DOCSLIB.ORG

1. Hermans.Indd

Total Page：16

File Type：pdf, Size：1020Kb

Download full-text PDF Read full-text
1. Hermans.Indd UvA-DARE (Digital Academic Repository) Duitse geopolitiek in vooroorlogs en bezet Nederland: tussen welwillende ontvangst en resolute afwijzing in de wetenschap de Pater, B.; van der Wusten, H. DOI 10.18352/studium.8269 Publication date 2012 Document Version Final published version Published in Studium License CC BY Link to publication Citation for published version (APA): de Pater, B., & van der Wusten, H. (2012). Duitse geopolitiek in vooroorlogs en bezet Nederland: tussen welwillende ontvangst en resolute afwijzing in de wetenschap. Studium, 5(4), 225-239. https://doi.org/10.18352/studium.8269 General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:27 Sep 2021 Vol. 5, no. 4 (2012) 225–239 | ISSN: 1876-9055 | e-ISSN: 2212-7283 Duitse Geopolitik in vooroorlogs en bezet Nederland: tussen welwillende ontvangst en resolute afwijzing in de wetenschap BEN DE PATER* & HERMAN VAN DER WUSTEN** ABSTRACT The German science of geopolitics in the Netherlands, 1920–1945 In the 1920s, Karl Haushofer founded Geopolitik in München as a form of applied political geography. German geopoliticians perceived territorial loss of their country after 1918 through the social darwinist lens. They considered states as types of organisms that rivalled over territories (Lebensraum). ‘Natural’ selection determined the outcome. Geopolitics was aligned with the nazis despite theoretical differ- ences (space vs. race). The reception of German geopolitics among geographers in Dutch universities (especially in the geo- graphy departments of Utrecht and Amsterdam) during the Interbellum and the German occupa- tion varied. Keen interest in the highly reputed sister-universities across the border did not result in uniform reactions to the academic implications of the nazi rise to power, as was also evident in other ideologically sensitive fields such as archeology and eugenetics. This article analyses the cooperation of S.R. Steinmetz and L. Van Vuuren, the main chair holders in Dutch human geography, in German geo political publications and the reactions of their successors. While H.N. ter Veen, Steinmetz’ even- tual successor, strongly rejected the geopolitical project, J.G. Loohuis, Van Vuuren’s erstwhile student, reacted approvingly. He was the only academic geopolitician to work at a Dutch university, nominated during the war at the strong request of the occupation authorities. Keywords: German geopolitics; the Netherlands; Second World War Inleiding Sinds het einde van de vorige eeuw is de kennis van de betrekkingen tussen Nederlandse en Duitse wetenschapsbeoefening in de jaren 1930 en 1940 aanzienlijk toegenomen. Voor een deel is dat te danken aan studies van Nederlandse universiteiten in deze decennia – bijvoorbeeld * Ben de Pater, Departement Sociale Geografie en Planologie, Universiteit Utrecht. E-mail: [email protected] ** Herman van der Wusten, Afdeling Geografie, Planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies, Universiteit van Amsterdam. E-mail: [email protected] URN:NBN:NL:UI:10-1-114212 | Publisher: Gewina, in cooperation with Huygens ING www.gewina-studium.nl | Content is licensed under a Creative Commons Attribution (CC BY 3.0) 3. Pater.indd 225 1/28/2013 12:57:23 PM Ben de Pater & Herman van der Wusten die van Amsterdam en Groningen1 –, voor een deel ook aan biografieën van individuele wetenschappers uit die tijd, bijvoorbeeld volkskundigen en pre- en protohistorici.2 Beide categorieën studies laten zien hoe uiteenlopend Nederlandse wetenschappers reageerden op ontwikkelingen in de Duitse wetenschap. De mate waarin zij ontvankelijk waren voor ideeën uit genazificeerde disciplines, blijkt van persoon tot persoon sterk te verschillen. Zo sterk, dat generaliserende uitspraken op het niveau van universiteiten en vakgebieden al snel sweeping statements zijn. Steeds is een breed scala van reacties herkenbaar: enthousi- asme, opportunisme, berusting en afkeer. Dit palet bestaat ook bij Nederlandse sociaal-geografen en sociografen, zo zal dit artikel laten zien. Centraal staat de ontvangst van de Duitse Geopolitik – een vakgebied dat met name maar niet uitsluitend gesitueerd is binnen de geografische wetenschappen – vanaf de jaren twintig tot en met het einde van de Tweede Wereldoorlog aan de Rijksuniversiteit Utrecht en de Universiteit van Amsterdam. Dit waren de enige twee universiteiten in Nederland waar men destijds sociale geografie – in Amsterdam beter bekend als sociografie – kon studeren.3 In vele landen ontwikkelden vanaf het begin van de twintigste eeuw vooral geografen gedachten over het belang van geografische territoria (inclusief de daarin aanwezige natuur- lijke hulpbronnen) en de ligging van die territoria voor het welbevinden van de staat en de natie en voor internationale machtsverhoudingen. In Groot-Brittannië gebeurde dat bijvoor- beeld door een hoogleraar uit Oxford, sir Halford Mackinder, in Frankrijk door een professor aan de Sorbonne, Albert Demangeon, en in de Verenigde Staten door de uit Nederland afkomstige Nicholas Spykman, hoogleraar aan de Yale University. Mackinder en Demangeon waren geograaf, Spykman had zijn academische standplaats op het terrein van de internatio- nale betrekkingen. Geen van hen gebruikte de term geopolitiek voor het eigen werk, maar later is dat wel zo genoemd. Men zou hun denkbeelden, in navolging van Stephen Snelders, die een onderscheid maakte tussen ‘democratische’ en ‘nazi’ (eu)genetica4, kunnen aanduiden als ‘democratische’ geopolitiek. De bedenker van de term geopolitiek was een Zweedse staats- rechtgeleerde, Rudolf Kjellén. Zijn boek met beschouwingen hierover verscheen in 1916 in een Duitse vertaling: Der Staat als Lebensform. Het was een belangrijke inspiratiebron voor Karl Haushofer, die na de Eerste Wereldoorlog benoemd was tot hoogleraar in München en daar de fundamenten legde voor de Geopolitik. Het is deze Geopolitik die zich ontwikkelde tot de ‘nazi’ geopolitiek. Alvorens haar receptiegeschiedenis in Nederland te reconstrueren, schetsen we in hoofdlijn de ideeën en ambities van dit vakgebied in het vooroorlogse Duitsland. Geopolitik in Duitsland in de jaren twintig en vroege jaren dertig De grondlegger van de Geopolitik, Karl Haushofer (1869–1946), was een conservatieve monarchist en zoon van een professor in de economie in Beieren. Tot en met de Eerste 1 P.J. Knegtmans, Een kwetsbaar centrum van de geest. De Universiteit van Amsterdam tussen 1935 en 1950 (Amster- dam 1998); K. van Berkel, Academische illusies. De Groningse universiteit in een tijd van crisis, bezetting en herstel, 1930–1950 (Amsterdam 2005). 2 B. Henkes, Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918–1948 (Amsterdam 2005); M. Eickhoff, De oorsprong van het ‘eigene’. Nederlands vroegste verleden, archeologie en nationaal-socialisme (Amsterdam 2003). 3 Zie over de verschillen tussen beide: M.W. Heslinga, ‘Sociografie versus sociale geografie’, in: F. Bovenkerk e.a. (red.), Toen en thans. De sociale wetenschappen in de jaren dertig en nu (Baarn 1978) 53–67. 4 S. Snelders, ‘National Socialism, human genetics and eugenics in The Netherlands, 1940–1945’, in: A. Maas & H. Hooijmaijers (eds.), Scientific Research in World War II. What scientists did in the war (London & New York 2009) 109–120. 226 3. Pater.indd 226 1/28/2013 12:57:23 PM Duitse Geopolitik in vooroorlogs en bezet Nederland Wereldoorlog volgde Haushofer een militaire en diplomatieke loopbaan en ontwikkelde hij zich tot kenner van het Verre Oosten, waar Japan zich in hoog tempo ontplooide tot een geduchte macht. Tussen 1908 en 1910 verbleef Haushofer aldaar als militair attaché. Medepassagier op de boot naar Japan destijds was de Oostenrijkse auteur en journalist Stefan Zweig, die Haushofer in zijn autobiografische Die Welt von Gestern schetst als een innemende heer van stand.5 In de Eerste Wereldoorlog klom Haushofer in dienst van het Duitse leger op tot generaal-majoor. Na de nederlaag was er echter voor hem in het leger geen emplooi meer. Haushofer kreeg onderdak aan de universiteit in München. Hij werd privaatdocent in de politieke geografie, en leerde er ook de student Rudolf Hess kennen. Haushofer zou de geestelijk leidsman worden van Hess, die hem in de jaren twintig in contact bracht met Adolf Hitler. Politieke geografie was een academische specialisatie die rond 1900 werd ontwikkeld door Friedrich Ratzel, die eerder in de Beierse hoofdstad had gedoceerd alvorens hij – tot zijn dood in 1904 – hoogleraar geografie in Leipzig werd.6 Geopolitik is Haushofers uit- werking daarvan in praktische richting. De wetenschappelijke interesses van de Geopolitik waren op zich legitiem: het vakgebied bestudeerde de betekenis van de geografie van het aardoppervlak
Load more

Recommended publications
  • 991G Final.Indd
    Carbon Democracy 9991g91g ffinal.inddinal.indd i 223/08/20113/08/2011 113:45:013:45:01 9991g91g ffinal.inddinal.indd iiii 223/08/20113/08/2011 113:45:033:45:03 Carbon Democracy political power in the age of oil Timothy Mitchell 9991g91g ffinal.inddinal.indd iiiiii 223/08/20113/08/2011 113:45:033:45:03 First published by Verso 2011 © Timothy Mitchell 2011 All rights reserved e moral rights of the author have been asserted 1 3 5 7 9 10 8 6 4 2 Verso UK: 6 Meard Street, London W1F 0EG US: 20 Jay Street, Suite 1010, Brooklyn, NY 11201 www.versobooks.com Verso is the imprint of New Le9 Books ISBN-13: 978-1-84467-745-0 British Library Cataloguing in Publication Data A catalogue record for this book is available from the British Library Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A catalog record for this book is available from the Library of Congress Typeset in Minion Pro by Hewer UK Ltd, Edinburgh Printed in the US by Maple Vail 9991g91g ffinal.inddinal.indd iivv 223/08/20113/08/2011 113:45:033:45:03 To Adie and JJ 9991g91g ffinal.inddinal.indd v 223/08/20113/08/2011 113:45:033:45:03 9991g91g ffinal.inddinal.indd vvii 223/08/20113/08/2011 113:45:033:45:03 Contents Acknowledgements ix Introduction 1 1 Machines of Democracy 12 2 e Prize from Fairyland 43 3 Consent of the Governed 66 4 Mechanisms of Goodwill 86 5 Fuel Economy 109 6 Sabotage 144 7 e Crisis at Never Happened 173 8 McJihad 200 Conclusion: No More Counting On Oil 231 Bibliography 255 Index 271 9991g91g ffinal.inddinal.indd vviiii 223/08/20113/08/2011 113:45:033:45:03 9991g91g ffinal.inddinal.indd vviiiiii 223/08/20113/08/2011 113:45:033:45:03 Acknowledgements I have beneK ted from the comments and criticisms of participants in numerous seminars and lectures where parts of this work were presented, and from more extended discussions with Andrew Barry, Michel Callon, GeoL Eley, Mahmood Mamdani and Robert Vitalis.
    [Show full text]
  • Uva-DARE (Digital Academic Repository)
    UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vrij vissen in het Vondelpark. Kleine politieke partijen in Nederland 1918-1940 Vossen, K.P.S.S. Publication date 2003 Link to publication Citation for published version (APA): Vossen, K. P. S. S. (2003). Vrij vissen in het Vondelpark. Kleine politieke partijen in Nederland 1918-1940. Wereldbibliotheek. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:06 Oct 2021 HOOFDSTUKK 5 Hett radicale alternatief Dee revolutionaire partijen Dee democratie leek in het begin van de jaren twintig de grote winnaar. In zijnn in 1921 verschenen boek Modern Democracies sprak de Britse staats- rechtgeleerdee James Bryce zelfs over de 'universal acceptance of democracy ass the normal and natural form of government'.1 Waren na de Eerste We- reldoorlogg niet de laatste autocratische grootmachten verdwenen? Waren zijj niet bijna overal - behalve dan in het verre Rusland waar de bolsjewisten dee macht hadden gegrepen - vervangen door nieuwe democratieën? Was err niet een Volkenbond waarin deze democratische regimes op vreedzame wijzee hun conflicten konden oplossen? Het optimisme van Bryce werd door velenn onderschreven.
    [Show full text]
  • Carbon Democracy. Political Power in the Age Of
    Carbon Democracy Carbon Democracy political power in the age of oil Timothy Mitchell First published by Verso 2011 © Timothy Mitchell 2011 All rights reserved e moral rights of the author have been asserted 1 3 5 7 9 10 8 6 4 2 Verso UK: 6 Meard Street, London W1F 0EG US: 20 Jay Street, Suite 1010, Brooklyn, NY 11201 www.versobooks.com Verso is the imprint of New Le9 Books ISBN-13: 978-1-84467-745-0 British Library Cataloguing in Publication Data A catalogue record for this book is available from the British Library Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A catalog record for this book is available from the Library of Congress Typeset in Minion Pro by Hewer UK Ltd, Edinburgh Printed in the US by Maple Vail To Adie and JJ Contents Acknowledgements ix Introduction 1 1 Machines of Democracy 12 2 e Prize from Fairyland 43 3 Consent of the Governed 66 4 Mechanisms of Goodwill 86 5 Fuel Economy 109 6 Sabotage 144 7 e Crisis at Never Happened 173 8 McJihad 200 Conclusion: No More Counting On Oil 231 Bibliography 255 Index 271 Acknowledgements I have beneK ted from the comments and criticisms of participants in numerous seminars and lectures where parts of this work were presented, and from more extended discussions with Andrew Barry, Michel Callon, GeoL Eley, Mahmood Mamdani and Robert Vitalis. A number of former students shared with me their work on related topics, and in several cases contributed their assistance to my own research; these include Katayoun ShaK ee, Munir Fakher Eldin, Canay Özden, Firat Bozçali, Ryan Weber and Sam Rubin.
    [Show full text]
  • Dr. Tobie Goedewaagen (1895-1980): Een Leven Lang Nationaal-Socialist Van Berkel, A.B
    UvA-DARE (Digital Academic Repository) Dr. Tobie Goedewaagen (1895-1980): een leven lang nationaal-socialist van Berkel, A.B. Publication date 2012 Link to publication Citation for published version (APA): van Berkel, A. B. (2012). Dr. Tobie Goedewaagen (1895-1980): een leven lang nationaal- socialist. Dikus Waanders. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:27 Sep 2021 Hoofdstuk 4 1934-1939 DE IDEOLOOG De wortels van Goedewaagens cultuurracisme Het bestuderen van Nietzsche bracht Goedewaagen inzichten die nieuw voor hem waren, en waarover hij nog niet eerder had nagedacht. Later schreef hij daarover: ‘Een heidense wereld rees voor mij op, zo schoon als ik haar nooit had gezien.’1 Met name de ontdekking van de theorieën over de maakbaarheid van het menselijk ras zou zijn visie op het leven radicaal en voorgoed veranderen.
    [Show full text]
  • 1 Non-Revolutionary Dutch Fascism Redefines Generic Fascism Dr
    1 Non-revolutionary Dutch fascism redefines generic fascism dr. Willem Huberts July 14, 2017 [email protected] 2 Abstract This article is largely based on my doctoral dissertation that describes the rise, peak and fall of organized fascism in The Netherlands in the years 1923-1945.1 The research questions of the book are: What was the nature of Dutch fascism? What forms did it take? To what extent did it differ from generic fascism? In the study the various forms of Dutch fascism are presented on the basis of an overview of relevant figures and a chronological summary of almost all fascist political parties active from 1923 to 1945, whereby the years from 1918-1923 are also examined as a ‘run-up period’. The conclusion to the third research question is that Dutch fascism differs fundamentally only in terms of the revolution component from generic fascism. The case of Dutch fascism shows that political parties or movements can be fascist without being revolutionary. Dutch fascism proves to differ substantially from the chosen operational definition of fascism on one of the four criteria, meaning that Dutch fascism as a whole differs from generic fascism. Griffin’s definition therefore needs to be corrected, as not all of its components are equal. Consequently, I propose modifying the definition as follows: Fascism is a genus of political ideology whose mythic core in its various permutations is a palingenetic form of sometimes revolutionary populist ultra-nationalism. 1. W.S. Huberts, In de ban van een beter verleden: het Nederlandse fascisme 1923-1945 [Under the spell of a better past: Dutch fascism 1923-1945] (PhD diss., University of Groningen 2017).
    [Show full text]
  • University of Groningen in De Ban Van Een Beter Verleden Huberts, Willy
    University of Groningen In de ban van een beter verleden Huberts, Willy Sjoerd IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2017 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Huberts, W. S. (2017). In de ban van een beter verleden: Het Nederlandse fascisme 1923-1945. Rijksuniversiteit Groningen. https://www.vantilt.nl/boeken/in-de-ban-van-een-beter-verleden/ Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date: 27-09-2021 ——— 277 Literatuuropgave Alberts 1983 A. Alberts, De Utrechtse herinneringen. Amsterdam, 1983. Anoniem 1934-I De koddige geslachtstafel van het Nederlandsche fascisme 1923-1934. ’s-Gravenhage, 1934. Anoniem 1934-II Actueele vragen: antwoord van het Nederlandsche nationaal-socialis- me (fascisme) op een tiental Nederlandsche vragen: brochure IV. Utrecht, 1934.
    [Show full text]
  • Dr. Tessa Lobbes – Utrecht University, the Netherlands Negotiating Neutrality. Intellectuals, Belligerent Propaganda and Dutch
    dr. Tessa Lobbes – Utrecht University, The Netherlands Negotiating neutrality. Intellectuals, belligerent propaganda and Dutch identities in the Netherlands during the First World War1 Neutrality under pressure The Netherlands remained neutral during the Great War. That did not mean that neutrality was a monolithic concept. It received various interpretations. Official neutrality, expressed in the Dutch non-involvement in the war, went hand in hand with inhabitants picking sides. Many intellectuals left strict neutrality behind and were convinced that they had to take up a stand. Yet, the Dutch intermediate position complicated the decision-making process. Next to their economic, scientific and linguistic relation with Germany, they felt economically related to Great Britain, linguistically to Belgium and culturally to France. In The Netherlands, both in political- military, economic and cultural debates on neutrality, the key question consisted of the exact relationship to Germany, which was their most important economic partner. This focus on Germany crystallized in the names for the two main positions next to the neutral and the pacifist position, namely ‘pro-’ and ‘anti-German’. Along these borderlines, the Dutch society was deeply divided by the end of 19152. Neutrality was neither a static but rather an evolving concept. From 1916 on, Dutch neutrality needed to be reinterpreted, as it was severely challenged by a rise of nationalism, as was the case in other neutral countries3. As Ismee Tames shows in her study on Dutch debates on neutrality, influential Dutch intellectuals were alarmed about the survival of the ‘own national character’ in times of increasing foreign pressure. They became more and more dissatisfied with the interpretation of the neutral nation as the defender of international law.
    [Show full text]