Zmiany Krajobrazu.Pdf
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Zmiany krajobrazu województwa wielkopolskiego od początku transformacji ustrojowej UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA GEOGRAFIA NR 81 DAMIAN ŁOWICKI Zmiany krajobrazu województwa wielkopolskiego od początku transformacji ustrojowej POZNAŃ 2008 ABSTRACT . Łowicki Damian, Zmiany krajobrazu województwa wielkopolskiegood początku transformacji ustrojowej [Landscape changes of the voivodeship of Wielkopolska since the beginning of the political (and economic) transformation]. Adam Mickiewicz University Press, Poznań 2008. Seria Geografia nr 81. Pp. 122. Figs 14. Tabs 5. ISBN 978-83-232-1938-5. ISSN 0554-8128. Polish text with a summary in English. This monograph presents the results of the author’s research in landscape changes in the voivodeship of Wielkopolska. The results include a quantitative analysis of the changes in the share of individual landscape elements in Wielkopolska between 1989 and 2005 and identification of those which had the largest impact on landscape change. Assuming that land use is a result of the interaction between human activity and natural conditions, the author characterised all communes of the voivodeship by assigning socio-economicand natural profiles to them. The identification of the proportion of those two types of influence and the observation of the manner in which it changed in time and space bears a strong reference to the sustainable development principle. The relation between the speed of landscape changes, and the rate of changes in socio-economicfactors and natural conditions permitted to identify the communes at risk of a clash of human activity and natural tendencies. It is particularly important to create insightful and exhaustive ecological studies encompassing the entire area of those communes and take them into account in the planning and programming processes. Damian Łowicki – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Geograficz- nych i Geologicznych, Centrum Edukacyjne Ochrony Środowiska i ZrównowaŜonego Rozwoju, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań, Collegium Geographicum e mail : [email protected] Recenzent: prof. dr hab. Mariusz Kistowski © Copyright by Damian Łowicki 2008 © Copyright for this edition by Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008 Redaktor: Aleksandra Jędrzejczak Redaktor techniczny: Dorota Borowiak Łamanie komputerowe: Danuta Kowalska ISBN 978-83-232-1938-5 ISSN 0554-8128 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU, UL. NOWOWIEJSKIEGO 55 www.preamu.edu.pl e-mail: [email protected] Wydanie I. Ark. wyd. 9,50. Ark. druk. 7,625. Druk i oprawa: SOWA Drukarnia Cyfrowa Sp. z o.o. 01-209 Warszawa, ul. Hrubiszowska 6a Spis treści 1. Wstęp .................................................................................................................................. 7 2. Wybrane zagadnienia teoretyczne dotyczące badań krajobrazu ............................. 11 2.1. Dyskusja nad pojęciem krajobrazu .......................................................................... 11 2.2. Podejścia badawcze w nauce o krajobrazie ............................................................ 13 2.3. UŜytkowanie ziemi jako wskaźnik opisujący krajobraz ....................................... 15 3. Transformacja ustrojowa jako siła napędowa zmian krajobrazu ............................ 18 3.1. Zmiany w rolnictwie i leśnictwie ............................................................................ 20 3.2. Zmiany stanu środowiska przyrodniczego ............................................................ 26 3.3. Rozwójsystemu planowania przestrzennego ....................................................... 33 3.4. Zmiany struktury gospodarczeji osadniczejWielkopolski ................................. 35 4. Czynniki przyrodnicze wpływające na krajobraz Wielkopolski ............................ 40 4.1. Ukształtowanie terenu .............................................................................................. 40 4.2. Powierzchniowa budowa geologiczna i złoŜa kopalin ......................................... 43 4.3. Gleby ........................................................................................................................... 44 4.4. Wody powierzchniowe i podziemne ...................................................................... 46 4.5. Klimat .......................................................................................................................... 48 4.6. Ochrona przyrody ..................................................................................................... 49 5. Zarys rozwoju krajobrazu kulturowego Wielkopolski w ujęciu historycznym ... 51 6. Zmiany krajobrazu Wielkopolski ................................................................................. 57 6.1. Metodyka badań ........................................................................................................ 57 6.2. Postępowanie badawcze ........................................................................................... 63 6.3. Zmiany najwaŜniejszych elementów krajobrazu oraz ich przyczyny ................ 65 6.3.1. UŜytki rolne ..................................................................................................... 68 6.3.2. Lasy ................................................................................................................... 69 6.3.3. Tereny osiedlowe ............................................................................................ 71 6.4. Typologia gmin pod względem zmian krajobrazu ............................................... 73 6.4.1. Zmiany wskaźnika przekształcenia krajobrazu .......................................... 73 6.4.2. ZaleŜność pomiędzy przekształceniem krajobrazu a czynnikami przyrodniczymi i społeczno-gospodarczymi .............................................. 76 6.5. Identyfikacja kierunków i tempa zmian krajobrazu ............................................. 79 6.5.1. Gminy miejskie ................................................................................................ 81 6.5.2. Gminy miejsko-wiejskie ................................................................................. 82 6.5.3. Gminy wiejskie ................................................................................................ 84 5 7. Relacje gospodarki przestrzennej wobec zmian krajobrazu w wybranych gminach ............................................................................................................................. 86 8. Związki struktury przestrzennej zmian krajobrazowych z planowaniem przestrzennym w Wielkopolsce .................................................................................... 97 9. Podsumowanie i wnioski ................................................................................................ 103 Literatura ................................................................................................................................ 109 Załączniki .............................................................................................................................. 116 Przyjęte w pracy typy uŜytkowania gruntów ................................................................... 116 Przyjęte w pracy jednostki podziału terytorialnego ......................................................... 120 Landscape changes of the voivodeship of Wielkopolska since the beginning of the political (and economic) transformation (Summary) ..................................................... 121 6 1 Wstęp Coraz większe przekonanie środowisk naukowych oraz rządów państw o konieczności ochrony środowiska, nie tylko poprzez czynną lub bierną ochronę poszczególnych jego komponentów, ale przede wszystkim przez zarządzanie środowiskiem jako całością, powoduje wzmoŜenie zaintereso- wania krajobrazem w ostatnich latach. Efektywna ochrona środowiska wymaga uwzględniania nie tylko dwustronnych oddziaływań pomiędzy danym czynnikiem a badanym obiektem, ale takŜe oddziaływań czynników na siebie. Krajobraz będący wynikiem interakcji pomiędzy komponentami środowiska i tworzący fizjonomiczną warstwę ekosystemów daje moŜli- wość takich działań (Mizgajski 2007). Konstatacja ta stanowi m.in. rezultat badań ekologicznych, które doprowadziły do sformułowania jednego z paradygmatów ekologii krajobrazu mówiącego tym, Ŝe struktura krajo- brazu determinuje jego funkcje (Forman, Godron 1986) oraz opisania zna- czenia róŜnych charakterystyk kompozycji i konfiguracji krajobrazu dla jego funkcjonowania (McGarigal i in. 2000). Do uznania wagi ochrony krajobrazu przez rządy państw europejskich, jak teŜ międzynarodowe agencje, w tym Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) oraz organizacje pozarządowe, przyczyniła się w znacz- nym stopniu Deklaracja z Lake District z 1988 roku. Na Konwencji Świato- wego Dziedzictwa w 1992 roku rozpatrywano znaczenie ochrony krajobra- zów kulturowych w zachowaniu tradycyjnych wartości, co poskutkowało wpisaniem tej kategorii na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO. Europejska Konwencja Krajobrazo- wa podpisana przez Polskę w 2001 roku i ratyfikowana w roku 2006 1 na- kłada na władze publiczne obowiązek przyjęcia polityki i zastosowania środków na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodo- ________________ 1 DzU 2006 nr 14 poz. 98. 7 wym, które zapewnią w całej Europie ochronę krajobrazów, zarządzanie nimi i ich planowanie. W niniejszej pracy krajobraz rozumiany jest w znaczeniu fizjonomicz- nym, a głównym załoŜeniem w niej przyjętym jest zaleŜność pomiędzy