Crocus Randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Jelena Manić

Crocus randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca - distribucija i morfo-anatomska diferencijacija

MASTER RAD

Niš, 2019.

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

MASTER RAD

Crocus randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca - distribucija i morfo-anatomska diferencijacija

Kandidat: Mentor: Jelena Manić 253 dr Vladimir Ranđelović

Niš, 2019. UNIVERSITY OF NIŠ FACULTY OF SCIENCE AND MATHEMATICS DEPARTMENT OF BIOLOGY AND ECOLOGY

MASTER THESIS

Crocus randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca - distribution and morpho-anatomical differentiation

Candidate: Supervisor:

Jelena Manić 253 dr Vladimir Ranđelović

Niš, 2019.

Zahvalnica

Srdačnu zahvalnost dugujem svom mentoru, Dr Vladimiru Ranđeloviću na predloženoj temi, ukazanom poverenju, sugestijama i pruženoj podršci tokom izrade ovog rada. Takođe, veliku zahvalnost dugujem Ireni Raci na detaljnom uvođenju u laboratorijski rad, nesebičnoj pomoći, stručnim savetima, strpljenju i razumevanju pri realizaciji celokupnog rada.

Biografija kandidata

Jelena Manić, rođena je 17.05.1994. godine u Vranju. Osnovnu školu „Vuk Karadžić“, kao i srednju Hemijsko-tehnološku školu završila je u Vranju. Osnovne studije na Prirodnomatematičkom fakultetu u Nišu, Univerziteta u Nišu, na departmanu za biologiju i ekologiju, upisuje 2013. godine. Nakon završetka osnovnih studija 2016. godine upisuje master studije, na Prirodno-matematičkom fakultetu, Univerziteta u Nišu, na departmanu za biologiju i ekologiju, smer Ekologija i zaštita prirode.

SAŽETAK

Skorašnje opsežne i detaljne studije ukazale su da se predstavnici Crocus adamii sensu lato ne mogu naći zapadno od anatolijske dijagonale. Stoga je, na osnovu rezultata kombinovanih morfoloških i molekularnih istraživanja, potvrđeno da je C. adamii iz Srbije nova vrsta za nauku, opisana sa lokaliteta Tupižnica i nazvana C. randjeloviciorum. Master rad predstavlja ekstenziju ovih istraživanja, a kako bi se utvrdio stepen morfo-anatomske diferencijacije ostalih potencijalnih populacija C. randjeloviciorum, a koje do sada nisu ispitivane. Radom je obuhvaćena detaljna analiza morfologije (11 merističkih, 3 kvantitativne i 11 kvalitativnih osobina) i anatomije listova (20 karaktera), ilustrovana i izražena kroz parametre deskriptivne statistike i jednofaktorske analize varijansi (ANOVA). Rezultati deskriptivne statistike za morfološke i morfoanatomske parametre pokazali su da se svi analizirani karakteri nalaze u zoni umerene do visoke varijabilnosti (jedino se površina parenhima ističe vrlo visokom varijabilnošću). Većina morfmetrijskih (izuzev dužine antera, broja katafila, listova i cvetova) i svi morfoanatomski parametri pokazuju statistički značaj u formiranju interpopulacionih razlika. Među analiziranim populacijama evidentna je morfo- anatomska diferencijacija; sa jedne strane ekstrema se, za većinu analiziranih parametara, uvek nalazi populacija sa tipskog lokaliteta vrste C. randjeloviciorum (Tupižnica). Diferencijacija jeste korelisana sa ekološkim uslovima ispitivanih lokaliteta, ali svakako zahteva dalja opsežnija istraživanja, s obzirom na to da može predstavljati i odraz izraženih genetičkih razlika, te ukazivati na postojanje različitih vrsta.

Ključne reči: Crocus randjeloviciorum, morfometrija, anatomija, poprečni presek lista

ABSTRAKT

The recent extensive and detailed studies have shown that the representatives of Crocus adamii sensu lato can not be found western of the Anatolian Diagonal. Therefore, based on the results of the combined morphological and molecular researches, it was confirmed that C. adamii, originated from Serbia, is a new species for science, described from the locality of Tupižnica and named C. randjeloviciorum. The master thesis represents the extension of these studies, in order to determine the degree of morpho-anatomical differentiation of the other potential populations of C. randjeloviciorum, which have not been investigated so far. The thesis deals with a detailed analysis of morphology (11 meristic, 3 quantitative and 11 qualitative features) and leaf anatomy (20 characters), illustrated and expressed through the parameters of descriptive statistics and the univariate analysis of variance (ANOVA). The results of descriptive statistics for morphological and morpho-anatomical parameters revealed that all of the analyzed characters are in the moderate to high variability zone (only the parenchyma area is characterized by very high variability). The most of morphometric (except the anters length, the number of cataphylls, leaves and flowers) and all of the morpho-anatomical parameters show statistical significance to the formation of the interpopulational variability. The morpho-anatomical differentiation is evident among the analyzed populations; On the one side of the extremes, for the most of the analyzed parameters, there is always population from the type locality of the species C. randjeloviciorum (Tupižnica). The differentiation is correlated with the ecological conditions of the investigated localities, but certainly requires further extensive researches, since it may also reflect the pronounced genetic differences, and indicate the existence of different species.

Key words: Crocus randjeloviciorum, morphometry, anatomy, leaf cross section

Sadržaj

1. Uvod ...... 2 1.1. Rod Crocus - opšta terminologija, komercijalna upotreba i zanimljivosti ...... 2 1.2. Dosadašnja istraživanja, diverzitet i taksonomski problemi roda Crocus ...... 4 1.3. Taksonomski položaj vrste Crocus randjeloviciorum ...... 6 1.4. Biološke karakteristike i specifičnosti vrste Crocus randjeloviciorum ...... 7 1.5. Biogeografske i ekološke karakteristike vrste C. randjeloviciorum ...... 11 2. Ciljevi rada ...... 12 3. Materijali i metode rada ...... 13 3.1. Terenska istraživanja i prikupljanje materijala ...... 13 3.2. Morfometrijska analiza ...... 13 3.3. Anatomska analiza listova ...... 14 3.4. Statistička obrada podataka ...... 15 4. Rezultati i diskusija ...... 16 4.1. Morfološke karakteristike različitih populacija vrste C. randjeloviciorum ...... 16 4.2. Morfoanatomske karakteristike poprečnih preseka listova različitih populacija vrste C. randjeloviciorum ...... 19 4.3. Sumarna deskriptivna statistika ispitivanih morfoloških i morfo-anatomskih karaktera vrste C. randjeloviciorum i rezultati analize varijansi (ANOVA) ...... 29 5. Zaključak ...... 32 6. Literatura ...... 33

1. Uvod

1.1. Rod Crocus - opšta terminologija, komercijalna upotreba i zanimljivosti Reč Crocus potiče od grčke reči kroke ili krokus, što u prevodu znači konac, a na osnovu končastih žigova koje poseduje ova biljka (Stjepanović-Veseličić, 1976). U narodu, biljka je poznata kao kaćun, kaćunka, kačunka, brnđuša, brnđušica i šafran. Najzastupljeniji naziv - šafran potiče od arapske reči az-za'fran koja u prevodu znači “biti žut” (Urošević, 2013).

Najčešće pominjana, gajena i najkorišćenija vrsta iz roda Crocus jeste vrsta Crocus sativus, takozvani domaći šafran. Smatra se da poreklo ove biljke datira od pre pet hiljada godina, a njeni prvi nalazi se navode za različite zemlje Mediterana i Azije, počevši od stare Grčke, Krita do Irana. Dugo se pretpostavljalo da je postojbina šafrana Iran i da je ova vrsta prvobitno rasla u podnožju planine Zagros i okolnih područja Alvanda. Novija istraživanja pokazala su da je C. sativus zapravo evoluirao na grčkom ostrvu Atika, kombinacijom dva genotipa vrste C. cartwrightianus Herb. (Nemati et al., 2019).

Još od davnina, šafran se smatra simbolom mudrosti i bogatstva. Privlači pažnju, kako izgledom i mirisom, tako i svojim hranljivim i lekovitim svojstvima, te je na široko poznata njegova komercijalna upotreba. U istočnjačkim zemljama, od šafrana se dobijala visoko kvalitetna boja za farbanje različitih predmeta (freske, persijski ćilimi, najfiniji porcelan). Nalazi primenu i u kozmetici i parfemskoj industriji. Takođe, koristi se i u ishrani, kao začin koji se proizvodi od sasušenih vrhova tučaka (stigmi) šafranovog cveta. Za jedan kilogram ovakvog začina, koga mnogi nazivaju “kraljem začina” potrebno je u proseku 150.000 cvetova, što ga čini skupljim od zlata. U ishrani se ređe može naći i gomolj šafrana (Urošević, 2013).

U narodnoj medicini se upotrebljava kod ublažavanja simptoma nervoze, nesanice, anksioznosti i depresije. Nalazi primenu i u regulaciji cirkulacije, kao i količine holesterola i

2 triglicerida u krvi. Dokazana su i antikancerogena i spazmolitička svojstva. Efikasan je u lečenju nekih kožnih bolesti, oboljena bubrega i kod jačanja imuniteta. Pominje se i kao afrodizijak. Osim lekovitog svojstva, ova biljka moze imati i toksično dejstvo. Unošenje više od 2 do 3 g dnevno u organizam, moze imati štetne posledice po zdravlje čoveka. Takođe, bitno je pomenuti da pospešuje priliv krvi ka mozgu, što može izazvati opijenost, nalik na onu koju izaziva opijum.

Mnogi predstavnici koriste se i kao dekorativne biljke, zbog jarkih boja cvetova i prijatnog mirisa, poput raznih formi C. albiflorus Kit. ex Schult. - ljubičastih i beličastih cvetova, C. aureus Sm. - zlatnožutih cvetova, C. chrysanthus (Herb.) Herb. - zlatnožutih do narandžastih cvetova (Stjepanović-Veseličić, 1976) i dr.

1.2. Dosadašnja istraživanja, diverzitet i taksonomski problemi roda Crocus Ukupan broj vrsta roda Crocus trenutno je veći od 235 (Rukšāns 2017, Karaismailoğlu et al., 2018). Broj opisanih vrsta rapidno raste - u samo nekoliko poslednjih godina opisano je više od 50 novih vrsta (Mathew, 2010; Erol et al., 2012; Ranđelović et al., 2012; Kerndorff et al., 2013; Rukšāns, 2013; Schneider, 2014; Miljković et al., 2016; Harpke et al., 2017). Prema poslednjoj reviziji (Mathew et al., 2009), rod obuhvata podrod Crocus Mathew, koji se dalje deli na sekcije Crocus Mathew i Nudiscapus Mathew. Sekciji Crocus pripada 6 serija (Verni, Scardici, Versicolores, Longiflori, Kotschyani i Crocus), a Nudiscapus 9 (Reticulati, Biflori, Orientales, Flavi, Aleppici, Carpetani, Intertexti, Speciosi, Laevigati). Takođe, na osnovu molekularnih podataka (Mathew et al., 2009), postalo je evidentno da nema potrebe za izdvajanjem vrste C. banaticus u pređašnje (Mathew, 1982) definisan zaseban podrod, Crociris Mathew.

U taksonomskom smislu, rod je veoma komplikovan. Veliki broj novoopisanih taksona ne može se adekvatno pozicionirati u postojeći sistem klasifikacije. Ovome u prilog ide i činjenica da je, kroz aktuelne filogenetske analize, utvrđeno postojanje nekoliko para- ili polifiletičkih jedinica u okviru roda. Utvrđivanje taksonomske pripadnosti otežano je i zbog inteniziviranih revizija taksonomskih grupa, sa ciljem definisanja monofiletičkih jedinica (Harpke et al., 2017).

Jedna od grupa koja predstavlja pravi taksonomski izazov je vrsta C. adamii sa njenim srodnicima (Kerndorff et al., 2013). Grupa je homogena i obuhvata oko 20 taksona (Kerndorff et al., 2013), distribuiranih od planinskog pojasa u centralnom delu Anatolije, do Irana i Kavkaskih planina. Prema literaturnim izvodima (Ranđelović et al., 1990), baziranim na morfologiji, distribuciji i ekologiji, vrsta C. adamii zabeležena je i na teritoriji Srbije. Uzimajući u obzir skorašnje opsežne i detaljne terenske studije. koje su potvrdile da se predstavnici C. adamii sensu lato ne mogu naći zapadno od anatolijske dijagonale, prisustvo vrste C. adamii u Srbiji postalo je diskutabilno (Harpke et al., 2017). Na osnovu rezultata kombinovanih morfoloških i molekularnih istraživanja, Harpke et al. (2017) ukazuju na postojanje morfološki i molekularno diferenciranih linija, koje su srodnije vrstama serije Biflori (C. alexandrii, C. chrysanthus i C. weldenii), a ne C. adamii s. str., što implementira da je C. adamii iz Srbije nova vrsta za nauku. Novoopisana vrsta

4 nosi naziv C. randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca, dodeljen u čast srpskih botaničara - Novice i Vladimira Ranđelovića.

1.3. Taksonomski položaj vrste Crocus randjeloviciorum Regnum: Plantae

Divisio: Magnoliophyta

Classis: Liliopsida

Familia: Iridaceae

Subfamilia: Crocoideae

Tribus: Ixieae

Genus: Crocus L.

Subgenus: Crocus Mathew

Sectio: Nudiscapus Mathew

Series: Biflori Mathew

Species: Crocus randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca

Rod Crocus L. pripada tribusu Ixieae Dumort. podfamilije Crocoideae Burnett (syn. Ixioideae Reichenb. Ex Klatt) iz familije Iridaceae.

Vrsta C. randjeloviciorum (prethodno definisana kao C. adamii) pripada seriji Biflori, sekciji Nudiscapus i podrodu Crocus. Pored C. randjeloviciorum, serija Biflori je u Srbiji zastupljena sa još tri vrste - C. chrysanthus (Herb.) Herb., C. alexandri Ničić ex Velen. i C. weldenii Hoppe & Fürnr. (Ranđelović i sar., 1990).

1.4. Biološke karakteristike i specifičnosti vrste Crocus randjeloviciorum Vrste roda Crocus su zeljaste i višegodišnje. Imaju životnu formu geofita, što znači da nepovoljne uslove (sušu i hladnoću) preživljavaju u vidu podzemnih organa - u obliku gomolja (Slika 1, 3.). Cvetanje počinje u rano proleće, sa prvim sunčanim danima, a sa toplijim danima postaje masovnije. Šafrani se smatraju glacijalnim reliktima (Ranđelović et al., 1990).

U vegetativne organe spadaju: gomolj, stabljika i listovi, a u generativne: cvet, plod i seme. Neki od vegetativnih i generativnih organa šafrana, na primeru vrste C. randjeloviciorum, mogu se videti na slici 1.

Gomolj predstavlja organ za skladištenje hranljivih materija. Može imati razne oblike - od spljoštenog do ovalnog. Nalazi se na odgovarajućoj dubini, tako da omogućava normalan rast i razvoj jedinki. Stari gomolj se zamenjuje novim između faze cvetanja i plodonošenja, koji se formira kao ogranak na starom gomolju. Gomolj traje jednu godinu. Obavijen je tunikom, koja predstavlja vlaknasto-mrežasti ili opnasti omotač (Slika 3.). Tip tunike pomaže pri identifikaciji serija i vrsta roda Crocus (Kerndorff et al. 2015). Gomolj nosi stabljiku. Moguća je pojava više od jednog stabla na gomolju, ali se stablo nikada ne grana.

Listovi su uzani i linearni, sa povijenim obodom (Stjepanović-Veseličić, 1976). Lisna osnova je proširena i formira se na gornjoj strani tunike gomolja. Većim delom, listovi su, zajedno sa stabljikom, obavijeni najčešće beličastim, membranoznim do kožastim omotačima, koji se nazivaju katafili (katafili takođe predstavljaju važan taksonomski karkater). Šafran obično ima 1- 6 listova. koji se razvijaju za vreme ili nakon cvetanja, a ponekad i u različitim sezonama (Ranđelović et al., 1990). Poprečni preseci listova imaju taksonomski značaj.

Cvetovi su prizemni i najčešće pojedinačni, ređe ih ima više (6), aktinomorfne simetrije, krupni i nežni. Perijant je tipa perigona, sa dugom cevi i šest segmenata, smeštenih u dva kruga - spoljašnji i unutrašnji. Cvetovi mogu biti raznih nijansi bele, žute i ljubičaste boje (StjepanovićVeseličić, 1976). Građa cveta prikazana je na herbarskom primerku vrste C. randjeloviciorum (Slika 2.).

Čaure dostižu zrelost u kasno proleće i kod jesenjih i kod prolećnih vrsta, a tokom zimskih meseci ostaju ispod zemlje. Čaura nosi veliki broj semena, koja delimično variraju po obliku i veličini, a u najvećoj meri u izgledu površine i površinskih struktura (Kerndorff et al., 2015) (značajan taksonomski karkater za identifikaciju serija i vrsta).

Slika 1. Prikaz morfološke strukture na herbarskom reprezentu vrste C. randjeloviciorum

1 - ždrelo perigona; 2 - cev perigona; 3 - brakteja; 4 - brakteola; 5 - listovi;

6 - katafili; 7 - gomolj u omotaču.

Slika 2. Prikaz građe cveta na herbarskom reprezentu vrste C. randjeloviciorum.

1 - spoljašnji segmenti perigona, 2 - unutrašnji segmenti perigona; 3 - žig tučka; 4 – stubić;

5 – antere; 6 - filamenti.

Oprašivanje. Vrste roda Crocus se, zbog krupnog i teškog polena, oprašuju vetrom i insektima (Kerndorff et al., 2015). Svojim intenzivnim mirisom, jarko obojenim i krupnim cvetovima privlače insekte, najčešće pčele, bumbare i mušice, dok neke vrste privlače i manje tvrdokrilce, pa se može reći da su šafrani entomofilni, odnosno, u širem smislu, zoofilni. Proces oprašivanja je važan, jer predstavlja preduslov za formiranje i sazrevanje semena, čime se zatvara životni ciklus šafrana (Kerndorff et al., 2015). C. randjeloviciorum. Dijametar gomolja iznosi 9-11 mm. Spoljašnja i unutrašnja tunika su koraste do membranozne, unutrašnja je uvek nežnija. Vrat tunike dugačak je oko 5 mm (Kerndorff et al. 2015). Tunika (Slika 3.) se deli na prstenove, najčešće 2-5 mm širine, retko na one > 5 mm. Prstenovi su većinom glatki, vrlo retko nazubljeni (visina zubaca <0,5 mm). Baza tunike je pločasta, prečnika 5-7 mm. Katafili (Slika 1.) su srebrnkasti, kožasti, ponekad blago braonkasti prema vrhu. Listova 2-3-4 (Slika 1.): zelenih, prečnika 1,5-2,5 mm, sa papilama i po 9 dva rebra, pozicioniranih sa donje strane lateralnih ručica. Listovi su jednake dužine ili malo duži u odnosu na zbirnu dužinu stabljike i segmenata perigona. Širina bele pruge kreće se u rasponu od <1/3 do 1/3 prečnika lista. Broj cvetova iznosi 1-2. Spoljašnji segmenti perigona su dužine 21-30 mm (srednja vrednost 25 mm), i širine 6-14 mm (srednja vrednost 9,5 mm). Dužina unutrašnjih segmenata iznosi 18-28 mm (srednja vrednost 23 mm) a širina 6-14 mm (srednja vrednost 10,2 mm). Unutrašnjost svih segmenata je svetlo do intenzivno ljubičasto-plave boje (Slika 2.), retko beličaste, bez šara. Ždrelo je žuto (Slika 2.). Spoljašnja strana spoljašnjih segmenata perigona je najčešće ljubičasto-plave boje (ponekad bele ili čak i žućkaste), sa intenzivnim smeđim do ljubičastim prugama, različitog broja, vertikalno orijentisanih ka vrhovima. Unutrašnji segmenti nemaju pruge, već braonkaste-sivkaste mrlje u bazalnim regionima. Cev perigona je ljubičasta u blizini segmenata perigona, a bezbojna (bela) u osnovi. Profil je odsutan. Brakteje i brakteole su prisutne, manje-više jednakih dužina, uglavnom membranozne i srebrnobele, ponekad sa smeđim vrhovima. Filamenti su jarko žuti (Slika 2.), dlakavi, dužine 4-6.5 mm (srednja vrednost 5.2 mm): antere su takođe žute boje, 7-15.2 mm (srednja vrednost 11.5 mm) duge, a konektivi veoma široki i upadljivi, bezbojni. Polenova zrna su žuta (Slika 2.). Stigme su narandžaste do narandžasto-crvene boje (Slika 2.), podeljene na tri režnja, ponekad papiloznih u gornjem delu. Režnjevi su dužine 3,6 - 8,5 mm (srednja vrednost 5.6 mm). Odnos dužina stigme i antera je sledeći: 29% stigmi je kraće, 37% jednako i 34% duže u odnosu na stamen. Čaure su male, duge oko 1 cm, široko elipsoidne i zašiljene pri vrhu. Semena su svetlobraon, sa narandžastom nijansom, elipsoidnog oblika, oko 1.6 - 2 mm dužine i 1.3 - 1.4 mm širine. Broj hromozoma iznosi 2n = 18 (Harpke et al. 2017).

Slika 3. Gomolj sa tunikom

1.5. Biogeografske i ekološke karakteristike vrste C. randjeloviciorum Vrste roda Crocus se mogu naći u centralnoj i južnoj Evropi, na severu Afrike, Bliskom Istoku i u centralnoj Aziji do zapadne Kine. Areal agregata vrsta C. adamii s. lato zauzima istočni deo Balkanskog poluostrva, Krim, kavkaz, Gruziju, Jermeniju, Azerbejdžan, Tursku i Iran (Mathew, 1982; Rukšâns, 2017).

Kako su detaljna morfo-anatomska i molekularna istraživanja (Harpke i sar., 2017) pokazala da se vrsta C. adamii ne može naći zapadno od anatolijske dijagonale, pretpostavljamo da se svi literaturni podaci vezani za C. adamii u Srbiji, a verovatno i u Makedoniji i Bugarskoj, zapravo odnose na novoopisanu vrstu C. randjeloviciorum, što je mišljenje i sastavljača “Kritičke liste vrsta vaskularne flore Srbije, 1” (Ranđelović et al., 2018). Shodno tome, C. randjeloviciorum najverovatnije predstavlja istočnomezijsku endemičnu vrstu.

Na području Srbije vrsta C. randjeloviciorum, naseljava grabove šume (Carpinetum orientalis moesicum, Syringo-Carpinetum), brdske pašnjake (Euphorbio myrsiniti-Botrichloetum ischaemi), brdske i planinske livade (Astragalo-Anthilletum), kao i livade i pašnjake u subalpskom regionu (Ranđelović i sar., 1990).

Prema trenutnim shvatanjima, vrsta C. randjeloviciorum je u Srbiji zabeležena na većem broju lokaliteta (Ranđelović et al., 1990):

Severoistočna Srbija: Tupižnica (locus classicus), Sokolovik, Rtanj i okolina Zaječara

(Glogovica, Bela Reka, Dubočane, Rgošte);

Istočna Srbija: Kalafat, Svrljiške planine, Suva planina, Belava, Vidlič, Stol, Rasnica, Vlaška Planina;

Jugoistočna Srbija: Rudina planina.

Period cvetanja je od februara do aprila, a plodonošenja od marta do maja (Ranđelović i sar., 1990; Harpke i sar., 2017).

2. Ciljevi rada Vrsta C. randjeloviciorum predstavlja novu vrstu za nauku, opisanu sa lokaliteta Tupižnica, u Srbiji. Master rad se može smatrati ekstenzijom ovih istraživanja, a kako bi se utvrdio taksonomski položaj ostalih potencijalnih populacija C. randjeloviciorum, koje do sada nisu bile ispitivane. Stoga, konkretni ciljevi ovog rada su:

• utvrđivanje lokaliteta vrste na području Srbije, • prikupljanje i identifikacija sakupljenog materijala, • morfometrijska analiza prikupljenog materijala, • anatomska analiza listova, • statistička obrada podataka,

• utvrđivanje stepena varijabilnosti morfoloških i anatomskih karaktera, kao i potencijalne morfo-anatomske diferencijacije.

3. Materijali i metode rada 3.1. Terenska istraživanja i prikupljanje materijala Sakupljanje materijala za morfometrijsku i anatomsku analizu i terenska istraživanja izvršena su u periodu cvetanja ispitivane vrste, od februara do marta (2012-2015) na 9 lokaliteta u Srbiji, čije su karakteristike navedene u Tabeli 1. Deo materijala je herbarizovan, a deo fiksiran u 50% etanolu.

Tabela 1. Podaci o lokalitetima na kojima su prikupljani uzorci (N lat - geografska širina, E long – geografska dužina, Nm – nadmorska visina). Lokalitet N lat/E long Nm [m] Datum Legator

Tupižnica 43°41’16’’/ 22°10’02’’ 959 06.03.2016. Vladimir Ranđelović

Gamzigradska 43°55’27’’/ 22°10’17’’ 177 06.03.2016. Vladimir banja Ranđelović

Leskovik 43°32’13’’/ 21°51’44’’ 610 01.04.2012. Vladimir Ranđelović

Brenica 43°22’55’’/ 21°55’55’’ 458 24.02.2015. Vladimir Ranđelović

Kamenički vis 43°23’18’’/ 21°56’21’’ 566 24.01.2017. Vladimir Ranđelović

Knez selo 43°21’56’’/ 22°00’17’’ 493 16.02.2014. Vladimir Ranđelović

Jelašnica 43°16’37’’/ 22°04’08’’ 354 02.03.2015. Vladimir Ranđelović

Kunovica 43°18’23’’/ 22°05’28’’ 583 17.02.2015. Vladimir Ranđelović

Vidlič 43°08’48’’/ 22°40’33’’ 630 05.04.2012. Vladimir Ranđelović

3.2. Morfometrijska analiza

Neposredno nakon prikupljanja, na svežem materijalu, odrađena su detaljna morfometrijska ispitivanja, koja su obuhvatala analizu merističkih, kvantitativnih i kvalitativnih karaktera.

Merističke osobine (njih 11) su utvrđivane digitalnim nonijusom, a uključuju: visinu (Bulb_H) i širinu gomolja (Bulb_W), dužinu cevi perigona (P_tube_L), dužinu (Outer_PS_L) i širinu spoljašnjih (Outer_PS_W) i unutrašnjih segmenata perigona (Inner_PS_L i Inner_PS_W), dužinu antera (Ant_L), dužinu režnjeva stigme (S_lobe_L), odnos dužina stigmi i antera (S_Ant_R) i širinu listova (Le_W).

Tri kvantitativne osobine koje su analizirane su: broj katafila (C_No), listova (L_No) i cvetova (F_No).

Praćeno je stanje 11 kvalitativnih osobina: tip tunike (Tunic_Desc), izgled katafila (C_Desc), prisustvo/odsustvo profila (Proph), boja ždrela (T_Color), prisustvo/odsustvo dlaka u ždrelu (T_Hair), prisustvo/odsustvo pruga na spoljašnjim segmentima (Stripes), boja filamenata

(F_Color), antera (A_Color), stubića (Sty_Color) i žiga (Sti_Color), kao i prisustvo/odsustvo dlaka na listovima (L_Hair).

3.3. Anatomska analiza listova

Za anatomsku analizu korišćen je materijal, koji je nakon uzorkovanja fiksiran u 50% etanolu.

Anatomska analiza obavljena je na nativnim preparatima. Poprečni preseci listova dobijeni su sečenjem na manuelnom mikrtomu (Gligorijević & Pejčinović, 1983). Preseci su potom izbeljivani i bojeni šafraninom i hematoksilinom. Nakon provlačenja kroz seriju alkohola rastuće (50%-70%-96%-100% etanol), te opadajuće koncentracije alkohola, preseci su prebacivani na mikroskopsku pločicu u kap 50% etanola i pokrivani pokrovnim staklom. Na ovakav način pripremljeni preparati poprečnih preseka listova, slikani su kamerom Leica DFC490, na mikroskopu Leica DM 2500.

Pomoću softvera ImageJ, premeravano je 20 anatomskih parametara. Na mikrofotografijama slikanim na uvećanju x5, merene su sledeće osobine: visina poprečnog preseka

14 lista (H_Section), ukupna dužina preseka lista (L_Section), dužina ručice (L_Arm), širina bele pruge (W_Stripe), odnos dužine bele pruge i i ukupne dužine preseka (RW_Section_Stripe), kao i površina centralnog parenhima (lakune) (A_Parenhyma). Dok su, na mikrofotgrafijama napravljenim na uvećanju x20, premeravane: visina i širina ćelija epidermisa lica (H_Ec_Adax i W_Ec_Adax), visina i širina ćelija palisadnog tkiva (H_Pc i W_Pc), visina sloja ćelija palisadnog tkiva (H_Pt), visina sloja ćelija sunđerastog tkiva (H_St), visina i širina ćelija sunđerastog tkiva (H_Sc i W_Sc ), visina i širina epidermalnih ćelija naličja (H_Ec_Abax i W_Ec_Abax), kao i površina ksilema, floema i sklerenhimske kape (A_Xylem, A_Phloem, A_Sclerenchyma). Utvrđivan je i ukupan broj provodnih snopića (N_Total_VB) .

3.4. Statistička obrada podataka

Rezultati merenja obrađeni su u programu Microsoft Office Excel. Za sve numeričke karaktere, urađena je osnovna deskriptivna statistika, kojom su obuhvaćene srednja vrednost, standardna devijacija, minimum, maksimum i koeficijent varijacije. U odnosu na vrednost koeficijenta varijacije (CV%), analizirani parametri su okarakterisani kao: nisko (CV% < 10), umereno (10 < CV% > 30), visoko (CV% > 30), i vrlo visoko (CV% > 50) varijabilni. Na taj način je dobijen uvid u varijabilnost pojedinačnih morfoloških i anatomskih parametara, kao i njihovo interpopulaciono poređenje.

Rezultati deskriptivne statistike su prikazani tabelarno ili pomoću box and whisker plotova, odrađenih u softverskom paketu STATISTICA 7.0 (StatSoft. Inc., 2004). U istom programu, statistička značajnost karaktera testirana je metodom jednofaktorske analize varijansi (ANOVA).

4. Rezultati i diskusija

4.1. Morfološke karakteristike različitih populacija vrste C. randjeloviciorum U Tabeli 2. dat je uporedni prikaz morfoloških karaktera analiziranih populacija vrste C. randjeloviciorum sa 4 različita lokaliteta.

Tabela 2. Vrednosti morfoloških parametara za sve obrađene populacije, iskazane kroz parametre deskriptivne statistike. Akronim Tupižnica Brenica Kamenički vis Kunovica

Bulb_W [mm] 10.26 ± 1.55 12.60±1.90 11.87±1.80 12.54±1.84

Bulb_H [mm] 8.50±1.53 12.89±1.89 10.85±2.03 11.06±1.82

P_tube_L [mm] 83.23±11.49 61.23±12.60 61.45±9.19 66.48±10.73

Outer_PS_L [mm] 30.05±3.57 26.09±3.64 24.78±2.20 29.59±3.12

Inner_PS_L [mm] 27.70±3.21 24.11±3.61 21.83±2.20 27.32±2.63

Outer_PS_W [mm] 10.54±1.91 8.12±1.42 7.46±1.04 8.89±2.31

Inner_PS_W [mm] 11.74±2.11 8.03±1.54 7.29±1.75 8.71±2.40

Ant_L [mm] 11.11±1.41 11.38±1.91 9.99±1.42 10.76±1.63

S_lobe_L [mm] 6.40±1.85 7.06±2.11 2.41±0.50 6.08±1.20

S_Ant_R: >stigma - 0.84 ±2.17 - 0.40 ± 2.78 - 1.05 ±1.64 - 0.85 ± 2.92 nadvisuje antere, 70 > 50 > 70 > 45 >

Le_W [mm] 2.94±0.59 1.66±0.33 1.43±0.25 2.04±0.50

C_No 3.83±0.46 3.24±0.78 3.45±0.51 3.52±0.51

L_No 2.97±1.33 3.36±0.76 3.20±0.52 3.32±0.58

F_No 1.33±0.61 1.36±0.49 1.10±0.31 1.36±0.49

Tunic_Desc prstenasta prstenasta prstenasta prstenasta

C_Desc kožasti, kožasti, kožasti, kožasti, srebrnkasti srebrnkasti srebrnkasti srebrnkasti

Proph odsutan odsutan odsutan odsutan

T_Color žuta žuta žuta žuta

T_Hair odsutne odsutne odsutne odsutne

Stripes prisutne prisutne prisutne prisutne

F_Color žuta žuta žuta žuta

A_Color žuta žuta žuta žuta

Sti_Color narandžasta narandžasta narandžasta narandžasta

Sty_Color narandžasta narandžasta narandžasta narandžasta

L_Hair prisutne prisutne prisutne prisutne

Najmanjim dimenzijama gomolja (Bulb_W, Bulb_H) okarakterisane su jedinke sa lokaliteta Tupižnica (širine 10.26 mm i visine 8.50 mm), dok su najveći gomolji zabeleženi u populaciji sa Brenice (dijametra 12.60 mm, a visine 12.89 mm) (Tabela 2.). Spoljašnja tunika je kožasta do korasta (Tunic), izdeljena na prstenove, sa zaravnjenom osnovom u obliku diska (Slika 1.). Katafila (C_No) ima 3-4 (jedinke sa 5 katafila zabeležene su u populaciji sa Tupižnice), kožasti su i srebrnkasto beli. Profil (Proph) odsustvuje (Tabela 2.). U populaciji sa Tupižnice javlja se najveća dužina cevi perigona (P_tube_L), (83.23 mm), a u populaciji iz Brenice najmanja (61.23 mm) (Tabela 2.). Ždrelo perigona (T_Color) je žute boje; dlake odsustvuju (T_Hair). Cvetova 1-2 (F_No), jedinke sa 3 cveta mogu se naći u populaciji sa Tupižnice (Tabela 2.). Morfometrijski parametri koji se odnose na segmente perigona - dužina (Outer_PS_L), (24.78 mm) i širina spoljašnjih (Outer_PS_W), (7.46 mm), kao i dužina (Inner_PS_L), (21.83 mm) i širina unutrašnjih segmenata perigona (Inner_PS_W), (7. 29mm), predstavljeni su najmanjim vrednostima u populaciji sa Kameničkog visa (Tabela 2.). S druge strane, najveće dimenzije segmenata perigona - dužina (30.05 mm), i širina spoljašnjh (10.54 mm), kao i dužina (27.70 mm) i širina unutrašnjih segmenata perigona (11.74 mm), sreću se kod jedinki populacije sa Tupižnice (Tabela 2.). Antere su žute (A_Color), dužina (A_L) približnih vrednosti - od 9.99 mm (u populaciji sa Kameničkog visa), do 11.38 mm (u populaciji iz Brenice) (Tabela 2). Boja stigmi (Sti_Color), kao i stilusa (Sty_Color), žuta je kod svih jedinki; dužina

17 režnjeva stigmi (S_lobe_L) ima najveću vrednost u populaciji iz Brenice (7.06 mm), a najmanju u populaciji sa Kameničkog visa (2.41 mm) (Tabela 2.). U svim populacijama se mogu naći jedinke sa raznolikim odnosom dužina stigmi i antera (S_Ant_R), (Tabela 2.). Listova 2-5 (L_No), izraženo dlakavih (L_Hair); najvećeg dijametra (Le_W) kod jedinki sa Tupižnice (2.94 mm), a najmanjeg kod onih na lokalitetu Kamenički vis (1.43 mm) (Tabela 2.).

4.2. Morfoanatomske karakteristike poprečnih preseka listova različitih populacija vrste C. randjeloviciorum

Kod većine vrsta iz roda Crocus, preseci poprečnih listova imaju karakterističan i jedinstven oblik. U središnjem delu se nalazi šupljina, kvadratnog do pravougaonog oblika, ispunjena parenhimskim ćelijama (Slika 4.); od nje polaze dve bočne ručice, koje su savijene svojim krajevima ka središnjem delu (Rudall & Mathev, 1990, Raca et al., 2017, Harpke et al., 2017). Listovi su bifacijalne građe (Velenovski, 1907). Adaksijalne ćelije epidermisa su kvadratne ili pravougaone, za razliku od abaksijalnih ćelija koje su više ovalne (Slika 4.). Anomocitne stome se javljaju u abaksijalnom epidermisu (Erol et al., 2007). Palisadno tkivo obično čine dva sloja ćelija, dok je sloj sunđerastog tkiva izgrađen od dva ili tri sloja ćelija (Slika 7.). Središnji deo, ispunjen okruglim parenhimskim ćelijama (Slika 4.), na poprečnom preseku može se uočiti kao bela centralna pruga celom dužinom adaksijalne strane listova (Erol et al., 2007; Yetişen et al., 2013., Raca et al., 2017). Provodni snopići se nalaze u lisnom mezofilu, između palisadnog i sunđerastog tkiva (Slika 4.); broj provodnih snopića, koji se razlikuju po veličini, kreće se od 10 do 21. Provodoni snopići su kolateralnog zatvorenog tipa (Slika 4.). Ksilem je orijentisan ka licu lista, dok se ispod njega nalazi floem, a zatim i grupa sklerenhimskih ćelija, u obliku kape (Slika 6, 8.) (Urošević, 2013). Na poprečnom preseku mogu se uočiti i jednoćelijske papile koje se uglavnom nalaze na vršnim delovima ručica (Slika 6.). Jedinke svih analiziranih populacija imaju četiri rebra, osim jedinki populacije iz Jelašnice, kod kojih je zabeleženo prisustvo dva rebra (Slika 5.).

Slika 4. Poprečni presek lista vrste Crocus randjeloviciorum: LA- lakuna (centralni parenhim), EL-epidermis lica, ME-mezofil, PS- provodni snopić, EN-epidermis naličja.

Slika 5. Uporedni pregled poprečnih preseka listova istraživanih populacija vrste C. randjeloviciorum: A - Tupižnica, B - Gamzigradska banja, C - Leskovik, D - Brenica, E - Kamenički vis, F - Knez selo, G - Jelašnica, H - Kunovica, I – Vidlič.

Slika 6. Poprečni presek ručice lista C. randjeloviciorum: PA- jednoćelijska papila, KS- ksilem, FL- floem, SK- sklerenhimska kapa, EP – epidermis lica, PT- palisadno tkivo, EN – epidermis naličja, ST – sunđerasto tkivo.

Slika 7. Uporedni pregled delova ručica u predelu rebara na poprečnim presecima listova istraživanih populacija vrste C. randjeloviciorum: A - Tupižnica, B - Gamzigradska banja, C - Leskovik, D - Brenica, E - Kamenički vis, F - Knez selo, G - Jelašnica, H - Kunovica, I – Vidlič.

Slika 8. Uporedni presek provodnih snopića poprečnih preseka listova posmatranih populacija vrste C. randjeloviciorum: A - Tupižnica, B - Gamzigradska banja, C - Leskovik, D - Brenica, E - Kamenički vis, F - Knez selo, G - Jelašnica, H - Kunovica, I – Vidlič.

U populaciji sa lokaliteta Tupižnica izmerene su najviše vrednosti za parametre: visina preseka (H_Section), (741±120µm), ukupna dužina preseka (L_Section), (3657±377µm), dužina ručice (L_Arm), (1613±164µm) i površina centralnog parenhima (A_Parenhyma), (197978±96813 µm²), dok su najniže vrednosti ovih parametara karakteristika jedinki sa lokaliteta Jelašnica, čije su vrednosti za navedene parametre sledeće: visina preseka (H_Section) 344±62µm, ukupna

23 dužina preseka (L_Section) 1812±110µm, dužina ručice (L_Arm) 833±247µm i površina centralnog parenhima (A_Parenhyma) 35968±18068 µm² (Grafikon 1A,

1B, 1C, 1F). Bela pruga (W_Stripe) je najšira na poprečnim presecima listova jedinki sa lokaliteta Knez selo (578±80 µm), a najuža u Jelašnici (266±38 µm), (Grafikon 1D). Širina bele pruge predstavlja 1/5 dijametra lista kod jedinki sa Leskovika 1/5 (0.22±0.49µm), a 1/8 kod jedinki iz Tupižnice (0.12±0.03µm), (Grafikon 1E).

Grafikon 1. Box (Mean ± St. Dev.) and Whisker (Min-Max) plotovi za karaktere: visina preseka (A), dužina ručice (B), ukupna dužina preseka (C), širina bele pruge (D), odnos širine bele pruge i dijametra lista (E) i površina centralnog parehnima analiziranih populacija vrste C. randjeloviciorum. 24

Grafikon 2. Box (Mean ± St. Dev.) and Whisker (Min-Max) plotovi za karaktere: visina ćelija epidermisa lica (A), širina ćelija epidermisa lica (B), visina ćelija epidermisa naličja (C) i širina ćelija epidermisa naličja (D) analiziranih populacija vrste C. randjeloviciorum. Na lokalitetima Vidlič, Kunovica i Gamzigradska banja jedinke su imale najveću visinu epidermisa lica lista (H_Ec_Adax) (17±2 µm), a najmanju na lokalitetima Brenica i Jelašnica (15±1 µm) (Grafikon 2A, 2B). Maksimalna širina epidermisa lica lista (W_Ec_Adax) zabeležena je u populaciji iz Kunovice (17±2 µm), a minimalna kod jedinki iz Brenice (14±0.84 µm), (Grafikon 2C, 2D).

Grafikon 3. Box (Mean ± St. Dev.) and Whisker (Min-Max) plotovi za karaktere: visina ćelija palisadnog tkiva (A), visina ćelija sunđerastog tkiva (B), visina sloja palisadnog tkiva (C), visina sloja sunđerastog tkiva (D), visina ćelija sunđerastog tkiva (E) i širina ćelija sunđerastog tkiva (F) analiziranih populacija vrste C. randjeloviciorum.

U populaciji iz Jelašnice sreće se najveća vrednost visine palisadnih ćelija (H_Pc), (43±6 µm), dok je u populaciji sa Leskovika izmerena najniža vrednost ovog karaktera (35±3 µm).

Maksimalna širina palisadnih ćelija (W_Pc) odlikuje jedinke sa lokaliteta Brenica (15±2 µm), a minimalna one na lokalitetima Leskovik i Tupižnica (13±1 µm), (Grafikon 3A, 3B.). Sloj palisadnog tkiva (H_Pt) najrazvijeniji je kod jedinki iz Gamzigradske banje i sa Vidliča (83±10

µm), a najtanji u populaciji sa Leskovika (62±5 µm) (Grafikon 3C.). Takođe, u populaciji sa Vidliča javlja se najdeblji sloj sunđerastog tkiva (H_St), (64±8 µm), dok je minimalna vrednost ovog parametra karakteristična za populaciju sa Leskovika (46±4 µm), (Grafikon 3C, 3D.) Jedinke iz Jelašnice odlikuju se najvećom visinom sunđerastih ćelija (H_Sc), (28±2 µm), a one sa Kameničkog visa najmanjom (19±2 µm). Dijametar sunđerastih ćelija (W_Sc) najveći je kod jedniki iz Brenice i Jelašnice (16±2 µm), a najmanji kod jedinki sa Leskovika i Tupižnice (13±1 µm), (Grafikon 3E, 3F.).

Grafikon 4. Box (Mean ± St. Dev.) and Whisker (Min-Max) plotovi za karaktere: ukupan broj provodnih snopića (A), površina sklerenhima (B), površina ksilema (C) i površina floema (D) analiziranih populacija vrste C. randjeloviciorum.

Broj provodnih snopića (N_Total_VB) kreće se od 10 (lokalitet Brenica) do 19 (Tupižnica), (Grafikon 4A.).

Maksimalne vrednosti parametara površina sklerenhimske kape (A_Schlerenhyma) zabeležene su u populaciji sa Tupižnice (5401±1725 µm²), površina ksilema (A_Xylem) kod jedinki iz Gamzigradske banje (1857±733 µm²), a površina floema (A_Phloem) u populaciji sa lokaliteta Vidlič (869±287µm²). Sa druge strane, minimalne vrednosti navedenih karaktera - površina sklerenhimske kape (A_Schlerenhyma) (2061±224 µm²), ksilema (A_Xylem) (444±63 µm² ) i floema (A_Phloem) (285±59µm²), izmerene su na poprečim presecima jedinki iz Jelašnice (Grafikon 4B, 4C, 4D).

4.3. Sumarna deskriptivna statistika ispitivanih morfoloških i morfo-anatomskih karaktera vrste C. randjeloviciorum i rezultati analize varijansi (ANOVA) Ukupan broj jedinki podvrgnutih morfološkoj analizi (N), srednja vrednost morfometrijskih karaktera (x), standardna devijacija istih (δ), kao i minimalne (Min) i maksimalne (Max) vrednosti, prikazane su u Tabeli 3.

Tabela 3. Vrednosti morfoloških parametara za sve obrađene populacije, iskazane kroz parametre deskriptivne statistike i analize varijansi (ANOVA).

Character N x Min Max δ CV% p Bulb_W 84 11.81 7.18 16.72 2.04 17.27 0,02 Bulb_H 84 10.87 5.32 15.88 2.40 22.10 0,00 C_No 84 3.51 1.00 4.00 0.59 16.83 0,09 P_tube_L 84 67.57 28.74 108.11 14.41 21.31 0,00 Outer_PS_L 84 27.62 19.10 37.28 3.89 14.09 0,00 Inner_PS_L 84 25.08 17.09 34.01 3.63 14.49 0,00 Outer_PS_W 84 8.80 5.01 14.02 2.09 23.69 0,00 Inner_PS_W 84 9.08 2.30 16.16 2.64 29.06 0,00 Ant_L 84 10.78 7.22 15.07 1.58 14.67 0,07 S_lobe_L 84 5.60 1.58 12.99 2.37 42.33 0,00 L_W 84 2.01 0.96 3.55 0.66 32.58 0,00 L_No 84 3.19 2.00 9.00 0.95 29.78 0,27 F_No 84 1.24 1.00 3.00 0.45 36.81 0,27

Na osnovu vrednosti koeficijenata varijacije (CV%), može se zaključiti da zoni visoke varijabilnosti pripadaju - dužina režnjeva stigme (S_lobe_L) (CV = 42.3%), broj cvetova (F_No) (36.81%) i širina listova (L_W) (32.58%), dok se ostali karakteri nalaze u zoni umerene varijabilnosti (CV = 10-30%) (Tabela 3.). Najveće odstupanje minimalnih i maksimalnih od srednje vrednosti pokazao je parametar - dužina cevi perigona (P_tube_L) (x = 67.57), a najmanje - broj listova (L_No) (x = 1.24) (Tabela 3.). Dužina cevi perigona (P_tube_L) okarakterisana je maksimalnom vrednošću standardne devijacije (δ = 14.41), dok su ostale analizirane osobine imale niske vrednosti standardne devijacije, pri čemu najmanju parameter - broj cvetova (F_No) (δ =

0.45) (Tabela 3.). Rezultati univarijacione analize varijanti (ANOVA), ukazuju na to da većina 29 analiziranih morfometrijskih karaktera ima statistički značaj u formiranju interpopulacionih razlika; izuzetak su broj katafila, dužina antera, broj listova i cvetova (Tabela 3.).

U Tabeli 4. predstavljen je broj analiziranih poprečnih preseka (N), srednja vrednost anatomskih karaktera (x), kao i njihove standardne devijacije (δ), minimalne (Min) i maksimalne vrednosti (Max) (Tabela 4.).

Tabela 4. Vrednosti morfoloških parametara za sve obrađene populacije, iskazane kroz parametre deskriptivne statistike i analize varijansi (ANOVA).

Akronim N x Min Max δ CV% p

H_Section 189 581.82 268.47 974.22 141.11 24.25 0,00 L_Section 189 2672.47 522.55 4375.52 609.91 22.82 0,00 L_Arm 189 1166.78 687.25 1935.80 286.13 24.52 0,00 W_Stripe 189 420.54 208.09 748.13 143.93 34.23 0,00 RW_Section_Stripe 189 2.98 1.55 8.01 0.96 32.43 0,00 A_Parenchyma 189 137393.80 3852.46 416428.30 77333.86 56.29 0,00 H_Ec_Adax 189 16.21 11.89 21.84 1.96 12.08 0,00 W_Ec_Adax 189 15.05 11.47 21.77 1.94 12.92 0,00 H_Pc 189 40.88 28.19 57.83 5.59 13.67 0,00 W_Pc 189 13.92 9.53 19.38 1.71 12.30 0,00 H_Pt 189 75.52 53.78 104.83 10.95 14.50 0,00 H_Sc 189 23.99 15.12 36.42 4.17 17.38 0,00 W_Sc 189 14.44 9.75 23.06 2.19 14.52 0,00 H_St 189 54.51 33.46 89.02 10.31 18.91 0,00 H_Ec_Abax 189 14.44 9.96 20.11 2.33 16.13 0,00 W_Ec_Abax 189 14.27 10.12 21.71 2.03 14.22 0,00 N_Total_Vb 189 13.05 8 21 2.88 22.05 0,00 A_Xylem 189 1298.78 324.99 3473.42 513.58 39.54 0,00 A_Phloem 189 614.83 47.08 1634.55 247.67 40.28 0,00 A_Sclerenchyma 189 4168.58 1756.83 8462.14 1339.16 32.12 0,00

Jako visoku varijabilnost pokazao je samo jedan karakter - površina parenhima (A_Parenchyma) (CV = 56.29%) (Tabela 4.). S druge strane, visokom varijabilnošću odlikuju se - širina bele pruge (W_Stripe) (34.23%), površina ksilema (A_Xylem) (39.54%), površina floema (A_Phloem) (40.28%) i površina sklerenhimske kape (A_Schlerenhyma) (32.12%), dok ostali

30 karakteri spadaju u zonu umerene varijabilnosti (Tabela 4). Najveće odstupanje minimalnih maksimalnih od srednje vrednosti zabeleženo je za karakter - površina parenhima (A_Parenhyma) (x = 137393.80) (Tabela 4.). Vrednost standardne devijacije maksimalna je kod osobine - površina parenhima (A_Parenhyma) (δ = 77333.86), dok ostali parametri imaju znatno niske vrednosti standardne devijacije; minimalna je zabeležena kod karaktera - odnos bele pruge i dijametra preseka (RW_Section_Stripe) (δ = 0.96) (Tabela 4.). Prema rezultatima jednofaktorske analize varijansi (ANOVA), svi morfoanatomski parametri pokazuju statistički značaj u formiranju interpopulacionih razlika.

5. Zaključak Rad predstavlja ekstenziju istraživanja vrste C. randjeloviciorum na području Srbije.

Odrađena je detaljna analiza morfologije (11 merističkih, 3 kvantitativne i 11 kvalitativnih osobina) i anatomije listova (20 karaktera). Na osnovu dobijenih rezultata mogu se definisati sledeći zaključci:

• Populacije bliske C. randjeloviciorum sensu stricto, pronađene su na lokalitetima Gamzigradska banja, Leskovik, Brenica, Kamenički vis, Knez selo, Jelašnica, Kunovica i Vidlič. • Na osnovu rezultata deskriptivne statistike za morfološke karaktere, može se zaključiti da zoni visoke varijabilnosti pripadaju – broj cvetova, dužina režnjeva stigme i širina listova, dok se ostali karakteri nalaze u zoni umerene varijabilnosti. Rezultati univarijacione analize varijanti (ANOVA), ukazuju na to da većina analiziranih morfometrijskih karaktera ima statistički značaj u formiranju interpopulacionih razlika, izuzev broja katafila, dužine antera i broja listova i cvetova. • Rezultati deskriptivne statistike za morfo-anatomske karaktere pokazuju umerenu do visoku varijabilnost (širina bele pruge, površina ksilema, floema i sklerenhimske kape). Samo jedan karakter – površina parenhima, istakao se vrlo visokom varijabilnošću. Prema rezultatima jednofaktorske analize varijansi (ANOVA), svi morfoanatomski parametri pokazuju statistički značaj u formiranju interpopulacionih razlika.

• Među analiziranim populacijama evidentna je morfo-anatomska diferencijacija; sa jedne strane ekstrema se, za većinu analiziranih parametara, uvek nalazi populacija sa tipskog lokaliteta vrste C. randjeloviciorum (Tupižnica). Diferencijacija jeste korelisana sa ekološkim uslovima ispitivanih lokaliteta, ali svakako zahteva dalja opsežnija istraživanja, s obzirom na to da može predstavljati i odraz izraženih genetičkih razlika, te samim tim ukazivati na postojanje različitih vrsta.

6. Literatura Erol, O., Küçüker, O., 2007. Leaf Anatomy of Some Endemic Crocus L. (Iridaceae) taxa from the West Anatolia. International Journal of Botany, 3 (3): 290-295.

Erol, O., Can, L., Şik, L., 2012. Crocus demirizianus sp. nov. from northwestern Turkey. Nordic Journal of Botany, 30: 665-667.

Gligorijević, S., Pejčinović, D. 1983. Contribution to the methodology of anatomical sections preparation. Acta Biologica Medica Experimentalis, 8: 43-45

Harpke, D., Kerndorff, H., Raca, I., Pasche, E., 2017. A new Serbian endemic species of the genus Crocus (Iridaceae). Biologica Nyssana, 8 (1): 07-13.

Karaismailoğlu, M.C., Şık, L., Çiftçi, A., Erol, O., 2018. Seed structure of some taxa of the genus Crocus L. (Iridaceae) series Crocus. Turkish Journal of Botany, 42: 722-731.

Kerndorff, H., Pasche, E., Blattner, F. R., Harpke, D., 2013. A New Species of Crocus (Liliiflorae, Iridaceae) from Turkey. Stapfia, 99: 141-144.

Kerndorff, H., Pasche, E., Harpke, D., 2015. The genus Crocus (Liliiflorae, Iridaceae): Lifecycle, morphology, phenotypic characteristics, and taxonomical relevant. Stapfia, 103: 27-65.

Mathew, B., 1982: The Crocus. A Revision of the Genus Crocus (Iridaceae). Batsford Ltd, London.

Mathew, B., Petersen, G., Seberg, O., 2009. A reassessment of Crocus based on molecular analysis. The Plantsman: 50-57.

Mathew, B., 2010. A new Turkish Crocus (Iridaceae). Kew Bulletin, 29 (1): 88.

Miljković, M., Ranđelović, V., Harpke, D., 2016. A new species of Crocus (Iridaceae) from southern Albania (SW Balkan Peninsula). Phytotaxa, 265 (1): 039–049.

Nemati, Z., Harpke D., Gemicioglu, A., Kerndorff, H., Blattner, F. R., 2019. Saffron (Crocus sativus) is an autotriploid that evolved in Attica (Greece) from wild Crocus cartwrightianus. Molecular Phylogenetics and Evolution, 136: 14-20.

Ranđelović, V., Niketić, M., Tomović, G., 2018. Liliopsida: Cyperaceae, Iridaceae. In: Niketić, M., Tomović, G., 2018. An annotated Cheklist of Vascular Flora of Seerbia 1. Lycopodiopsida, Polypodiopsida, Gnetopsida, Pinopsida and Liliopsida (Catalogue of taxa): 72-87. Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade.

Ranđelović, N., Ranđelović, V., Hill, D. A., 1990. The Genus Crocus L. in Serbia. SANU, Beograd.

Ranđelović, N., Ranđelović, V., Hristovski, N., 2012. Crocus jablanicensis (Iridaceae), a new species from the Republic of Macedonia, Balkan Peninsula. Annales Botanici Fennici, 49: 99102.

Raca, I., Ljubisavljević, I., Jušković, M., Ranđelović, N., Ranđelović, V. 2017. Comparative anatomical study of the taxa from series Verni Mathew (Crocus L.) in Serbia. Biologica Nyssana, 8 (1): 15-22.

Rudall, P., 1990. Leaf Anatomy in Crocus (Iridaceae). Kew Bulletin, 45 (3): 535-544.

Rukšāns, J., 2013. Seven new Crocuses from the Balkans and Turkey. The Apline Gardener, 81: 188-193.

Rukšāns, J. 2017. The world of Crocuses. Riga, Latvia: Latvian Academy of Sciences.

Schneider, I., 2014. Crocus brachyfilus (Iridaceae), a new species from southern Turkey. Willdenowia, 44: 45-50.

StatSoft, Inc., 2004. STATISTICA (data analysis software system), version 7. www.statsoft.com.

Stjepanović-Veseličić, L., 1976. Rod Crocus L.. In: Josifović, M. (ed.), Flora SR Srbije VIII. Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 2-12.

Urošević J., 2013. Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina. Master rad. Prirodno-matematički fakultet. Niš.

Yetişen, K., Şen, U., Yıldırım, T., Özdemir, C., 2013. Morphological and anatomical study on endemic Crocus olivieri Gay subsp. istanbulensis Mathew subspecies (Iridaceae). Anadolu University Journal of Science and Technology-C Life Sciences and Biotechnology, 3 (1): 31-37.

ПРИРОДНO - MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Идентификациони број, ИБР:

Тип документације, ТД: Монографска Тип записа, ТЗ: текстуални / графички Врста рада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Јелена Мaнић Ментор, МН: Владимир Н. Ранђеловић Наслов рада, НР: Crocus randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca – дистрибуција и морфо-анатомска диференцијација

Језик публикације, ЈП: Српски Језик извода, ЈИ: Енглески Земља публиковања, ЗП: Р. Србија Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2019. Издавач, ИЗ: ауторски репринт Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: 43 стр.; 8 слика, 4 графикона (поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога) Научна област, НО: Биологија Научна дисциплина, НД: Ботаника Предметна одредница/Кључне речи, ПО: Crocus randjeloviciorum, morfometrija, anatomija, poprečni presek lista

УДК 582.572.7:581

Чува се, ЧУ: Библиотека

Важна напомена, ВН:

Извод, ИЗ: Skorašnje opsežne i detaljne studije ukazale su da se predstavnici Crocus adamii sensu lato ne mogu naći zapadno od anatolijske dijagonale. Stoga je, na osnovu rezultata kombinovanih morfoloških i molekularnih istraživanja, potvrđeno da je C. adamii iz Srbije nova vrsta za nauku, opisana sa lokaliteta Tupižnica i nazvana C. randjeloviciorum. Master rad predstavlja ekstenziju ovih istraživanja, a kako bi se utvrdio stepen morfo-anatomske diferencijacije ostalih potencijalnih populacija C. randjeloviciorum, a koje do sada nisu ispitivane. Radom je obuhvaćena detaljna analiza morfologije (11 merističkih, 3 kvantitativne i 11 kvalitativnih osobina) i anatomije listova (20 karaktera), ilustrovana i izražena kroz parametre deskriptivne statistike i jednofaktorske analize varijansi (ANOVA). Rezultati deskriptivne statistike za morfološke i morfoanatomske parametre pokazali su da se svi analizirani karakteri nalaze u zoni umerene do visoke varijabilnosti (jedino se površina parenhima ističe vrlo visokom varijabilnošću). Većina morfmetrijskih (izuzev dužine antera, broja katafila, listova i cvetova) i svi morfoanatomski parametri pokazuju statistički značaj u formiranju interpopulacionih razlika. Među analiziranim populacijama evidentna je morfo-anatomska diferencijacija; sa jedne strane ekstrema se, za većinu analiziranih parametara, uvek nalazi populacija sa tipskog lokaliteta vrste C. randjeloviciorum (Tupižnica). Diferencijacija jeste korelisana sa ekološkim uslovima ispitivanih lokaliteta, ali svakako zahteva dalja opsežnija istraživanja, s obzirom na to da može predstavljati i odraz izraženih genetičkih razlika, te ukazivati na postojanje različitih vrsta.

Датум прихватања теме, ДП:

Датум одбране, ДО: Чланови комисије, КО: Председник: др Марина Јушковић Члан: др Данијела Николић Члан, ментор: др Владимир Ранђеловић Образац Q4.09.13 - Издање 1

Прилог 5/2 ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: Monograph Type of record, TR: textual / graphic Contents code, CC: university degree thesis Author, AU: Jelena Manić Mentor, MN: Vladimir N. Ranđelović Title, : TI Crocus randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca - distribution and morpho-anatomical differentiation

Language of text, LT: Serbian Language of abstract, LA: English Country of publication, CP: Republic of Serbia Locality of publication, LP: Serbia Publication year, PY: 2019. Publisher, PB: author’s reprint Publication place, PP: Niš, Višegradska 33. Physical description, PD: 43 p. ; 8 pictures, 4 graphichs (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixes) Scientific field, SF: biology Scientific discipline, SD: botany Subject/Key words, S/KW: Crocus randjeloviciorum, morphometry, anatomy, leaf cross section

UC 582.572.7:581

Holding data, HD: library

Note, N:

Abstract, AB: The recent extensive and detailed studies have shown that the representatives of Crocus adamii sensu lato can not be found western of the Anatolian Diagonal. Therefore, based on the results of the combined morphological and molecular researches, it was confirmed that C. adamii, originated from Serbia, is a new species for science, described from the locality of Tupižnica and named C. randjeloviciorum. The master thesis represents the extension of these studies, in order to determine the degree of morpho-anatomical differentiation of the other potential populations of C. randjeloviciorum, which have not been investigated so far. The thesis deals with a detailed analysis of morphology (11 meristic, 3 quantitative and 11 qualitative features) and leaf anatomy (20 characters), illustrated and expressed through the parameters of descriptive statistics and the univariate analysis of variance (ANOVA). The results of descriptive statistics for morphological and morpho-anatomical parameters revealed that all of the analyzed characters are in the moderate to high variability zone (only the parenchyma area is characterized by very high variability). The most of morphometric (except the anters length, the number of cataphylls, leaves and flowers) and all of the morpho-anatomical parameters show statistical significance to the formation of the interpopulational variability. The morpho- anatomical differentiation is evident among the analyzed populations; On the one side of the extremes, for the most of the analyzed parameters, there is always population from the type locality of the species C. randjeloviciorum (Tupižnica). The differentiation is correlated with the ecological conditions of the investigated localities, but certainly requires further extensive researches, since it may also reflect the pronounced genetic differences, and indicate the existence of different species. Accepted by the Scientific Board on, ASB: Defended on, DE: Defended Board, DB: President: dr Marina Jušković Member: dr Dragana Nikolić Member, Mentor: dr Vladimir Ranđelović Образац Q4.09.13 - Издање 1