden z najpiękniejszych w Eu- ropie. Tor wraz z urządzeniami towarzyszącymi Ośrodek jazdy konnej w Parku Skaryszewskim (torami treningowymi, trybunami, budynkami go- im Ignacego Paderewskiego spodarczymi i mieszkalnymi) jest przykładem wy- Park Skaryszewski jest parkiem miejskim, za- bitnej architektury funkcjonalnej. W tamtym czasie rządzanym przez Urząd Miasta. Jego powierzch- był najnowocześniejszym tego typu obiektem spor- nia wynosi aż 55 ha. Park został założony w latach towym w Europie. Pomimo upływu czasu zespół 1906-1916, na terenie dawnych łąk skaryszewskich, „broni się” elegancką estetyką i racjonalnymi roz- jest wpisany do rejestru zabytków [numer: 875/73]. wiązaniami. Obiekt jest wpisany do rejestru zabyt- Autorem projektu był Franciszek Szanior. Kom- ków [pod numerem: 1380]. Obecnie teren jest ogro- pozycję parku utrzymano w stylu romantycznym. dzony, oświetlony, strzeżony. Wstęp wolny możliwy Park został znacznie powiększony w latach 1928- jest tylko na tereny otaczające hipodrom, a sam tor 1930. Niezwykle cennym elementem parku są rzeź- jest zamknięty. Istnieje natomiast możliwość zwie- by projektu wybitnych artystów: Stanisława Sikory, dzania stajni (część zachodnia, wejście od ulicy Stefana Momota, Jana Trenarowskiego. Najbardziej Bokserskiej), spacerów po rozległym terenie utrzy- popularne są „Kąpiąca się” Olgi Niewskiej, „Tancer- manym w charakterze zieleni parkowej (ścieżki ka” Stanisława Jackowskiego oraz „Rytm” Henryka z betonowych płyt chodnikowych), niestety brakuje Kuny. Nad stawem znajduje się także jeden z ostat- miejsc do wypoczynku. Na całym terenie występuje nich najnowszych pomników – Pomnik Lotników około 6000 drzew i krzewów, z których większość Angielskich (załogi Liberatora 961 zestrzelonego liczy ponad 70 lat. Atrakcją dla odwiedzających jest w 1944 roku nad Warszawą). Do interesujących bu- nadal piękna i monumentalna konstrukcja zabytko- dowli można zaliczyć drewniany pawilon przystani wej trybuny (jej fatalny stan techniczny uniemożli- (widoczny na fotografiach archiwalnych parku z powia zwiedzanie). W pobliżu Wielkiej Trybuny zna- czątków XX wieku) oraz murowany pawilon dozor- lazła miejsce tymczasowa siedziba WTW i Izba Pa- ców (utrzymany w stylu dworkowym), pochodzący mięci zasłużonego dla rozwoju popularnego ruchu z roku 1928-1930 (projekt architekta Juliusza Dzier- sportowego w Stolicy Towarzystwa (trofea, puchary, żanowskiego). Obecnie park jest ogrodzony, wstęp zdjęcia archiwalne). W części zachodniej obiektu wolny cały rok od świtu do zmierzchu. W parku jest staw i kapliczka NMP dedykowana „Najświęt- wytyczono ścieżki spacerowe i miejsca wypoczyn- szej Opiekunce - trenerów, dżokejów i jeźdźców”. ku. Nad stawami parkowymi w sezonie letnim są W czwartki organizowane są przez TKKF i WTC możliwości rekreacji wodnej (wypożyczalnia rowe- (Warszawskie Towarzystwo Cyklistów) imprezy rów wodnych, łódek, kajaków, wędkowanie). W par- popularne, otwarte tzw. „Czwartki Kolarskie”. Na ku jest staranie urządzony i ogrodzony plac zabaw terenie brak jest otwartych na co dzień lokali gastro- dla dzieci. W części południowej, od strony ulicy nomicznych i toalet [16, 17]. Zielenieckiej, są założone w roku 1990 korty teni- Tory Wyścigów Konnych na Służewcu kojarzą sowe (namioty pneumatyczne) i budynek klubowy. się przede wszystkim z zawodami sportowymi, Boisko sportowe (KS „Drukarz”) znajduje się w po- ale tradycją miejsca jest łączenie zawodów sporto- bliżu wielkiego stawu. Nad stawami oraz w czę- wych z jazdami rekreacyjnymi dla amatorów. Jest ści północnej znajdują się lokale gastronomiczne to oferta skromna, bo wtórna do wiodącej, jaką jest („Karczma’, ogródek piwny i restauracja), w są- organizacja wyścigów, ale w istotny sposób dająca siedztwie – klub jeździecki (stajnie oraz niewielki możliwość zarówno sportowej jak i rekreacyjnej paddok) [16, 17]. jazdy dla mieszkańców Warszawy. W 2004 roku W Parku Skaryszewskim im. I. J. Paderewskie- sąd ogłosił upadłość państwowej spółki Służewiec go od 2004 roku działa „Stajnia Pociecha”. Postała Tory Wyścigów Konnych (STWK), która przez lata ona na miejscu Ośrodka Sportów Konnych „Tar- organizowała gonitwy końskie na Służewcu. Od pan”, założonego w 1992 roku [22]. Teren w Parku roku 2006 nie odbywają się gonitwy na warszaw- Skaryszewskim „Stajnia Pociecha” dzierżawi od skim torze wyścigowym, a jazdy rekreacyjne (po- Klubu Sportowego „Drukarz”. Działalność „Stajni 162 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Tabela 2: Oferta jazd rekreacyjnych i sportowych w zabytkowych parkach Warszawy Nazwa klubu Jazda rekreacyjna Jazda sportowa Ilość koni Inne oferty Klub Cavallo Możliwość hotelu dla + - 12 Łazienki Królewskie konia Klub Pociecha Hipoterapia, nauka + - 10 Park Skaryszewski jazdy konnej Klub Jeździecki Nauka jazdy konnej, TWKS + + 120 możliwość hotelu dla Tory Służewieckie konia

Pociecha” skupia się głównie na hipoterapii i na jaz- do zniesienia. Problem obornika został rozwiązany dach rekreacyjnych dla dzieci. Jako jedyny ośrodek inaczej. Raz w miesiącu do „Stajni Pociecha” przy- zajmujący się jazdą konna ma podpisaną umowę jeżdża transport siana. W tym samym czasie zostają z PEFRON dotyczącą hipoterapii. Tę formę rehabili- opróżniane boksy końskie i obornik jest wywożony tacji „Stajnia Pociecha” oferuje dzieciom bezpłatnie. za miasto. Prezes fundacji nie jest jeszcze zadowo- Do południa przyjeżdżają dzieci z czterech szkół, lony ze stanu obecnego ośrodka. Chciałby poczynić z którymi fundacja współpracuje. Od 13.00 do 14.00 tu inwestycje z pieniędzy unijnych, ale ze względu konie maja przerwę obiadową, po której do godzi- na brak aktu własności terenu nie może tego zro- ny 18.00 wożą na swoich grzbietach dzieci przyjeż- bić. Były też plany poszerzenia działalności o zaję- dżające do parku indywidualnie. „Stajnia Pociecha” cia jeździeckie dla studentów, na których podstawie zajmuje się nauczaniem jazdy konnej. Konie chodzą mogliby oni uzyskiwać zaliczenie zajęć wychowa- w stępie i kłusie, a w zajęciach mogą uczestniczyć nia fizycznego2. Niestety na brak planów zagospo- zarówno dzieci jak i osoby dorosłe. Szkółka oferuje darowania terenu nie można rozbudowywać ośrod- jazdy tylko dla początkujących ze względu na konie, ka. Fundacja miała plany rozbudowy stajni o kolej- które są bardzo spokojne i warunki terenowe – moż- nych 10 boksów dla koni i część gastronomiczną. liwość jazdy tylko na dwóch padokach. W „Stajni Na terenie miała również stanąć kryta ujeżdżalnia, Pociecha” przebywa obecnie 10 koni, z czego osiem która obecnie ze względu na brak pozwolenia może należy do fundacji, jeden jest własnością instrukto- być stawiana tylko tymczasowo na okres 3 miesięcy, ra pracującego w ośrodku, a jeden należy do fun- co stanowi ogromna niedogodność. dacji „Volta”, która pomaga zaniedbanym koniom. Należy podkreślić, ze fundator Parku Skaryszew- Zwierzęta są bardzo łagodne, z reguły konie pracują skiego, pierwszy prezydent II RP Ignacy Paderew- 4 godziny dziennie. Mimo zainteresowania jazda- ski, podarował przed stu laty ogrodzony teren miami skokowymi, fundacja nie zdecydowała się na stu z intencją przeznaczenia go dla Warszawiaków ich poprowadzenie. Zwierzęta mogłyby bowiem pragnących uprawiać sport i rekreację w zdrowym, być wykorzystywane do jazd jedynie połowę czasu pięknym parkowym otoczeniu. Jest to bardzo przy- obecnego oraz mieć problemy ze stawami wywoła- kre, że jego testament nie jest szanowany (tab. 2). ne przeciążeniami, do których nie są przyzwycza- jone. Jazdy dla grup zaawansowanych mogłyby być Podsumowanie prowadzone, jeśli fundacja zakupiłaby dodatkowe konie, czego obecnie nie można uczynić ze wzglę- Motywacją napisania niniejszego tekstu było du na brak warunków lokalowych do trzymania z jednej strony stosunkowo rzadko podejmowana większej ilości zwierząt. Godnym uwagi wydaje się problematyka uwarunkowań uprawiania sporto- być sposób, w jaki rozwiązano problem usuwania wej i rekreacyjnej jazy konnej w mieście, a z dru- obornika. Ponieważ w centrum miasta służby sani- giej wieloletnie zainteresowanie tą formą rekreacji tarne nie zgodzą się na magazynowanie tego typu obu autorek. Trwająca od wielu lat pasja jeździecka odpadów, wywożenie musi być systematyczne. Po- i związanie, także zawodowe, Natalii Łukasik z jed- czątkowo wybudowano miejsce składowania obor- nym z warszawskich klubów jeździeckich, leżało nika na terenie ośrodka, które było zabezpieczone u podstaw decyzji o wyborze takiego właśnie tema- podwójną folią. Niestety, szczególnie w miesiącach tu rozprawy doktorskiej. Równie istotną przesłanką letnich, zapachy dochodzące z tego miejsca były nie jest przekonanie, że dla promocji zdrowego stylu ży- Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 163 cia konieczna jest jak najbogatsza i jak najbardziej rodziny, znajomych - osób wspólnie uprawiających urozmaicona oferta sportowo-rekreacyjna [9, 10, 11, jazdę konną. Dla młodzieży szczególnie atrakcyjne 18], a jeździectwo spełnia ten warunek. są zajęcia związane z kultywowaniem polskiej trady- Historycznie w Warszawie i okolicach sport jeź- cji rycerskiej i ułańskiej (Klub Patataj) – ogromnie dziecki odgrywał ogromną rolę. W okresie Księ- wartościowe z punktu widzenia kształtowania po- stwa Warszawskiego organizowano wyścigi kon- staw patriotycznych. ne dla żołnierzy. Na początku XX wieku gonitwy Należy zwrócić uwagę także na inny istotny konne na Polach Mokotowskich, a później na torze aspekt zdrowotny, jakim jest walor terapeutycz- wyścigowym na Służewcu, cieszyły się ogromną ny jazdy konnej. Jak wspomniano wcześniej, po- popularnością [6]. Można więc zauważyć, że stolica wszechnie znane jest dobroczynne działanie hipote- i jej najbliższe okolice to region bogaty w tradycje rapii w zwalczaniu wielu niedomagań i ograniczeń, jeździeckie [14]. Pomimo odczuwanego kryzysu go- szczególnie w psychicznym i fizycznym upośledze- spodarczego, wciąż w Stolicy i rejonie Warszawy niu rozwoju dzieci [8, 19, 23]. mieszkają stosunkowo zamożne osoby, przedsta- W Wielkiej Brytanii prawnym uwarunkowaniem wiciele coraz liczniejszej klasy średniej i wyższej, dla bezpiecznej jazdy terapeutycznej jest zachowa- które poszukują atrakcyjnej oferty związanej z zanie proporcji: jeden rehabilitant (wspierany przez gospodarowaniem czasu wolnego [1]. Tym samym przeszkolonych wolontariuszy) na dwoje dzieci [20]. wydaje się, że powstawanie nowych i wzbogacenie Przeszkodą dla uprawiania tej formy rekreacji czyn- oferty istniejących ośrodków jazdy konnej jest ra- nej nie muszą być małe umiejętności lub kaprysy cjonalne: ma sens zarówno ekonomiczny jak i spo- pogody, ponieważ poza jazdami w terenie możliwe łeczny. Byłoby bowiem błędem, zdaniem autorek, są stosunkowo łatwe i bezpieczne ćwiczenia na tere- zakładać, że współczesne sport i rekreacja jeździec- nie ograniczonym lub w budynku ujeżdżalni. ka mają – tak jak przed laty – zabarwienie wyłącz- Warunki życia we współczesnym środowisku nie elitarne. To prawda, że czynne uprawianie spor- wielkich miastach pogarszają się gwałtownie. Ma tu i rekreacji jeździeckiej wiążą się z nakładami fi- to odniesienie także do Warszawy, w której nieko- nansowymi, ale po pierwsze zamożność mieszkań- rzystne zmiany cywilizacyjne są coraz bardziej od- ców wielkich miast polskich (a szczególnie powiatu czuwalne [21]. Jej mieszkańcy są nie tylko narażeni warszawskiego) stale rośnie [21], z drugiej dzięki na znaczne zanieczyszczenie powietrza atmosfe- licznie powstającym ośrodkom jazdy konnej – ofer- rycznego, wód i gleby, uciążliwy hałas, niekorzyst- ta jest zróżnicowana i coraz bardziej dostępna dla ne dla zdrowia zmiany mikroklimatu, ale także na różnych grup społecznych. A zatem, zdaniem auto- stres i schorzenia związane z malejącą aktywnością rek, ta forma sportu i rekreacji ma szansę dalszego ruchową. Jednym ze znanych efektywnych sposo- rozwoju w przyszłości pod warunkiem zapewnienia bów walki z negatywnymi skutkami urbanizacji jest odpowiedniej oferty. aktywny i systematyczny wypoczynek codzienny. Tym bardziej, że jest to wyjątkowa forma rekreacji Wielkoobszarowe parki Warszawy (Tory Służe- i sportu. Co należy podkreślić, jeździectwo jest szcze- wieckie, Park Skaryszewski, w mniejszym stopniu, gólnie atrakcyjną formą spędzania czasu wolnego, z uwagi na uwarunkowania konserwatorskie - Ła- gdyż łączy aktywność fizyczną i bezpośredni kontakt zienki Królewskie) są terenami zielonymi o bardzo ze światem przyrody, unikalny kontakt i współpracę dobrych parametrach jakości środowiska, stwarza- ze zwierzęciem [4]. Innym istotnym walorem upra- jącymi potencjalne możliwości dla rozwoju sportu wiania jazdy konnej jest bogaty wymiar społeczny i rekreacji [2, 3, 21]. Bardzo interesujący projekt i emocjonalny tej formy rekreacji. Jeździec nawiązu- „Forteczna Trasa Warszawskiego Szlaku Konnego” je bardzo bliski kontakt ze zwierzęciem, musi liczyć z pewnością powinien mieć kontynuację w postaci się z reakcjami konia, zdobyć jego zaufanie, komuni- kolejnych szlaków tematycznych kreowanych jako kować i opiekować się nim (bez dobrej współpracy atrakcja turystyczna regionu Mazowsza. Przykła- człowiek – zwierzę, uprawianie jeździectwa nie jest dowo „Szlak Fryderyka Chopina”, „Szlak Książąt możliwe). Z kolei uczestnictwo w zajęciach klubo- Mazowieckich” wydają się możliwe do rozważenia wych, wspólne ćwiczenia, jazdy w terenie – pomaga- jako propozycja tras turystycznych wędrówek kon- ją zacieśnić i wzbogacić więzy w grupie studenckiej, nych o walorach edukacyjnych. 164 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Należy także ponownie podkreślić szczegól- 3. BZMSW 2002: Cele strategiczne w zakresie ochrony śro- ny walor społecznej dostępności jazdy konnej jako dowiska dla Miasta Stołecznego Warszawy, Biuro Zarzą- formy wypoczynku dla różnych grup społecznych, du Miasta Stołecznego Warszawy, Warszawa. 4. Chmiel K. 2009: Koń w turystyce i rekreacji. Biała Pod- pomimo wielu pokutujących na temat uprzedzeń laska i dezinformacji ze względu na brak ostrych ograni- 5. Dąbrowski A. (red) 2006: Uczestnictwo Polaków w rekre- czeń w stosunku do możliwości jeźdźca (płci, wie- acji ruchowej i jego uwarunkowania, Wyd. AWF, War- ku, umiejętności, kondycji fizycznej). Podobnie jak szawa. sporty wodne, sporty zimowe, wędrówki turystycz- 6. Drozdowski M., Zahorski A. 1981: Historia Warszawy. PWN, Warszawa. ne - jazda konna daje szanse zachowania i polep- 7. Finn M., Elliott-White M., Walton M. 2000: Tourism &Le- szenia kondycji fizycznej i psychicznej przedstawi- isure Research Methods. Data Collection, analysis and cieli różnych grup społecznych: kobiet i mężczyzn, interpretation, Pearson-Longman, Harlow. dzieci i młodzieży, dorosłych i osób starszych, osób 8. Heipetz-Hengst Ch. 1997: Jazda konna osób niepełno- bardziej i mniej sprawnych fizycznie, jeźdźców do- sprawnych, PWRiL Warszawa. 9. Kosiewicz J., Jaczynowski L. 2004: Physical activity in świadczonych i początkujących. W efekcie, jak inne the integrating Europe. Wyd. AWF, Warszawa. formy aktywności ruchowej, zarówno sportowe 10. Kozdroń E. 2006: Rekreacja ruchowa osób „trzeciego jak i rekreacyjne uprawianie jeździectwa zapewnia wieku”. W: Zarys teorii rekreacji ruchowej, Wyd. AWF, wyższą jakość życia: większą sprawność, samo- Warszawa. dzielność, dobrą kondycję psychofizyczną, dobro- 11. Krawczyk Z. 1989: Kultura fizyczna w kategoriach warto- ści, Wyd. AWF, Warszawa. stan fizyczny, psychiczny i społeczny [5, 10, 13]. 12. Kurek W. i inni 2009: Turystyka, PWN, Warszawa. Naturalnie, z uwagi na rozliczne uwarunkowa- 13. Łobożewicz T., Wolańska T. 1994: Rekreacja i turystyka nia, jazda konna prawdopodobnie nigdy nie będzie w rodzinie, Biblioteka PTNKF, Warszawa. mogła konkurować z popularnością innych form ak- 14. Mórawski K. 2007: Gdzie się w Warszawie na koniach tywnej rekreacji w mieście: spacerami, nordic wal- ścigano. Bomba w górę, Muzeum Woli ,oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy Polski Klub Wyścigów king, joggingiem, jazdą na rowerze, biegami nar- Konnych, Warszawa. ciarskimi [20]. Niemniej zapewnienie zainteresowa- 15. Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015 – załącz- nym sportem jeździeckim warszawiakom codzien- nik do uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 nej możliwości uprawiania jazdy konnej w pobliżu maja 2007 ich miejsca zamieszkania ma z ogromne znaczenie 16. Pawlikowska-Piechotka A. 2009: Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne. Novae Res, Gdynia. dla racjonalnego wykorzystania czasu wolnego, pro- 17. Pawlikowska-Piechotka A. 2009: Turystyka i wypoczynek mocji zdrowego trybu życia. Bez względu na to, czy w zabytkowych parkach Warszawy, Novae Res, Warsza- będzie to sportowa pasja, czy jedna z form rodzin- wa-Gdynia. nej rekreacji – jazda konna powinna być uważana, 18. Piotrowska H. 1994: Teoretyczne podstawy rekreacji. W: tak jak inne formy wypoczynku czynnego, za inte- Sport dla wszystkich. Rekreacja dla każdego, TKKF, War- szawa. gralny element programu promocji zachowań proz- 19. Straus I. 1996: Neurofizjologiczna gimnastyka lecznicza drowotnych mieszkańców wielkich miast [15]. na koniu. FRRRK, Hipoterapia, Kraków. 20. Torkildsen G. 2005: Leisure and recreation management, Piśmiennictwo Routledge, London. 1. Alejziak W. 2000: Aktywność turystyczna i rekreacyjna 21. Rocznik Statystyczny Warszawy 2006, 2007: GUS, War- polskich elit finansowych.Turyzm , 11: 39-52. szawa. 2. BPRW 2005: Studium uwarunkowań i kierunków zago- 22. www.pociechom.org.pl (10.11.2009) spodarowania przestrzennego Warszawy (Ochrona śro- 23. Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Hipoterapeutycz- dowiska i jego zasobów), Biuro Planowania i Rozwoju nego 2009: Kanony polskiej hipoterapii, ZGPTH , Kra- Warszawy, Warszawa. ków.

1 Badania służą realizacji pracy doktorskiej mgr Natalii Łukasik pt. „Społeczne i kulturowe uwarunkowania sportu i rekreacji jeździeckiej w Warszawie i gminach sąsiednich” (promotorem pracy jest dr hab. prof. AWF Anna Pawlikowska-Piechotka). 2 Wywiad przeprowadzony z Piotrem Kołodziejem – prezesem Fundacji Pociechom w roku 2008 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 165

Anna Leś1, Ewa Kozdroń1, Marta Gaworska2, Joanna Piotrowska1, Agata Frysztak2 1 Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie 2 Europejskie Stowarzyszenie Promocji Aktywności Ruchowej 50+

Programy rekreacji ruchowej 50+ - prozdrowotna ocena skuteczności Recreational programs for people 50+ - evaluate the effectiveness of health promoting

Abstract

Current demographic changes (ageing of our society) put a pressure on our specialists who create and implement recreational programs to adjust the offer to the needs of older participants. In Poland there are more and more recreational/activating programs directed to the requirements of people 50+. Four of implemented and finished educational programs were analyzed concerning their effectiveness. Well planned and properly organized program of recreational activity which is based on capability tests, can improve functional efficiency of participants in case of their toughness and suppleness of the top and bottom part of their spines.

Słowa kluczowe: programy rekreacyjne, prozdrowotność, ocena skuteczności, osoby starsze

Wstęp na realizują działania, które maksymalizują długość życia w pełnym zdrowiu i zmniejszają ryzyko za- Zmiany demograficzne, które można zaobser- leżności. wować w ciągu kilkunastu ostatnich lat (starzenie Bycie aktywnym redukuje ryzyko upadków się społeczeństwa) stanowią niezaprzeczalny fakt i złamań, chorób serca, nadciśnienia, cukrzycy, wpływający na Europę i Polskę [18]. W ciągu ostat- osteoporozy, zawału, depresji, raka okrężnicy oraz nich 50 lat odsetek osób starszych w Polsce wzrósł przedwczesnej śmierci. Daje możliwość poznania ponad dwukrotnie. Niebawem, co piąty mieszka- nowych ludzi, uczucie odprężenia, lepszy sen, lep- niec Polski będzie seniorem. Regularna aktywność sze psychiczne i fizyczne zdrowie, więcej energii, ruchowa to jeden z najważniejszych czynników relaksację i redukcję stresu przyczyniając się do po- łagodzących wpływ wieku, umożliwiających tzw. lepszenia jakości życia [8, 4, 11]. Aktywność wa- ”pomyślne starzenie się”. runkuje zaspokojenie potrzeb człowieka, daje moż- Ludzie żyją dłużej i tylko pod warunkiem, że liwość kontaktu z innymi i realizacji ról społecznych będą zdrowi dłużej, zapotrzebowanie na usługi [15]. Szeroko pojęta aktywność – aktywna postawa zdrowotne i usługi wsparcia nie wzrośnie w tym – daje możliwość rozwoju osobowości, poszerzania samym tempie co liczba osób starszych. Nie jest horyzontów myślowych, zwiększenia wiary we wła- jednak powiedziane, że dłuższe życie musi ozna- sne siły, a co za tym idzie - podniesienia poziomu czać życie w większej zależności. Pomaganie lu- samooceny [10]. Tymczasem aktywność fizyczna dziom w utrzymaniu zdrowia i większej aktywności osób starszych w Polsce jest niska. Około 1% ludzi w starszym wieku może pozwolić uniknąć przecią- starszych deklaruje uprawianie sportu i aktywności żenia usług publicznych. Należy bowiem pamiętać, fizycznej, a około 30% odbywanie regularnych spa- że chorobom układu krążenia, cukrzycy typu II cerów [1]. i chorobom psychicznym, które osłabiają zdrowie Unia Europejska ogłosiła Rok 2012 Rokiem Ak- i powodują zależność od innych można zapobiegać, tywności Osób Starszych i Solidarności Między- a ich wpływ na samopoczucie osób starszych kon- pokoleniowej (ER2012). Inicjatywy realizowane trolować. Promocja zdrowia i profilaktyka zdrowot- w ramach ER2012 za cel stawiają sobie zwiększenie 166 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

świadomości, intensyfikację i upowszechnienie do- Organizacja badań i metoda brych praktyk oraz zachęcenia decydentów i interesariuszy ze wszystkich szczebli do promowania ak- Do analizy efektów prozdrowotnych wybrano tywności osób w starszym wieku i solidarności mię- cztery projekty skierowane do osób w wieku 50+, dzypokoleniowej. Celem ER2012 jest promowanie zrealizowane w Polsce w ciągu ostatnich lat. Pro- aktywności w obszarze zatrudnienia, uczestnictwa gramy były realizowane w roku 2011 i 2012 w 11 w życiu społecznym, zdrowia i samodzielności, so- punktach na terenie Polski. Organizatorem zajęć lidarności międzypokoleniowej. W tych interdyscy- analizowanych programów było Europejskie Sto- plinarnych obszarach aktywność fizyczna będąca warzyszenie Promocji Aktywności Ruchowej 50+ podstawą sprawności funkcjonalnej osób starszych, (www.espar50.org). Realizacja zajęć była możliwa a tym samym zdrowia i samodzielności, wydaje się dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Sportu zajmować miejsce szczególne, wiodące. i Turystyki RP. Poniżej zamieszczono krótką cha- O prestiżu tego kierunku działań aktywizują- rakterystykę programów. cych seniorów może świadczyć fakt, że Komisja Program Rekreacji Ruchowej Osób Starszych Europejska uruchomiła pilotażowy program Eu- (PRROS) – półroczny program edukacyjno-inter- ropejskiego Partnerstwa Innowacji (EPI) na rzecz wencyjny, którego celem jest promocja zdrowego aktywności i zdrowia osób starszych. Wspierać on stylu życia wśród osób starszych. Seniorzy uczestni- będzie partnerstwo między wszystkimi interesa- czyli dwa razy w tygodniu w zajęciach gimnastycz- riuszami, w pokonywaniu barier we wprowadzaniu nych na sali, raz w tygodniu odbywał się marsz. Re- innowacyjnych rozwiązań w zakresie: profilaktyki gularnymi zajęciami objęto 52 osoby w wieku 60-74 i promocji zdrowia, opieki zintegrowanej i samo- lata. Po zakończeniu 6-miesięcznego cyklu zajęć ru- dzielnego życia osób starszych. Do roku 2020 jego chowych odbył się dwutygodniowy obóz rekreacyj- celem ogólnym jest zwiększenie średniej długości ny, podczas którego przebadano 599 osób w wieku życia osób zdrowych w EU o 2 lata. 60-74 lata, wykorzystując próby sprawnościowe Światowa Organizacja Zdrowia definiuje aktyw- składające się na The Fullerton Functional Fitness ne starzenie się jako „proces tworzenia optymal- Test (próba zdolności wysiłkowej, ocena poziomu nych możliwości w zakresie zdrowia, uczestnictwa wytrzymałości, siły i gibkości). Dodatkowo wyko- i bezpieczeństwa, w celu poprawy jakości życia nano pomiary wysokości i masy ciała oraz pomiary ludzi w okresie starości”. Jednym z działań pobu- obwodów talia/biodra [5,6]. dzających ludzi starszych do aktywności na wielu Program Aktywnego Seniora-Ja (PAS-JA) – trzy- szczeblach jest aktywizacja fizyczna. Tymczasem miesięczny program edukacyjno-rekreacyjny dla osoby w wieku 50+ deklarują bierne formy spędza- osób 60+, obojga płci. Uczestnicy zajęć brali udział nia czasu wolnego, oceniają swój stan zdrowia jako w zajęciach Nordic Walking (12 godzin, zajęcia raz dobry (zwłaszcza osoby w wieku 45-50 lat), postrze- gają jednocześnie dbanie o zdrowie bardziej jako w tygodniu), gimnastyce na sali (6 godzin, zajęcia niestosowanie używek niż podejmowanie aktywno- raz w tygodniu) oraz gimnastyce w wodzie (6 go- ści fizycznej [16]. W Krajowym Planie Działania na dzin, zajęcia raz w tygodniu). Podczas programu rzecz ER 2012 podkreśla się fakt braku programów seniorzy mieli zajęcia dwa razy w tygodniu (zajęcia profilaktycznych, edukacyjnych i aktywizujących marszowe oraz druga forma aktywności). W regu- seniorów lub złą ich koordynację. larnych zajęciach uczestniczyło 250 osób w pięciu Wychodząc naprzeciw tym założeniom należało- punktach Polski. W ramach programu wykonano by się zastanowić jakie działania rekomendują zdro- próby sprawnościowe składające się na The Fuller- wy styl życia, jaka jest prozdrowotna skuteczność ton Functional Fitness Test (próba zdolności wy- programów aktywizacji fizycznej osób starszych siłkowej, ocena poziomu wytrzymałości, siły i gib- realizowanych w Polsce? Dokonując przeglądu ta- kości). Dodatkowo wykonano pomiary wysokości kich programów zwrócono szczególną uwagę na te, i masy ciała oraz pomiary obwodów talia/biodra. których skuteczność potwierdziły badania naukowe Program Aktywnego Wypoczynku (PAW) – i są wdrażane w praktyce. Praca ma na celu uka- dwutygodniowy wyjazd rekreacyjny, podczas któ- zanie efektów prozdrowotnych programów rekreacji rego poza zajęciami z gimnastyki ogólnospraw- ruchowej, skierowanych do osób w wieku 50+. nościowej (z naciskiem na trening równowagi) Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 167 prowadzonej na sali bądź w plenerze, uczestnicy W analizie wykorzystano wyniki badań zapre- brali udział w marszach z kijami (Nordic Walking) zentowanych w ramach „całościowej oceny proble- oraz gimnastyce w wodzie (Aqua Aerobic). W pro- mów starości” czyli programu POLSenior [12] oraz gramie szczególną uwagę położono na wzrost siły wyniki badań przeprowadzonych przez M. Król mięśni stabilizujących kręgosłup, wzrost koordy- -Zielińską oraz J. Zielińskiego z Akademii Wycho- nacji i równowagi. W PAW uczestnicy brali udział wania Fizycznego w Poznaniu [7]. we wszystkich trzech formach aktywności każdego Do oceny skuteczności zrealizowanych progra- dnia, lecz w różnych kombinacjach ich kolejności mów posłużyła analiza wyników sprawności funk- i intensywności. Ogółem program obejmował 39 cjonalnej osób uczestniczących w zajęciach, której zajęć (po 13 z każdej formy aktywności). Jednora- dokonano przy użyciu The Fullerton Functional Fit- zowy czas trwania zajęć wynosił od 45 do 75 minut, ness Test [3] (opis prób poniżej): średnio około 3-4 godziny dziennie. 1. Wstawanie z krzesła w ciągu 30 s (ocena siły PRO-Kobieta 50+ – trzymiesięczny program dolnej części ciała; liczba powtórzeń); edukacyjno-rekreacyjny dla kobiet w wieku 45- 2. 2-minutowy marsz w miejscu (ocena wytrzy- 60 lat. Uczestniczki zajęć brały udział w zajęciach małości; liczba cykli PN – LN); Nordic Walking (12 godzin, zajęcia raz w tygodniu), 3. Skłon w siadzie (ocena gibkości dolnej części gimnastyce na sali (6 godzin, zajęcia raz w tygo- ciała); dniu) oraz gimnastyce w wodzie (6 godzin, zajęcia 4. Agrafka (ocena gibkości górnej części ciała). raz w tygodniu). Podczas programu kobiety miały Marsz w miejscu zajęcia dwa razy w tygodniu (zajęcia marszowe oraz Na sygnał „START” badany rozpoczyna masze- druga forma aktywności). W regularnych zajęciach rować (nie biec) w miejscu, zaczynając prawą nogą. uczestniczyło 280 osób w 11 punktach Polski. W ra- Wykonuje największą możliwą liczbę kroków w cią- mach programu wykonano próby sprawnościowe gu 2 minut podnosząc kolana do wysokości stawu składające się na The Fullerton Functional Fitness biodrowego. Jeśli to konieczne, badany może umie- Test (próba zdolności wysiłkowej, ocena poziomu ścić jedną rękę na stole lub krześle, aby pomóc sobie wytrzymałości, siły i gibkości). Dodatkowo wyko- w utrzymaniu równowagi. Wynikiem jest całkowita nano pomiary wysokości i masy ciała oraz pomiary liczba dosięgnięcia prawym kolanem na wyznaczo- obwodów talia/biodra. ną wysokość w ciągu 2 minut. We wszystkich czterech programach założono, że Wstawanie z krzesła intensywność wszystkich zajęć ruchowych będzie Uczestnik siedzi na krześle, z plecami wypro- taka sama. Zgodnie z teoretycznymi założeniami stowanymi i stopami płasko na podłodze. Ramiona dotyczącymi obciążeń przy wysiłkach aerobowych, skrzyżowane są nadgarstkami i trzymane przy klat- oscylowała między 40-50%, nie przekraczając 60% ce piersiowej. Na sygnał „START” badany podnosi HR max określanego indywidualnie dla każdego się do pełnego stania, a następnie wraca do pełnej uczestnika Programu zgodnie z regułą Karvonena. pozycji siedzącej. Wynikiem jest liczba cykli (po- Mając na uwadze dopuszczalne obciążenia wysiłko- wstanie i siad = jeden cykl), wykonanych prawidło- we, na bieżąco monitorowano tolerancję wysiłkową wo w ciągu 30 s. uczestników programów. Intensywność prowadzo- Agrafka nych zajęć była kontrolowana indywidualnie przez W pozycji stojącej badany kładzie jedną rękę za ćwiczących i nie przekraczała 60% HR max. plecy od góry w dół i sięga do środka pleców tak Intensywność wysiłku w dużej mierze zależała daleko jak to tylko możliwe. Drugą rękę umieszcza także od zaangażowania uczestników zajęć w ćwi- za plecami od dołu i wyciąga w górę. Następnie pró- czenia i od umiejętności poprawnego wykonania buje zetknąć środkowe palce obu rąk. Mierzymy danej czynności ruchowej, a te z kolei zależały od odległość zachodzenia na siebie (+) lub oddalenie (-) percepcji i chęci wykonania ruchu, na co znaczący czubków środkowych palców. wpływ miała atmosfera panująca na zajęciach. Do- Skłon w siadzie datkowym sposobem określającym intensywność Badanie rozpoczyna się w pozycji siedzącej na wysiłku na zajęciach była subiektywna ocena cięż- krześle, z jedną nogą ugiętą i stopą płasko na podło- kości pracy wg Skali Borga. dze. Druga noga wyciągnięta prosto z piętą ułożoną 168 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 na podłodze (kąt prosty między stopą a podudziem). problemu pozwoliło ocenić, czy i na ile uczestnictwo Następnie badany powoli wykonuje skłon do wypro- w programach miało wpływ na poziom sprawności stowanej nogi i rękoma próbuje sięgnąć jak najdalej. fizycznej, którą potwierdzają wyniki testu The Ful- Mierzy się odległość od czubków palców dłoni do lerton Functional Fitness Test. palców stóp (-) lub zasięg poza palce stóp (+). Badania we wszystkich programach przeprowa- Próba I - marsz w miejscu (wytrzymałość) dzono przed przystąpieniem do regularnych zajęć Na rycinie 1 przestawiono średnią liczbę powtó- fizycznych oraz po ich zakończeniu. rzeń marszu w ramach danego programu. Można Wyniki pomiarów poszczególnych zmiennych zauważyć, że we wszystkich programach nastąpiła sprawnościowych przedstawiono w postaci średnich istotna statystycznie poprawa wytrzymałości. Naj- arytmetycznych oraz odchyleń standardowych. Róż- większa poprawa nastąpiła u uczestników programu nice między średnimi wartościami przed wybranym PRROS. programem i po jego zakończeniu oceniano testem t-Studenta dla danych zależnych. Zastosowano test Próba II - wstawanie z krzesła (wytrzymałość si- jednostronny, ponieważ założono, że program ćwi- łowa kończyn dolnych) czeń ruchowych przyniesie poprawę sprawności Na rycinie 2 przedstawiono średnią liczbę wstań funkcjonalnej badanych. Współzależności między z krzesła w czasie 30 sekund. We wszystkich pro- badanymi zmiennymi oceniono za pomocą współ- gramach nastąpiła istotna statystycznie poprawa czynników korelacji Pearsona. W analizie posłu- wytrzymałości siłowej. Największa poprawa na- żono się funkcjami statystycznymi arkusza Excel. stąpiła wśród uczestników programu PRROS oraz Poziom p≤0,05 przyjęto za istotny. PAS-Ja.

Wyniki Próba III - skłon w siadzie (gibkość) Na rycinie 3 oznaczono średnie wartości skłonu W tabeli 1 przedstawiono krótką charaktery- w siadzie, wykonane przez uczestników poszcze- stykę analizowanych programów rekreacyjnych gólnych programów. Analiza uzyskanych wyników z uwzględnieniem: wieku odbiorcy (założonego wykazała istotną statystycznie poprawę gibkości i zrealizowanego), czasu trwania programu, często- uczestników wszystkich analizowanych programów. tliwości zajęć ruchowych oraz form aktywności. Obiektywnej oceny skuteczności badanych pro- gramów dokonano na podstawie wyników pomia- Próba IV- agrafka (gibkość obręczy kończyny rów sprawności funkcjonalnej uczestników zajęć. górnej) W tym celu wykorzystano cztery próby wybrane Na rycinie 4 przedstawiono średnie wartości po- z The Fullerton Functional Fitness Test, które mie- miarów w badanych grupach. W przypadku uczest- rzą m.in. takie cechy motoryczne jak siła, wytrzy- ników dwóch programów (PRROS oraz POLSenior) małość czy gibkość. Kluczowym celem była oce- odnotowano istotną statystycznie poprawę. na skuteczności programów, dlatego też pomiary przeprowadzono dwukrotnie, przed rozpoczęciem programu i po jego zakończeniu. Takie podejście do Tabela 1: Charakterystyka programów rekreacyjnych PRROS PAS-Ja! PAW PRO Kobieta 50+ POLSenior Wiek założony 60+ 60+ 60+ 50+ 65+ Wiek badanych 66,2 ± 8,21 64,5 ± 5,88 65,1 ± 7,71 57,9 ± 5,42 Czas trwania 6 miesięcy 3 miesiące 2 tygodnie 3 miesiące 6 miesięcy Częstotliwość 3 x tyg. 2 x tyg. 4 godz. dziennie 2 x tyg. 2 x tyg. zajęć Gimnastyka Gimnastyka Gimnastyka Gimnastyka Gimnastyka Nordic Walking Nordic Walking Nordic Walking Forma zajęć Gimnastyka w wodzie Marsze Gimnastyka w wodzie Gimnastyka w wodzie Gimnastyka w wodzie Tańce w kręgu turystyka Tai-Chi Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 169

n 140 9 120 8 7 100 6 80 5

60 cm 4 40 3 20 2 1 0 PRROS PAS-Ja PAW PRO Kobieta POLSenior 0 50+ PRROS PAS-Ja PAW PRO Kobieta 50+ POLSenior Przed programem Po programie Norma Przed programem Po programie Norma

**p<0,01; *** p<0,001 *p<0,05; **p<0,01; *** p<0,001 Rycina 1: Średnia liczba powtórzeń marszu w miejscu Rycina 3: Średnia wartość skłonu w siadzie (źródło: Kozdroń 2006, Mossakowska i wsp. 2012, badania (źródło: Kozdroń 2006, Mossakowska i wsp. 2012, badania własne) własne)

35 n 2 30 1 25 20 0 1 2 3 4 5 15 -1 cm 10 -2 5

0 -3 PRROS PAS-Ja PAW PRO Kobieta 50+ POLSenior -4 Przed programem Po programie Norma Przed programem Po programie Norma **p<0,01; *** p<0,001 1 – PRROS; 2 – PAS-ja; 3 – PAW; 4 – PRO Kobieta 50+; 4 – Rycina 2: Średnia liczba wstań z krzesła POLSenior; **p<0,01; *** p<0,001 (źródło: Kozdroń 2006, Mossakowska i wsp. 2012, badania Rycina 4: Średnia wartość próby gibkości obręczy kończyny własne) górnej (źródło: Kozdroń 2006, Mossakowska i wsp. 2012, badania Dyskusja własne)

W niniejszych badaniach skupiono się ocenie niepełnosprawność ruchowa – aż 55% kobiet skuteczności programów rekreacyjnych, skiero- po 60. roku życia jest w jakimś stopniu ograni- wanych głównie do kobiet (kobiety ze środowiska czona ruchowo [1, 12]; miejskiego, między 50. a 74. r.ż.). W tym wyborze ––kobiety starsze są mniej aktywne ruchowo niż kierowano się licznymi przesłankami z dostępnej mężczyźni [17, 19]; literatury sugerującymi, że właśnie ta grupa powin- ––kobiety są bardziej samotne – w grupie osób na znaleźć się w centrum badań jako najbardziej po 60. roku życia 52% to kobiety owdowiałe; potrzebująca rozpoznania i zdiagnozowania. Z do- Łobożewicz [9] wykazał, że kobiety we wszyst- stępnych w literaturze specjalistycznej argumentów kich kategoriach wiekowych czują się bardziej można wymienić następujące: niż mężczyźni samotne, opuszczone i niepo- ––w grupie osób powyżej 60. roku życia przewa- trzebne; żają kobiety; stanowią one około 60% popula- ––kobiety częściej przechodzą na wcześniejszą cji seniorów; w tej grupie kobiet 25% mieszka emeryturę, a będąc już na niej mają silne po- w mieście [5]; czucie „bycia potrzebną”; ––kobiety żyją stosunkowo dłużej niż mężczyźni ––kobiety mają gorszą sytuację materialną niż (o 8 lat), lecz jakość ich życia jest niższa niż mężczyźni; mężczyzn w tym samym wieku; ––odsetek wykształconych kobiet starszych stale ––kobiety starsze mają gorszy stan zdrowia, czę- wzrasta; sto występuje u nich wielochorobowość, a tak- ––kobiety chętniej niż mężczyźni podejmują że są w większym stopniu niepełnosprawne działania profilaktyczne i chętniej uczestniczą i uzależnione od osób trzecich; najczęstsza jest w zajęciach rekreacyjnych. 170 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Kolejnym interesującym zagadnieniem było to, wie i samopoczucie. W domach pomocy społecznej czy programy edukacyjno-rekreacyjne mają wpływ przebywają osoby, które z różnych względów wy- na sprawność fizyczną kobiet po 60. roku życia. Ba- magają opieki lub pomocy osób trzecich. Ograni- dania wykazały, że analizowane programy ukierun- czony jest tam także dostęp do zajęć ruchowych, co kowane na edukację oraz regularne zajęcia ruchowe wynika z braku odpowiedniej ilości funduszy oraz miały pozytywny wpływ na poziom sprawności z ograniczonej liczby instruktorów chętnych do pro- funkcjonalnej. Podczas trzymiesięcznej regularnej wadzenia zajęć w domach pomocy społecznej. aktywności fizycznej nastąpiła poprawa wszystkich Przeprowadzona analiza skuteczności progra- badanych parametrów. Pod wpływem ukierunko- mów aktywizacji ruchowej seniorów ukazuje istot- wanych ćwiczeń nastąpiła poprawa gibkości obrę- ny wpływ regularnej, ukierunkowanej i prowadzo- czy górnej, dolnego odcinka kręgosłupa oraz wy- nej pod nadzorem wykwalifikowanego instruktora trzymałości siłowej kończyn dolnych. kinezygerontoprofilaktyki aktywności ruchowej na Należy pamiętać, że osoby starsze są szczególnie poprawę poziomu sprawności fizycznej osób po 60. wymagające – trudno je zachęcić i wdrożyć do po- roku życia. Można zatem powiedzieć, że programy dejmowania regularnej aktywności ruchowej, a tak- edukacyjno-rekreacyjne skutecznie wpływają na że do jej kontynuowania [14, 2]. Potwierdzenie tej zmianę zachować rekreacyjnych, a uczestnictwo tezy można znaleźć w badaniach Król-Zielińskiej w programie istotnie poprawiło sprawność fizyczną i Zielińskiego oraz w danych opublikowanych w ra- (funkcjonalną) badanych. mach badania POLSenior [7,12]. Można mieć nadzieję, że uzyskane wyniki przy- Król-Zielińska i Zieliński [7] przeprowadzili czynią się do sprawniejszego wdrażania i promo- badania seniorów (kobiet i mężczyzn), podopiecz- wania ukierunkowanych programów aktywności nych poznańskich domów pomocy społecznej, wy- ruchowej skierowanych do osób po 60. roku życia, korzystując The Fullerton Functional Fitness Test. a także do wypromowania programów przedstawio- Przebadali łącznie 274 osoby, w tym 125 kobiet nych w artykule jako wzorcowych programów ak- i 149 mężczyzn w przedziale wiekowym 74,0±7,7 tywności ruchowej osób starszych. lat (kobiety) i 72,1±6,4 lat (mężczyźni). Dane zapre- zentowane w publikacji POLSenior [12] dotyczące Piśmiennictwo: sprawności fizycznej polskich seniorów obejmowa- 1. Gębska-Kuczerowska A. 2001: Uwarunkowania mobilno- ści osób w wieku 65 lat i więcej. [w:] Charzewska J. (red.). ły 236 osób w wieku 65+. Osoby te uczestniczyły Problemy starzenia. Wyd. AWF, Warszawa, 111-113. w 6-miesięcznym programie zajęć. Brak jest nato- 2. Ibsen B. 2004: Senior sport and the challenge for organi- miast w publikacji dokładnej charakterystyki reali- sed sports. International Journal of Eastern Sport & Phy- zowanego programu zajęć, wybranych form ruchu sical Eductation, 2(1): 20-30. oraz intensyfikacji zajęć. W badaniach posłużono 3. Rikli R.E., Jones C.J. (1999) Functional fitness normative scores for community-residing older adults, ages 60-94. się także The Fullerton Functional Fitness Test. Journal of Aging and Physical Activity 7(2): 162-181. Porównując otrzymane wyniki polskich progra- 4. Kozdroń E. 2004: Program Rekreacji Ruchowej Osób mów edukacyjno-usprawniających z danymi Król Starszych. Wyd. AWF, Warszawa. -Zielińskiej i Zielińskiego [7] oraz Rikli i Jones 5. Kozdroń E. 2006: Zorganizowana rekreacja ruchowa ko- [3] można zauważyć, że uczestnicy analizowanych biet w starszym wieku w środowisku miejskim. Propozycja programu i analiza efektów prozdrowotnych. Studia i Mo- w niniejszym artykule programów regularnych za- nografie. Wyd. AWF, Warszawa. jęć ruchowych byli bardziej sprawni niż osoby prze- 6. Kozdroń E., Kozdroń A. 2006: Sprawność funkcjonalna bywające w domach pomocy społecznej w Polsce kobiet i mężczyzn podejmujących rekreację w Ośrodkach oraz w Stanach Zjednoczonych, biorąc pod uwa- Rekreacji Ruchowej dla seniorów. [w:] Nałęcka D., Byt- gę gibkość górnego i dolnego odcinka kręgosłupa niewski M. (red.). Teoria i praktyka rekreacji ruchowej, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Białej Podla- i wytrzymałość siłową. skiej, Biała Podlaska, 137-143. Lepsze wyniki uczestników programów rekre- 7. Król-Zielińska M., Osiński W., Zieliński J., Kusy K. 2006: acyjnych mogą wynikać z faktu, iż na zajęcia ru- Physical fitness of elderly people in Poland in comparison chowe zgłaszają się seniorzy w miarę niezależni with the population of the United States. Studies in Physi- i sprawni, którzy chcą coś zrobić dla siebie lub mają cal Culture and Tourism, 13, Supplement 53-55. 8. Kuński H., Jegier A. 1999: Ruch doskonali i uzdrawia ser- świadomość, że pozytywnie to wpłynie na ich zdro- ce. Wyd. TKKF, Warszawa. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 171

9. Łobożewicz T. 1991: Stan i uwarunkowania aktywności 14. Philips E., Schneider J.C., Mercer G.R. 2004: Motivating ruchowej ludzi w starszym wieku w Polsce. Wyd. AWF, elders to initiate and maintain exercise. Archives f Physi- Warszawa. cal Medicine and .Rehabilation 85(supl. 3). 10. Miszczak E. 2010: Aktywność seniorów sposobem prze- 15. Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M. ciwdziałania negatywnym skutkom procesu starzenia się. 2006: Podstawy gerontologii społecznej. Oficyna Wydaw- [w:] D. Kałuża, P. Szukalski (red.). Jakość życia seniorów nicza ASPRA-JR, Warszawa. w XXI wieku. Ku aktywności. Wyd. Biblioteka, 27-32. 16. Szukalski P. (red.) 2008: To idzie starość. Postawy osób 11. Mogiła-Lisowska, J. 2010: Rekreacyjna aktywność rucho- w wieku przedemerytalnym. ISP, Warszawa. wa dorosłych Polaków - uwarunkowania i styl uczestnic- 17. Szyszko-Wydra B. 1981: Rekreacyjna aktywność rucho- twa. Wyd. AWF, Warszawa. wa na tle sytuacji zdrowotnej i społecznej osób starszych. 12. Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P. (red.), 2012: I Kongres Naukowy Kultury Fizycznej i Sportu. GKK POLSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjolo- -FiS, Warszawa, 491-498. giczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Wy- 18. Trzeci Raport Demograficzny 2011. dawnictwa Medyczne Termedia, Warszawa. 19. Wojszel B., Bień B. 2001: Stan zdrowia i sprawność po- 13. Osiński W. 2002: Aktywność fizyczna podejmowana pulacji osób w zaawansowanej starości w środowisku przez osoby w starszym wieku. Physical activity underta- dużego miasta i wsi. [w:] Charzewski J. (red.). Problemy ken by elderly people. Antropomotoryka 24: 3-24. starzenia. Wyd. AWF, Warszawa, 37-53. 172 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Regulamin publikowania prac w Turystyce i Rekreacji

Turystyka i Rekreacja jest półrocznikiem naukowym publikującym prace z obszaru turystyki i rekreacji oraz dziedzin bezpośrednio z nimi związanych. Czasopismo zamieszcza następujące rodzaje prac: • oryginalne prace badawcze – prezentujące wyniki badań naukowych; o całkowitej maksymalnej obję- tości 20 standardowych stron ze streszczeniem, tabelami i rycinami (około 1800 znaków na stronie), zawierające maksymalnie 6 tabel/rycin i do 30 pozycji piśmiennictwa; • krótkie doniesienia naukowe – o całkowitej maksymalnej objętości 5 stron, zawierające 1 tabelę/ ryci- nę i do 10 pozycji piśmiennictwa; • prace przeglądowe - zamówione lub uzgodnione z redakcją, o całkowitej maksymalnej objętości 30 stron, zawierające maksymalnie 50 pozycji piśmiennictwa; • listy do Redakcji - stanowiące krótkie artykuły dyskusyjne, o objętości do 3 stron. Przyjmowane są również sprawozdania ze zjazdów i konferencji naukowych oraz recenzje książek. Począwszy od roku 2015 czasopismo będzie wydawane równolegle w języku polskim i angielskim. W przypadku złożenia jedynie pracy napisanej w języku polskim koszty tłumaczenia na język angielski ponosi Autor. W przypadku konieczności korekty językowej pracy przygotowanej w języku angielskim jej koszty ponosi Autor. Za opublikowanie pracy w Turystyce i Rekreacji autorzy nie otrzymują honorarium. Pierwszy autor każdego artykułu otrzymuje jeden egzemplarz autorski czasopisma. Warunkiem rozpoczęcia prac redakcyjnych jest przesłanie drogą elektroniczną na adres redakcji manuskryptu przygotowanego zgodnie z przedstawionymi poniżej wymaganiami formalnymi.

List przewodni i oświadczenie Do manuskryptu powinien być dołączony a) list przewodni, w którym pierwszy autor kieruje pracę do publikacji w czasopiśmie Turystyka i Rekreacja, co jest równoznaczne z wyrażeniem zgody na publikację pracy w tym kwartalniku oraz b) oświadczenie, że treść artykułu nie była publikowana ani nie została złożona do druku w innym wydawnictwie i po uzyskaniu akceptacji nie zostanie opublikowana w żadnej formie bez pisemnej zgody wydawcy. W przypadku prac zespołowych należy wypełnić także drugą część oświadczenia określającą wkład każdego z Autorów pracy. Rzetelność w nauce stanowi jeden z jej jakościowych fundamentów. Czytelnicy powinni mieć pewność, iż autorzy publikacji w sposób przejrzysty, rzetelny i uczciwy prezentują rezultaty swojej pracy, niezależ- nie od tego, czy są jej bezpośrednimi autorami, czy też korzystali z czyjejś pomocy (osoby fizycznej lub prawnej). Przejawem nierzetelności naukowej są zjawiska ghostwriting (brak ujawnienia wkładu osoby w powstanie publikacji) i guest authorship (wskazywanie jako autora/współautora osoby, której wkład w powstanie publikacji był znikomy lub w ogóle nie miał miejsca). Wszelkie wykryte przypadki będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające autorów, towarzystwa naukowe, stowarzyszenia edytorów naukowych itp.). Konieczne jest także przedstawienie w pracy informacji o źródłach finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów (financial disclosure).

Recenzja pracy Redakcja dokonuje wstępnej oceny zgodności treści pracy z profilem czasopisma oraz godności manuskryptu z wymaganiami formalnymi przedstawionymi poniżej. Prace niespełniające tych wymagań będą odsyłane do Autorów do poprawy przed rozpoczęciem procedury recenzowania. Praca jest oceniana anonimowo przez dwóch recenzentów. Autor może podać nazwiska potencjalnych recenzentów w liście do Redakcji, lecz ostateczną decyzję o ich doborze podejmuje Redakcja. W zależności od sugestii osób oceniających Redakcja podejmuje decyzję o dalszym losie pracy; decyzja ta jest ostateczna. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 173

Przygotowanie manuskryptu Czcionka: Times New Roman, 12 punktów; marginesy: 2,5 cm; interlinia: 1,5 wiersza; bez odstępów między akapitami; wcięcia akapitowe: 1,25 cm; tekst wyrównany do obu marginesów (wyjustowany); bez pogrubień i podkreśleń w tekście. Numeracja stron na dole, na środku strony.

Struktura manuskryptu 1. Strona tytułowa Na stronie tytułowej należy podać: a. tytuł pracy; b. imiona i nazwiska Autorów wraz z afiliacją c. imię i nazwisko Autora upoważnionego do prowadzenia korespondencji z Redakcją, wraz z adresem do korespondencji, numerem telefonu i adresem e-mail (kontakt z Autorem będzie utrzymywany wy- łącznie za pomocą poczty elektronicznej). Dodatkowo należy przygotować tzw. ślepą stronę tytułową z samym tytułem pracy, bez informacji o autorach. 2. Streszczenie i słowa kluczowe Streszczenie powinno zawierać 150-200 słów i posiadać następującą strukturę: cel, materiał i metoda, wyniki, wnioski. Dodatkowo należy podać 3-6 słów kluczowych. 3. Tekst główny Tekst główny pracy empirycznej powinien zawierać następujące części: wstęp, materiał i metody, wyniki, dyskusja, podziękowania i informacje o finansowaniu badań; piśmiennictwo. Prace powinny być napisane zwięźle i treściwie, z uwzględnieniem nazewnictwa właściwego dla danej dyscypliny naukowej. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania drobnych poprawek stylistycznych. W przypadku prac bu- dzących poważne zastrzeżenia językowe manuskrypt będzie odsyłany Autorom do poprawy. Możliwe jest też dokonanie korekty językowej pracy na koszt Autorów. Wstęp Wprowadza w problematykę pracy, prezentuje krótko aktualny stan wiedzy, zwłaszcza kwestie nieroz- strzygnięte (bez szczegółowego przeglądu literatury), określa problem i cel badań, ewentualnie przedstawia pytania badawcze i hipotezy. Materiał i metoda Opisuje metodologię badań na tyle dokładnie, by możliwe było ich powtórzenie. Należy podać informacje dotyczące osób badanych (liczebność, wiek, płeć, inne dane istotne z punktu widzenia poruszanego problemu), omówić zastosowane metody, w przypadku metod stosowanych po raz pierwszy podać informacje na temat ich trafności i rzetelności, w przypadku modyfikacji metod istniejących szczegółowo je określić, przedstawić zastosowane metody analiz statystycznych. W przypadku badań eksperymentalnych z udziałem ludzi konieczne jest podanie informacji na temat zgody właściwej komisji etycznej. Wyniki Wyniki powinny być przedstawione w sposób uporządkowany, spójny i logiczny, odpowiednio szcze- gółowo, z podaniem wartości testów statystycznych i poziomu istotności oraz wielkości efektu. Należy unikać prezentowania tych samych danych liczbowych w tabelach i na rycinach oraz szczegółowego ich opisywania w tekście pracy powtarzającego informacje zawarte w tabelach i rycinach. Tabele i ryciny powinny posiadać jak najprostszą i ujednoliconą formę. Dyskusja Stanowi omówienie najważniejszych wyników bez szczegółowego ich przedstawiania z odniesieniem do rezultatów wcześniejszych badań, podkreśleniem nowych i znaczących aspektów, wskazaniem kie- runków dalszych badań, podkreśleniem ograniczeń przedstawianego badania. Może być podsumowana w osobnej części prezentującej wnioski poznawcze i praktyczne. Należy unikać stwierdzeń ogólnikowych i niepopartych wynikami badań własnych. 174 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Podziękowania Prezentowane są tu osoby, które przyczyniły się do powstania pracy, ale ich wkład jest niewystarczają- cy, by spełnić kryteria autorstwa. Informacje o finansowaniu badań Należy wskazać źródła finansowania badań podając numery grantów, tytuły projektów badawczych, instytucje finansujące itp. Piśmiennictwo Wykaz piśmiennictwa należy sporządzić według przedstawionych niżej wzorów, uporządkować alfabetycznie numerując kolejne pozycje wykazu. Prace tego samego autora należy uporządkować według roku wydania w porządku rosnącym; w przypadku tego samego roku alfabetycznie według tytułu ozna- czając literami np. (Guszkowska, 2000a). Nie należy powoływać się na prace nieopublikowane. Odwołując się do piśmiennictwa w tekście pracy należy podać w nawiasie okrągłym nazwiska autorów i rok wydania pracy, w przypadku dosłownego cytatu także numer strony. W przypadku kilku pozycji na- leży zachować porządek alfabetyczny (Andruszkiewicz, Szeligiewicz, 2011; Guszkowska, 2007; Rowiński, Dąbrowski, 2012). W tekście pracy należy podawać same nazwiska autorów, bez inicjałów imienia np. Zdaniem Mazurkie- wicza (2009); Wyniki badania Guszkowskiej i Sionek (2011). Wskazując źródło po raz pierwszy należy podać wszystkich autorów (Cieślik, Ostrowska, Bodzioch, 2011), przy ponownym odwołaniu w przypadku więcej niż dwóch autorów – nazwisko pierwszego autora z dopiskiem i in. (Cieślik i in., 2011). Przykłady zapisu: Artykuł w czasopiśmie naukowym 1. Grabara M., Borek Z. (2011). Niektóre aspekty uczestnictwa w rekreacji ruchowej w opinii aktywnych fizycznie słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku.Turystyka i Rekreacja, 7, 115-120. Podręcznik, monografia 2. Leary M., Kowalski R. M. (2001). Lęk społeczny. Gdańsk: GWP. Rozdział w podręczniku, monografii 3. Strelau J. (2000). Temperament. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. t. 2. Gdańsk: GWP, 683-714.

4. Tabele i ryciny Tabele i ryciny wraz z numeracją (cyfry arabskie), tytułami (nad tabelą, pod ryciną) należy umieścić na osobnych stronach i dołączyć w osobnych plikach. W pracy należy zaznaczyć miejsce umieszczenia tabeli/ ryciny, jeśli nie ma do nich bezpośredniego odwołania w tekście. Tabele/ryciny powinny być zrozumiałe bez konieczności odwoływania się do tekstu pracy. Wszystkie niestandardowe skróty powinny być wyja- śnione w opisie. Tabele powinny zostać przygotowane w edytorze Word, posiadać jak najprostszą strukturę (bez linii pionowych). Tekst w tabeli wyśrodkowany, w miarę możliwości zaczynający się z wielkiej litery, tabela wyśrodkowana na stronie, tytuł nad tabelą, czcionka 12 punktów, wyśrodkowany. Ryciny (wszystkie rysunki, schematy, wykresy, mapy, zdjęcia) muszą być czarno-białe lub w odcieniach szarości; numerowane w sposób ciągły, w kolejności odwoływania się do nich w tekście, tytuł pod ryciną, sformatowane tak samo jak podpisy tabel. Do wykresów należy dołączyć dane źródłowe (np. arkusz danych Excela). Wykresy mogą być przygotowane w programie Word lub Excel, zapisane w osobnych plikach .doc lub .xls. Fotografie i inne obrazy powinny być dołączone w plikach .jpg. Praca, w której tabele i ryciny będą przygotowane niezgodnie z podanymi wymaganiami, zostanie ode- słana do autora. Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2 175

Korekta autorska Zaakceptowane do druku artykuły po opracowaniu redakcyjnym zostaną przesłane do autora w celu dokonania korekty autorskiej. Obowiązkiem autora jest odesłanie korekty w ciągu jednego tygodnia.

Przesyłanie prac Prace powinny być przesyłane w postaci elektronicznej jako załączniki; każda część pracy jako oddziel- ny załącznik (plik tekstowy, plik z tabelami, plik z rycinami, plik z fotografiami) wraz z listem przewod- nim i oświadczeniami na adres redakcji [email protected]. W dalszej korespondencji z redakcją należy podawać numer identyfikacyjny manuskryptu. 176 Turystyka i Rekreacja Tom 11/2014, nr 2

Alfabetyczny wykaz recenzentów prac nadesłanych w latach 2012-2013

Butowski Leszek Lipowski Mariusz Czeczelewski Jan Mazurkiewicz Ludwik Dłużewska Anna Mogiła-Lisowska Jolanta Dybińska Ewa Mosz Jakub Gałązka Małgorzata Nawrot Łukasz Gralak Katarzyna Niezgoda Agnieszka Guszkowska Monika Piekarski Stanisław Januszewska Małgorzata Prószyńska-Bordas Hanna Jaroszewska-Brudnicka Renata Soroka Andrzej Jęczmyk Anna Szeligiewicz Wojciech Kowalczyk Andrzej Świeca Andrzej Kowalewski Marian Wilkońska Anna Kozdroń Ewa Ziarkowski Dominik Kurek Artur

Wszystkim Recenzentom Redakcja Turystyki i Rekreacji składa serdeczne podziękowania.