MİRAS İctimai Birliyi və Ağsu arxeoloji ekspedisiyası Ağsu şəhərində KİV nümayəndələri üçün “Ağsuda aparılan arxeoloji tədqiqatların ən yeni nəticələri” və “Şirvan xəzinəsinə aparan yollar” mədəni irs turlarının təqdimatına həsr olunmuş geniş brifinq keçirib. Brifinqdə Azərtac, APA, Azadinform, Azpress, Səs, Trend informasiya agentliklərinin, “Azərbaycan”, “Xalq qəzeti”, “Mədəniyyət”, “İki sahil”, “Yeni Azərbaycan”, “Həftə içi”, “Mərkəz” qəzetlərinin, Lent.az, Qhtxeber.az, Gün.az informasiya portallarının, AzTV, İTV, Lider TV, ATV, Xəzər TV, Kanal S (Şəki), Mərkəz TV-nin (internet) və Araz radiosunun nümayəndələri iştirak edib.

MIRAS Social Organization and Agsu Archaeological Expedition held a wide briefing devoted to “the latest results of Agsu archaeological explorations” and the presentation of “Roads Lead to Shirvan Treasury” cultural heritage tours for mass media representatives in Agsu City. Representatives of Azertag, APA, Azadinform, Azpress, Ses, Trend news agencies; newspapers “Azerbaijan”, “Khalg qazeti”, “Medeniyyet”, “Iki sahil”, “Yeni Azerbaycan”, “Hafta ichi” and “Merkez”; news portals- Lent.az, Qhtkheber.az, Gun.az, as well as TV Channels AzTV, ITV, Lider TV, ATV, Khazar TV, Kanal S (Shaki), Merkez TV (Internet TV) and ARAZ Radio joined the tour. içindəkilər/contents SENTYABR > SEPTEMBER

MƏDƏNİ İRSİN ÖYRƏNİLMƏSİNƏ KÖMƏK İCTİMAİ BİRLİYİ

8 SİZƏ ÇOX GÖZƏL XƏBƏRİMİZ VAR “MİRAS”IN MƏRAMI THE WILL OF “MIRAS” 12 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN TARİXİ HAYDAR ALIYEV AND HISTORY OF AZERBAIJAN 28 TARİXLƏ ÜNSİYYƏT YARADAN MƏKAN - QALA SPACE KEEPS UP INTERCOURSE WITH HISTORY - GALA 38 MİLAN POLİTEXNİK UNİVERSİTETİ İLƏ ÇƏRÇİVƏ SƏNƏDİ FRAMEWORK AGREEMENT WITH POLITECNICO DI MILANO

44 EBRU SƏNƏTİ THE ART OF PAPER MARBLING

Artıq orta əsrlərə səyahət edə bilərsiniz 48 )Ətraflı jurnalımızın səhifələrində( HÜSNXƏT VƏ AĞAС ÜZƏRİNDƏ OYMA CALLIGRAPHY AND WOOD ENGRAVING

3 içindəkilər/contents SENTYABR > SEPTEMBER

54 ŞAMAXI TARİX-DİYARŞÜNASLIQ MUZEYİ SHAMAKHI HISTORY AND LOCAL LORE MUSEUM

64 QARABAĞDA NƏYIM QALDI? WHAT I LEFT IN KARABAKH?

68 AĞSUDA ARXEOLOJİ TƏDQİQATLAR ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS IN AGSU

82 MURADXAN DƏFİNƏSİ MURADKHAN TREASURY

86 “Nadir şahın Hindistana yürüşü” “Nader Shah’s attack to India” ARXEOTURİZM: İSTİRAHƏTİN YENİ NÖVÜ Fəxrəddin Seyfəddinoğlu (Azərbaycan) Fakhraddin Seyfaddinoghlu (Azerbaijan) ARCHAEOLOGİCAL TOURISM: NEW TYPE OF VACATION VI Beynəlxalq Türk İncəsənəti Sərgisi VI International Turkic Art Exhibition Maral formalı riton Nərgizava (Ağsu rayonu) Deer-shaped rithon Nargizava (Agsu region) ”Miras“ Məsul katİb elmi-kütləvi jurnal Arzu Soltan Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində Marketİnq və qeydiyyatdan keçib. reklam dİrektoru Qeydiyyat nömrəsi: 3375 Toğrul Muxtarov Ünvanımız: 1142, Bakı şəhəri, Nizami rayonu, Təsİsçİ Müxbİrlər Babək prospekti 103, mənzil 11 MİRAS Elmira Abbasova Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Cəfər Mənsimi Tel: (+994) 505524393 Kömək İctimai Birliyi [email protected] Korrektor və www.miras.org.az Baş redaktor tərcüməçİ Qafar Cəbiyev Şölə Bayramova Qiyməti: 3 manat (tarix elmləri doktoru) Bədİİ Tərtİbat Tiraj: 1000 Baş redaktorun Vüsal Qaraqaşlı müavİnİ Fariz Xəlilli Fotoqraf (tarix üzrə fəlsəfə doktoru) Məmməd Rəhimov

MIRAS MARKETING AND Popular - Scientific Journal PROMOTION DIRECTOR Registered in the Ministry of Justice of Togrul Mukhtarov the AzerbaijanRepublic. Registration No. 3375 CORRESPONDENTS Address: Elmira Abbasova FOUNDER 1142, Baku City, Nizami region, MIRAS Social Organization in Jafar Mansimi Babek Prospect 103, apt. 11 Support of Studying of Cultural Tel: (+994) 505524393 Heritage CORRECTOR AND [email protected] TRANSLATOR www.miras.org.az EDITOR-IN-CHIEF Shola Bayramova Dr. Gafar Jabiyev Price: 3 AZN Circulation: 1000 ASSISTANT EDITOR GRAPHICAL DESIGN Fariz Khalilli (PhD) Vusal Garagashly EXECUTIVE SECRETARY PHOTOGRAPHER Arzu Soltan Mammad Rahimov

6 7 da təkmilləşdirərək sonrakı nəsillərə ötürmüş olduğu mirasdır. possessed an old history- all of these are the heritage created, Beləliklə, miras keçmişdən bu günə, bu gündən gələcəyə immortalized; improved from time to time; passed for further varislik və sahiblik prinsipləri əsasında ötürülən dəyərlər generations by previous generations for centuries. Thus, kompleksidir. heritage is a complex values passed from past to nowadays; “Miras” Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai nowadays to future based on inheritance and possession Birliyinin cəmi bir yaşı var. Təqdirəlayiq haldır ki, belə bir principles. qısa zaman kəsiyində Birlik artıq bir sıra çox mühüm işlər “MIRAS” Social Organization in Support of Studying of görə bilib. Birliyin ilk səs-küylü, daha doğrusu, Azərbaycanın Cultural Heritage is only one years old. It is praiseworthy that, mədəni həyatında, xüsusən də elm aləmində çox ciddi the Organization afforded to implement a lot of significant rezonans doğuran layihəsi Orta əsr Ağsu şəhərinin arxeoloji work for such a short while. The first tumultuous and namely, tədqiqi və konservasiya layihəsi oldu. “Miras”ın təşəbbüsü a very seriously resonated project of the Organization not və tam mənada maliyyə dəstəyi ilə AMEA-nın Arxeologiya only in cultural life of Azerbaijan, but also particularly, in və Etnoqrafiya İnstitutu və Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi scientific world was the project of archaeological research əməkdaşlarından ibarət birgə ekspedisiya fəaliyyətdə olduğu and conservation of Medieval Agsu town. In initiative and bir il ərzində tariximizin neçə-neçə qaranlıq məqamlarına with fully financial support of “MIRAS”, a joint expedition of aydınlıq gətirə biləcək çox ciddi uğurlara imza atdı. Belə NASA Institute of Archaeology and Ethnography and National bir cəhəti xüsusi vurğu ilə qeyd edək ki, bu tədqiqatlar Museum of History of Azerbaijan gained numerous successes nəticəsində toplanan materiallar təkcə Ağsu şəhərinin tarixinin which clarified a great deal of dark moments of our history yeni səhifələrinin üzə çıxarılmasına deyil, bütövlükdə for a one-year acting. One feature must be stressed that the Azərbaycanda və Cənubi Qafqazda son orta əsr şəhərlərindən materials collected as a result of these explorations assume topoqrafik cizgilərini müəyyən etmək, şəhər həyatının müxtəlif extremely very great scientific importance in the terms of “MİRAS”ın məramı sahələrinin durumunu öyrənmək ayrı-ayrı sənət sahələrində not only displaying new pages of Agsu town history, but also müşahidə olunan proqresiv və reqresiv meylləri izləmək, şəhər determining topographic peculiarities of last medieval towns in əhalisinin sosial-mədəni səviyyəsini, Azərbaycan şəhərlərinin whole Azerbaijan and South Caucasus; studying the situation THE WILL OF “MIRAS” dünyanın ayrı-ayrı ölkə və şəhərləri ilə olan ticarət və mədəni of different fields of urban life; following progressive and əlaqələrini araşdırmaq baxımından çox mühüm elmi əhəmiyyət regressive inclinations observed in separate handicraft fields; kəsb edir. investigating social and moral level of the urban population, Miras keçmiş nəsillərin bu günkü və gələcək nəsillər Miras (English-“heritage”) is a value complex left by “Miras”ın təşəbbüsü ilə Ağsuda aparılan işlərin ikinci ən and trade and cultural relations of Azerbaijani cities with üçün qoyub getmiş olduğu dəyərlər kompleksidir. Bu former generations for today and future generations. There mühüm istiqaməti aşkar olunan tarixi-mədəni yadigarların ən various countries and cities of the world. dəyərlərin eləsi var, o sənə, mənə, yaxud da kiməsə bir are such values which belong only to me, to you, or to another müxtəlif təbliğat və təşviqat üsullarından istifadə etməklə ölkə The second considerable direction of the work conducted başqasına aiddir. Amma miras olaraq bizlərə çatan elə dəyərlər person respectively. However, the values reached us and ictimaiyyətinə çatdırılmasıdır. Bu məqsədlər Ağsuda və Bakıda in Agsu in “MIRAS” initiative includes applying the most də vardır ki, o hamımıza və hər kəsə məxsusdur. Onları belonged to all of us, and every of us exist as well. It requires bir neçə iri sərgilər təşkil olunmuş, ekspedisiyanın internet various propagative methods of the revealed historical and qorumaq, saxlamaq, olduğu kimi gələcək nəsillərə ötürmək great responsibility from all of us to protect, save and pass saytı yaradılmış, kitablar nəşr olunmuş, filmlər çəkilmiş, elmi- cultural memories and bringing them into the community’s hər birimizdən çox böyük məsuliyyət tələb edir. Bu halda artıq those values to future generations as they are. It that case praktiki konfrans və seminarlar keçirilmişdir. İlk nömrəsi notice. Large expositions were arranged in Agsu and Baku; miras kimə və yaxud da kimlərəsə mülkiyyətdən daha çox heritage must be perceived as a keepsake of generations for oxuculara təqdim olunan “Miras” jurnalı da məhz belə bir son Internet page of the Expedition created; books were published; nəsillərin nəsillərə əmanəti kimi qavranılmalıdır. next ones more than the property intended for one or some dərəcə gərəkli və xeyirxah məqsədə xidmət edəcəkdir. Başqa films were shot; scientific-practical conference and seminars Əmanəti göz bəbəyi kimi qorumağı, əmanətə xəyanət people. sözlə, “Miras”ın məramı xalqımıza məxsus tarixi-mədəni və were held to this end. “MIRAS” Journal with the first issue etməməyi hələ beşikdəikən bizə öyrədiblər. İndi gəlin, görək From our cradles we were taught to save as an eye apple milli-ənənəvi dəyərləri geniş surətdə təbliğ etməklə Azərbaycan presented to readers will serve such a great extent significant biz tariximizi, mədəniyyətimizi, milli-mənəvi dəyərlərimizi and be loyal to our keepsakes. Let’s see now, how well we ictimaiyyətini maarifləndirməkdir. and charitable purpose. In other words, the will of “MIRAS” is necə qoruyuruq, necə təbliğ edirik?! Vətəndaşlıq borcumuzu, protect and propagate our history, culture, national and moral Ümid edirik ki, bu işdə Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının to enlighten Azerbaijani society widely propagating historical- övladlıq borcumuzu, valideynlik borcumuzu, ziyalılıq values? How do we fulfill our duty as a citizen, a child, a və mədəniyyətinin daşıyıcısı olan hər kəs özünü dəyərli cultural and national-traditional values owned by our people. borcumuzu necə yerinə yetiririk? Elə “Miras”ın məramı parent and educated men? The will of “MIRAS” is mainly by məsləhətləri, tövsiyələri, düşüncə, qeyd və məlumatları ilə bizə We hope that any person bearing Azerbaijani science, da geniş ictimaiyyətin diqqətini bir daha bu məsələlərə directing the wide community’s attention to these issues once yardımçı olacaqdır. literature and culture will be helpful to us with valuable advice, yönəldərək müsbət və ibrətamiz olanların hamılıqla və daha again to attain a broader and global propagation of positive Keçmişdən bizə çox zəngin, həm də olduqca dəyərli recommendations, thoughts, notes and information. geniş təbliginə nail olmaq, nöqsanlara və biganəlik hallarına and instructive things and to assist formation of a kind of miras qalıb. Bu bizim tariximizdir. Bu bizim ədəbiyyatımız, We are inherited a very rich and precious heritage. It is our qarşı ictimaiyyətdə bir növ dözümsüzlük və mübarizlik əhval- intolerableness and militancy mood of the community against mədəniyyətimiz, adət və ənənələrimizdir. Bu dəyərləri history. It is our literature, culture and traditions. We can not ruhiyyəsi formalaşmasına yardımçı olmaqdır. shortfalls and indifference cases. sadalamaqla bitməz. Hansı ki, bu dəyərlər bütövlükdə count them. These values bring a feeling of pride and immense Atalardan, babalardan, ulu babalardan bizlərə çox şey miras We were inherited many things from fathers, grandfathers xalqımızın kimliyi, onun fiziki və mənəvi potensialı barədə prestige to us making impression about our people, its moral qalıb. Bir çoxlarının düşündüyü kimi miras heç də tək evdən, and ancestors. Heritage does not comprise only a house, a təsəvvür yaratmaqla hər birimizə qürur hissi və baş ucalığı and physical potential as a whole. We have inherited also a həyətdən, əmlakdan, qızıl və ya daş-qaşdan ibarət deyil. Başqa yard, property, gold or jewelry at all as thought by many. In gətirir. Çox da uzaq olmayan keçmişdən, Sovet imperiyasından very hard and an undesirable heritage from non-farthest past, sözlə, miras anlayışı kifayət qədər geniş bir anlayışdır. Yəni, other words, the conception of “heritage” is a wide conception və Azərbaycanın o zamankı səriştəsiz rəhbərlərindən qalan çox the Soviet Empire and Azerbaijan’s unskilled leaders of that miras anlayışı maddi dəyərlərlə yanaşı, milli-mənəvi dəyərlər enough, i.e. “heritage” embraces a complex of natural and ağır və arzuolunmaz bir miras da var. Bu, Qarabağ problemi, time. It is Karabakh problem, Karabakh grief and Karabakh kompleksini də özündə ehtiva edir. moral values along with material values. Qarabağ dərdi və Qarabağ həsrətidir. Ulu Tanrı (Allah) özü loss! May God save our people from such undesirable xalqımızı bu cür arzuolunmaz miraslardan hifz eləsin! heritages! “Miras” mənşə etibarı ilə ərəb dilindən götürülmə sözdür. “Miras” is Arabian loan-word by origin. “The explanation “Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “miras” sözünün izahı iki of the word “miras” is presented in two variations in Qarabağ probleminin həllini gələcək nəsillərə miras We wish to disinherit future generations the solution of variantda təqdim olunub: 1. Ölən adamdan sonra varislərə Azerbaijani explanatory dictionary: 1. the property, etc. qoymamaq arzusu ilə. Karabakh problem. qalan mal, mülk və s. 2. Keçmiş dövrlərdən qalmış adət, preserved for heirs by the dead person, 2. tradition preserved ənənə və s. Miras qalmaq – qabaqkı dövrlərdən irsən keçmək, from the past periods. “Miras qalmag (“inherit”) - to inherit, çatmaq (hər hansı bir şey), yadigar qalmaq. Mirasa qalmış – to reach, kept as a keepsake from former period (any thing). qarğış, nifrin məqamında işlənir (Bax “Azərbaycan dilinin “Mirasa galmish” - a phrase in Azerbaijani language, used Qafar Cəbiyev Gafar Jabiyev izahlı lüğəti” Bakı 2006, II cild, səh. 375 - 376). during damnation and curse. (“Explanatory dictionary of “Miras”ın baş redaktoru, Azerbaijani language”, Baku, 2006, the 2nd volume, p. 375- Doctor of Historical Sciences Göründüyü kimi, xalqımıza məxsus olan, həm də qədim tarix elmləri doktoru “MIRAS” editor-in-chief tarixə malik zəngin adət-ənənələrimiz – bütöv bunlar da 376). nəsillərin əsrlər boyu yaratdığı, yaşatdığı, zaman-zaman daha Apparently, our traditions owned by our people and

8 9 Qala Bürcü. Orta əsr Ağsu şəhəri Castle Tower. Medieval Agsu Town

10 1111 Heydər Əliyev və Azərbaycan tarixi Qafar CƏBİYEV, tarix elmləri doktoru

Haydar Aliyev and History of Azerbaijan Gafar Jabiyev, doctor of historical sciences

Biz fəxr edə bilərik ki, Heydər Əliyevin adı və xidmətləri We can be proud that the name and attendance of Haydar təkcə onun doğum, yaxud da anım günlərində deyil, hər Aliyev are recalled not only in his birthday, or days of yerdə və həmişə hörmət və ehtiramla yad edilir. Heydər remembrance, but also everywhere always with respect Əliyevin adı və xidmətləri azərbaycanlılarla yanaşı, and esteem. The name and services of Haydar Aliyev are dünyanın bir çox digər xalqları, ulu öndəri özunə müəllim remembered with respect and esteem along with Azerbaijanis, bilən, dost hesab edən, onun iş təcrübəsindən, məsləhət və by a lot of other people of the world and all people who tövsiyələrindən faydalanan bütün insanlar tərəfindən də consider the great leader their teacher, their friend and hörmət və ehtiramla yad edilir. favoured by his work experience, advice and recommendations.

12 1313 Xəbərlər

Heydər Əliyevin həyatı, fəaliyyəti və onun xidmətləri haqqında Many words are said and many articles are written about olaraq Heydər Əliyevə məruzə edəcəyini will report to Haydar Aliyev urgently Tarixi-mədəni irsə Heydər Əliyev qayğısı çox deyilib, çox yazılıb. Müasir dünyanın ən mötəbər siyasətçiləri, the life, activity and attendance of Haydar Aliyev. The most bildirdi. about that in turn”. “MİRAS”ın keçirdiyi konfransda nüfuzlu dövlət xadimləri, onu yaxından tanıyan çox məşhur elm və respected politicians, authoritative state figures of modern Ertəsi gün məni Mərkəzi Komitəyə The next day I was called to Central bundan danışıldı sənət adamları Heydər Əliyev fenomenini ən müxtəlif rakuslardan world, well-known scholars and art figures specify Haydar çağırdılar və Heydər Əliyevin Committee and Haydar Aliyev accepted səciyələndirərək bu dahi şəxsiyyətin örnək ola biləcək keyfiyyətləri Aliyev phenomenon from the very various aspects and utter qəbulunda oldum. O, sona qədər me. He listened to me very attentively barədə mülahizə və fikirlərini bildirmişlər. Bu mülahizə və fikirlər their views and thoughts about qualities of this genius which məni çox diqqətlə dinlədi. Sözümü and till the end. When I finished my elə indinin özündə xalq arasında ulu öndərlə bağlı müdrik kəlamlar can be a sample. These views and thoughts are spread like wise qurtaranda o, Moskvaya, keçmiş SSRİ word, he telephoned to Moscow, one kimi yayılaraq məşhurlaşmışdır. aphorisms about great leader nowadays amongst the people, and Müdafiə Nazirliyinin yüksək rütbəli of high-rank Marshals of former Heydər Əliyevin əməli fəaliyyətinin ayrı-ayrı aspektləri, o become prominent. marşallarından birinə zəng etdi. O, USSR Ministry of Defense; he said cümlədən onun konkret elm sahələri ilə bağlı fəaliyyəti, düşüncə Separate aspects of practical activity of Haydar Aliyev marşala olduqca sərt və acı sözlər dedi exceedingly harsh and bitter words və tövsiyələri, bütövlükdə ulu öndərin elmə və elm adamlarına including his work, thoughts, and recommendations over və mən Heydər Əliyevin öz Vətəninə, to the Marshal. Hearing that, I saw münasibəti xüsusi araşdırma tələb edən kifayət qədər geniş bir concrete branches of science, thoroughly his regard for science tarix və mədəniyyətimizə nə qədər how Haydar Aliyev is a brave person, tədqiqat mövzusudur. Son vaxtlar ayrı-ayrı elm sahələrini təmsil and scholars are a sufficiently wide research theme demanded dərindən bağlı olan mərd bir şəxsiyyət bound deeply to his Motherland, its edən çox görkəmli alimlərin bu istiqamətdə aparmış olduğu elmi special exploration. As a result of scientific researches carried olduğunu gördüm. history and culture. araşdırmaların nəticəsi olaraq neçə-neçə sanballı tədqiqat əsəri, out by many eminent scientists, represented various branches Bir gün sonra Q.Xəlilovun sədrliyi After a day, State Commission monoqrafiya və məqalələr işıq üzü görüb. of science lately in this direction, lots of fruitful research work, ilə Dövlət Komissiyası Qəbələyə under the leadership of G. Khalilov “MİRAS” Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək Heydər Əliyev əksər elm sahələrini kifayət qədər yaxşı bilirdi. monographs and articles came to light. yola düşdü. Vəziyyət doğrudan da departed to Gabala. The situation İctimai Birliyi Xətai rayon Mərkəzləşdirilmiş Məruzə və çıxışlarından, ayrı-ayrı elm adamları ilə görüş və Haydar Aliyev knew most science fields well-enough. His çox acınacaqlı idi. Orada bizə məlum was indeed bad. We became aware Kitabxana Sistemi ilə birlikdə Azərbaycan söhbətlərindən onun hümanitar elmləri xüsusilə yaxşı bildiyi dərhal knowing especially well the humanities drew attention on the oldu ki, sən demə, Qəbələ RLS that it appears Gabala radiolocation xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin nəzəri cəlb edirdi. Bu, əlbəttə, hər şeydən öncə, ulu öndərin iti spot via his reports, speeches, meetings and talks with separate layihə institutlarının birində işləyən station was designed by the woman, anadan olmasının 88-ci ildönümünə həsr scholars. It of course notifies about the great leader’s possession Armenian by nationality working in olunmuş “Heydər Əliyevin tarixi-mədəni irsə təfəkkürə, möhkəm məntiqə , fenomenal yaddaşa, geniş və zəngin milliyətcə erməni qadın tərəfindən qayğısı” mövzusunda konfrans keçirib. dünyagörüşünə malik olduğundan, ən nəhayət, onun yorulmaq keen mentality, firm logic, phenomenal memory, wide and rich layihələşdirilibmiş və Azərbaycanın one of project institutes and must world outlook, at last his reading without interval. Since he was be built over Gabala, old capital Konfransda Xətai rayon Mərkəzləşdirilmiş bilmədən mütaliə etdiyindən xəbər verirdi. O, ixtisasca tarixçi qədim paytaxt şəhəri olan Qəbələnin Kitabxana Sisteminin direktoru Oruc Quliyev olduğundan, şübhəsiz, tarix elmini və onun problemlərini digər a historian by specialty, he knew the science of history and its üzərində tikilməli imiş. city of Azerbaijan. Some days later the Gabala issue was instituted for belə tədbirlərin keçirilməsinin əhəmiyyətindən, elmlərdən daha yaxşı və daha dərindən bilirdi. problems better and deeper than other sciences. Bir neçə gündən sonra Qəbələ discussion of CC Bureau meeting. By MİRAS İctimai Birliyi sədrinin müavini Arzu Ulu öndərin tərcümeyi-halından bəlli olduğu kimi, onun əmək The first working place of the great leader was National məsələsi MK-nin büro iclasının Soltan təmsil etdiyi qurum, onun məqsədi və Museum of History of Azerbaijan, as is known from his Haydar Aliyev’s offer, some of high- fəaliyyətinə başladığı ilk iş yeri Milli Azərbaycan Tarixi Müzeyi müzakirəsinə çıxarıldı. Heydər Əliyevin rank militaries were given severe həyata keçirdiyi layihələrdən söhbət açıb. olub. O, 1940-cı ildə, 17 yaşında ikən Tarix Müzeyində təşkil biography. He worked as a guide at the exhibition “20-year təklifi ilə tarixi-mədəni irsi dağıtmaq Konfransda “Heydər Əliyevin tarixi-mədəni anniversary of the Soviet Azerbaijan” arranged at the Museum of party punishment for attempts to ruin olunmuş “Sovet Azərbaycanının 20 illiyi” sərgisində bələdçi cəhdlərinə görə çox yüksək çinli historical and cultural heritage. Some irsə qayğısı” mövzusunda çıxış edən tarix vəzifəsində çalışıb. History, when he was 17 years old, in 1947. hərbiçilərdən bir neçəsinə ağır partiya elmləri doktoru Qafar Cəbiyev Qəbələ He was obliged to incomplete his education in Architecture accountable persons of the Academy Müharibə dövrünün çətinlikləri ucbatından Azərbaycan Sənaye cəzası verildi. Olaya münasibətdə seyrici and Gabala region were punished by RLS inşa olunarkən hərbi obyekt üçün Faculty of Azerbaijan Industry Institute because of quandaries tikintinin aparılmasına baxmayaraq Heydər İnstitutunun memarlıq fakültəsində təhsilini yarımçıq dayandırmalı mövqe tutduqlarına və prinsipsizlik CC Bureau for having contemplator olub. Müharibə başa çatandan sonra isə Bakı Dövlət of the war years. He entered history faculty of Baku State etdiklərinə görə Akademiyanın və Əliyevin mədəni irs abidəsinin, şəhər yerinin University after the war ended and successfully graduated his stand in his regard to the event and dağıdılmasının qarşısını qətiyyətlə aldığından Universitetinin tarix fakültəsinə daxil olub və 1957-ci ildə Qəbələ rayonunun bir neçə məsul işçisi education in 1957. He was deeply familiarized with the problems showing unscrupulousness. The area danışıb. O, qeyd edib ki, Azərbaycanda maddi- təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vurub. O, Dövlət Təhlükəsizliyi də MK bürosu tərəfindən cəzalandırıldı. of Azerbaijan’s history and the situation of history science in of Gabala City was declared a history mədəniyyət abidələrinin kompleks şəkildə orqanlarında çalışarkən, daha sonra isə respublika partiya Aradan bir neçə gün keçəndən sonra and culture reserve by mainly Haydar Azerbaijan upon working in State Security bodies, later leading isə məhz Heydər Əliyevin tapşırığı qeydiyyata alınması da Ümummilli Liderin təşkilatına rəhbərlik edərkən Azərbaycan tarixinin problemlərinə the republican’s party organization. In order to substantiate Aliyev’s task after some days passed. fəaliyyəti ilə bağlıdır. və Azərbaycanda tarix elminin durumuna daha dərindən bələd ilə Qəbələ şəhərinin ərazisi tarix və Many large-scale explorations and my opinion, I would like to dwell on the some concrete facts, mədəniyyət qoruğu elan edildi. Orada Kitabxananın fəal oxucusu, 48 saylı məktəbin olub. Fikrimi əsaslandırmaq üçün ulu öndərin tarix və memarlıq being informed about care and attention of the great leader to dike-building work launched there. VIII sinif şagirdi Nigar Məhərrəmova şair abidələrinə, onların mühafizəsinə, tədqiqinə, konservasiyasına və çox genişmiqyaslı tədqiqat və bəndsalma Let’s confess that, our officials historical and architectural monuments and their protection, işlərinə başlanıldı.” Zəlimxan Yaqubun Heydər Əliyevə həsr etdiyi təbliğinə diqqət və qayğısından xəbər verən bir neçə konkret fakt working in these or other leading şeirləri səsləndirib. research, conservation and propagation. For example, when Gəlin etiraf edək ki, bu və ya digər üzərində dayanmaq istərdim. Məsələn, Heydər Əliyev 1969-cu ildə Haydar Aliyev came to power in 1969 one of the measures he positions passed by cold-blooded “Heydər Əliyev irsinin öyrənirik” mövzusunda respublika rəhbərliyinə gələrkən ilkin olaraq gördüyü tədbirlərdən rəhbər vəzifədə çalışan məmurlarımız vandal acts like that at times. So, our məruzə edən “MİRAS” İctimai Birliyinin sədri, took primarily was specification and re-registration of historical zaman-zaman buna bənzər vandal biri Azərbaycan ərazisindəki tarix və memarlıq abidələrinin and architectural monuments in the area of Azerbaijan. To this history and culture were incurable tarix elmləri namizədi Fariz Xəlilli qeyd edib ki, hərəkətlərin yanından çox soyuqqanlıqla uçotunun dəqiqləşdirilməsi və onların yenidən qeydiyyata end, working groups of scientists of the Academy and staff of wounded because of our indifference. xalqımızın mədəni irsinin tədqiqi, mühafizəsi ötüb keçiblər. Beləliklə, elə özümüzün alınması işi oldu. Bu məqsədlə bölgələrə akademiyanın alimləri the Ministry of Culture were sent to the regions. Consequently, I can give numerous examples və təbliğində Heydər Əliyev izi özünəməxsus biganəliyimiz ucbatından tariximizə, və Mədəniyyət Nazirliyinin əməkdaşlarından ibarət işçi qrupları a number of new monuments, non-registered previously were reflecting attention and care of the qabarıqlıqla görünür. Onun lap gənc yaşlarında göndərildi. Nəticədə əvvəllər dövlət qeydiyyatında olmayan bir revealed and registered. It was determined that, formerly mədəniyyətimizə sağalmaz yaralar great leader related historical and bir neçə aylıq da olsa, Milli Azərbaycan Tarixi çox yeni abidə aşkar edilərək qeydiyyata alındı. O da müəyən registered some monuments were mysteriously disappeared in vurulub. cultural monuments, a keepsake of our Muzeyində bələdçi işləməsindən, tarix və olundu ki, əvvəllər dövlət qeydiyyatına alınmış bəzi abidələr 50-60s of last century. It was displayed that inscriptions over Ulu öndərin keçmişimizin yadigarı past. Historically-important decrees memarlıq ixtisaslarına yiyələnməsindən elmə, ötən əsrin 50-60-cı illərində müəmmalı şəkildə yoxa çıxıb. Bəzi some monuments were torn away; scripts ruined, or these or olan tarix və mədəniyyət abidələrinə and instructions of Haydar Aliyev mədəniyyətə rəhbər qayğısına qədər Heydər abidələrin üzərindəki kitabələrin qoparıldığı , yazılarının məhv other fake additions were intentionally made to them. It appears olan diqqət və qayğısını əks etdirən regarding archaeological research Əliyev yanaşması örnəkdir, öyrənilməli, təbliğ olunduğu, yaxud da onlara məqsədli şəkildə bu və ya digər saxta that, when we considered Armenians our friends and brothers çoxsaylı misallar çəkə bilərəm. Onun of Shirvanshah’s Palace, Ateshgah, olunmalıdır. əlavələr edildiyi üzə çıxdı. Sən demə biz erməniləri özümüzə dost and let them around our table-cloth, they abused our simple- İçərişəhərdə abidələrin konservasiyası Momine Khatun Sepulchre, Nizami Tədbirin sonunda iştirakçılar “Xocalı vaxtı” filmini izləyiblər. və qardaş bilərək süfrəmizin başında oturdanda onlar da bizim heartedness by stealing our historical and cultural values və qorunması, Şirvanşahlar sarayı, Ganjavi Mausoleum, Shabran City, as sadəlövhlüyümüzdən sui-istifadə edərək Azərbaycana məxsus Atəşgah, Möminəxatun türbəsi, well as conservation and protection of Konfransda elm adamları, ziyalılar, Mədəniyyət belonged to Azerbaijan, took to Armenia or engaged in breaking, və Turizm İdarəsi Kitabxana Direktorlar tarixi-mədəni dəyərləri oğurlayıb Ermənistana aparmış, yaxud destroying and hence creating a fake history for them. Nizami Gəncəvinin məqbərəsi, Şabran the monuments in Ichari Shahar are da onları sındırıb məhv etmək, beləliklə də özlərinə saxta tarix şəhərinin arxeoloji tədqiqi ilə bağlı tarixi a sample of careful attitude towards Şurasının əməkdaşları, “Gənc turist” klubunun Naturally, through the measure taken under the leadership üzvləri, Xətai rayon MKS-in fəal oxucuları, yaratmaqla məşğul olublar. of the great leader on the one hand the real faces of Armenians əhəmiyyətli sərəncam və göstərişləri, historical and cultural heritage for sözün tam mənasında, hər bir dövlət eləcə də 48 və 195 nömrəli məktəbin müəllim Təbiidir ki, ulu öndərin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən tədbirlər were displayed, on the other the attitude towards protection each state figure and government və şagird kollektivi iştirak edib. sayəsində, bir tərəfdən, ermənilərin iç üzü açıldı, digər tərəfdən and propagation of historical and architectural monuments xadimi və hökumət rəsmisi üçün official in a real sense of the word. isə, xalqımıza məxsus tarix və memarlıq abidələrinin mühafizəsinə belonged to our people, changed. I would like to recall one more tarixi-mədəni irsə qayğıkeş münasibət Haydar Aliyev interested in all və təbliğinə münasibət dəyişdi. Ulu öndərin tarixi-mədəni irsə principal and instructive moment concerning the attitude of the nümunəsidir. periods of Azerbaijan history and knew münasibəti ilə bağlı daha bir prinsipial və ibrətamiz məqamı da great leader towards historical and cultural heritage. We read Ulu öndərlə təmasda olan tarixçi these problems sufficiently well as yada salmaq istərdim. Uzun illər Tarix İnstitutunun direktoru in memories of late Academician Igrar Aliyev who worked as a alimlərin də etiraf etdikləri kimi, historian scientists who were in contact işləmiş mərhum akademik İqrar Əliyevin “Elm” qəzetinin 10 may director of History Institute for long years published on 10 May, Heydər Əliyev Azərbaycan tarixinin with the great leader, acknowledged. 2002-ci il tarixli sayında dərc olunmuş xatirələrində oxuyuruq: 2002 issue of “Elm” newspaper: “It was the end of 1977. We bütün dövrləri ilə maraqlanırdı və It is not by chance that he called “1977-ci ilin sonları idi. Eşitdik ki, hərbçilər RLS-ə işıq çəkmək heard that, militaries destroy Gabala with excuse of installing bu problemləri kifayət qədər yaxşı repeatedly the urgency of elaboration bəhanəsi ilə Qəbələni dağıdırlar. Mən dərhal Ali Sovetin Rəyasət light to radiolocation station. I contacted to Gurban Khalilov, bilirdi. Təsadüfü deyildir ki, o, hər of many-volume “Azerbaijan’s history”, Heyətinin sədri Qurban Xəlilovla telefon əlaqəsi yaradaraq the chairman of Presidium of Supreme Soviet by telephone dəfə alimlərlə görüşündə çoxcildlik “History of Azerbaijan’s cities”, vəziyyəti ona izah etdim. O da öz növbəsində bu barədə təcili immediately and explained the situation to him. He stated that he “ Azərbaycan tarixi “, “Azərbaycan “Military history of Azerbaijani

14 15 News

ki, XX əsrdə ilk dəfə Azərbaycanda must be estimated. Science, education HAYDAR ALİYEV SİGN demokratik Respublika yarandı. O, süqut and culture of Azerbaijani people Conference of “MIRAS” dedicated to Haydar etsə də, Azərbaycan xalqı öz inkişafında developed speedily during that period Aliyev Sign davam edib. and scientific and cultural potential Azərbaycanın Sovetlər İttifaqı created during that time. We must “MIRAS” Social Organization in Support tərkibində olduğu 70 illik dövr onun appreciate that”. Since the great of Studying of Cultural Heritage held a leader worked in leading positions inkişaf dövrüdür. Bu dövrə qara yaxmaq conference on subject “Haydar Aliyev’s care olmaz, bu dövrü qiymətləndirmək in security bodies for long years, lazımdır. Bu dövrdə Azərbaycan he was much more informed about to historical and cultural heritage” dedicated xalqının elmi, təhsili, mədəniyyəti repressions committed in respect of to 88-year anniversary of Haydar Aliyev’s sürətlə inkişaf edibdir. Müstəqil innocent people in different historical birthday, Nationwide Leader of Azerbaijani periods than historians. I would like Azərbaycanın təməli, özəyi, əsası həmin people together with Khatai district dövrdə yaranmış iqtisadiyyat, o dövrdə to bring into your notice some facts yaranmış elmi potensial, o dövrdə on adversities exposed to our people Centralized Library System. yaranmış mədəni potensialdır. Bunu biz during repression years. For instance, Director of Khatai district Centralized Library qiymətləndirməliyik”. 29 000 people were shot or expelled to Siberia under “people’s enemy” in System, Oruj Guliyev spoke about significance Ulu öndər uzun illər təhlükəsizlik Navigation Department were exposed of holding such events at the conference. orqanlarında rəhbər vəzifələrdə to repression till late December 1937. çalışdığından ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə Deputy chairman of MIRAS Social All collective-farmers of Kurdmashi günahsız insanlara qarşı törədilmiş Organization, Arzu Soltan later speaking at the Village of Ismayilly region were repressiyalarla bağlı tarixçilərdən daha almost mass detained and 63 of them event gave information about the organization, artıq məlumatlı idi. Repressiya illərində were shot till the new year”. xalqımızın başına gətirilən fəlakətlərlə she represents, including purposes and bağlı bir neçə faktı diqqətinizə The speech of the great leader importance of the realized projects. çatdırmaq istərdim. Məsələn, 1937-ci at ceremonial assembly devoted PhD and Professor Gafar Jabiyev delivered a to vocation holiday of security ildə Azərbaycanda 29 min nəfər “xalq speech on “Haydar Aliyev’s care to historical düşməni” adı altında güllələnib, ya da bodies’ staff must be valued as a Sibirə sürgün edilib. 1937-ci il dekabrın very necessary source in terms of and cultural heritage” at the conference sonunadək yalnız Xəzər Dənizçiliyi right study of our history concerning said while Gabala radiolocation station was İdarəsindən 200 nəfər rəhbər partiya repressions: “I asked myself permanently when I worked at constructed, though military object building, işçisi, 19 gəmi kapitanı repressiyaya he decisively prevented Haydar Aliyev məruz qalmış, İsmayıllı rayonunun security bodies upon familiarizing Kürdmaşı kəndinin bütün kolxozçuları, with archive materials including cultural heritage monument and the city from demək olar ki, kütləvi şəkildə həbs especially the materials of 37-38 destruction. He stressed complex registration years, the following year: who and edilmiş və onlardan 63 nəfəri yeni ilə which are these anti-Soviet groups, of material-cultural monuments in Azerbaijan kimi güllələnmişdir. those wanting to overthrow Soviet is connected with activity of the Nationwide Ulu öndərin təhlükəsizlik orqanları power; a part of them were arrested, Leader. əməkdaşlarının peşə bayramı gününə killed, or expelled to far Siberia, həsr olunmuş təntənəli yığıncaqdakı whereas the other part was not Following that, active reader of the library, nitqi repressiyalarla bağlı tariximızı arrested…These facts prove such 8th form pupil at school No. 48, Nigar şəhərlərinin tarixi “, “Azərbaycan xalqının hərb tarixi”, habelə people”, as well as fundamental works echoed life and activity doğru-dürüst öyrənmək baxımından çox injustice, coinages, inventions and Maharramova sounded the poems by Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin həyat və fəaliyyətini of prominent persons. gərəkli mənbə kimi dəyərləndirilməlidir: collection of ungrounded materials əks etdirən fundamental əsərlərin yazılması zərurətini dönə-dönə As is known, historical researches in Azerbaijan till 1991 “ Təhlükəsizlik orqanlarında işlədiyim and they should be deeply studied by Zalimkhan Yagub dedicated to Haydar Aliyev. xatırladırdı. were conducted based on marxism-leninism methodology vaxtlar mən bir işçi kimi arxiv historians. Chairman of MIRAS Social Organization, Məlum olduğu kimi, 1991-ci ilə qədər Azərbaycanda tarixi like in other republics of USSR and directed to the research materialları ilə, xüsusən, 37-38 - ci The leader touching once more upon candidate of historical sciences Fariz Khalilli illərin, ondan sonrakı dövrün materialları tədqiqatlar SSRİ-nin digər respublikalarında olduğu kimi, of mainly problems of socialism-communism building. repressions in his speech during the addressing the conference on “MIRAS on marksist-leninçi metodologiya əsasında aparılmış və əsasən Therefore one-sidedness dominated in historical explorations; ilə tanış olarkən daim öz-özümə sual meeting of the Commission, elaborated sosializm- kommunizm quruculuğu problemlərinin tədqiqinə repressions and pressures were covered up. After Azerbaijan vermişəm: bu antisovet qruplar, Sovet the Constitution bill of the Azerbaijan the trail of Haydar Aliyev Heritage” stressed istiqamətləndirilmışdir. Bu səbəbdən də tarixi tədqiqatlarda gained its independence, the inclinations of nihilism, diletancy hakimiyyətini devirmək istəyən qruplar, Republic, said: “So many repressions Haydar Aliyev sign is displayed with specific birtərəflilik hökm sürmüş, represiyalar və təzyiqlər ört-basdır raised up in our science of history. The period between 1920 filanlar kimlərdir,hansılardır? Onların took place in 1920-30 years. People bulge in research, protection and propagation and 1991 years was almost rejected by many. Haydar Aliyev bir qismi həbs edilmiş, öldürülmüş, edilmişdir. Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən were expelled from their places of of cultural heritage of our nation. Since his sonra isə tarix elmimizdə nihilizim, diletantçılıq meyilləri was against both inclinations. The speech by the great leader yaxud da uzaq Sibirdə həlak olmuşdur. residence… Nowhere so many people Bir qismi isə həbs olunmamışdı... baş qaldırıb. 1920-ci il ildən 1991-ci ilə qədər olan dövr bir during the 75-year jubilee of Baku State University in 1994 deported like in Azerbaijan”. working as a guide in National Museum Bu faktlar nə qədər ədalətsizliklər, çoxları tərəfindən, demək olar ki, inkar edilib. Heydər Əliyev clarified the stands in this regard: “I was terrified when some of History of Azerbaijan from the very uydurmalar, quraşdırmalar, əsassız In the first years of the Soviet time, new politicians said that the period started from Nariman even 30-40s there was not almost hər iki meylin əleyhinə idi. Ulu öndərin 1994-ci ildə Bakı materiallar toplandığını sübut edir və young age, from his possessing history and Narimanov up to now is not a history. Such injustice must national historical personnel in Dövlət Universitetinin 75 illik yubileyindəki nitqi bu cəhətdən bunlar tarixçilər tərəfindən dərindən architecture specialities up to the leader’s care mövqelərə aydınlıq gətirdi: “Bəzi yeni siyasətçilər deyəndə ki, not be admitted. Those wishing to do that are the people who Azerbaijan. Only since 50-60s the öyrənilməlidir”. towards science and culture, Fariz Khalilli Nəriman Nərimanovdan başlanan və indiyə qədər, bizə qədər looked down on their history and become hostiles of their rows of national historical personnel Ulu öndər Azərbaycan olan dövr tarix deyildir, mən dəhşətə gəldim. Belə ədalətsizliyə history”. Haydar Aliyev struggled decisively against the people extended a little. Because of these noted Haydar Aliyev approach should be a Respublikasının Konstitusiya layihəsini allowing populism, diletancy and nihilism in elaboration of reasons, Haydar Aliyev considered sample; studied and propagated. yol vermək olmaz. Bunu etmək istəyənlər tarixinə xor baxan, hazırlayan komissiyanın iclasında tarixinə düşmən çıxan adamlardır.” our history. His speech during the first forum of the Azerbaijan important the elaboration of the Republic Youth is a kind of program document in this regard. söylədiyi nitqində bir daha repressiyalara At the end of the conference the participants Heydər Əliyev tariximizin yazılmasında populizmə, Azerbaijani history on the level Let us see what does the great leader recommend? “Every toxunaraq demişdir: “1920-30-cı illərdə of demands of new period. On 21 watched “Khojaly Time” film. diletantçılığa, nihilizmə yol verənlərə qarşı qəti mübarizə stage of our history is valuable for us: the oldest period, middle nə qədər repressiyalar olunub, insanlar September, 1993 he got back again Scholars, members of intellectual community, aparırdı. Onun Azərbaycan Respublikası gənclərinin birinci ages, following period, too”. The great leader estimated öz yer-yurdundan sürgün ediliblər... Heç to this issue during the meeting with staff of Library Directors Council of Culture forumundakı nitqi bu cəhətdən bir növ proqram sənədidir. Görün, generally 20th century in Azerbaijan history so: “Azerbaijan yerdə Azərbaycanda olduğu qədər adam intellectual community members in the ulu öndər nəyi tövsiyə edirdi: “Tariximizin hər mərhələsi bizim people passed a period of bound in 20th century. One of our sürgün edilməyibdir”. Academy of Sciences: “Our historians and Tourism Department, members of “Young üçün qiymətlidir: ən qədim dövr də, orta əsrlər də, sonrakı dövr accomplishments is that a democratic republic was created Sovet hakimiyyətinin ilk illərində, should recall that during my working Tourist” Club, active readers of Khatai də”. firstly in Azerbaijan in 20th century. Though it collapsed, the lap elə 30-40-cı illərdə Azərbaycanda years in Azerbaijan late 70-80s I district CLC, as well as teacher staff and Ulu öndər XX əsrin Azərbaycan tarixində tutduğu yeri ümumi Azerbaijan people continued its development. 70-year period milli tarixçi kadrlar, demək olar ki, yox appealed them repeatedly underscoring şəkildə belə qiymətləndirirdi: “XX əsrdə Azərbaycan xalqı bir when Azerbaijan was in the content of the Soviet Union is its dərəcəsində idi. Yalnız 50-60-cı illərdən that our history, including old history, pupils of school No. 48 and 195 participated sıçrayış dövrü keçib. Ən böyük nailiyyətlərimizdən biri odur development period. The period must not be dishonoured, it başlayaraq milli tarixçi kadrların sıraları Middle Ages history, the history of last at the conference.

16 17 “Dağıtmaq asan işdir, amma yaratmaq çox çətindir. Tarix də, insanlar da həmişə quranları, yaradanları qiymətləndirir”. Heydər Əliyev

“It is very easy to destroy something, but it is very difficult to create. History and people always appreciate those who create, establish”. Haydar Aliyev

18 1919 Xəbərlər News bir qədər genişləndi. Bütün bunlara görə də periods, i.e. 18, 19 and 20th centuries were Miras missiyanı davam etdirir olmaları barədə deyilən fikirlərlə heç cür and recommendations he gave to Miras continues the mission Heydər Əliyev Azərbaycan tarixinin yeni not elaborated on the due level”. razılaşmaq olmaz. Bunu deyən adamların historian scientists on 31 January, dövrün tələbləri səviyyəsində yazılmasına Nəriman Nərimanov səviyyəsinə qalxmaları 1997 must be valued as very urgent and Haydar Aliyev steadily worried and Azərbaycan Müəllimlər çox ciddi önəm verirdi. 21 sentyabr 1993- thought about the cases like one-sidedness, üçün bəlkə də on illərlə siyasi fəaliyyət decisive moment in formation of national cü ildə Elmlər Akademiyasında ziyalılarla intentional falsification of a plenty of events göstərmələri lazımdır... Bütün bunlarla conception of Azerbaijan history and keçirdiyi görüşdə o, bu məsələ üzərinə bir and facts and other negative cases upon İnstitutunda Ümummilli lider mən öz fikrimi açıq demək istəyirəm: tarixi histography. Because concrete views daha qayıdaraq demişdir: “Tarixçilərimizin working up separate periods of our history. təhrif etmək olmaz. Tarixi təhrif edənlər and directions were reflected in his xatirində olmalıdır ki, mən Azərbaycanda Thus, the great leader dwelled especially Heydər Əliyevin 88-ci ildönümü xalqa xəyanət edir, onu çaşdırırlar. Buna speech regarding the place, significance, işləyən dövrdə -70-ci illərdə və 80-ci illərin on this question stating his comment and son qoymaq lazımdır”. problems and development perspectives, as well as the role of history science in the əvvələrində dəfələrlə onlara müraciət recommendations at the meeting with münasibətilə tarixi – mədəni irsin Ümummilli liderin 31 yanvar 1997-ci il etmişdim ki, bizim tariximiz - həm qədim intellectuals. “Over the last 70-year period tarixdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının rows of other sciences. tariximiz, həm orta əsrlər tariximiz , həm də our history was falsified. The history of rəhbərliyi, həqiqi və müxbir üzvləri, institut Haydar Aliyev had never given son dövrlərin, yəni XVIII, XIX, XX əsrlərin 20th history, 19th century and the former öyrənilməsinə həsr olunmuş elmi – direktorları və aparıcı alimləri ilə görüşdə instructions to historian scientists. He tarixi istənilən səviyyədə yazılmayıb”. periods was falsified. I do not say that it səsləndirdiyi fikirlər, tarixçi alimlərə verdiyi often shared his suggestions, advice and Academic practical conference Tariximizin ayrı-ayrı dövrlərinin was totally falsified, but there are false praktik konfrans keçirilmişdir. Ali tövsiyə və məsləhətlər Azərbaycan tarixi recommendations: ‘I want to state my yazılmasında birtərəfliliyə yol verilməsi, bir elements in our works on history. But now və tarixşünaslığının milli konsepsiyasının conrete offer on one issue. It is associated on study of historical and cultural sıra hadisə və faktların məqsədli şəkildə təhrif the inclination to pass from one pole to məktəb rəhbərləri, tarix – coğrafiya formalaşmasında çox mühüm və həlledici with Azerbaijan’s history. It is known another appears. What does it consist that the most efficient science nowadays olunması və bu kimi neqativ hallar Heydər məqam kimi dəyədləndirilməlidir. Çünki heritage was held in Azerbaijan Əliyevi daim düşündürür, narahat edirdi. of? They say that all of these have been ulu öndərin həmin çıxışında tarix elminin for mass, people and the nation is the useless and bad over these 70 years. It is və digər ixtisaslar üzrə müdavimlərin humanities and is especially the history of Odur ki, ziyalılarla görüşündə ulu öndər digər elmlər sırasında yeri, rolu və Teachers’ Institute on occasion of bu məsələ üzərində xüsusi olaraq dayandı, trouble for Azerbaijani people”. Genius əhəmiyyəti, onun problemləri və inkişaf the nation and the people. It is especially leader, being contradictory to these iştirak etdiyi konfransın işinə Miras perspektivləri ilə bağlı konkret fikir və necessary for us now. Definitely physics, özünün irad və tövsiyələrini bildirdi: “Ötən 88-year anniversary of Nationwide 70 illik dövrdə tariximiz təhrif edilmişdir. thoughts recommended historians that istiqamətlər öz əksini tapmışdır. Mathematics, biology, chemistry, or all periods of our history are valuable İctimai Birliyi də qoşulmuşdur. all other subjects must be developed Həm XX əsrin, həm XIX əsrin, həm də ondan Heydər Əliyev tarixçi alimlərə heç Leader Haydar Aliyev. MIRAS Social əvvəlki dövrlərin tarixi təhrif olunmuşdur. for us: “Therefore there is no need for vaxt göstəriş vermirdi. O, daha çox öz in independent Azerbaijan. They have specific frame each. However history Demirəm ki, tamam təhrif edilmişdir, amma idealization of any period and any person. təkliflərini, məsləhət və tövsiyələrini Konfransı giriş sözü ilə institutun is urgent for any person starting from It is regretted that this idealization bölüşürdü: “ Mən bir məsələ barəsində Organization joined the course of the tarixə dair əsərlərimizdə təhrif ünsürləri var. adolescence to the end of his/her life. İndi isə bir qütbdən o biri qütbə keçmək meyli disease is in our brains for 70 years. We konkret təklifimi bildirmək istəyirəm. Bu da should be rescued from that. As our all rektoru, siyasi elmlər doktoru, professor Therefore we must now concentrate on conference which heads of high schools görünür. O nədən ibarətdir? Ondan ibarətdir Azərbaycanın tarixi ilə bağlıdır. Məlumdur the elaboration of the history of our ki, deyirlər bütün bu 70 ildə olanların hamısı ideological system idealized marxism- ki, geniş kütlə, xalq, millət üçün ən çox leninism science, its principles; Marx and people. In 70s I repeatedly assigned the yaramazdır, pisdir, Azərbaycan xalqı üçün Aqiyə Naxçıvanlı açmışdır. O, mədəni təsirlisi hümanitar elmlərdir və xüsusən from qualification faculties, as well as Lenin, now Mammadamin Rasulzadeh Academy of Sciences on elaboration of bəladır.” Bu cür düşüncələrin əleyhinə olan millətin, xalqın... tarixidir. Bu indi bizim is idealized. I say again: Mammadamin irsin araşdırılması, qorunması və təbliği Azerbaijan history. But our historians did students of history and geography, and dahi rəhbər tarixçilərə tövsiyə edərək bildirirdi üçün xüsusilə lazımdır. Əlbəttə, müstəqil not fulfill this duty”. Rasulzadeh and along with him great Azərbaycanda fizika, riyaziyyat, biologiya, ki, tariximizin bütün dövrləri bizim üçün personalities of the Azerbaijan Republic kimya, yaxud başqa fənlərin hamısı inkişaf The great leader recommended re- other specialties partaken. Rector of the əzizdir: “ Ona görə də heç bir dövrü, heç bir show great valour, and did rather much sahəsində Ümummilli liderin qayğısını etməlidir. Bunların hərəsinin özünəməxsus working up many historical issues and şəxsi ideallaşdırmaq lazım deyildir. Təssüf ki, work while establishing Azerbaijan çərçivəsi var. Amma tarix hər bir insan on the level of the requirements of new Institute, Doctor of Politics, Professor A. bu ideallaşdırma xəstəliyi 70 ildir beynimizə Democratic Republic at early 20th yüksək qiymətləndirmiş, tarixin üçün yeniyetməlikdən başlayaraq ömrünün period: “Azerbaijan’s history must be girmişdir. Bundan xilas olmaq lazımdır. Əgər century, especially in 1918. worked up. We can not be satisfied sonuna qədər lazımdır. Ona görə də biz indi 70 il müddətində bütün ideoloji sistemimiz with the history, worked out under the Nakhchivanli opened the conference on It is undoubted. But let us say the truth: yadigarı olan memarlıq, heykəltəraşlıq, xalqımızın tarixinin yazılması işini gərək marksizm-leninizm elmini, onun prinsiplərini, influence of that time’s common ideology, Marksı, Lenini ideallaşdırmışdırsa, indi “it seems that there is no other person diqqət mərkəzinə alaq. 70-ci illərdə mən except Mammadamin Rasulzadeh in our or ideology’s demand, but not because of subject “Importance of archaeological də ancaq Məmmədəmin Rəsulzadəni rəssamlıq əsərləri, arxeoloji abidə və dəfələrlə Elmlər Akademiyası qarşısında history. Then what about Fatalikhan our scientists’ and historians’ guilt.” ideallaşdırırlar. Mən yenə də deyirəm: vəzifə qoymuşdum ki, Azərbaycan tarixi Khoyski, Nasibbey Yusifbeyov, Hajinskiy, Haydar Aliyev also estimated explorations in study of Azerbaijan’s Məmmədəmin Rəsulzadə və onunla yazılmalıdır. Amma... tarixçilərimiz bu Alimardanbey Topchubashov, Behbudbey materialların aşkar edilməsi, qorunması, especially the work of textbooks’ bərabər Azərbaycan Respublikasının vəzifəni yerinə yetirmədilər.” Shahtakhtinsky and others?” Haydar elaboration in correspondence with history” with introductory remark. He böyük şəxsiyyətləri XX əsrin əvvələrində Aliyev at times appreciated highly gələcək nəsillərə ötürülməsində onun Ulu öndər bir çox tarixi məsələlərin the demands of independence period: və xüsusən, 1918-ci ildə, Azərbaycan prominent personalities matured from yenidən, həm də yeni dövrün tələbləri “The young person going to school appreciated the care of Nationwide Leader Demokratik Respublikası qurarkən böyük səviyyəsində yazılmasını tövsiyə edirdi: amongst the people and their services xidmətlərini xüsusi qeyd etmişdir. must know, read and learn Azerbaijan’s şücaət göstərmişlər, böyük iş görmüşlər. Bu before the nation. On the basis of the “Azərbaycan tarixi yazılmalıdır... history. However, he/she can not learn to research, protection and propagation şəksiz-şübhəsizdir. Ancaq gəlin, açıq danışaq: presentation of the great leader during Alimlərimizin, tarixçilərimizin günahından that from old textbooks. Besides, a Ulu Öndərin bu missiyasını davam belə çıxır ki, tariximizdə Məmmədəmin his time worthy scholars and art figures yox, o vaxtki ümumi ideologiyanın təsiri, textbook must not be written due to of cultural heritage highly; stressed Rəsulzadədən başqa heç kim yoxdur. Bəs of our people were honoured with high yaxud da ideologiyanın tələbi ilə yazılan any person’s wish. The history of our Fətəlixan Xoyski, Nəsibbəy Yusifbəyov, tarix də, şübhəsiz ki, indi bizi qane edə titles and awarded orders and medals. etdirənlər içərisində “Miras” Mədəni people needs to be worked up. History particularly services of the Nationwide Hacinski, Əlimərdanbəy Topçubaşov, No classic and leading figure of ours bilməz.” textbooks must be printed for secondary Behbudbəy Şahtaxtinski və başqaları?! “ celebrated jubilees or birthdays without İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Heydər Əliyev müstəqillik dövrünün and high educational institutions”. Delay Leader in discovery and protection of Heydər Əliyev zaman-zaman Azərbaycan official level and pompously: “We tələblərinə uyğun dərsliklər yazılması of writing Azerbaijani history for some xalqı içərisindən yetişən görkəmli işinə də xüsusi önəm verirdi: “ Məktəbə subjective reasons worried Haydar consider Mirza Fatali Akhundov, Ahmad Birliyinin bir sıra layihələr həyata architectural, sculpture and art works, şəxsiyyətləri, onların Vətən və xalq bey Agayev, Mammadamin Rasulzadeh gedən gənc gərək Azərbaycan tarixini Aliyev a lot and he stated this seriously qarşısındakı xidmətlərini daim yüksək great people. But we must not agree bilsin, oxusun, öyrənsin. Amma o, köhnə once more during the Academy meeting: qiymətləndirirdi. Hakimiyyətdə olduğu illərdə with the thoughts expressed lately about keçirdiyi qeyd olunmuşdur. dərsliklərdən bunu öyrənə bilməz. Dərsliyi “Now our duty is to write Azerbaijan’s as well as archaeological monuments ulu öndərin təqdimatı əsasında xalqımızın ən hostility of all politial figures started də hərə öz istədiyi kimi yazmamalıdır. history. I said it for several times. But layiqli elm və sənət adamları yüksək adlara with Nariman Narimanov in respect of Gərək bizim xalqımızın tarixi yazılsın. Orta regretfully, I did not get a concrete and materials, and their transfer to next layiq görülüb, orden və medallarla təltif Azerbaijan. The people saying that need və ali təhsil məktəbləri üçün tarix dərslikləri motion by Academy of Sciences instead of olunub. Elə bir klassikimiz , elə bir canlı to function decades of political activity to yazılsın.” these offers of mine”. generations. It was noted that “MIRAS” korifeyimiz olmayıb ki, onların yubileyləri reach Nariman Narimanov’s level…. I want Azərbaycan tarixinin yazılması işinin Great leader gave special importance və ya ad günləri rəsmi səviyyədə, həm də to express my views openly: history must bəzi subyektiv səbəblər ucbatından to working up 20th century history, too: Social Organization in Support of böyük təntənə ilə qeyd olunmasın: “Bizdən not be falsified. ləngidilməsi Heydər Əliyevi çox narahat “Our history was falsified due to the ötrü Mirzə Fətəli Axundov da, Əhməd bəy The views of the nationwide leader, edirdi və akademiyadakı görüşdə o, bu ideology we lived in 20th century and Studying of Cultural Heritage realized Ağayev də, Məmmədəmin Rəsulzadə də sounded at the meeting with the leadership narahatçılığını bir daha tam ciddiliyi ilə its conception. For this reason I did my böyük şəxsiyyətlərdir.Ancaq son zamanlar of Academy of Sciences of Azerbaijan, bəyan etdi: “ İndi vəzifə ondan ibarətdir ki, best in order 20th century’s history to be a number of projects amidst those Nəriman Nərimanovdan başlayaraq bütün real and associate members, institute Azərbaycanın tarixi yazılmalıdır. Mən bunu written. Because our history on the one siyasi xadimlərin Azərbaycana düşmən directors and leading scientists; advice bir neçə dəfə demişəm. Ancaq təəssüflər hand was falsified, on the other some continuing this mission of Great Leader.

20 21 Xəbərlər News olsun ki, mənim bu təkliflərim müqabilində people started to smear and condemn the İnstitutun professoru, bilər. Ulu öndər Azərbaycan tarixçilərindən məhz President for estimating Azerbaijani historians’ Professor of the Institute, Elmlər Akademiyası tərəfindən konkret bir təklif past events in the newspapers and books. At belə əsərlər gözləyirdi. work so highly. Doctor of History, Dr. Gafar almamışam”. one time we all were young and we accepted tarix elmləri doktoru 2011-ci ilin aprel ayında Milli Elmlər Reports and speeches, statements and letters Ulu öndər XX əsrin tarixinin yazılmasına da those given us by the ideology of that time. We Qafar Cəbiyev orta əsrlər Akademiyasında keçirdiyi görüş zamanı Prezident by Haydar Aliyev assume very urgent scientific Jabiyev familiarized the xüsusi önəm verirdi: “XX əsrdə yaşadığımız learned the history of the Communist Party, İlham Əliyev də Azərbaycan tarixçilərinin importance in research of the history of struggle ideologiyaya və onun konsepsiyasına görə bizim October Revolution, establishment of the Ağsu şəhərində aparılan bu sahədəki işini çox yüksək dəyərləndirdi. against state independence of Azerbaijan as conference participants with tariximiz təhrif olunmuşdur. Ona görə də mən Soviet rule, 26 Baku commissioners. It is not arxeoloji tədqiqatların Mən fürsətdən istifadə edərək tarixçi alimlərin very first valuable source. The reasons and the results of archaeological çox çalışdım ki, biz XX əsrin tarixini yazaq. right to seek the guilty now”. işini belə yüksək dəyərləndirdiyinə görə results of historical events are introduced Çünki, tariximiz bir tərəfdən, təhrif olunub, digər Haydar Aliyev was very objective and nəticələri ilə konfrans möhtərəm Prezidentə öz dərin təşəkkürümü və comprehensively being extensively explained explorations conducted in tərəfdən isə, bəziləri keçmişdə nə varsa, götürüb just person along with great politician and iştirakçılarını tanış etmiş, minnətdarlığımı yetirmək istərdim. and analyzed as a rule by great leader, whereas medieval Agsu Town, and qəzetlərdə, kitablarda qaralamağa, pisləməyə state figure. He did not ever blame historian events and facts are estimated objectively Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi uğrunda presented ethnographic başlayıblar. Vaxtilə hamımız gənc idik, o vaxtki scientists for falsification admitted in Ağsu tapıntılarının etnoqrafik mübarizə tarixinin tədqiq olunmasında Heydər enough, as well as scientifico-historically ideologiya bizə nə verirdisə, onu da qəbul edirdik. elaborating Azerbaijani history and one- paralelləri, Azərbaycan – Əliyevin məruzə və çıxışları, bəyanat və and politically. All of these are scientific- parallels of Agsu finds, Biz Kommunist Partiyasının, Oktyabr İnqilabının sidedness during the Soviet rule. methodological and political bases considered məktubları çox qiymətli ilk mənbə kimi olduqca Azerbaijani-European relations, tarixini, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti The genius leader touched upon this Avropa əlaqələri, epiqrafik mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Ulu öndər exceedingly valuable both for the generation of present and future historians. qurulmasının, 26 Bakı komissarının tarixini moment once again in his speech at the abidələri, Ağsu qazıntılarından tərəfindən, bir qayda olaraq, tarixi hadisələrin epigraphic monuments, öyrənirdik. Bunun üçün indi günahkar axtarmaq müfəssəl izahı və təhlili verilməklə səbəb və Haydar Aliyev was creative and innovative Academy: “I do not blame you. Because it technology and classification düzgün deyil”. was the heritage we inherited. You, those old tapılmış metal məmulatların nəticələri ətraflı şəkildə təqdim olunur, hadisə və person in real sense of the word along with Heydər Əliyev böyük siyasətçi və dövlət xadimi historians, as well as historians functioned texnologiyası və təsnifatını faktlara kifayət qədər obyektiv, həm də ədalətli being great politician, the most authoritative of metal products found from olmaqla bərabər, həm də son dərəcə obyektiv elmi-tarixi və siyasi qiymət verilir. Bütün bunlar state figure endowed by the Azerbaijani people since 1970 used them. Therefore, we reflected Agsu excavations with video və ədalətli bir insan idi. O, Sovet hakimiyyəti all of them like transmitted to us in the video kadrlarla nümayiş isə həm müasir, həm də gələcək tarixçilər nəsli with the world. He is both an architecture and creator of Independent Azerbaijan. It is not by illərində Azərbaycan tarixinin yazılmasında yol ideology conception”. etdirmişdir. Miras İctimai üçün son dərəcə qiymətli hesab oluna biləcək records. Chairman of MIRAS verilən təhriflərə və birtərəfliliyə görə heç zaman elmi- metodoloji və siyasi əsasdır. chance that, one of known US Senates called Haydar Aliyev was concerned about the Social Organization PhD Fariz tarixçi alimləri ittiham etməyib. mistakes admitted during communism regime Birliyinin sədri, tarix üzrə Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının dünyaya Haydar Aliyev “George Washington of Asia”, i.e. Haydar Aliyev presented independent Akademiyadakı nitqində dahi rəhbər bir upon elaborating our history again repeated bəxş etmiş olduğu ən böyük siyasətçi, ən nüfuzlu Khalilli and associate professor fəlsəfə doktoru Fariz Xəlilli, Azerbaijan to us as George Washington daha bu məqama toxunmuşdur: “ Mən sizi in the first years of our independence in dövlət xadimi olmaqla yanaşı, həm də sözün established USA. of the Institute T. Hagverdiyev günahlandırmıram. Çünki bizə qalmış miras o idi. another form: “The mistakes admitted during institutun dosenti T.Haqverdiyev əsl mənasında, qurucu və yaradıcı bir insan idi. Siz də, bizim o yaşlı tarixçilərimiz də, 1970-ci the time of communist ideology are repeated O, Müstəqil Azərbaycanın həm memarı, həm Great Leader often used to sound this spoke about Haydar Aliyev model tarixi – mədəni irsin öyrənilməsi aphorism in his talks, reports and speeches: illərdən fəallıq göstərən tarixçilərimiz də onlardan at the present moment, too. Those mistakes də qurucusudur. Təsadüfi deyildir ki, tanınmış of careful attitude towards study istifadə edirdilər. Ona görə də biz onların hamısını were made in those years in one direction, but və araşdırılmasına qayğıkeş Amerika senatorlarından biri Heydər Əliyevi “It is very easy to destroy something, but it is very difficult to create. History and people ideologiyanın konsepsiyasında bizə verilən kimi nowadays in another direction”. münasibətin Heydər Əliyev “Asiyanın Corc Vaşinqtonu” adlandırmışdır. Yəni, and research of historical and əks etdirirdik.” Corc Vaşinqton ABŞ dövlətini qurduğu kimi, always appreciate those who create, establish”. The great leader being deeply familiar with Haydar Aliyev was great historical personality cultural heritage. “History of Heydər Əliyevi narahat edən o idi ki, essence and anatomy of the problem stated nümunəsindən danışmışlar. Heydər Əliyev də müstəqil Azərbaycanı bizə tariximizin yazılmasında kommunist üsul-idarəsi ərməğan etmişdir. out of front lines of the state figures of the world, Agsu town” and “Khojaly time” his proposal regarding its elimination in his Konfransın gedişində “Ağsu who create, establish, as well as recognized and dövründə yol verilən səhvlər bir qədər başqa Ulu öndərin söhbətlərində, məruzə və speech in the Academy: “I know that it is very accepted by the world community. Azerbaijan films and “Medieval Agsu town” formada müstəqilliyimizin ilk illərində də təkrar şəhərinin tarixi” və ”Xocalı çıxışlarında tez-tez eşitdiyimiz belə bir kəlam difficult now to write our whole history. Years is a happy nation that, it has head and national olunmaqda idi: “Kommunist ideologiyası vaxtında var: “Dağıtmaq asan işdir, amma yaratmaq çox book-album were presented in are needed for this….. I think that one of the vaxtı” filmləri nümayiş leader having special place amongst the buraxılan səhvlər indi də təkrar edilir. Həmin committments of the Academy nowadays is çətindir. Tarix də, insanlar da həmişə quranları, the course of the conference. etdirilmiş, “Ağsu şəhəri orta world’s well-known politicans and state figures. səhvlər o vaxtlar bir istiqamətdə, indi başqa writing 19-20th century history of Azerbaijani yaradanları qiymətləndirir”. Heydər Əliyev də Azerbaijan is also very happy nation, because istiqamətdə buraxılır.” people. Today I will put forward one concrete əsrlərdə” kitab – albomunun dünyanın tanıdığı, qəbul etdiyi quran, yaradan the state has new and young leader continued Problemin mahiyyətinə və anatomiyasına offer. You should establish an author staff and dövlət xadimlərinin ön cərgələrində duran böyük successfully internal and external policy təqdimatı olmuşdur. dərindən bələd olan ulu öndər akademiyadakı present me the content. I will allocate special tarixi şəxsiyyət idi. Azərbaycan xalqı xoşbəxt strategy defined by Haydar Aliyev today, çıxışında onun aradan qaldırılması yolları ilə resource for writing 19-20th century’s history. xalqdır ki, onun Heydər Əliyev kimi dünyanın amazed everyone by his decisiveness, bağlı təklifini də bildirdi: “Mən bilirəm ki, indi Yes, I am allocating grant for establishment ən tanınan siyasətçiləri və dövlət xadimləri intelligence, capacity, energy tariximizin hamısını yazmaq çətindir. Bunun üçün of 19-20th century history of Azerbaijan. I sırasında xüsusi yeri olan rəhbəri, milli lideri and finally, high illərlə vaxt lazımdır... Belə hesab edirəm ki, indi allocate this amount from the state budget. olub. Azərbaycan xalqı bir də ona görə xoşbəxt competence in akademiyanın qarşısında duran vəzifələrdən biri Because it is very urgent issue for our state. xalqdır ki, Prezident İlham Əliyevin şəxsində professional Azərbaycan xalqının XIX-XX əsrlər tarixinin All these substantiate saying that dövlətimizin Heydər Əliyev tərəfindən müəyyən policy. yazılmasıdır. Bunun üçün mən bu gün konkret bir nationwide leader of our people, Haydar olunmuş daxili və xarici siyasət strategiyasını bu təklif vermək istəyirəm. Siz bir müəllif kollektivi Aliyev did by far more work than any gün də uğurla davam etdirən, özünün qətiyyəti, yaradın və onun tərkibini mənə təqdim edin. XIX- professional historian and scientist devoted intellekti, qabiliyyəti, enerjisi və ən nəhayət, XX əsrlər tarixinin yazılması üçün mən xüsusi all his life to this science entirely for the peşəkar siyasətdəki yüksək səriştəsi ilə vəsait ayıracağam. Bəli, mən Azərbaycanın XIX- development of history science of Azerbaijan. hamını və hər kəsi heyran edən yeni XX əsrlər tarixinin yaranmasına qrant verirəm. Today I would like to state with great pleasure və gənc bir lideri var. Mən bunu dövlətin büdcəsindən ayırıram. Çünki that anxiety, care and thoughts, advice and bu, dövlət üçün ən vacib bir məsələdir.” recommendations of great leader regarding Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, the future of Azerbaijan’s science of history xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev were not in vain. Numerous heavy works Azərbaycan tarix elminin inkişafı naminə published delicately and translated into a ömrünü-gününü bütünlüklə bu elmə həsr etmiş lot of foreign languages concerned ancient, hər hansı bir peşəkar tarixçi alimdən qat-qat artıq middle ages, as well as 19-20th centuries işlər görüb. Bu gün məmnunluq hissi ilə onu da and elaborated with high professionalizm by qeyd eləmək istərdim ki, ulu öndərin Azərbaycan Azerbaijani historians and scientists for last tarix elminin gələcəyi ilə bağlı narahatlığı, years can be valued as a sample of staunch qayğı və düşüncələri, məsləhət və tövsiyələri attendance to Haydar Aliyev ideals. The great nəticəsiz qalmadı. Son illər Azərbaycanın tarixçi leader expected mainly such works from the alimləri tərəfindən tariximizin həm qədim, həm Azerbaijani historians. During the meeting orta əsrlər, həm də XIX-XX əsrlər dövrünə aid at National Academy of Sciences Ilham yüksək peşəkarlıqla hazırlanaraq nəfis şəkildə çap Aliyev held some days ago appreciated highly olunan və bir sıra xarici dillərə tərcümə edilən Azerbaijani historians’ activity in this field, çoxsaylı sanballı əsərlər Heydər Əliyev ideallarına too. Taking a chance I want to express my sədaqətlə xidmət nümunəsi kimi dəyərləndirilə deep gratitude and estimation to honourable

22 2323 İsmayıllı mənzərəsi Panorama of Ismailly

24 2525 Xəbərlər > News

The cultural heritage seminar was dedicated to Museums Day Türk tarixinin öyrənilməsində yeni mərhələ New Stage in Study of Turkic History

Another seminar from “cultural heritage” series was held Xəzər Universitetində keçirilən konfransda bundan danışılıb. This was theme of the conference held in Khazar University. by “MIRAS” Social Organization in Support of Studying of Cultural Heritage in Azerbaijan University of Architecture and MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi “MIRAS” Social Organization in Support of Studying of Construction. The seminar was dedicated to International Day of Xəzər Universiteti ilə birlikdə “Türk dünyası arxeologiyası” Cultural Heritage held a scientific-practical conference on Museums. mövzusunda elmi-praktik konfrans keçirib. subject “Turkic World Archaeology” with Khazar University. Deputy chairman of the MIRAS Social Organization, Arzu It is one of next events of MIRAS Social Organization which Soltan opening the event with introductory remark said that Bu, qarşısına mədəni irsin öyrənilməsi üzrə elmi tədqiqat International Day of Museums is celebrated on 18 May from işlərinin aparılmasına, milli və mənəvi dəyərlərimizin undertakes duties like implementation of scientific research 1977 in initiative of ICOM- International Council of Museums: öyrənilməsinə və təbliğinə, tarixi abidələrin və digər obyektlərin work over study of cultural heritage; study and propogation of “This celebration is marked as a rule with slogan of assist the təmiri və bərpasına yardım etmək, yaddan çıxmış adət- our national and moral values; assist in repair and restoration development of cultural exchange and cooperation amongst the of historical monuments and other objects; explore forgotten peoples. Museums are the institutions which gather, protect and ənənələrimizi öyrənmək və gənc nəsilə çatdırmaq kimi vəzifələr propagate moral values. Very large work is carried out in the qoyan MİRAS İctimai Birliyinin növbəti tədbirlərindən biri olub. traditions and deliver them to young generation. A wide republican museums in these terms. On that day all museums of Tədbirdə birliyin məqsədlərinə çatmaq üçün həyata keçirdiyi exchange of views was held around archaeological expedition Mədəni irs seminarı Muzeylər gününə həsr olunub ours celebrate this vocational holiday. ən böyük layihələrdən olan orta əsr Ağsu şəhərində aparılmış realized in medieval Agsu town, i.e. one of the largest projects Memarlıq və İnşaat Universitetində “MİRAS” Mədəni İrsin Today 19 years pass since occupation of Lachin region of held by the Organization to gain its purposes. Azerbaijan. We must talk at present about our Motherland, our arxeoloji ekspedisiya ətrafında geniş fikir mübadiləsi aparılıb. Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyinin təşkil etdiyi “Mədəni The participants listened to report by chief of Agsu irs” silsiləsindən növbəti seminar Beynəlxalq Muzeylər Gününə history and cultural heritage in order to celebrate sooner the day Konfrans iştirakçıları Ağsu ekspedisiyasının rəhbəri, tarix elmləri Expedition, Professor and Doctor of Historical Sciences, Gafar həsr olunub. of freedom of Lachin region, not the occupation”. doktoru, Qafar Cəbiyevin “Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatların Afterwards candidate of historical sciences, chief section of Jabiyev on subject “The latest outcomes of archaeological Tədbirdə İctimai Birliyin sədrinin müavini Arzu Soltan bildirib ən yeni nəticələri”, MİRAS İctimai Birliyinin sədri, tarix elmləri ki, Beynəlxalq Muzeylər Günü - Beynəlxalq Muzeylər Şurasının National Museum of History of Azerbaijan, Gulzada Abdulova explorations in Azerbaijan”; chairman of MIRAS Social namizədi Fariz Xəlillinin “Ağsuda arxeoloji tədqiqatlar XVIII əsr (ICOM) təşəbbüsü ilə 1977-ci ildən etibarən mayın 18-də qeyd delivered a speech about “National Museum of History of Organization, PhD Fariz Khalilli- “Archaeological explorations Azerbaijan and our cultural monuments” and talking about türk tarixinin öyrənilməsində yeni mərhələdir”, Kazan Federal edilir: “Bu bayram bir qayda olaraq xalqlar arasında mədəni in Agsu are new stage in study of 18th century Turkic History”; mübadilə və əməkdaşlığın inkişafına kömək şüarı ilə keçirilir. the acitivity course of the museum till nowadays called on the Universiteti Arxeologiya Muzeyinin əməkdaşı Alsu Nurətdinovanın participants to have not indifferent attitudes towards the museums: employee of Archaeology Museum of Kazan Federal University, Muzeylər mənəvi dəyərləri toplayan, qoruyan və təbliğ edən “Tatarların arxeoloji irsi” mövzusunda məruzələrini dinləyiblər. müəssisələrdir. Respublika muzeylərində bu baxımdan çox böyük “National Museum of History of Azerbaijan started to function in Alsu Nuratdinova on “Archaeological heritage of Tatars”. iş aparılır. Həmin gün bütün muzeylərimizdə bu peşə bayramı 1920. The name of the museum was repeatedly transformed up to Arxeoloq Alsu Nurətdinova bir aya yaxındır ki, Ağsuda Archaeologist Alsu Nuratdinova continues her scientific work qeyd edilir. now. We can be proud today that our museums are concentrated aparılan arxeoloji tədqiqatlarda iştirak etməklə elmi işini davam on the financial and moral materials, protect them estimably and by participating in archaeological explorations in Agsu for Həmçinin bu gün, Laçın rayonunun işğalından 19 il keçir. etdirir. Təqdimatlar tələbələrin böyük marağına səbəb olub və almost a month. The students followed the presentations with Bu gün biz Vətənimizdən, tariximizdən, mədəni irsimizdən demonstrate”. onlar müxtəlif suallarla mövzu haqqında məlumatlarını daha da danışmalıyıq ki, Laçının işğalı gününü deyil, tezliklə onun Chairman of the Social Organization, candidate of historical great interest and enriched their information about the theme via qaytarılması gününü qeyd edək”. sciences Fariz Khalilli reported on “Protection and propagation genişləndiriblər. different questions. of archaeological materials in Azerbaijani museums”. Touching Daha sonra “Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi və mədəni irs Birliyin sədri Fariz Xəlilli tələbələri yay aylarında könüllü olaraq upon the activity of history and local lore museums, functioning in The chairman of the Organization, Fariz Khalilli called the abidələrimiz” mövzusunda çıxış edən, Milli Azərbaycan Tarixi the republic’s regions, underscored the necessity of improvement of qazıntılara qatılmağa çağırıb. students to join excavations voluntarily in summer months. Muzeyinin şöbə müdiri, tarix elmləri namizədi Gülzadə Abdulova social attitude towards our cultural monuments. muzeyin bu günə kimi keçdiyi fəaliyyət yolundan söhbət açaraq, Konfransda Xəzər Universitetinin müəllim və tələbələri, Students and teacher staff of Khazar University, members of tədbir iştirakçılarını muzeylərə laqeyd münasibət bəsləməməyə F.Khalilli said that the purpose of MIRAS Social Organization ziyalılar, KİV təmsilçiləri iştirak edib. intellectual community participated at the conference. çağırıb: “1920-ci ildə Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi fəaliyyətə is to propagate study and cultural heritage, and development of başlayıb. Bu günə qədər, Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin adı tourism in Azerbaijan. He informed the students on archaeological dəfələrlə dəyişib. Bu gün fəxr edə bilərik ki, muzeylərimiz maddi expedition conducted in Agsu with the Organization’s support and və mənəvi materialları özündə cəmləşdirərək layiqincə qoruyur called them on to join the excavations voluntarily. The speaker və nümayiş etdirir”. substantiated his thought with facts and views. It was stated that there are still some problems in this domain. İctimai Birliyin sədri, tarix elmləri namizədi Fariz Xəlilli “Azərbaycan muzeylərində arxeoloji materialların mühafizəsi Togrul Mukhtarov, member of “MIRAS” Social Organization və təbliği” mövzusunda çıxış edib. Respublikanın rayonlarında in Support of Studying of Cultural Heritage, also the student of fəaliyyət göstərən tarix diyarşünaslıq muzeylərinin fəaliyyətinə Azerbaijan University of Architecture and Construction spoke about “Cultural heritage actions of MIRAS Social Organization” toxunan F.Xəlilli mədəniyyət abidələrimizə ictimai münasibətin and projects, their significance implemented. yaxşılaşdırılmasına ehtiyac olduğunu qeyd edib. Natiq fikrini faktlar və görüntülərlə əsaslandırıb. Bildirilib ki, bu sahədə hələ An exchange of views was held with the teacher staff and də bir sıra problemlər mövcuddur. students of the University at the seminar. The students partaken actively in the event were presented “Medieval Agsu town” book- F. Xəlilli qeyd edib ki, MİRAS İctimai Birliyinin məqsədi album as a gift. Azərbaycanda mədəni irsin öyrənilməsini və turizmin inkişafını təbliğ etməkdir. O, tələbələrə birliyin dəstəyi ilə Ağsuda aparılan At the end of the event, 3-D “Medieval Agsu town” film made by arxeoloji ekspedisiya haqqında da məlumat verib və onları “MIRAS” Social Organisation in Support of Studying of Cultural könüllü olaraq qazıntılara qatılmağa çağırıb. Heritage was shown. Jafar Mansimi Tədbirdə MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi İdarə Heyətinin üzvü, Memarlıq və İnşaat Universitetinin tələbəsi Toğrul Muxtarov “MİRAS İctimai Birliyinin Mədəni irs fəaliyyəti” mövzusunda çıxış edərək birliyin həyata keçirdiyi layihələrdən və onların əhəmiyyətindən danışıb. Seminarda universitetin müəllim və tələbə heyəti ilə canlı söhbət aparılıb. Tədbirdə fəal iştirak edən tələbələrə “Ağsu şəhəri orta əsrlərdə” adlı kitab-albomlar hədiyyə edilib. Sonda “MİRAS” Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyinin istehsalı olan “Ağsu şəhəri orta əsrlərdə” 3D filmi nümayiş etdirilib. Cəfər Mənsimi

26 27 Tarixlə ünsiyyət yaradan məkan Space Keeps Up Intercourse with History

29 “Çox gözəl muzeydir, kəndin qədim tarixini əks etdirir. “It is a very beautiful museum, reflects the old history Həm qədimliyi saxlayır, həm də burada bütün işlər of the village and preserves antiquity. The whole work ən müasir üsullarla görülübdür. Bu bir daha göstərir was implemented by modern methods. It once again ki, Azərbaycan nə qədər zəngin tarixə, mədəniyyətə shows that Azerbaijan possesses a rich history and malikdir. Bizim borcumuzdur ki, bütün tarixi –mədəni culture. It is our duty to save and guard all our historical irsimizi qoruyaq, saxlayaq”. and cultural heritage”. İlham Əliyev Ilham Aliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti President of the Azerbaijan Republic\

Müsahibimiz Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü Our interlocutor is Director of Open Air Archaelogical və rəhbərliyi ilə Qala Tarix-Etnoqrafiya Qoruğunun Ethnographical Museum Complex created in the area ərazisində yaradılmış açıq səma altında ilk Arxeoloji of Qala Historic- Ethnographical Reservation in the Etnoqrafik Muzey Kompleksinin direktoru Fikrət initiative and leadership of Haydar Aliyev Foundation, Abdullayevdir. Fikrat Abdullayev. - Fikrət müəllim, zəhmət olmasa, oxucularımıza -Mr. Fikrat Abdullayev, please, give the information to muzey kompleksi haqqında məlumat verin. our readers about the museum complex. - 1988-ci il Azərbaycan Respublikası Nazirlər - Qala Historic- Ethnographical Reservation was Kabinetinin qərarı ilə Qala qəsəbəsinin tarixi hissəsində created in a historical part of Qala Settlement under Qala Tarix-Etnoqrafiya Qoruğu yaradılıb. Bu qoruğun the Order of Cabinet of Ministers of the Azerbaijan ərazisi 156 hektar sahəni əhatə edir. Qeyd edim ki, qala Republic in 1988. The space of the reserve covers 156 kəndində və ona bitişik olan ərazidə 215 memarlıq və hectare. It is notable that, there are 215 architectural arxeoloji abidə var. Burada e.ə III minliyə aid tarixi and archaeological monuments in Qala Village and the mühit qorunub saxlanır. Qala kəndinin ərazisində e.ə surrounding regions. The environment which is dated back to 3rd millenium B.C. is preserved here. There III minillikdən XX əsrə qədər tarixi əhəmiyyət daşıyan are several architectural monuments-5 mosques, 3 memarlıq abidələri - 5 məscid, 3 orta əsr hamamı, 177-ə bath-houses, nearly 177 houses, agricultural buildings, yaxın yaşayış evi, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, sepulchers, tombs, kurgans, remnants of castle, etc. sərdabələr, məqbərələr, kurqanlar, qəsrin qalıqları və olması ilə seçilir. Binanın fasadına dekorativ zənginlik differ with domes on top of flat roofs for ovens and fires. of historical importance in Qala which belong to the s. mövcuddur. Beş min illik tarixə malik olan Qala gətirən daş navalçalar maili dam örtüyündə yağıntı Stone gutters brought special beauty to the building period between 3rd millenium B.C. and 20th century. sularının yığımını tənzimləyir. facade and also cleaned the rain water piled in the roof. kəndində bir neçə məhəllə olub. Bunlardan Tərəkəmə, Qala Village with its history of five thousands years have Balaverdi, Hacı Ramazan, Çəmbərəkənd bu günədək Şəhər sivilizasiyasına aid olan kanalizasiya və yeraltı A sewerage and underground water-supply system several districts. From those, Tarakama, Balaverdi, kəhriz sistemi mövcud olub. Yəni bir sözlə, bunlar inherent to urban civilization existed there. In one word, qorunub. Haji Ramazan, Chambarakand are preserved today. hamısı şəhərə xas olan elementlərdir. all these are elements related to the town. Qala kəndində bir sıra sənət sahələri də inkişaf edib. Several spheres of art were developed in Qala Village. XIX-əsrin ikinci yarsından başlayaraq nefti sənaye Since 2nd part of 19th century, oil was extracted by Bunlardan biri Azərbaycanda ən qədim sənətkarlıq One of them was pottery, considered as one of the most üsulu ilə çıxarmağa başlayıblar. Bu zaman yerli industrial method. Living style of the local population növlərindən sayılan dulusçuluq sənətidir. Müxtəlif ancient art spheres in Azerbaijan. According to various changed then. The population gradually left this village mənbələrə görə Azərbaycanda dulusçuluq sənətinin sources, the history of pottery in Azerbaijan goes back əhalinin yaşayış tərzi dəyişməyə başlayıb. Yaşayış tərzi as the living style has changed. başlanğıcı e.ə. II minilliyə təsadüf edir. Azərbaycanın to 2nd millenium B.C. Ceramic dishes found in the dəyişdikcə, əhali də yavaş-yavaş bu kənddən köçməyə müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Qalada arxeoloji various regions of Azerbaijan, including Qala, during başlayıb. A great part of population moved to Shuvalan qazıntılar zamanı aşkarlanan saxsı məmulatlar bədii archaeological excavations are very interesting in terms 1941-1945-ci illərdə müharibə zamanı əhalinin Settlement during 1941-1945 war years. cəhətdən çox maraqlıdır. Əhali qədim dövrlərdən, of artistic structure. The population occupied with böyük bir qismi Şüvəlan qəsəbəsinə köçüb. Open Air Archaeological Ethnographical Museum əkinçilik və maldarlıqla yanaşı, həm də sənətkarlıqla handicraft along with cropping and cattle-breeding from 2008-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü Complex was created in the territory of Qala Historic- yaxından məşğul olub. ancient period. və rəhbərliyi ilə Qala Tarix-Etnoqrafiya Qoruğu Ethnographical Reservation. Official opening ceremony Tarixi məlumatlara görə, XIV əsrə qədər Qala kəndinin According to historical data, a great caravan road ərazisində açıq səma altında ilk Arxeoloji Etnoqrafik of the complex was held with participation of the ərazisindən karvan yolu keçib. Orta əsrlərdə burada passed through the area of Qala Village till 14th century. Muzey Kompleksi yaradılıb. Kompleksin rəsmi açılışı President of our republic, Mr. Ilham Aliyev, Mrs. böyük bir liman olub. Qala Bakının başqa kəndlərindən A large port existed there in Middle Ages. Qala differs 2008-ci il oktyabrın 10-da respublika prezidenti Mehriban Aliyeva, scientific and cultural figures, the fərqlənir. Belə ki, Qala klassik kənddən daha çox kiçik from other villages of Baku. Thus, Qala looks like more cənab İlham Əliyevin, onun xanımı Mehriban members of intellectual community on 10 October, bir şəhərə oxşayır. Qalanın bütün əkin sahələri, bağları a small city than a classic village. All sowing areas and Əliyevanın, elm və mədəniyyət xadimlərinin, 2008. I want to note that it is the first interactive kənddən çox uzaqda olub. Ən yaxın bağlar Şüvəlan gardens of Qala were very far from the village. Shuvalan ziyalıların iştirakı ilə olub. Qeyd edim ki, bu museum complex created in Azerbaijan. Archaeological, bağları olub ki, bu da Qaladan 5 km aralıda yerləşib. gardens were the closest which located 5-kilometer ajar Azərbaycanda yaradılan ilk interaktiv muzey architectural monuments found in the territory of Qala Tarix-Etnoqrafiya Qoruğunun ərazisində mövcud from Qala. kompleksidir. Kompleksin ərazisində Abşeron Absheron were gathered and restored in the Museum olan tarixi yaşayış binalarının əksəriyyətini dublalı evlər Chimney houses make up a greater part of historical yarımadasında aşkar edilmiş arxeoloji, memarlıq Complex. Rock arts, ethnographic materials, kurgans təşkil edir. Dublalı evlər birmərtəbəli olmaqla, yastı dam buildings in Qala Historical Ethnographic Reservation abidələri toplanılıb və bərpa olunub. Qayaüstü and a collection of copper dishes are preserved. örtüyü üzərində dubların təndir və ocaq günbəzlərinin Area. Chimney houses are usually one storeyed and rəsmlər, etnoqrafik materiallar, kurqanlar, mis Interactive tours are arranged in the area of Qala

30 31 nə kimi töfhələr verir? -It creates an intercourse between the museum guests - Muzeyimiz gələn qonaqlarla tariximiz arasında and our history. A visitor watches over something before ünsiyyət yaradır. Yəni biri var, ziyarətçi vitrin arxasında the window-shop, either does everything himself/herself. nəyisə seyr etsin, biri də var ki, o, hər şeyi özü edir. She/he weaves a carpet, makes bread and so on. Our Xalça toxuyur, çörək bişirir və s. Kompleksimiz complex stimulates the development of interactive tours interaktiv turların inkişafına təkan verir və ölkəmiz üçün playing the role of an experiment base for our country. eksperimental baza rolunu oynayır. -Being a winner of “Eurovision” Song Contest, our - Ölkəmiz “Avrovision” müsabiqəsinin qalibi country will host this contest next year. A tourist stream olaraq gələn il bu müsabiqəyə ev sahibliyi edəcək. will be expected in our country. In your opinion, how Ölkəmizə turist axını gözlənilir. Sizcə, dünyanın we will astonish the tourists, having seen the other başqa möhtəşəm abidələrini görmüş turistləri necə magnificent monuments of the world? təəccübləndirəcəyik? -Every country, every people differs from the others for - Hər ölkə, hər bir xalq başqalarından öz keçmişi, its past, history and culture. Our history and culture have tarixi, mədəniyyəti ilə fərqlənir. Bizim tariximizin, specific pecularities, which have the power to surprise mədəniyyətimizin özünə xas cəhətləri var. Bu cəhətlər and grow interest in them. istənilən turisti təəccübləndirmək və maraqlandırmaq qabların kolleksiyası qorunub saxlanılır. Museum Complex. Acquaintance with pottery, carpet- gücünə malikdir. Qala Muzey kompleksi ərazisində interaktiv turlar making, bakery, blacksmith, saunter, samovar tea are Söhbət etdi: Cəfər Mənsimi Interviewer: Jafar Mansimi təşkil olunur. İnteraktiv turlara dulusçuluq, xalçaçılıq, embraced to the interactive tours. çörəkbişirmə, dəmirçiliklə tanışlıq, gəzinti, samovar çayı Rock carvings in Gobustan belonging to the B.C. daxildir. period in western part of Absheron, caves belonging Abşeronun qərbində, Qobustan qayalıqlarında eradan to Stone-Bronze Ages, archaeological excavations əvvəlki dövrə təsadüf edən qayaüstü təsvirlər, yeni daş- in the eastern part of Absheron, in Qala village, in tunc dövrünə aid mağaralar, Abşeronun şərqində Qala Agdash steppe, Khashakhuna and Dubandi settlements, kəndi yaxınlığındakı Ağdaş düzü, Xaşaxuna və Dübəndi belonging to 3rd millenium B.C, kurgans, fire traces ərazisindəki arxeoloji qazıntılar, e.ə. III minilliyə təsadüf and the remnants of cultural monuments prove that edən yaşayış məskənləri, kurqanlar, ocaq izləri və maddi- Azerbaijan has a very ancient history. mədəniyyət qalıqlarının izləri diyarımızın nə qədər Presently renovation work is onoing there with the qədim tarixə malik olduğundan xəbər verir. support of Haydar Aliyev Foundation. Our complex Hazırda burada Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi develops as an irreplaceable museum reflected our ilə abadlıq işləri davam etdirilir. Kompleksimiz history along with a resort zone. istirahət zonası olmaqla yanaşı, tariximizi əks etdirən Kurgans, houses and other architectural monuments əvəzolunmaz muzey olaraq inkişaf edir. belonging to 3rd-2nd millenium B.C, are set as their Bu ərazidə e.ə III-II minilliklərə aid kurqanlar, yaşayış originals in this area. A wonderful environment was və digər memarlıq abidələri ilk görünüşündə olduğu kimi created to observe the pearls of Azerbaijani history qurulub. 1.2 hektar ərazisi olan muzey kompleksində in this museum complex which has a territory of 1.2. Azərbaycanın tarixi incilərini seyr etmək üçün gözəl hectares. şərait yaradılıb. -How many visitors do you accept a day? - Gündə nə qədər ziyarətçi qəbul edirsiniz? - We have many visitors. We had 1000 visitors before - Ziyarətçilərimiz çoxdur. Əgər muzey kompleksi the opening of museum complex, while nearly 10 000 açılmamışdan qabaq ildə bura 1000 nəfərə yaxın adam people visited there after its functioning. We had over gəlirdisə, açılışdan sonra bura 10 minə yaxın adam 7000 visitors for last 6 months. We expect they would gəlib. Son 6 ay ərzində 7 mindən çox ziyarətçimiz be 12-13 000 till the end of current year. Our complex olub. İlin sonuna qədər 12-13 min olacağını gözləyirik. caused the interest of foreign guests as well. The number Kompleksimiz xarici qonaqların da marağına səbəb olur. of our daily visitors exceeded 300-600 people during Yay aylarında gündəlik ziyərtçilərimizin sayı 300-600 summer months. nəfəri əhatə edir. -What measures do you take to attract tourists? - Turistləri bura cəlb etmək üçün nə edirsiniz? -We cooperate with a number of bodies functioned in - Azərbaycanda turizm sahəsində fəaliyyət göstərən bir tourism field of Azerbaijan. We regularly connect with sıra qurumlarla əməkdaşlıq edirik. Təhsil müəssisələri educational institutions. Our official web-site Gala- ilə mütəmadi əlaqə saxlayırıq. Gala-museum.org adlı museum.org is underway. We publish various brochures rəsmi saytımız fəaliyyət göstərir. Müxtəlif broşur və and CD. We frequently hold different events and disklər nəşr edirik. Tez-tez müxtəlif tədbirlər, seminarlar seminars. keçiririk. -This year is declared Tourism Year in our country. - Cari il ölkəmizdə turizm ili elan olunub. Qala What are the contributions of Qala Archaeological Arxeoloji Etnoqrafik Muzey kompleksi turizm ilinə Ethnographic Museum Complex to Tourism year?

32 3333 Gənc diyarşünas və kolleksiyaçı Səyavuş Əlizadə Young ethnographer and collector, Sayavush Alizade

Gənc diyarşünas və kolleksiyaçı Səyavuş Əlizadənin The collections gathered by young ethnographer and topladığı kolleksiyalara əsasən qədim pullar, orden və collector, Sayavush Alizade include mainly old coins, medallar, tətbiqi sənət nümunələri, mis əşyalar, tanınmış orders and medals, applied art samples, copper items, şəxsiyyətlərə aid eksponatlar, əlyazma və daşbasma exhibits belonged to well-known people, manuscripts kitablar, markalar, saxsı və çini qablar, rəsm əsərləri and stone-blotter books, marks, earthenware and china daxildir. Səyavuş yalnız bir profil üzrə kolleksiya dishes and art work. Sayavush does not only gather toplamır. Tariximizi, mədəniyyətimizi əks etdirən hər bir collections over single profile. Any article, any exhibit əşya, hər bir eksponat onun diqqətini cəlb edir. reflected our history and culture attract his attention. Kolleksiyada balabanın mahir ifaçısı, əməkdar artist There is a balaban (a kind of wind instrument), zourna (a sort of flute) of skilful performer and Honoured Bəhruz Zeynalovun balabanı, zurnası, əlyazmaları, Artist Bahruz Zeynalov; manuscripts of People’s Writer, xalq yazıçısı Qılman İlkinin əlyazmaları, “21 Azər” Gilman Ilkin; “21 Azer” Medal; order and medals of medalı, Bolqarıstan Respublikasının Milli Qəhrəmanı Jabrayil Aliyev; National Hero of Bulgaria Republic; Cəbrayıl Əliyevin orden və medalları, Xalq Rəssamları art works of People’s Artists-Maral Rahmanzade and Maral Rəhmanzadə və Tofiq Ağababayevin rəsm əsərləri, Tofig Agababayev; works by artisan Sanubar Samadova rəssam Sənubər Səmədovanın monotipiya üslubunda in monotypical style and the exhibits belonged to çəkdiyi əsərləri və digər şəxsiyyətlərə aid eksponatlar other personalities in the collection. Moreoever, the var. Bundan başqa kolleksiyada naməlum müəlliflər manuscripts of 17th century written by unknown authors tərəfindən yazılmış XVII əsrə aid əlyazmalar, XIX əsrə and books of the 19th century exist amid the collection. aid kitablar var. Some exhibits of the young collector are protected Gənc kollekçiyaçının bəzi eksponatları hazırda Qala presently in Qala Archaeological Ethnographic Museum Arxeoloji Etnoqrafik Muzey Kompleksində qorunur. Complex.

34 3535 Lahıcda küçə Street in Lahıj

36 3737 “MİRAS” FRAMEWORK AGREEMENT Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi between və MIRAS – Social Organization in Support of Studying Milan Politexnik Universiteti of Cultural Heritage in Azerbaijan arasında and ÇƏRÇİVƏ SƏNƏDİ Politecnico di Milano

“MİRAS” Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Chairman of Board of Directors of “MIRAS” Social Prezidenti, cənab İlham Əliyevin və Heydər Əliyev widely informed about modern dynamic development Birliyi İdarə Heyətinin sədri Fariz Xəlilli və İdarə Organization in Support of Studying of Cultural Heritage, Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın of Azerbaijan, including history of Azerbaijan, Heyətinin üzvləri – AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya Fariz Khalilli; some trustees of the Board- the chief of archaeological research, conservation and popularization İnstitutu Ağsu arxeoloji ekspedisiyasının rəisi, tarix the Agsu Archaeological Expedition of NASA Institute Azərbaycanda tarixi-mədəni irsin qorunmasına, of historical monuments. Attention and care by elmləri doktoru Qafar Cəbiyev, Ağsu sərgi kompleksi of Archaeology and Ethnography Doctor of Historical öyrənilməsinə və təbliğinə göstərdikləri diqqət və qayğı President of the Azerbaijan Republic, Mr. Ilham Aliyev layihəsinin rəhbəri, bərpaçı-mühəndis Qədrəddin Sciences Mr. Gafar Jabiyev; and head of Agsu project of görüşlərdə xüsusi olaraq vurğulanmışdır. and Mrs. Mehriban Aliyeva, President of Haydar Nemətzadə Milan Politexnik Universitetinin dəvəti ilə bu expo-complex, a restorer-engineer Gadraddin Nematzada Keçirilən görüşlər zamanı Azərbaycan və Milan Aliyev Foundation related to protection, research, and ilin fevralında İtaliyada səfərdə olmuşlar. have been on a visit to Italy by invitation of the popularization of historical and cultural heritage of Səfər çərçivəsində Azərbaycan nümayəndə heyəti Polytechnic University of Milan (Politecnico di Milano) alimlərinin gələcəkdə həyata keçirə biləcəkləri birgə Azerbaijan were particularly stressed during the calls. Milan Politexnik Universitetində bir sıra görüşlər in February of this year. layihələr barədə fikir mübadiləsi edilərək, çərçivə sənədi Azerbaijani and Milan scientists making exchange keçirmiş, qarşılıqlı təcrübə mübadiləsi aparmışlar. Within the framework of the visit, Azerbaijani hazırlanmışdır. Yaxın vaxtlarda MİRAS İctimai Birliyi of views about joint further projects, worked up a Görüşlərdə Milan Politexnik Universitetinin prorektoru, delegation held a variety of meetings in the Polytechnic və Milan Politexnik Universiteti rəhbərliyi səviyyəsində framework document. It is intended that a framework professor Alessandro Balducci, BEST Departamentinin University of Milan and made mutual exchange of document will be signed between MIRAS Social rəhbəri, professor Stefano Della Torre, Laboratoriya experience. Associate Director of the Polytechnic çərçivə sənədinin imzalanması nəzərdə tutulur. Organization in Support of Studying of Cultural Heritage, müdiri, professor Ezio Arlati və Elisabetta Roshina, University of Milan, Professor Alessandro Balducci; Bundan əlavə görüşlər çərçivəsində azərbaycanlı and leadership of Polytechnic University of Milan. professor Luigi Scrinzi və digər görkəmli alimlər Director of BEST- Building & Environment Science and nümayəndələr arxeoloji abidələrin və mədəni irsin The Azerbaijani representatives furthermore had yaxından iştirak etmişlər. Onlar azərbaycanlı qonaqlara Technology Department, Professor Stefano Della Torre; diaqnostikası sahəsində xüsusi təcrübəsi olan Artemis been in Artemis Company having special experience of memarlıq abidələrinin və arxeoloji cəhətdən öyrənilmiş chief of laboratory, Professor Ezio Arlati and Elisabetta diagnosis of archaeological monuments and cultural ərazilərin konservasiyası sahəsində əldə olunmuş zəngin Roshina, Professor Luigi Scrinzi and some other şirkətində olmuş, onun prezidenti Enrico Esposito ilə heritage, and made exchange of views about research təcrübə barədə ətraflı məlumat vermişlər. distinguished scientists participated at the meetings. They Orta əsr Ağsu şəhərinin ən yeni georadar və termoqrafik of Medieval Agsu town by the newest geo-radar and Görüşlər zamanı Azərbaycanın müasir dinamik shared ample information about rich experience obtained üsullarla tədqiqi istiqamətində fikir mübadiləsi etmişlər. thermographic methods with the president of Artemis in the field of conservation of architectural monuments Company, Enrico Esposito within the meetings. Besides inkişafı, Azərbaycanın tarixi, tarixi abidələrinin Rəsmi görüşlərlə yanaşı, azərbaycanlı qonaqlar Milan, arxeoloji cəhətdən tədqiqi, konservasiyası, təbliği and the archaeologically-researched areas with the official calls, Azerbaijani guests had visited cities of sahəsində görülən işlər barəsində İtaliya alimlərinə geniş Azerbaijani guests. Verona, Suave və Venesiya şəhərlərində olmuş, İtaliyanın Milan, Verona, Soave and Venice and familiarized with məlumat verilmişdir. Son illər Azərbaycan Respublikası During the meetings the Italian scientists were tarixi və görkəmli yerləri ilə tanış olmuşlar. historical and remarkable places of Italy.

Milan Politexnik Universiteti Politecnico di Milano

38 39 MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək FRAMEWORK AGREEMENT interpretasiya və tətbiqi sayəsində arxeoloji sahələrlə 3.To develop a highly qualified competences’ asset in əlaqədar olan gələcək turist xidmətlərinə dair yeni inşaat the analysis and recognition of the building techniques İctimai Birliyi sxemlərinə yardımdır; and architectural languages originally applied for the between foundation of the urban schemes object of excavations. və 4.Keçmiş Azərbaycan Sovet Respublikası dövründə A supplementary interest for the development of the Milan Politexnik Universiteti MIRAS – Social Organization in Support of XX əsr memarlığından miras qalmış iri bina mülkünə tətbiq ediləcək son güclü və effektli üz konsepsiyasının quoted techniques and languages is their contribution, arasında Studying of Cultural Heritage in Azerbaijan dizayn və konstruksiya texnikalarının texnoloji by nowadays updated interpretation and application, to new building schemes devoted to future tourists’ services and transferini artırmaq. Bu mülk fasad və tavanlara üz ÇƏRÇİVƏ SƏNƏDİ çəkilməsi ilə birləşmiş termal və foto qalvanik günəş connected with the archeological sites. Politecnico di Milano – panelləri kimi yeniləşdirilmiş enerji mənbəyi və yararlı 4.To enhance technological transfer of updated materialların istifadəsi sayəsində rahatlıq standartları, high energy efficient envelopes’ conception, design Tərəflər: enerjini qoruyub saxlamaq və möhkəmliliyin artması and construction techniques to be applied to the İtaliya, Milan şəhəri, Leonardo da Vinçi meydanı 32, üçün lazımi reabilitasiya tələb edir; vast buildings’ estate inherited with 20th Century architecture, during the period of the former Azerbaijan 20133 ünvanında yerləşən Milan Politexnik Universiteti, The Politecnico di Milano with legal domicile at 5.Müvafiq anti-seysmik xüsusiyyəti olan Azərbaycanın beynəlxalq məsələlər üzrə prorektor, professor piazza Leonardo da Vinci 32, 20133 Milano (Italy), and inşaat mülkünə, mövcud fasada əlavə artırma kimi Soviet Republic. This estate requiring a very engaging Alessandro Balducci represented in this deed by its Rector’s Delegate for laminar keramika, xüsusi izolyasiya, yapışdırma və rehabilitation for their comfort standard, for the increase of energy saving performances, for their sustainability Azərbaycan, Bakı şəhəri (AZ 1142), Nizami rayonu, Internationalization, prof. Alessandro Balducci möhür materialları və çoxlaylı bağlamalar kimi üzçəkmə materialları üçün yüngül möhkəm lövbər və gücləndirmə rate enhancement by use of renewable energy sources Babək prospekti 103, mənzil 11 ünvanında yerləşən and and recyclable materials, like thermal and photovoltaic MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai texnikası ilə birləşmiş metal çərçivəli - ventilyasiyalı MIRAS – Social Organization in Support of Studying fasadın tətbiqini araşdırmaq və təcrübədən keçirmək; solar panels to be integrated into the façades’ and Birliyinin sədri Dr. Fariz Xəlilli of Cultural Heritage, with legal domicile at AZ 1142, roofing’s cladding. Hər iki tərəf onlar üçün maraq kəsb edən və xüsusən Baku, Nizami region, Babek pr. House 103, flat 11, 6.Yuxarıda göstərilmiş sahələrdə fəaliyyət göstərən 5.To study and experiment the application to the Azeri tədqiqatçılar və tələbələrin razılaşdırılmış texnoloji aşağıda göstərilən iş sahələri və layihələrin inkişaf Azerbaijan, and represented in this deed by Dr. Fariz building estate of the relevant anti-seismic properties etdirilməsi üzrə öhdəlik götürür: Khalilli, Chairman of “MIRAS” Social Organization və qabiliyyət transferini aktuallaşdırmaq məqsədi ilə, həmçinin Azərbaycan və İtalyan partnyorları tərəfindən of the metal-framed ventilated façades envelopes, assembled as the performance-boosting addition for 1.Tapıntıların ən yaxşı konservasiya təcrübəsindən, təcrübədən keçirilmiş real eksperiment layihələri və qazıntı sahəsində əsasən ölçü modulu və elastiklilik, Pledge dizayn/konstruksiya tətbiqetməsi sayəsində gələcək the existing envelop, integrated with light –weight high- yerli landşaft və dil ənənələrinə təsir edən, spesifik to promote activities and projects of mutual interest, mübadilələr üçün baza yaratmaq; resistant anchoring and fixing techniques for cladding olaraq Azərbaycanın ətraf mühitinə və xüsusi tələblərə particularly concerning: materials, like laminar ceramics, special insulating, 7.Azərbaycan və İtaliyanın mədəni irs sahəsində çarpaz gluing and sealing materials and assembled multi-layer uyğunlaşdırılan arxeoloji sahələrin mühafizə sisteminin 1.To collaborate for the development of technological konsepsiya, dizayn, rəqəmsal modelləşdirmə və mübadilə təşəbbüsləri üçün, xüsusən, yuxarıda göstərilən packages. transfer applied to the conception, design, digital bilik sahələri üzrə mərkəzləşən alimlərin səfərləri və istehsalın stimulu, yerində araşdırılması üçün tətbiq modeling and performance simulation, production 6.To pose the foundation for future exchanges olunan texnoloji transferin inkişafı istiqamətində əsərlərinin nəşri sahəsində italyan, azəri, rus və türk and on-site assembling of archeological sites of researchers and PHD students, engaged in the əməkdaşlıq etmək; dillərində tərcümə xidmətinin təmin edilməsi niyyətilə protection systems, specifically tailored to Azerbaijan’s ümumi təşəbbüs qaldırmaq; above described domains, aimed at making actual 2.Təbiəti və konservasiya şəraitini dəfn etmiş (öz environmental conditions and specific requirements the technological and competences transfer through altında gizlətmiş) torpaq üzərində Azərbaycanın inspired to findings’ best conservation practices, to 8.Politexnik Universitetinin BEST Departamenti real experimental projects and design/ construction özünəməxsus ətraf mühit şəraitinə və gələcək arxeoloji the respect of the excavation ground, to dimensional və Azərbaycanın hakimiyyət orqanları arasında applications agreed and commonly practiced by qazıntı kampaniyasının planlaşdırılması üçün ilkin zəmin modularity and flexibility, to local landscape and razılığa əsasən keçiriləcək 2015-ci il Milan Sərgisində Azerbaijan and Italian Partners. olan bu məlumatların analizinin nəticəsinə uyğun olaraq, language traditions’ respect. açılacaq Azərbaycan pavilyonunun konsepsiyası və 7.To develop a common initiative for cross exchange planlaşdırılması məqsədi daşıyan ümumi fəaliyyətin arxeoloji sahənin tədqiqi, öyrənilməsi, baxışı, məlumat 2.To support the definition of specific programs for initiatives in the domain of the cultural heritages of toplanması və yoxlanılması üçün xüsusi proqramların əsasını qoymaq. Bu iddialı layihə Milanın bələdiyyə Italy and Azerbaijan, especially focused on the above archeological sites inquiry, exploration, survey, data rəisinin dəvəti ilə Azərbaycan hökumətinin iştirakı üçün müəyyənləşdirilməsini dəstəkləmək; mentioned knowledge domains, via the scholars’ collection and monitoring tailored upon the Azeri onun rəsmi razılığına əsasən, texnoloji innovasiyanın 3.Qazıntıların şəhər sxemi obyektlərinin yaradılması specific environmental condition, upon ground buried inteqrasiyası və miras yeniliklərinə uyğunlaşdırılmış, visits and publications, by supporting an on-purpose üçün tətbiq olunan inşaat texnikası və memarlıq stilinin remaining nature and conservation conditions; the uzunmüddətli və təkrar istifadə üçün yararlı memarlıq translation service to be eventually planned among analizi və tanıdılmasında yüksək ixtisaslı səlahiyyət knowledge resulting from the analysis of these data sets konsepsiyası və dizaynı da daxil olunmaqla elmi, mədəni Italian, Azerbaijan’s, Russian, Turkish languages. mülkiyyətini inkişaf etdirmək. Texnika və stillərin inkişaf being the pre-condition for the planning of the future və tətbiqi təcrübə sahələrində əməkdaşlığın artırılması 8.To put the foundation for a common work between etdirilməsinə olan əlavə maraq onların yeniləşdirilmiş archaeological excavations’ campaigns. üçün böyük imkanlar aça bilər; Politecnico – BEST and Azerbaijan’s Authorities

40 41 9.Müqavilə hər iki iştirakçı tərəfindən lazımi aimed at the conception and planning of the future qaydada imzalandığı tarixdən qüvvəyə minəcək və Azerbaijan’s Pavilion for the Milan 2015 Expo. 5 il müddətində qüvvədə qalacaqdır. Müqavilə onun This ambitious project - due to the official approval icrası müddətində inkişaf etdirilən və əvvəl spesifik of the Azeri Government for his participation, icraçı müqavilələrin müəyyənləşdirdiyi fəaliyyətlərin following the Milan Mayor’s invitation - can təsdiqindən sonra tərəflərin qarşılıqlı razılığı əsasında represent a great opportunity of cross-enhancement yenilənə bilər; for the collaboration in the scientific, cultural and 10. Bu müqavilədən istənilən tərəf istənilən vaxtda experimental application domains, involving the çıxa bilər və müqavilə partnyor müəssisəyə onun conception and design of a sustainable and recyclable kənarlaşdırılması haqqında yazılı məlumatın təqdim architecture, tailored upon the integration of edilməsi tarixindən 6 aydan sonra qüvvədən düşür. technological innovation and heritage highlighting. 9.This agreement will be effective from the date 11. Tərəflər müqavilənin interpretasiyası on which it has been duly signed by both parties and nəticəsində meydana çıxa bilən mübahisəli halları will have a term of five years. This agreement may dostcasına həll etməklə razılaşır. Mübahisə həll oluna bilməzsə, bu məsələ (məsələlər) arbitraja təqdim be renewed by mutual consent of the parties after olunacaq; hər bir tərəf arbitraj panelinin üzvünü təyin verification of the activities developed during its edəcək və qarşılıqlı razılıq əsasında onlardan biri duration and previously defined by specific executive seçiləcəkdir. agreements. 10.Any party may withdraw from this agreement 12. Bu müqavilə yalnız yuxarıda göstərilmiş at any time, and the agreement will terminate one şərtlərə uyğun olaraq, tədqiqat proqramlarından hundred eighty days after the date of the written və təhsil sahəsində əməkdaşlıq və mübadilə etmə communication of the withdrawal to the partner niyyətinin göstərildiyi bildirişdən ibarətdir. institution. Spesifik fəaliyyətlərlə əlaqədar olan digər 11.The parties agree to solve in a friendly manner müqavilələr bu müqavilədə müəyyən olunan any controversy rising from the interpretation of the çərçivədə yerinə yetirilə bilər. present agreement. In the event that the disagreement 13. Bu sənəd ingilis və italyan (Azərbaycan və cannot be resolved, the issue(s) will be submitted for rus dillərinə də tərcümə olunacaqdır) dillərində arbitration; each party will appoint a member of the yazılmışdır. arbitration panel, and one member will be chosen by mutual consent. “MİRAS” Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək 12.This agreement consists only of a declaration İctimai Birliyin Sədri of intent for collaboration and exchange in the field of teaching and research programmes in accordance Dr. Fariz Xəlilli with the terms explained above. Milan Politexnik Universiteti Agreements concerning specific activities may be Beynəlxalq Məsələlər üzrə Prorektor implemented within the framework defined in the present agreement. Prof. Alessandro Balducci 13. The present agreement is written in English and Italian (eventually translated also in Azerbaijan and Russian language). For MIRAS Chairman of “MIRAS” Social Organization in Support of Studying of Cultural Heritage Dr. Fariz Khalilli, For the Politecnico di Milano The Rector’s Delegate for Internationalization Prof. Alessandro Balducci

42 4343 Ebru sənəti Ebru The Art Of Paper Marbling Çox qədim bir bəzəmə sənəti olan ebru sənətinin harada və nə vaxt meydana gəldiyi dəqiq olaraq bilinmir. Sənət tarixçilərinə görə “ebru” kəlməsinin kökü Çağatayca The place and the time of creation of paper marbling damarlı mənasına gələn “ebrə” kəlməsindən gəlmişdir. Bu art (Ebru), a very old decoration art are not known da ebru sənətinin Orta Asiyadakı Türkistanda Çağatay exactly. According to art historians, the root of Dövrünə (15-ci əsr) təsadüf etdiyini göstərməktədir. “ebru” (marbling) word came from “ebrə” word, Daha sonralar ebru sənəti İrana gəlmiş və fars dilindəki which means Jagatai vein. It proves coincidence “ebri” (buluda bənzər) və ya “ab-ru”(su üzü) adlarıyla of paper marbling art with Jagatai Time (15th tanınmışdır. century) in Turkistan, Middle Asia. Afterwards, art of paper marbling transferred to Iran and Ebru - yoğunluğu xüsusi maddədən (bamiya suyu, became known as “ebri” (like a cloud), or dəniz kadayıfı (yosun növü), səhləb, heyva tumu “ab-ru”(water surface) in Persian language. və s. ola bilər) istifadə edərək artırılmış su üzərinə, gül budağından və at quyruğundan hazırlanmış Paper marbling is an art of paper decoration, fırçalar vasitəsilə suda əriməyən metal oksidlərdən drawn with putting a paper over, on water by ibarət olan və mal-qara ödüylə qarışıq boyaların using special substance (any of several sea səpilməsindən sonra bir biz vasitəsilə müxtəlif desserts (a kind of water-plant), quince seed şəkillər verərək və ya dəyişiklik etmədən üzərinə and so on ) reflected variously or without any kağız qoyaraq alınan kağız bəzəmə sənətidir. Təbiətdə change through one awl after strewn of dyes mövcud olan müxtəlif torpaq kütlələrindən alınan mixed with cattle biles. Its thickness is consisted suda əriməyən metal oksidlər yaxşıca əzilərək incəlmiş of metal oxides not melted in water and it is drawn hala gətirilir. Boyalara həm əzərkən, həm daha sonra via brushes made of flower bough and horse tail. istifadə zamanı mal-qara ödü qatılır. Öd boyaların suyun Metal oxides which do not melt within the water üstündə açılmasına, bir-birinə qarışmamasına imkan and obtained from different soil masses existed in verir və eyni zamanda bir növ yapışqan kimi boyaları nature are crumpled well and grow thinner. While kağıza yapışdırır. crumpling and further re-applying the dyes are mixed with cattle bile. The bile allows opening of the dyes Yuxarıda ebru sənətinin görünən texniki tərəfi haqda over the water, their non-mixing up with one another, ümumi bir məlumat verildi. Fəqət ebruda suyun üzərində simultaneously sticking the dyes to a paper as a kind of glue. meydana gələn şəkillər Cənab-ı Haqqın bir təcəlliyat-ı ilahiyəsi dediyimiz bir meydana gəlmədir ki, bunları ifadə etmək çox A general information on technic side of art of paper marbling çətindir. Bu şəkillər həm insanın cüzi iradəsiylə, həm də eyni was given above. But the pictures appearing over the water in zamanda Allahın külli iradəsiylə sirli bir meydana gəlmələrdir. paper marbling are so-called manifestation of Great God that is very hard to express. These pictures are mysterious appearance, available Çox qədimdən bəri ebrudan önəmli yazışmalarda fon olaraq istifadə both with a human’s slight will and at the same time mass volition of Allah. edilmişdir ki, bundan da məqsəd üzərindəki yazını dəyişdirməyə mane olmaqdır. Çünkü yazı dəyişdirildiyində altdakı ebru da zərər görmüş olar və yenidən bərpa edilə bilməzdi. Daha sonralar ebru Since the very old time, paper marbling was applied as a background in important correspondence that aimed kitab cildlərində yan kağız və ya qapaq olaraq və hüsnxət sənətində fon olaraq istifadə edilmişdir. Bir müddət sonra at preventing to change the script over. Because while changing the script, the below paper marbling might be bu sənətə bəzi çiçək motivləri də əlavə edilmişdir. Hatib Məmməd Əfəndi (v. 1773) çiçəklərin ilk ana cizgilərini damaged and could not be restored. Later on paper marbling was used as a side paper or a cover in book s’ cover çəkmiş və daha sonra gələn ustadlar bəzi mücərrəd çiçəkləri bu sənətə əlavə etmişlər. Məsələn, Nəcməddin Okyay pages and as a background in calligraphy. After a while some flower motifs were added to this art. Preacher (1883-1976) gül və laləni, ondan sonra gələn tələbələrindən Mustafa Düzgünman (1920-1990) çobanyastığını, Mammad Afandi (died in 1773) drew initial home features of the flowers and successor masters added several dəyərli müəllimim Hikmət Barutçugil isə Əfsun çiçəyini çəkmişdir. Ebru sənətində kağız boyasının yerinə parça abstract flowers. For example, Najmaddin Okyay (1883-1976) drew a flower and a poppy, his successor students boyalarından istifadə etməklə parçada, ya da keramika boyalarından istifadə etməklə keramikada və yaxud şüşə Mustafa Duzgunman (1920-1990) drew a chamomile, while my valuable schoolmaster Hikmet Barutchugil painted boyalarından istifadə etməklə şüşə üzərində ebru əldə etmək olar. Ebru sənətinin əsasən su və torpaq boyalarından a flower of enchantment. In art of paper marbling, the latter can be obtained over the cloth by using cloth dyes istifadəsilə meydana gəlməsi və ortaya çıxan mücərrəd şəkillər insana Quran ayələrini xatırladır: instead of paper dye, or in ceramics with ceramics dyes and over the glass with glass dyes. Creation of the art of paper marbling mainly with usage of water and ground dyes and appeared abstract pictures reminds Kuran verses: “Biz, həqiqətən, insanı tərtəmiz (süzülmüş) palçıqdan yaratdıq. (Biz Adəmi torpaqdan, Adəm övladını isə süzülmüş xalis palçıqdan - nütfədən xəlq etdik)”. Əl-Mu’minun, 12 “We really created a human from perfectly neat (strained) mud. (We created Adam from ground, and Adam descendant from strained, pure mud )”. Al-Mu’minun, 12. “...hər bir canlını sudan yaratdığımızı bilmirlərmi?! Yenə də iman gətirməzlər?” Əl-Ənbiya, 30 “...Do not they know that we created every creature from the water? Won’t they have faith again?” Al-Anbiya, 30 İstifadə sahəsinin genişlənməsiylə ebru tarixi bu gün böyük bir yenilənmə hərəkəti içində bir mücərrəd sənət kimi son dərəcə rəsmə yaxın abstrakt əsərlər bəxş etməkdədir. With expanding its application, the history of paper marbling nowadays favours abstract works much like drawing as an abstract art within renovation act. Və hər şey Uca Allahın (c.c) təcəlliyat-ı ilahiyəsidir; ebruda. Hz. Məhəmməd (s.a.v) bu həqiqəti hər zaman olduğu kimi çox gözəl bir şəkildə ifadə etmişdir: And everything is the manifestation of Allah’s divinity; Hz. Muhammad expressed this reality very nicely as always in paper marbling: “Allah gözəldir. Gözəli sevər”. “Allah is beautiful. Allah loves the beauty”. Vüsal Qaraqaşlı (Ebru mütəxəssisi, rəssam) Vusal Garagashly (Specialist on paper marbling, painter) e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

44 45 MİRAS Mədəni Irsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi nəzdində

● Ebru (su üzərində rəsm çəkmə sənəti) və ● Rəssamlıq kurslarımız açılır.

Arzu edən hər kəs bu kurslarda iştirak edə bilər.

Kursa qəbul imtahansız aparılır. Tələb olunan sənədlər aşağıdakılardır: 1. 1 (bir ədəd) 3x4 ölçüdə rəngli fotoşəkil 2. Şəxsiyyəti təsdiq edən sənəd Yaş məhdudiyyəti yoxdur.

Ünvan: Bakı ş., A. Mustafayev 3014 (3-cü mkr. dairəsi) CITY MALL Biznes Mərkəzi, 2-ci mərtəbə, otaq 20 Mob. tel. : (+994) 518730155 e-mail: [email protected]

46 4747 CALLIGRAPHY AND WOOD ENGRAVING HÜSNXƏT VƏ AĞAС ÜZƏRİNDƏ OYMA Azerbaijani calligraph Vugar Mammadov received offers from Islamic Cultural Research Centre in Turkey on arrangement of his individual exposition in October and “Ibn Arabi” Community in Oxford University, Britain on Azərbaycanlı xəttat Vüqar Məmmədov Türkiyədəki İslam Kültür Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbərliyindən oktyabr manifestation of his works at the exposition. ayında fərdi sərgisinin təşkil olunması və Britaniyanın Oksford Universitetindəki «İbn Arabi» cəmiyyətindən Vugar engages in graphical calligraphy in 1997 and wood carving since 2004. He mainly works up “Kuran” verses əsərlərinin sərgidə nümayiş olunması ilə bağlı təkliflər alıb. on the tree. A number of local and foreign showrooms are decorated by his works. He participated at 25 expositions, Vüqar 1997-ci ildən bədii xəttatlıqla, 2004-cü ildən isə ağac üzərində oyma ilə məşğul olur. Əsasən ağac üzərində including 6 international exhibitions till nowadays. He has presently 40 works over a walnut-tree and 23 works over “Quran” ayələrini işləyir. Onun işləri bir sıra yerli və xarici sərgi salonlarını bəzəyir. Bu günə kimi 25-ə yaxın, o paper. cümlədən 6 beynəlxalq sərgidə iştirak edib. Hazırda qoz ağacı üzərində 40 və kağız üzərində 23 əsəri var. Vugar getting lessons from well-known calligraph of Turkey, Davud Bektashi thinks of further establishing a museum Türkiyənin məşhur xəttatı Davud Bektaşidən xəttatlıq dərsi alan Vüqar gələcəkdə İslam və Şərq mədəniyyəti adlı called “Islamic and Eastern Culture”. muzey yaratmağı düşünür. Vugar Mammadov was born in Ordubad City of Nakhchievan Autonomous Republic in 1969. He graduated Baku Vüqar Məmmədov 1969-cu ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad şəhərində anadan olub. Orta təhsilini City secondary school No. 45 in 1984. He graduated from Baku State Musical Technical School named after A. 1984-cü ildə Bakı şəhəri 45 saylı orta məktəbdə bitirib. 1988-ci il A.Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumunu, 1998-ci Zeynalli in 1988 and Baku Adacemy of Music in 1998. ildə isə Bakı Musiqi Akademiyasını bitirib. The art of calligraphy assumed significant place in Islamic history, grows interest of lots of local and foreign artists. İslam tarixində əhəmiyyətli yerə malik olan xəttatlıq sənəti yerli, əcnəbi bir çox rəssamın marağına səbəb olmuşdur. A great painter Picasso said: “I have strived to reach the highest levels of artistic mastery, but I found that Islamic Məşhur rəssam Picasso “Mənim rəsmdə çatmaq istediyim son nöqtəni İslam yazısı çoxdan tapmışdır” demişdir. Calligraphy was there ages before I was”.

Vugar Mammadov Vüqar Məmmədov [email protected] [email protected]

48 49 Xəbərlər > News

Bakıda Qız Qalası İkinci Beynəlxalq Qız qalası - Bakının, eləcə də Abşeronun ən möhtəşəm Giz Galasi - the Maiden Tower is the most majestic İncəsənət Festivalı keçirilib. Festival və sirli memarlıq abidəsidir. Qala şəhərin qədim qala and mysterious monument of Baku and also Absheron. Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü, divarlarının (İçərişəhərin) cənub-şərq hissəsində, The Maiden Tower is a historical monument situated İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu dənizkənarı parkın (bulvar) yaxınlığında yerləşən in the south-eastern part of old fortress walls (Ichari Shahar), thereabouts the seaside park (boulevard). This İdarəsi, Müasir İncəsənət Muzeyi və tarixi abidədir. Uca qüllə şəkilli bu nadir abidənin hələ açılmamış çoxlu sirləri var. unique monument of high turret-like form has many Qız Qalası İncəsənət Qalereyasının undiscovered historical and architectural problems. Hündürlüyü 28 m, diamеtri birinci mərtəbədə 16,5 təşkilatçılığı ilə baş tutub. The height of the tower is 28 m and diameter-16, 5 m İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq m-dir. Birinci mərtəbədə divarın qalınlığı 5 m-ə on the ground floor. The wall thickness on the ground çatır. Qalanın daхili hissəsi 8 mərtəbəyə bölünür. Qoruğu İdarəsinin rəisi Mikayıl Cabbarov floor is 5 meter. The internal space of the tower is Hər mərtəbə yоnma daşlarla tikilmiş, günbəz fоrmalı bildirib ki, məqsəd Qız Qalasının daha divided into 8 tiers. Each of the eight tiers of the tower tavanla örtülmüşdür. Qala 1964-cü ildən muzey kimi çox tanınması və populyarlaşması, is covered with a stone cupola with a round opening. In fəaliyyət göstərməyə başlamış, 2000-ci ildə UNESCO- 1964 the Maiden Tower became a museum, and since mədəniyyətlərarası dialoqun nun Ümumdünya irsi siyahısına salınmışdır. 2000 has been included in the UNESCO World Heritage genişləndirilməsidir. Daşdan hörülmüş bu tavanların оrtasında dairəvi List. Tədbir iştirakçıları müxtəlif dеşiklər vardır. Dеşiklər şaquli хətt istiqamətindədir. There are circular holes in the middle of these stone- mədəniyyətləri özündə ehtiva edən və Bеlə ki, VIII mərtəbənin tavanının оrtasında оlan dairəvi build roofs. They are in vertical line. Thus, while looking üç gün ərzində 20 ölkəni təmsil edən dеşikdən baхdıqda birinci mərtəbənin döşəməsini out of the circular hole in the middle of 8th floor roof, rəssamlar tərəfindən hazırlanmış Qız görmək mümkündür. Qalaya yеganə giriş yоlu оnun qərb it is possible to see this storey floor. The only entrance tərəfində, yеrin əvvəlki səthindən 2 m hündürlükdə və inside the tower is in west part, an arched door place of Qalası maketlərinə tamaşa ediblər. 2-meter height and 1,1 meter width from the previous 1,1 m еnində оlan tağlı qapı yеridir. Eləcə də Litvadan gələn rəssam surface of the tower. Skaidra Yankaitenin maraqlı musiqili Azərbaycanın emblemlərindən biri olan Qız qalası The Maiden Tower, one of the emblems of Azerbaijan performansını seyr ediblər. Azərbaycan pul əskinaslarının üstündə də dəfələrlə təsvir was many times depicted over Azerbaijani coin currency edilmişdir. bills. Son illərdə Qız qalasında və onun ətrafındakı Last years the tradition of celebrating Novruz Holiday meydanda hər il Novruz bayramı şənliklərinin festivities created in the Maiden Tower and the nearby keçirilməsi ənənəsi yaranmışdır. square.

II International Art Festival Maiden Tower was held in Baku. The Festival was realized with initiative of Heydar Aliyev Foundation and co-organzied by Icharishahar State Historical and Architectural Reserve, Museum of Modern Art and Maiden Tower Arts Gallery. Head of Icharishahar State Historical and Architectural Reserve, Mikayil Jabbarov stated that the purpose of the Festival is to introduce widely and popularize Maiden Tower and widen inter- cultural dialogue. The event participants watched Maiden Tower model embraced different cultures and elaborated by artisans, represented 20 countries for 3 days. They also watched an interesting musical peformance by Skaidra Jancaite , an artist from Lithuania.

50 51 Prezident İlham Əliyev Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının açılışında demişdir: ”Şamaxı qədim tarixə malik şəhərdir. Qədim tarixi xəritələrdə Şamaxı şəhərinin adı var. Şamaxı şəhərindən çıxmış görkəmli elm, incəsənət, mədəniyyət xadimləri bizim ölkəmizi dünyada tanıtdırıblar. Keçən dəfə burada olarkən və Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinin ekspozisiyası ilə tanış olarkən bir daha gördüm ki, Şamaxı torpağı nə qədər dünya üçün görkəmli şəxsiyyətlər bəxş edibdir. Bu bizim böyük sərvətimizdir...”

President Ilham Aliyev said in the opening of Shamakhi Astrophysical Observatory: “Shamakhi has an old history. Shamakhi city name is encountered in ancient historical maps. Outstanding scientific, art and cultural figures from Shamakhi identified our country in the world. I saw while being here last time and acquainted with the exposition of History and Local Lore Museum how many eminent persons the land of Shamakhi gave a gift to the world. It is our great treasure…”

Şamaxı. XVII əsr Shamakhi. XVII century Muzeylərimiz > Museums

Azərbaycanın tarixi regionlarından biri Azərbaycanın bütün regionlarında Tarix-Diyarşünaslıq Şirvan vilayətidir. Burada minillik tarixi əhatə muzeyləri vardır. Lakin bu tip muzeylər regional xarakter edən Şirvanşahlar dövləti (VI-XVI əsrlər) daşıdığından onların bir çoxunun ekspozisiyası mövzu və tarixi mövcud olmuşdur. Hələ II əsrdə yaşamış yunan ardıcıllıq olmadan zəif eksponatlarla nümayiş olunur. coğrafiyaşünası Klavdi Ptolemeyin adını çəkdiyi 2008-ci ildə Şamaxı Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinin yeni Şamaxı şəhəri uzun müddət Şirvanşahlar elmi ekspozisiyasının qurulması ilə əlaqədar layihəmiz dövlətinin paytaxtı olmuşdur. bəyənilmiş və həyata keçirilməsinə başlanılmışdır.

The Shirvan province is a historical region It should be noted that there are history and local lore of Azerbaijan. The region is famed for the museums in all the regions of Azerbaijan. However, the state of Shirvanshahs with its millennium old museums of this type are of regional nature only, therefore history (6-16 centuries). The Greek geographer their expositions often run counter to themes and historical Claudius Ptolemy who lived as far back as sequence, so related exhibits are poor and non-representative. in the 2nd century referred to the town of It was the arrangement of a new scientific exposition of the Shamakhi which had for long been the capital Shamakhi History and Local Lore Museum in 2008 that helped of the state of Shirvanshahs. our project to win the recognition and start being implemented.

Bizim gördüyümüz bütün işlərin, o cümlədən texniki işlərin hansısa elmi mənası vardır. Belə ki, hər bir zal mövzuya uyğun olaraq boyanmış, informasiya panelləri həmin rənglərlə çap olunmuşdur. Yaşıl təbiəti simvolizə etdiyi üçün “Diyarşünaslıq”, boz Şamaxıda evlərin ta qədimdən boyandığı xüsusi mineralın - “şirə”nin rəngini simvolizə etdiyi üçün “Şamaxı qədim dövrdə”, süd rəngi Şirvanın “süd ölkəsi” adlandırılmasına əsaslanaraq “Şirvanşahlar dövründə Şamaxı” mövzusu üçün əsas rəng seçilmişdir və s.

In all our initiatives, including matters of technical nature, we are guided by scientific principles. Thus, each museum room is painted in a color of themes, which is in accord with that of information panels. «The Local Lore» symbolizes the nature - green; gray - the color of a special mineral spread Fariz Xəlilli ● PhD ● Fariz Khalilli in Shamakhi since time immemorial, the so-called «shire», following which the town was referred to as «Shamakhi in the ancient period», milk-colored Shirvan’s «country of ŞAMAXI TARİX-DİYARŞÜNASLIQ MUZEYİ milk» a special color was selected to describe «Shamakhi in SHAMAKHI HISTORY AND LOCAL LORE MUSEUM the times of Shirvanshahs», etc. 54 55 Şamaxı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Shamakhi History and Local Lore Museum

Qədim insanlar Şirvanda Paleolit dövründən Note that ancient people settlled down in Shirvan məskunlaşmışlar. Qobustan qayaüstü təsvirləri since Palaeolith. Gobustan rock carvings are eloquent Şirvan regionunun və Azərbaycanın mədəni irsinin testimony to the cultural heritage of Shirvan region and nadir nümunələrindəndir. Burada qədim insan qaya Azerbaijan as a whole. The ancient man was successful üzərinə tarix yazmış, incəsənət əsərləri yaratmışdır. in creating works of art on a rock. There are several Şamaxı şəhərinin qədim yerində isə bir neçə təbəqədə lavers which testify to the ancient sites in Shamakhi. The yaşayış olub. Ən qədim təbəqə Kür-Araz mədəniyyəti oldest one - burials of the Kura-Araz culture epoch. (III- sakinlərinin qəbirlərinin aşkar olunduğu təbəqədir (e.ə. II millenniums B.C.). III-II minilliklər). Archaeological excavations are illustrative of the Miflərdə olduğu kimi, arxeoloji tədqiqatlar da growth of social life in Shamakhi in the era of Alexander Muzeyin vitrinləri Şamaxı meşələrində bitən Şamaxıda həyatın Makedoniyalı İsgəndər dövründə the Macedonian. Note that ancient Shamakhi residents göyrüş ağacından düzəldilmişdir. Vitrinlərə canlandığını göstərir. Qədim şamaxılılar Makedoniyalı minted and circulated coins similar to those minted və panellərə Muzeyin emblemi (Şirvanşahlar İsgəndərin pullarına oxşar pullar kəsmiş və istifadə in the Alexander period in the 3-1 centuries B.C. dövlətinin adını simvolizə edən “günbəz içərisində etmişlər. E.ə. III-I əsrlərdə şamaxılılar Suriya və Shamakhi residents imported Syria- and Palestine-made üz-üzə dayanmış iki şir (“Şirvan” “Şirlər ölkəsi” Fələstində hazırlanmış nəfis şüşə qablar idxal etmiş, glassware” in the 1-3 centuries. Shamakhi craftsmen deməkdir) və onların arasında bir inək (“Şirvan” sonralar I-III əsrlərdə onun istehsalını öyrənib tətbiq learnt to manufacture the glassware themselves. fars dilində “Süd ölkəsi” deməkdir) başı”nın etmişlər. Şamaxı üzümü ilə tanınmış, buradan digər Shamakhi was also famed for its graspes and related təsviri) həkk edilmişdir. ölkələrə sonralar da olduğu kimi üzüm məhsulları products; Shamakhi manufacturers exported their Muzeyin foyesində Şamaxı kəndləri və və çaxır ixrac olunmuşdur. Qəbirlərin birindən aşkar products to other countries. A wine-full pitcher was Şamaxının tanınmış insanları haqqında məlumat bazası qoyulmuşdur. Azərbaycan kəndlərində və olunmuş iri küpün içərisi çaxırla dolu olmuşdur. uncovered in one of burials. Owing to the cult of their əyalət şəhərlərində komputerdən istifadə daha geniş Şamaxılılar əcdad kultu ilə əlaqədar olaraq daş heykəllər forefathers, Shamakhi residents were engaged in yayılmadığından burada məlumatın çatdırılmasında düzəltmişlər. Yerli əhəngdaşından hazırlanan iri daş manufacturing stone statues. Large statues made of “touch screen” və monitordan istifadə olunur. Bu, heykəllər kişilərə aid olub, əllərinin biri ürəyinin limestone belonged to male; an arm of one statue was komputerdən istifadə edə bilməyənlərin də işini üzərində, biri isə kəmərindədir. placed on heart; another - on belt. asanlaşdırır. Zəngin flora (buradan Maykop çöküntüləri təbəqəsindən (25-35 milyon il əvvəl daşlaşmış ağac tapılmışdır), fauna (Şamaxı cüyürü ilə məşhurdur), Astrofizika rəsədxanası (Şamaxı səması dünyada ən açıq səmalardandır), palçıq vulkanları (dünyadakı palçıq vulkanlarının 40 faizi Azərbaycandadır) haqqında məlumat və eksponatlar Muzeyin “Diyarşünaslıq” zalında nümayiş etdirilir. Burada Şirvanda yaşayan müxtəlif heyvanların və quşların müqəvvaları, Şirvanda əkilib-becərilən bitkilərin herbariləri, müxtəlif minerallar və Şirvana məxsus süxurlar xüsusi vitrinlərdə qoyulmuşdur. Orta əsr Şamaxı şəhərinin Avropalı səyyah-rəssamlar (Adam Oleari, Korneli de Breyn və s.) tərəfindən çəkilmiş rəsmlərinin reproduksiyası ekspozisiyanın ən maraqlı yerlərindədir.

Museum’s showcases are made of ash-tree which is found in Shamakhi forest. The two face-to-face lions (“Shirvan” means “Country of lions”) inside a dome as well a cow’s head (“Shirvan” means “Country of milks”, too) between them, as symbol of the Shirvanshahs state is engraved on showcases and panels of the Museum. At the Museum’s foyer there is a stand with names of prominent fires of Shamakhi and its villages. When adjusted for non- spreading of computers in Azerbaijani countryside and provincial towns and for lack of information, the locals have to apply touch screen and monitors. This, in turn, makes it easier for those unconversant with computer to perform their duties. “The Local Lore” room of the Museum demonstrates samples of Flora – a petrified tree of Maykop period (25-30 mil years ago); Fauna - Shamakhi is famous for its roe; an Astrophysical Observatory (Shamakhi’s sky is the world’s clearest); Mud Volcanoes (40% of the world’s mud volcanoes are located in Azerbaijan); stuffed animals and birds of Shirvan, herbariums of plants, samples of minerals and rocks typical for the region, etc. One of the most interesting places of the exposition, is reproduction of the pictires made by medieval European travelers who visited Shamakhi (Adam Olearius, Cornelius de Brain et al.).

56 5757 Şamaxı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Shamakhi History and Local Lore Museum Ölünü ana bətnindəki kimi çox bükülü şəkildə qəbirə qoyurdular. Antik və ilk orta əsrlərin bu maddi-mədəniyyət nümunələri “Şamaxı qədim dövrdə” zalında nümayiş etdirilir. Onların bəziləri qılınc və xəncərlə təsvir Şamaxı uzun müddət Şirvanşahlar dövlətinin mərkəzi olmuşdur. Şirvan olunmuşdur. Şamaxılıların gildən (Azərbaycanda şahlarının Sasani sülaləsinə qohumluğu çatırdı. Müsəlmanlar ilk dəfə torpağa “Ana torpaq” deyilir) hazırladıqları qadın Azərbaycana gələndə Şirvanşah Şəhriyar onlarla müqavilə bağlamışdı. heykəlciklərinin qabarıq bədəni, yaş həddinə uyğun Azərbaycan Respublikasında ən qədim məscid də Şamaxıdadır (743-cü il). döşləri, əl-ayaqları, saç və hörükləri aydın təsvir Şirvan şahları elmi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti himayə edirdilər. Şamaxıda olunmuşdur. Küp qəbirlər də ananın qarnını zamanının “Şirvan Elmlər Akademiyası” yaradılmışdır. Burada Ömər simvolizə edir və mərhum o dünyaya köçərkən Kafiəddin (təbib), Fələki Şirvani (astronom), Xaqani Şirvani (şair) kimi sanki ananın qarnındaymış kimi yola salınırdı. dahilər yaşayıb yaratmışdır. Some of them carried a dagger, others -a sabre. It was no mere coincidence that the deceased was put into the grave in a Shamakhi residents also manufactured earthenware stooped posture. Antique Period and Early Middle Ages artifacts are exhibited female statuettes (the land is called “motherland” at “Shamakhi in the Ancient Period” room. in Azerbaijan) notable for protruding bodies and For a long span of time Shamakhi had been a center of the Shirvanshahs broad chests, with arms and legs, hair and plait. Note State. Note that Shirvan shahs went back to the dynasty of Sasanides. When that pitcher graves symbolize mother’s stomach, and the Moslems arrived in Azerbaijan for the first time, it was Shirvanshah Shahriyar deceased as if passed away inside his mother’s stomach. who entered into agreement with them. Also, the Azerbaijan’s oldest mosque is located in Shamakhi (743). Shirvan shahs patronized sciences, literature, arts and culture as a whole. Of interest is the fact that “Shirvan Academy of Sciences” was set up in Shamakhi as well. Contributing to the prosperity of Shirvan were Omar Kafiaddin (physician), Feleki Shirvani (astronomer),

Khagani Shirvani (poet) et al.

Şamaxı İslam dünyasında sufizmin mərkəzlərindəndir. O dövrün böyük sufiləri Şirvan xanəgahlarını ziyarət etmişlər (Pir Hüseyn, Diri Baba, Pir Mərdəkan, Avaxıl, Dədəgünəş xənəhgahları). Dünyanın bütün yerlərinə yayılmış xəlvətilik sufi cərəyanı məhz Şamaxının Avaxıl kəndindən çıxmışdır. Hürufilik sufi məktəbinin əsas dayaq yeri də Şamaxı olmuş, türk dilində şeirlər yazan Nəsimi Şirvani bu cərəyanın böyük nümayəndəsi olmuşdur. Şamaxı İpək yolu üzərindəki mərkəz şəhərlərdən olduğu üçün Avropa, Hindistan, Rusiya, Çin, Orta Asiya, Yaxın Şərq ölkələrindən bura ticarətə gəlirdilər. Şamaxı ipəyi ilə tanınır, burada qızğın ipək ticarəti aparılırdı. Bu minillik tarixdə Şamaxıda həyatın zəiflədiyi məqamlar (zəlzələlər, monqol yürüşlərinin təsiri ilə) da olmuşdur. Orta əsr Şamaxı şəhərində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş saxsı məmulatı, metal, sümük və şüşə əşyalar, şirvanşah və xarici ölkələrin pulları, sufi əşyaları, əlyazma kitablar “Şamaxı Şirvanşahlar dövlətinin mərkəzi kimi” zalında nümayiş etdirilir. Shamakhi was one of the centers of Sufizm in the Islamic world. Great Sufis of the reviewed epoch visited the Shirvan khanegahs (Pir Huseyn, Diri Baba, Pir Mardakan, Avakhil, Dedegunesh). The Sufi trend of khalveti spread across the world from the village of Avakhil. Also, Shamakhi was the center of the Sufi school of Hurufizm with prominent representative of this trend Nasimi Shirvani who created in Turkic. Shamakhi as a principal town at the Silk Road crossroads attracted trade traffic from Europe, India, Russia, China, Central Asia, and Near East. Note that Shamakhi was notable for its silk articles and intensive silk trade. However, there were periods in the millennium-old history of Shamakhi where the town fell into decay as a result of earthquakes, Mongol invasions, etc. Highly glazed pottery, metal, bone and glassware, coins of Shirvanshah epoch and from other countries uncovered as a result of archaeological excavations in the medieval Shamakhi, Sufi period materials, manuscripts are exhibited at “Shamakhi as Center of the Shirvanshahs State” room. 58 59 Şamaxı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Shamakhi History and Local Lore Museum

Azərbaycan qədimdən neft ölkəsi olduğu üçün burada orta əsrlərdə saxsı zəlzələnin dəhşəti haqqında təsəvvür yaradır. room. An earthquake occurred in Shamakhi in 1902, çıraqlar neftlə işləyirdi. Şamaxılı usta müxtəlif insan sifətlərini şirli dolçanın 1918-1920-ci illərdə müstəqil Azərbaycan following which the town was fully destroyed. Photo- üzərində çox ustalıqla işləmişdir. Respublikası mövcud olmuşdur. Müstəqilliyə gedən materials and newspaper materials of the reviewed Şirvanşahlar dövləti Səfəvi şahı Təhmasib tərəfindən 1538-ci ildə süquta yol ağır olmuş, bolşeviklərin dəstəyi ilə erməni period give a clear view of this natural calamity. uğradılır və Şirvan bəylərbəyliyi yaradılır. Şirvan şahlığı süqut etdikdən sonra daşnakları digər yerlərdə olduğu kimi Şirvanda da The years of 1918-1920 saw the independent Səfəvilər, Osmanlılar, Əfşarlar, Qacarlar, nəhayət Rus əsarəti zamanı Şamaxı etnik təmizləməyə başlamışlar. Azerbaijan Republic. The path towards the ayaqlar altında qalmış, əhalisi azalmış, alimləri, sənətkarları, ağzı dualılar yad independence was very hard, and Shirvan like 13000-dən çox insan tələf olmuş, evlər yandırılmış, other places of Azerbaijan underwent ethnic ellərə getmişlər. Dünyanın çox yerinə yayılmış Şirvani nisbəlilər bu həqiqətdən Şamaxı xarabazara çevrilmişdir. “Şirvan xəbər verir. 1747-ci ildə Nadir şah öldürüldükdən sonra müstəqil Şirvan xanlığı purging inflicted by Armenian Dashnaks with Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə” the support of Bolsheviks. yarandı. Şirvan xanlarının Şirvanın şahlıq dövrü sabitliyini və intibahını geri zalında rəsmi soyqırım sənədləri, foto qaytarmaq cəhdləri feodal pərakəndəliyinə və rus istilasına qurban getdi. Xan Above 13,000 lost their lives, most ailəsinə Şamaxıda yalnız dəfn olunma icazəsi verən ruslar buranı vilayət, materiallar, silahlar, cümhuriyyət houses burnt down and Shamakhi sonra quberniya mərkəzinə çevirdilər. “Şirvan Səfəvilər və Şirvan xanlığı pulları və s. nümayiş etdirilir. turned into ruins. Official documents, dövründə” zalında orta əsr silahları, XVIII əsr rus topu, etnoqrafik əşyalar “Şirvan Sovet dövründə” və photo-materials, arms, ADR money, (Şirvanda ipəkçilik, misgərlik, dəmirçilik, xalçaçılıq, dulusçuluq, toxuculuq “Şirvan müstəqilik illərində” etc. are exhibited at the “Shirvan zallarında da müxtəlif müasir dövr during the Azerbaijan Democratic və s. sənət sahələri geniş yayılmışdı), dövrün pulları nümayiş etdirilir. Republic” room. 1820-ci ildə Şirvan xanlığı ləğv edildi. Rusiyanın müstəmləkə siyasəti, çar eksponatları - fotomateriallar, rəsmi sənədlər, medal və ordenlər, Şamaxı “Shirvan in the Soviet Period” məmurlarının özbaşınalıqları geniş yayıldığından bəzən xanlıq dövrü həsrəti and “Shirvan in the Independence çəkilirdi. Rusiyanın müxtəlif yerlərindən Şirvana, yerli əhalinin torpaqları zavod və fabriklərinin məhsulları, Years” rooms are notable for hesabına molokanlar (“zərərli təriqətçilər”) köçürülürdü. “Şirvan Çar Rusiyası xalçalar, mədəniyyət xadimlərinin və photomaterials, official documents, dövründə” zalında XIX-XX əsrin əvvəllərinə aid xalq sənətkarlığı nümunələri, müharibə iştirakçılarının əşyaları və s. medals and orders, products of Avropa, Rusiya, Hindistan, Qacar, Osmanlı, Orta Asiyadan gətirilmiş ticarət qoyulmuşdur. Shamakhi plants and factories, carpets, malları, məişət əşyaları, xalçalar, Şirvan atlı milisinin bayrağı, dövrün pulları, Şamaxı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin personal things of the workers of culture, möhürlər, əlyazmalar nümayiş etdirilir. 1902-ci ildə Şamaxıda zəlzələ olmuş, Şirvan tarixindən bəhs edən filmi participants of the war, etc. şəhər tamamilə dağılmışdır. Foto görüntülər və dövrün qəzet materialları hazırlanmışdır. Diyarşünaslıq zalından Tarix A film narrating about the history of Note that oil was used in ceramic lamps in Shamakhi, for Azerbaijan was zallarına keçid yerində filmin nümayişi üçün kinozal Shirvan has been prepared by the Shamakhi History the world’s oil center in the Middle Ages. Besides, Shamakhi craftsmen were qurulmuşdur. Tamaşaçı (vizitor) tarix zallarına and Local Lore Museum. A cinema room is placed skilful in depicting human faces on jugs. bu filmi izlədikdən sonra daxil olur. Filmdə on the juncture between a local lore room and a Şamaxılı muğam ustası Alim Qasımovun history room. After watching this film, a visitor It has to be kept in mind that the state of Shirvanshahs was destroyed by enters a history room. The mugham “Shirvan Tahmasib shah in 1538, following which there came up the Shirvan beglyarbey. ifa etdiyi “Şirvan şikəstəsi” və şamaxılı shikestesi” performed by Shamakhi mugham After the collapse of the Shirvanshah’ state Shamakhi underwent invasions aktyor İlham Namiqkamalın səsləndirməsi performer Alim Qasymov and texts scored for of Sefevids, Ottomans, Afshars, Qajars and finally Russians, its population ilə mətndən istifadə olunmuş, Şirvan tarixi sound by Shamakhi actor Ilham Namigkamal decreased, scholars, craftsmen and religious figures left their land for other haqqında ümumi məlumat verilmişdir. countries. It is Shirvan migrants worldwide that testify to this truth. After are used in the film which provides genera the murder of Nader shah in 1747 there sprang up the independent Shirvan Azərbaycanın regional muzeyləri içərisində information about Shamakhi. khanate. Attempts of Shirvan khans to restore stability and revive Renaissance ilk dəfə dünya muzey standartları əsasında tarixi First ever in the history of Azerbaijani regional of the Shirvanshah period ran across the feudal disunity and the Russian ardıcıllıq, işıq effektləri, iki dildə (Azərbaycan museums and in line with world museum standards, in occupation. Russians gave their consent for the khan’s family to be buried və ingilis) informasiya, elektron vasitələrdən istifadə consecutive order and using lighting effects and electronic in Shamakhi only, and later transformed it, first, into the regional and later edilməklə Şirvan regionun mədəni irsi yerli və xarici means, in two languages (Azeri and English), the Museum provincial center. Medieval weapons, canons of the 18th century, ethnographic turistlərə təqdim olunur. introduces local and foreign visitors to the rich cultural materials (silkworm breeding, coinage, blacksmith’s, carpet-making, weaving, 26 noyabr 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasının heritage of Shirvan region. President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev etc.) are exhibited at “Shirvan during Sefevids and the Shirvan khanate” Prezidenti İlham Əliyev Şamaxı Tarix Diyarşünaslıq room. In 1820 the Shirvan khanate was liquidated. It was familiarized with the conditions created at Shamakhi Muzeyində yaradılmış şəraitlə yaxından tanış olmuş, History and Local Lore Museum on 26 November, 2009 the Russian colonialist policy, arbitrariness of görülmüş işləri təqdir etmişdir. tsar officials that made locals to dream of the and appraised the done work. khanate epoch. Molokans (“bad sectarians”) Muzeyin ekspozisiyasını tam əhatə edən iri həcmli və The large-volume and colorful catalogue covered arrived in Shirvan from Russia and settled down rəngli kataloq Azərbaycan Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyləri the Museum exposition is published in Shamakhi for the on lands of local population. Handicrafts of the içərisində ilk dəfədir ki, Şamaxıda nəşr olunmuşdur. first time amongst history and local lore museums. 19-earlier 20th centuries, handmade goods, carpets, a banner of Shirvan cavalry, moneys of the period under consideration, manuscripts, etc. brought from Europe, Russia, India, Persia, Ottoman Turkey and Central Asia are exhibited at “Shirvan in the period of Tsarist Russia”

60 61 Xəbərlər News

Muzey və müasir dünya Museum and modern world

Bu yaxınlarda AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində “Muzeylərin müasir durumu və inkişaf perspektivləri” An international scientific conference on subject “Modern situation and development perspectives of museums” mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans keçirilib. was held recently in National Museum of History of Azerbaijan. Muzeyin direktoru, akademik Nailə Vəlixanlı konfransın məqsəd və əhəmiyyətindən danışarkən bildirib ki, Director of the Museum, Academician Naila Velikhanly spoke about purposes and significance of the conference. konfrans çərçivəsində mədəni irsin qorunmasında muzeylər, müasir muzeylərdə konservasiya və bərpa məsələləri, It was stated that discussions on the topics “Museums in protection of Cultural Heritage; conservation and recovery muzeylər və mədəni turizm, tarix və mədəniyyətin tədrisi və təbliğində müasir muzeylərin rolu, muzeylərdə issues in contemporary museums; museums and cultural tourism; the role of modern museums in training and informasiya texnologiyalarının tətbiqi, muzey menecmentinin problemləri mövzularında müzakirələr dinlənilib. propagation of history and culture; application of information technologies in museums and the problems of museum Mədəniyyət və turizm nazirinin müavini Sevda Məmmədəliyeva konfransın mövzusunun əhəmiyyətli və aktual management” were held within the framework of the conference. olduğunu deyib. Konfransda nazir müavini bildirib ki, ölkədə 250 muzey var ki, onlardan 205-i Mədəniyyət və Deputy minister of culture and tourism, Sevda Mammadaliyeva said the theme of the conference is essential and Turizm Nazirliyinə aiddir. S.Məmmədəliyeva qeyd edib ki, 2006-cı ildən başlayaraq prezident İlham Əliyev actual. She underscored at the conference that, 250 museums exist in the country and 205 out of them belong to tərəfindən muzey işi sahəsində 9 sərəncam imzalanıb. Nazir müavini işğal altında qalmış ərazilərimizdə 100 mindən Ministry of Culture and Tourism. S. Mammadaliyeva said that 9 decrees were signed up by President Ilham Aliyev since 2006 in the domain of museum work.The deputy minister noted 22 museums preserved in the occupied areas of çox əşyanın toplandığı 22 muzey qaldığını deyib. Onların bir qisminin fəaliyyəti Azərbaycanın digər regionlarında ours, where over 1000 things collected. An activity of a part of them was restored in other regions of Azerbaijan. bərpa olunub. The attendees of international scientific conference on “Modern situation and development perspectives “Muzeylərin müasir durumu və inkişafı perspektivləri” mövzusunda keçirilən beynəlxalq elmi konfransın of museums” visited Diri Baba Tomb belonged to 15th century in Gobustan City. Chairman of MIRAS Social iştirakçıları Qobustan şəhərindəki XV əsrə aid Diri Baba türbəsini ziyarət ediblər. “MİRAS” İctimai Birliyinin sədri Organization, Fariz Khalilli gave wide information to them about Diri Baba Tomb stating that this monument Fariz Xəlilli tədbir iştirakçılarına Diri Baba türbəsi haqqında geniş məlumat verib. Bildirib ki, memarlıq obrazının assumes special place in the history of Azerbaijani architecture for originality of architecture image, inimitable orijinallığı, tikinti kompozisiyasının təkraredilməzliyi və təbiət ilə sıx əlaqəsinin olmasına görə bu abidə Azərbaycan charater of construction composition and dense bonds with nature. memarlığı tarixində xüsusi yer tutur. The participants also visited Shamakhi History and Local Lore Museum, re-established fundamentally on the level Konfrans iştirakçıları həmçinin 2009-cu ildə müasir muzey standartları səviyyəsində əsaslı şəkildə yenidən of modern museum standards in 2009. The director of the museum, Firgiya Zamanova stated that the museum which qurulmuş Şamaxı Rayon Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinin də qonağı olublar. Muzeyin direktoru Firqiyə Zamanova was founded in 1945 in Shamakhi region, but functioned since 1948 consists of 7 sections and differs from other bildirib ki, Şamaxı rayonunda 1945-ci ildə əsası qoyulan, lakin 1948-ci ildən fəaliyyətə başlayan muzey 7 bölmədən museums: “Our museum is shifted attention besides local settlers, by foreign citizens. I would like to bring into notice ibarətdir və digər muzeylərdən fərqlənir: “Muzeyimiz yerli sakinlərlə yanaşı, xarici vətəndaşların da marağına səbəb of those wishing to visit our museum that, the entrance is free. There were 320 exhibits upon creation of the museum. olur. Muzeyimizi ziyarət etmək arzusunda olanların nəzərinə çatdırmaq istərdim ki, bizdə giriş pulsuzdur. Muzey But now it reaches 9 000”. yaradılan zaman burada 320-yə yaxın eksponat var idi. Amma indi eksponatların sayı 9 minə çatır”. Following that, the participants had been in the place called “Kharaba sheher” in Agsu region and familarized Bundan sonra konfrans iştirakçıları Orta Əsr Ağsu şəhərində aparılan son arxeoloji tədqiqatların nəticələri ilə closely with the results of archaeological explorations conducted since March, last year. yaxından tanış olublar. Chief of Agsu Archaeological Expedition, Doctor of Historical Sciences, Gafar Jabiyev and chief assistant of the Ağsu arxeoloji ekspedisiyasının rəisi, tarix elmləri doktoru Qafar Cəbiyev, ekspedisiyanın rəis müavini Fariz Xəlilli Expedition, Fariz Khalilli informed comprehensively the guests on medieval town, covered 40-hectare space and qonaqlara 40 hektar ərazini əhatə edən orta əsr şəhəri, orada aparılan arxeoloji tədqiqatlar haqqında ətraflı məlumat archaeological explorations implemented there in “Kaharaba sheher” where the excavations continued, noting verərək, qeyd ediblər ki, indiyədək qədim şəhərin qalıqlarının 3600 kvadratmetrində qazıntılar başa çatdırılıb, 5000 that the excavations completed in 3600 sq/ms of old town’s remnants, till now. Presently the work is ongoing in the kvadratmetrdən çox ərazidə isə tədqiqat işləri davam etdirilir. Qazıntıların ilkin mərhələsində 1000-dən çox müxtəlif centre on 5000 sq.ms. More than 1000 various types of artifacts, including 400 coins, decor items and so on were çeşidli maddi mədəniyyət nümunəsi, o cümlədən 400-dən çox sikkə, bəzək əşyası və s. tapılıb. Bütün bunlar “Miras” revealed during the first stage of the excavations. All these are demonstrated in the covered expo-complex set up in “Handicraft estate” of the old town by financial support of “MIRAS” Social Organization in Support of Studying of Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyinin dəstəyi ilə qədim şəhərin “Sənətkarlıq məhəlləsi”də qurulmuş Cultural Heritage. This view caused great interest of foreign scientists. örtülü sərgi kompleksi də nümayiş etdirilir. Bu mənzərə əcnəbi alimlərin böyük marağına səbəb olub. The participants of the international scientific conference were given all-round information about insufficient study Beynəlxalq elmi konfransın iştirakçılarına son orta əsr Azərbaycan tarixinin hələ az öyrənilməsi, Ağsuda aparılan of Last Middle Ages Azerbaijani history and great significance of archaeological excavations conducted in “Kharaba arxeoloji qazıntıların bu baxımdan böyük əhəmiyyət daşıması barədə ətraflı məlumat verilib. sheher” in these terms. Qeyd edək ki, bir neçə gün davam edən konfransda Azərbaycan alimləri ilə yanaşı, Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, To note, along with Azerbaijani sceintists, the experts of Turkey, Russia, Ukraine, Georgia, Germany, Bulgaria, Gürcüstan, Almaniya, Bolqarıstan, İtaliya, Livan, Qazaxıstan və digər ölkələrin mütəxəssisləri məruzələrlə çıxış Italy, Lebanon, Kazakhstan and other countries delivered a report at the conference, lasted for some days. ediblər. 44 reports on subjects “Cultural tourism and reserve-museums in Absheron”, “Museum and art education”, Tədbirdə “Abşeronda mədəni turizm və qoruq-muzeylər”, “Muzey və rəssamlıq təhsili”, “Ağsuda arxeoloji turizm “Archaeological tourism complex in Agsu”, “The role of museums in protection of cultural heritage of museums”, kompleksi”, “Muzeylərin mədəni irsin qorunmasında rolu”, “MDB ölkələrində tarix və mədəniyyətin təlim və “The role of museums in education and propogation of history and culture in CIS countries”, “The function of təbliğində muzeylərin rolu”, “Regionda mədəni turizmin formalaşması prosesində muzeylərin funksiyası” və digər museums in the formation process of cultural tourism in the region” and others, were heard at the event and mövzularda 44 məruzə dinlənilərək müzakirə edilib. discussed.

62 63 Qarabağda nəyim qaldı? What I left in Karabakh?

Ağdam şəhəri Qarabağ düzündə ən iri şəhərlərdən Aghdam City is one of the largest cities of biridir. E.ə. I minillikdə yarandığı ehtimal edilən bu Karabagh Plain. The name of this city, which şəhərin adı Ağdam – qədim türk dilində kiçik qala created supposedly in the 1st millenium B.C. is mənasını verir. Uzaq keçmişdə bu ərazidə yaşamış Aghdam meaning a small castle in old Turkish türkdilli qəbilələr özlərini müdafiə etmək üçün language. Turkish-language tribes lived in this area əsasən kiçik qalalar tikirdilər. Zaman keçdikcə bu in far past, used to build small castles mainly for şəhərin adının mənası dəyişib. XVIII əsrin birinci protecting themselves. As time passed, the meaning yarısında Qarabağ xanı Pənahəli xan bu şəhərdə özü of the name of this city changed. In the first half üçün ağ daşdan imarət tikdirib. Həmin imarət uzun of the 18th century Karabakh khan Panahali khan müddət ətraf kəndlərin sakinləri üçün bir növ səmt, contructed a large mansion of white stone for him in istiqamət rolunu oynayıb. Bu mənada “Ağdam” - this city. This mansion played a role of a kind of side günəş şüaları ilə nurlanmış, işıqlı, ağ ev mənasını and direction for residents of surrounding villages daşıyıb. for a long term. In this sense “Aghdam”- had a Tarixi düşmənlərimiz olan ermənilər 1993- meaning of lighted up with the sun rays, a bright cü il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərini işğal and a white house. ediblər. Ağdamın müdafiəsi uğrunda döyüşlərdə Our historical enemies- Armenians occupied 6 min şəhid verən ağdamlılar içərisində bir sıra Aghdam City on 23 July in 1993. A number of döyüşçülər Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına warriors amid 6 000 Aghdam people killed for a layiq görülüblər. Bunlardan Şirin Mirzəyev, Asif righteous cause at the fights for Aghdam’s defense Məhərrəmov, Allahverdi Bağırov, Yelmar Edilov, were honoured with National Hero of Azerbaijan. Əlabbas İsgəndərov, Faiq Ağayev, Muxtar Qasımov, Shirin Mirzayev, Asif Maharramov, Allahverdi Hidayət Rüstəmov, Baxşeyiş Paşayev, Natiq Baghirov, Yelmar Edilov, Elabbas Isgandarov, Faiq Əhmədov, Fazil Mehdiyev, İxtiyar Qasımov, Rövşən Aghayev, Mukhtar Gasimov, Hidayat Rustamov, Hüseynov, Canpolad Rzayev, Nadir Əliyev, Rövşən Bakhsheyish Pashayev, Natig Ahmadov, Fazil Əkbərov vətən uğrunda döyüşlərdə böyük şücaət Mehdiyev, Ikhtiyar Gasimov, Rovshan Husseynov, göstəriblər. Janpolad Rzayev, Nadir Aliyev, Rovshan Akbarov Ağdam rayonu ərazisində çoxlu memarlıq və showed great courage at the fights for the incəsənət abidələri var. Üzərliktəpə abidəsi, Qutlu Motherland. Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli There are many architectural and art monuments kəndindəki XIV əsrə aid türbə və daş abidələr, in the area of Aghdam. Uzerliktepe Monument, Papravənd kəndindəki XVIII əsrə aid məscid, XVII Gutlu Sari Musa oghlu Dome (year 1314), tombs əsrə aid Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı Pənahəli and stone monuments in Kangarly Village of 14th xanın imarəti (XVIII əsr), Xurşidbanu Natəvan century, Mosque at Papravend Village of 18th və onun oğlunun türbəsi (XIX əsr), Pənahəli century, Khanoghlu Tomb of 17th century, Mansion xan tərəfindən müdafiə məqsədilə inşa etdirilən of Karabakh khan, Panahali khan (18th century), Şahbulaq qalası, şəhərin mərkəzində 1868-ci ildə Tomb of Khurshidbanu Natavan and son (19th inşa olunan məscid keçmiş tariximizi özündə əks century), Shahbulag Castle built by Panahali khan etdirən qiymətli abidələrdir. Bu maddi- mədəniyyət for defense purpose, a mosque constructed in the abidələri müxtəlif bölgələr əsasında qruplaşmış downtown in 1868 are valuable monuments reflected və hər dövrə əsasən “Azərbaycan Respublikasının our past history. These cultural monuments were Pənah Əli Xan türbəsi. XVIII əsr. ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş grouped based on different zones and included into Ağdam rayonu. daşınmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət “the subdivision of state-protected real cultural Panah Ali Khan tomb. XVIII century. Agdam64 region. 65 Məlik Əjdər türbəsi. XII-XIII əsr. Laçın rayonu Cicimli kəndi. Melik Ajdar tomb. XII-XIII century. dərəcəsinə görə bölgüsü” adlı kitaba daxil monuments in the area of the Azerbaijan Republic Jijimli village Lachin region. edilib. Hazırda bu abidələr düşmənlər tərəfindən for importance degree” based on each period. vəhşicəsinə məhv edilir. These monuments are nowadays ruined brutally by Ümumilikdə Azərbaycanın işğal edilən enemies. ərazilərində yüz min eksponatı olan 22 muzey Generally 22 museum exist in the occupied lands var. Mənfur düşmən Azərbaycan xalqının tarixi, of Azerbaijan possessed 100 000 exhibits. Damned mədəniyyəti və incəsənəti ilə bağlı qiymətli əşyaları, enemy assumed precious items, paintry ad sculpture rəsm və heykəltəraşlıq əsələrini, dünya şöhrətli works, world-famous carpets and other exhibits xalçaları və digər eksponatları mənimsəyərək öz related the history, culture and art of Azerbaijan adlarına çıxıblar. people and introduced from their name. Amongst the destroyed museums, there are Məhv edilən muzeylər sırasında Ağdam Çörək Aghdam Bakery Museum, History and Local Lore müzeyi, Tarix diyarşünaslıq muzeyi, tarzən Qurban Museum, memorable museum of a player of tar Pirimovun xatirə muzeyi də var. Çörək muzeyi 2 (an Azerbaijani stringed folk musical instrument), mindən çox eksponata malik olub, dünyada ikinci, Gurban Pirimov. The bakery museum had more than keçmiş SSRİ-də isə birinci sayılırdı. 2 000 exhibits and ranked the second in the world Ermənilər növbəti saxtakarlığa əl ataraq, heç and the first in the former USSR. bir elmi əsasa söykənmədən belə bir iddia irəli Armenians admitted next falsification claiming sürürlər ki, guya Böyük Ermənistanın paytaxtı without any scientific ground that, through the Tiqranakertin qalıqları Ağdam ərazisində aşkar remnants of Tigranakert, the capital of Great olunub. Bu qazıntılar nəticəsində 15-dən çox Xocalı Armenia were revealed in the Aghdam’s area. As mədəniyyətinə aid məşhur kurqanı dağıdaraq əldə a result of these excavations they destroyed more etdikləri maddi nümunələri Ermənistana daşıyıblar. than 15 well-known kurgans belonged to Khojaly Hətta onlar bu uydurma məlumatları xarici ölkələrin civilization and carried the obtained artifacts mətbuat səhifələrində də dərc etdiriblər. Bununla to Armenia. They even published these faked dünya ictimaiyyatını çaşdırmağa çalışan ermənilərə information in pages of press abroad. Upon trying Polşa alimi Voytsex Pastuşka tutarlı cavab verərək to confuse world community with that, Armenians bu faktın heç bir əsası olmadığını bildirib. were responded by polish scientist, Voytsekh 2005-ci ildən bəri ermənilərAğdamda Şahbulaq Pastushka aptly who stated that fact had no ground. saray kompleksi abidəsinin ətrafında qazıntı Since 2005 Armenians spoilt 10-hectare plot adı altında on hektar torpaq sahəsini korlayaraq with excavation excuse around Shahbulag Palace Tiqranakert adlı əfsanəvi bir şəhərin izlərini complex in Aghdam and sought the traces of a axtarırlar. Ermənilər Azərbaycan ərazisində legendary city called Tigranakert. Armenians törətdikləri bu cinayət əməllərinə İngiltərə, ABŞ və involved the associates from England, US and Fransadan da əməkdaşlar cəlb edərək ona hüquqi France to these criminal acts of theirs committed don geyindərməyə çalışırlar. Xarici turistlərin in the area of Azerbaijan and try to introduce that diqqətini bura yönəltmək məqsədilə Şahbulaq with legal status. With the purpose of drawing the saray kompleksini təmir edərək “Tiqrqnakert” adlı attention of foreign tourists here Shahbulag palace Tarix muzeyinə çeviriblər. Hətta onlar muzeyin complex was repaired and turned into a historical Gövhar Ağa məscidi. Şuşa. XVIII əsr. açılışını təntənəli şəkildə qeyd edərək bunu internet museum named “Tigranakert”. They even marked Rəssamı V. Vereşagin şəbəkələrində yerləşdiriblər. Erməni yalanı bununla solenmly the opening of the museum and placed the Govhar Aga mosque. Shusha. XVIII century. bitmir. Onlar Şahbulağın adını dəyişərək Surenavan, news on Internet. But it is not the end of Armenian Painter V. Vereshagin Ağdamı isə Akna adlandırıblar. Hazırda Ağdamda lie yet. They changed the name of Shahbulag to 360-a qədər erməni yaşayır. Surenavan and called Aghdam the Akna. Presently 360 Armenians live in Aghdam at the moment. Ancaq necə deyərlər, yalan ayaq tutar, ancaq They say, your sins will find you out. We are sure yeriməz. Əminik ki, hörmətli prezidentimiz, Ali Baş that, as a result of purposeful policy pursued by komandan İlham Əliyevin apardığı məqsədyönlü our honourable President, Supreme Commander- siyasətin nəticəsində tezliklə torpaqlarımız düşmən in-Chief, Ilham Aliyev, our territories will be soon tapdağından azad olunacaq, həmin ərazilərdə bərpa reelased from hostile occupation; restoration work işləri aparılaraq abidələr yenə əvvəlki görkəminə will be conducted in that area and the monuments qaytarılacaq. will gain their former look. Solmaz Quliyeva Solmaz Guliyeva, Kutlu Musa türbəsi. 1314-ci il. MİRAS İctimai Birliyinin üzvü member of MIRAS Social Organization Ağdam rayonu Xaçın-Dərbənd kəndi. Kutlu Musa tomb. 1314 yeare. 66 Xachyn-Derbend village Agdam region. Elm > Science

Qafar Cəbiyev tarix elmləri doktoru Fariz Xəlilli tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Gafar Jabiyev Doctor of Historical Sciences Fariz Khalilli PhD Ağsu ARXEOLOJİ TƏDQİQATLAR ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS IN AGSU

Yazılı qaynaqlarda Ağsu və ya «Yeni The ruins of Medieval Agsu Town recalled Şamaxı» kimi xatırlanan, xalq arasında «Ağsu like “Agsu” or “Yeni Shamakhi” in written qalası» və ya «Xarabaşəhər» kimi tanınan orta sources but known as “Agsu fortress” or əsr Ağsu şəhərinin xarabalıqları indiki Ağsu “Kharabasheher” among the nation is rayonu ərazisində, Ağsu şəhərindən 4-5 kilometr situated in the area of present Agsu region, cənub-şərqdə, Ülgüclü, Ərəbuşağı, Ağarx və 4-5 kilometer south-east from Agsu Town and Curuqlu kəndlərinin əhatəsində yerləşir. Bir around Ulgujlu, Arabushagi, Agarkh and sıra hərbi-siyasi amillərlə əlaqədar XVIII Jurugly villages. Agsu Town was repeatedly əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində Ağsu şəhəri destroyed by internal and foreign enemies daxili və xarici düşmənlər tərəfindən dəfələrlə dağıdılıb, beləliklə də Şirvanın rəsmi paytaxtı in connection with many military political olmaq statusu gah Şamaxıya, gah da Fitə keçib. factors, hence the status of being official Vaxtaşırı hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilən capital of Shirvan passed to Shamakhi later to və dağıntılara məruz qalan Ağsu şəhəri sonuncu Fit. Agsu Town become periodically a square dəfə 1806-cı ildə Abbas Mirzənin komandanlıq for military operations, exposed to demolitions etdiyi İran ordusunun hücumu ərəfəsində düşmən was last destroyed by Shirvan khan Mustafa əlinə keçməsin deyə, Şirvan xanı Mustafa xan khan to avoid enemy siege on the eve of tərəfindən dağıdılıb və bununla da orada şəhər Iranian army’s attack commanded by Abbas həyatına son qoyulub. Mirza in 1806 and the city life ended with that.

68 IV Qazıntı sahəsi. Orta əsr Ağsu şəhəri Excavatıon sıte 4. Medıeval Agsu Town 70 7171 Ağsunun adı ilkin olaraq XVI əsrə aid mənbələrdə xatırlanılır. Mənbələrdə o da bildirilir ki, Nadir şah 1734-cü ilin sonlarında Şamaxını ələ keçirdikdən sonra əhalinin Əfşar ordusuna ciddi The name of Agsu was primarily müqavimət göstərməsindən qəzəblənərək reminded in sources of 16th century. Amma əldə olan tapıntıların özü belə bu barədə thinking about it. şəhəri yerlə yeksan etmək, sakinlərini It is said in sources that Nader shah düşünmək üçün əsas verir. Irrespective of the time of beginning of Agsu isə Ağsuya köçürmək əmrini verib. getting furious at serious resistance Ağsu şəhərinin inkişafı və yüksəlişi daha çox life, including urban life, second and third Tarixçilərin bir qismi bu şəhəri “Yeni of population against Afsharian Zərnəvalı Hacı Məhəmmədəli Sofu Nəbi oğlunun terms of 18th century, especially period of Haji Şamaxı” kimi təqdim edir. Əslində isə Army after seizing Shamakhi in late adı ilə bağlıdır. Nadir şahın sağlığında Şirvandakı Muhammadali khan’s power (1748-1763) was its bu, elə Ağsu şəhəridir. Çünki, Nadir 1734 ordered to loot the town and naibi olan Hacı Məhəmmədəli onun ölümündən intensive development period in particular. şah Şamaxı əhalisinin məhz Ağsuya remove its residents to Agsu. A part (1747) sonra, daha doğrusu, 1748-ci ildə Ağsuda Development and progress of the town köçürülməsi əmrini verib. Deməli, of historians introduces this town hakimiyyəti ələ keçirir və özünü Şirvanın xanı is connected more with the name of Haji mənbələrdə də göstərildiyi kimi, Ağsu like “Yeni Shamakhi”. It is actually elan edir. Oturaq əhali, daha çox da şəhər sakinləri Muhammadali Sofu Nabi oglu from Zarnava. o zaman artıq mövcud idi. Ərazidə Agsu Town. Nader shah ordered to onun hakimiyyətini qəbul edərək müdafiə etsələr Haji Muhammadali, being a naib of Shirvan aparılan arxeoloji tədqiqatlar da artıq remove Shamakhi population to də, Şirvan elatı Hacı Məhəmmədəli xana itaət when Nader shah was alive, seized the power in bunu təsdiq etməkdədir. Xatırladaq ki, Agsu. Thus Agsu existed then as it is göstərmədi. O zaman Şirvan elatı içərisində Sərkar Agsu in 1748 after his death (1747) and declared hələ 1983-cü ildə aparılmış kiçik miqyaslı shown in sources. To recall, coins of ailəsinin timsalında Xançobanı mahalından olan him a khan of Shirvan. Though settled people kəşfiyyat qazıntıları zamanı orada XVI 16th century were displayed during Allahverdi bəyin övladları böyük nüfuz sahibi idi. particularly, the town’s settlers adopted and əsrə aid sikkələr tapılmışdı. Bu il aparılan small-scale intelligence excavations Beləliklə, Hacı Məhəmmədəlinin özünü xan elan protected his power, Shirvan nation did not obey tədqiqatlar zamanı da analoji nümunələrə implemented in 1983. Analogous etməsi ilə Şirvanda faktiki olaraq ikihakimiyyətlilik Haji Muhammadali khan. In that period sons təsadüf olunmuşdur. Son tədqiqatlar sample was encountered during the yarandı. Bunun nəticəsi olaraq Ağsu və Şamaxı of Allahverdi bey from Khanchobani district as zamanı IV qazıntı sahəsindən tapılmış investigations carried out this year. şəhərləri siyasi intriqa və hərbi toqquşmalar example of Sarkar family amongst Shirvan nation XII-XIII əsrlərə aid bir neçə şirli kasa Glazed bowl sample found from meydanına çevrildi. Hansı ki, bir çox hallarda were authorities. So, diarchy was established in nümunəsi isə orada daha erkən yaşayış 7a square in 4th excavation field Azərbaycanın digər xanlıqları, hətta xarici qüvvələr fact in Iran with Haji Muhammadali’s declaring izləri olduğundan xəbər verir. Əlbəttə, and belonged to 12-13th centuries belə bu intriqa və toqquşmaların fəal iştirakçısı himself khan. Consequently Agsu and Shamakhi tədqiqatlar bəlli bir həddə çatanadək bu during last investigations notifies kimi çıxış edirdi. Məsələn, Şəki xanlığı Sərkar cities became a square of political intrigue and barədə qəti söz demək hələ tezdir. existence of earlier dwelling traces ailəsinin timsalında Şamaxını, Quba xanlığı isə military conflicts. In many cases other khanates there. Definitely, it is very early to Hacı Məhəmmədəli xanın timsalında Ağsunu of Azerbaijan, even outward forces were active tell a decisive word on that till the müdafiə edirdi. Sərkar ailəsi və Şəki xanlığı Ağsu participants of these intrigues and conflicts. For investigations reach known extent. hökmdarını daha çox İrana meylli olduğuna görə instance, Shaki khanate protected Shamakhi as qəbul etmirdi. example of Sarkar family, and Guba khanate However, obtained findings substantiate 1755-ci ildə böyük qüvvə ilə Şirvana hücum protected Agsu as example of Haji Muhammadali edən Hacı Çələbi xan uzun müddət Ağsunu khan. Sarkar family and Shaki khanate did not mühasirədə saxlasa da, onu ala bilmədi. Ağsu accept ruler of Agsu for his orientation to Iran. uğrunda döyüşlərdəki ağır məğlubiyyətdən az sonra Haji Chalabi attacking Shirvan with great Hacı Çələbi vəfat etdi. Amma vəziyyət dəyişmədi. forces in 1755 could not seize Agsu despite a Əksinə, iranpərəst mövqeyinə görə sonradan long-term siege. Haji Chalabi died a bit later Quba, Qarabağ, Salyan və Bakı xanlıqları da after hard defeat at the battles for Agsu. But the Hacı Məhəmmədəli xana qarşı çıxdılar. Nəhayət, situation did not change. On the contrary, Guba, xanlıqların birləşmiş qüvvələri Ağsunu 8 gün Karabakh, Salyan and Baku khanates were mühasirədə saxladıqdan sonra Hacı Məhəmmədəli against Haji Muhammadali khan for humane xan təslim oldu və bir daha İrana xidmət stand. At last Haji Muhammadali khan gave up etməyəcəyinə dair and içdi. after 8-day siege of Agsu by united forces of the khanates and swore that he would not serve Iran any more. Naturally, Agsu’s durably becoming a square for political intrigues and military collisions could prevent consistent and systematic development of the town infrastructure in Agsu. In such condition construction of large public buildings, able to define image of the town was

72 73 Təbiidir ki, davamlı olaraq siyasi intriqa və hərbi toqquşmalar şəhərlərinin daxili plan quruluşunu, Agsu is a kind of standard monument from viewpoint meydanına çevrilməsi Ağsuda şəhər infrastrukturunun ardıcıl və memarlıq xüsusiyyətlərini, abadlıq, of study of last medieval urban problem not only in sistemli inkişafına mane olmaya bilməzdi. Belə bir şəraitdə çətin sanitariya və su təchizatı məsələlərini, Azerbaijan, but also throughout Caucasus. ki, orada şəhərin simasını müəyyən edə biləcək iri ictimai binalar şəhər sənətkarlığının inkişaf səviyyəsini, Preliminary archaeological explorations were inşa olunaydı. Təbiidir ki, iri və fundamental binaların inşası ayrı-ayrı sənət sahələrində müşahidə conducted in the monument by Agsu-Ismayilly üçün illər tələb olunurdu. Ağsu isə demək olar ki, fasiləsiz olaraq olunan inkişaf və ya tənəzzül meyillərini Expedition in 1983. Artifacts including rich hərbi toqquşmalar içərisində idi. İş o yerdə idi ki, hətta başlanmış öyrənmək baxımından son dərəcə mühüm ceramic ware and coin samples obtained mainly tikintilərin də xeyli qismini başa çatdırmaq mümkün olmadı. Şəhərin elmi əhəmiyyət kəsb edir. Başqa sözlə, Ağsu as a result of these explorations prove existence cənub, cənub-qərb və cənub-şərq tərəfində qala divarları və müdafiə nəinki Azərbaycanda, bütövlükdə Qafqazda of especially intensive urban life in the 18th xəndəyinin yarımçıq qalması da hər şeydən öncə məhz bu amillərlə son orta əsr şəhər probleminin öyrənilməsi century. izah olunmalıdır. baxımından bir növ etalon abidədir. A joint expedition of the staff of Orta əsr Ağsu şəhəri plan etibarı ilə düzbucaqlı formada Abidədə ilkin arxeoloji tədqiqatlar NASA Institute of Archaeology and olmaqla 39,8 hektar sahəni əhatə edir. Ətrafı dərin xəndək, torpaq 1983-cü ildə Ağsu-İsmayıllı ekspedisiyası Ethnography and National Museum of val və qala divarlarından ibarət çox möhtəşəm müdafiə sistemi tərəfindən aparılıb. Əsasən, kəşfiyyat History of Azerbaijan launched large ilə möhkəmləndirilib. Cənub divarlarının uzunluğu 630,7, şimal xarakterli bu tədqiqatlar nəticəsində əldə scale archaeological explorations there in divarlarının uzunluğu 637,3, şərq divarlarının uzunluğu 632,6, olunmuş maddi mədəniyyət nümunələri, initiative of “MIRAS” Social Organization qərb divarlarının uzunluğu isə 629,5 metrdir. Abidənin ətrafında o cümlədən zəngin keramika məmulatı və and with financial support of charitable 4 qəbiristanlıq var. Onlardan daha yaxşı qalanı şimal-qərb sikkə nümunələri orada XVIII əsrdə xüsusilə people from Agsu since March, 2010. istiqamətindəki qəbiristanlıqdır. XVIII əsrin sonlarına aid olan bu intensiv şəhər həyatı olduğundan xəbər verir. Exploration was preliminary conducted qəbiristanlıqda əsasən Şirvan hökmdarları nəslindən olan tanınmış in 600sq/ms site, included into handicraft insanlar dəfn olunub. 2010-cu ilin mart ayından etibarən «Miras» İctimai Birliyinin təşəbbüsü estate of the city, the area provisionally XIX əsrin əvvəllərində Ağsu şəhəri süqut edəndən sonra onun və Ağsudan olan xeyriyyəçi insanların called the third excavation site. After ərazisində heç bir tikinti, qazıntı və təsərrüfat işləri aparılmayıb. maliyyə dəstəyi ilə AMEA Arxeologiya və the research of this site, archaeological Bu, o deməkdir ki, orada şəhərin tikintiləri, istehsalat ocaqları, küçə Etnoqrafiya İnstitutu və Milli Azərbaycan research launched in about 3000 sq/ms və meydanları Azərbaycanın digər şəhərləri ilə müqayisədə daha site near northern fortress walls the area, Tarixi Muzeyinin əməkdaşlarından th yaxşı qalmışdır. Bütün bunlar isə bəhs edilən dövrdə Azərbaycan ibarət birgə ekspedisiya tərəfindən orada provisionally called the 4 excavation genişmiqyaslı arxeoloji tədqiqatlara site. The explorations were processed başlanılıb. Əvvəlcə şəhərin sənətkarlar in the area relatively near downtown th məhəlləsinə aid edilən 600 kvadratmetrlik of the city area, 5 excavation site sahədə - şərti olaraq III qazıntı adlandırılan after completion of the work there. The ərazidə tədqiqat aparılıb. Həmin sahə explorations launched in September- not real. Years were naturally required öyrənildikdən sonra şimal qala divarları October in 2010, continued in 2011. for construction of large and fundamental yanındakı təqribən 3000 kvadratmetrlik Too much experience was gained buildings. Agsu was almost inside sahədə - şərti olaraq IV qazıntı adlandırılan in field of archaeological exploration military conflicts without a break. It was ərazidə arxeoloji axtarışlara başlanılıb. Orada of medieval cities in Azerbaijan even impossible to complete most parts of iş əsasən başa çatdırıldıqdan sonra şəhər since mid of last century. Long-term launched constructions. Incompleteness ərazisinin mərkəzi hissəsinə nisbətən yaxın excavations carried out in Mingechavir, of fortress walls and defense trench in ərazidə - V qazıntı sahəsində tədqiqatlar Ganga, Beylagan, Gabala, Shamakhi, south, south west and south east of the başlayıb. 2010-cu ilin sentyabr-oktyabr Baku, Shabran, Barda, Nakhchievan, town should be explained by these factors aylarında başlanan həmin tədqiqatlar 2011-ci Kharabagilan, Shamkir and other above all. ildə də davam etdirilmişdir. monuments provided rich material Medieval Agsu town has a rectangle- Ötən əsrin ortalarından başlayaraq enough from standpoint of deep and form design and covers 39, 8 hectare comprehensive study of medieval urban area. It is fortified by a very grandiose Azərbaycanda orta əsr şəhərlərinin arxeoloji defense system consisted of a deep ditch, cəhətdən tədqiqi sahəsində xeyli təcrübə problem. Relatively more detailed shaft and fortress walls from around. toplanıb. Mingəçevir, Gəncə, Beyləqan, history of the fixed cities was written Length of southern walls is 630, 7 meter, Qəbələ, Şamaxı, Bakı, Şabran, Bərdə, directly on the basis of archaeological northern walls-637, 3 meter, eastern Naxçıvan, Xarabagilan, Şəmkir və digər materials. Moreover, numerous and walls-632, 6 meter, western walls-629, 5 meter. There are 4 abidələrdə aparılan uzunmüddətli qazıntılar sufficiently monumental research cemeteries around the monument. The best preserved one is orta əsr şəhər probleminin dərindən və work dealing with separate directions the cemetery in northern-western direction. The well-known hərtərəfli öyrənilməsi baxımından kifayət of medieval urban civilization was people from the generation of Shirvan rulers were mainly created. All of these consequently th qədər zəngin material vermişdir. Bilavasitə buried in this cemetery of the 18 century. arxeoloji materiallar əsasında qeyd olunan created opportunities to see, feel, and No construction, excavation and economy work şəhərlərin nisbətən daha müfəssəl tarixi think of general sight of medieval was conducted in the area of Agsu town after its Azerbaijani Town. Naturally, the basis th yazılmış, bundan əlavə orta əsr şəhər breakup at early 19 century. It means that edifices, mədəniyyətinin ayrı-ayrı istiqamətlərindən formed for long years opening new industrial places, streets and squares of the city were bəhs edən çoxsaylı, həm də kifayət qədər horizons for more comprehensive and better preserved there as compared with other cities fundamental investigations in the future of Azerbaijan. These assume very great scientific sanballı tədqiqat əsərləri meydana gəlmişdir. importance in terms of studying interior design Bütün bunlar isə nəticə etibarilə orta əsr can be ground for appearance of more structure, architectural features, and the issues of Azərbaycan şəhərinin ümumi mənzərəsini monumental works from methodological renovation, sanitary and water supply of Azerbaijani görmək, duymaq və bu barədə düşünmək and theoretical point. We don’t doubt cities during the dealt time; development level of urban imkanı yaratmışdır. Təbiidir ki, uzun illər it. It should be taken into consideration craftsmanship; development or decline inclinations ərzində formalaşmış bünövrə gələcəkdə daha that the things mentioned above, cover observed in separate craftsmanship fields. In other words, əhatəli və daha fundamental tədqiqatlar üçün 9-13th century’s town environment. In

74 75 of ethnographers’ investigation. Ethnographers being occupied mostly with research of material culture and traditions of 19-20th century in turn did not in fact went through to studying 14-18th century problems. So, a very serious gap covered large period enough, occured in our science. We should bear in mind some factors complicating archaeological research of last medieval city problem. Most important of them is durableness of life in cities being last medieval layer. It is natural that to find free points in such monuments for investigations is not such an easy issue. It is also difficult to clarify something in the fields where occasional construction or wreckage is əsr şəhərlərinin əksəriyyətində son orta əsr təbəqəsi carried out and which are not regular. olmasına baxmayaraq, uzun illər ərzində onun tədqiqinə Because opening of comparatively wide fields is maraq göstərilməyib. Elmi ictimaiyyət arasında belə needed for the first time to elucidate these or other issues bir yalnış fikir formalaşıb ki, guya monqol istilasından of urban problem. It is impossible to clarify the sight in sonrakı dövrün maddi mədəniyyəti bütövlükdə dwelling houses, districts, streets, and squares; water etnoqrafların araşdırma predmeti olmalıdır. Etnoqraflar supply and renovation issues, as well as other fields of da öz növbəsində daha çox XIX-XX əsrin maddi urban economy, without it. It is definitely impossible mədəniyyətinin və ənənələrinin tədqiqi ilə məşğul olaraq to gain that practically in the towns of dwelling. For XIV-XVIII əsr problemlərinin öyrənilməsinə əslində instance, though archaeological excavations are nüfuz etməyiblər. Beləliklə, elmimizdə kifayət qədər implemented in Baku and Shamakhi for long years, a geniş dövrü əhatə edən çox ciddi bir boşluq yaranıb. wide field was not studied in any of them till now. Son orta əsr şəhər probleminin arxeoloji cəhətdən It is a bit difficult to clarify all questions on last tədqiqini çətinləşdirən bəzi amilləri də nəzərdən qaçırmaq middle ages in the way of studying upper layer of olmaz. Bunlardan ən mühümü son orta əsr təbəqəsi multi-folded monument, i.e. dividing materials of layers olan şəhərlərdə həyatın davam etməsidir. Təbiidir ki, into periods, more exact, determining the thing, and belə abidələrdə tədqiqat üçün boş nöqtələr tapmaq elə concrete period of its form or type becoming hard, for də asan məsələ deyil. Ara-sıra tikinti və ya söküntü the materials were extremely mixed or many materials yeni üfüqlər açmaqla, nəzəri gedən sahələr isə adda-budda olduğundan orada nəyisə look like each other. In our opinion, the most confident və metodoloji baxımdan daha aydınlaşdırmaq çətin olur. Çünki, şəhər probleminin bu method in this case is acceptance of materials of one- sanballı əsərlərin ərsəyə gəlməsi other words, the first medieval fold monuments, period of which is known exactly, as a and last medieval urban və ya digər məsələlərinə aydınlıq gətirmək üçün birinci üçün də vəsilə ola bilər və şübhə növbədə nisbətən geniş sahələrin açılmasına ehtiyac var. standard. Medieval Agsu Town could be really valued as problem still remains fields standard monument from this stand. Because the date of etmirik ki, belə də olacaqdır. Bunsuz yaşayış evləri, məhəllələr, küçə və meydanlar, su not studied archaeologically laying up a city and its grounded extinguish is known. Lakin onu da nəzərə almaq təchizatı və abadlıq məsələləri, habelə şəhər təsərrüfatının lazımdır ki, yuxarıda deyilənlər enough. It is connected with Thus, all of the material cultured samples displayed there digər sahələrində olan mənzərəni aydınlaşdırmaq qeyri- belong mainly to the period of Agsu Town’s existence daha çox IX-XIII əsr şəhər a number of objective and mümkündür. Əlbəttə, yaşayışın davam etdiyi şəhərlərdə mühitini əhatə edir. Başqa sözlə, subjective factors. First, a (surely with exception of earlier period materials buna nail olmaq praktiki cəhətdən qeyri-mümkündür. included as a result of trade and cultural relations). So Azərbaycanda ilk orta əsr və part of medieval cities studied Məsələn, Bakıda və Şamaxıda uzun illər arxeoloji son orta əsr şəhər problemi hələ archaeologically has no the first metal, pottery, glass, stone, bone and other materials tədqiqatlar aparılsa da, onların heç birində indiyədək obtained during Agsu excavations are specific for 18th ki, arxeoloji cəhətdən yetərincə medieval layer, or this layer is geniş sahə öyrənilməyib. öyrənilməyən sahələr olaraq faint. Second, the first medieval century with its all technical and technological features. qalmaqdadır. Bu da bir sıra cities lack and they were not Çoxtəbəqəli abidələrin üst təbəqəsini öyrənmək There is large amount of new type samples among these obyektiv və subyektiv amillərlə sufficiently investigated. yolu ilə də son orta əsrlərlə bağlı sualların hamısına findings which are not encountered amid materials of bağlıdır. Birincisi, arxeoloji aydınlıq gətirmək bir qədər çətindir. Yəni, təbəqələrin The situation regarding materiallarının həddən artıq qarışdığından və ya bir çox cəhətdən öyrənilən orta əsr last medieval urban problem şəhərlərinin bir qismində ilk orta materialların oxşar olduğundan onları dövrləşdirmək, is a little distinctive. Thus, daha doğrusu, nəyin, hansı forma və ya tipin konkret əsr təbəqəsi yoxdur, yaxud da bu though most of medieval cities təbəqə zəifdir. İkincisi, sırf ilk dövrünü müəyyənləşdirmək çox ciddi çətinlik doğurur. have last medieval layer, the Fikrimizcə, bu halda ən etibarlı üsul dövrü dəqiq məlum orta əsr şəhərləri azdır və onlar research of the latter was not da yetərincə tədqiq olunmayıb. olan birtəbəqəli abidələrin materiallarının etalon olaraq taken interest for long years. qəbul olunması ola bilər. Bu baxımdan orta əsr Ağsu Son orta əsr şəhər There is wrong thought among şəhəri həqiqətən etalon abidə kimi dəyərləndirilə bilər. problemi ilə bağlı vəziyyət bir scientific community as though Çünki burada şəhərin salındığı vaxt da, onun əsaslı qədər fərqlidir. Belə ki, orta material culture of the period şəkildə söndüyü tarix də bəllidir. Deməli, oradan tapılan following Mongolian conquest maddi mədəniyyət nümunələrinin hamısı (əlbəttə, ticarət must be a thoroughly object və mədəni əlaqələr nəticəsində daxil olan daha erkən dövr materialları istisna olmaqla) məhz Ağsu şəhərinin mövcudluğu dövrünə aiddir. Beləliklə, Ağsu qazıntıları zamanı əldə olunmuş metal, saxsı, şüşə, daş, sümük və s. materiallar bütün texniki və texnoloji xüsusiyyətləri

76 77 ilə məhz XVIII əsr üçün səciyyəvi olan materiallardır. previous years. Many labour tools and home things used bu tip bina qalıqları ilə yanaşı, oradan tapılmış çoxsaylı fields. For instance, hearth-bellows, sharp metal items, Bu tapıntılar içərisində xeyli miqdar yeni növ nümunələr largerly in home and economy before, exist and notable maddi mədəniyyət nümunələri də həmin ərazidə bu və tweezers, fire-irons and casts or half-finished copper vardır ki, onlara əvvəlki dövr materialları içərisində changes took place in their form or qualitative indices ya digər sənət sahələri üzrə ixtisaslaşmış emalatxanaların products, as well as many industrial hollows revealed təsadüf olunmur. Yaxud, əvvəllər məişət və təsərrüfatda in 18th century. The same word can be said about mövcudluğuna dəlalət edir. Məsələn, III sahədə aşkar in the third site report on mainly production of brazier. geniş istifadə olunan bir çox əmək alətləri və məişət architectural structure houses, subsidiaries, especially olunmuş ocaq-körükxanalar, itiuclu metal əşyalar, maqqaş, Colourful delicate metal product was manufactured by əşyaları mövcuddur ki, XVIII əsrdə onların formasında və public buildings of the town. We repeat all these notify maşa və qəliblər, hazır və ya yarımfabrikat halında olan cast method in various-form and various-size stone and ya keyfiyyət göstəricilərində hissolunacaq dəyişikliklər that Medieval Agsu Town is a real standard monument mis məmulatı, habelə çoxlu miqdarda istehsalat çıxarı metal moulds uncovered during the explorations. Usage baş verib. Eyni sözləri şəhərin memarlıq quruluşu, evləri, from viewpoint of studying 18th century urban history orada əsasən misgərlik məmulatları istehsalından xəbər of such moulds were proves naturally high qualification yardımçı binaları, xüsusən də ictimai tikililəri barədə of Azerbaijan. The materials obtained from there open verir. Tədqiqatlar zamanı aşkar edilmiş müxtəlif formalı of production and its mass scale. demək olar. Bütün bunlar isə, bir daha təkrar edirik ki, orta broad horizons for historians, ethnographers, and və müxtəlif ölçülü daş və metal qəliblərdə tökmə üsulu ilə Many iron ingots and slags were encountered in the əsr Ağsu şəhərinin Azərbaycanın XVIII əsr şəhər tarixini architects along with archaeologists from standpoint of rəngarəng çeşidli nəfis metal məmulatı istehsal olunub. explored area. To recall, there are hundreds of finds of öyrənmək baxımından həqiqətən etalon abidə olduğundan deep and comprehensive investigation of the history of Bu cür qəliblərdən istifadə olunması, təbiidir ki, istehsalın this kind, i.e. smith workshops functioned for a long xəbər verir. Buradan əldə olunan materiallar bəhs edilən the period dealt with. yüksək dərəcədə ixtisaslaşdığından və onun kütləvi time, incessant in the finds location. dövrün tarixinin dərindən və hərtərəfli araşdırılması I want to inform that the area of Agsu region is miqyas aldığından xəbər verir. Numerous bone products were revealed in the area, baxımından arxeoloqlarla yanaşı, tarixçilər, etnoqraflar və excessively rich with historical monuments of various Öyrənilən ərazidə çoxlu miqdarda dəmir külçə və where workshops existed. Knife and dagger clamps, memarlar üçün də geniş üfüqlər açır. periods. Intensive life continues in this area up to şlaklara təsadüf olunb. Xatırladaq ki, bu qəbildən olan awl, ring and rim made of bone are examples for that. Məlumat üçün onu da bildirim ki, Ağsu rayonu ərazisi date since Eneolith perod. Ancient monuments of the tapıntıların sayı yüzlərlədir. Bu, o deməkdir ki, həmin Many bone products which are cut, hewed or equipped müxtəlif dövrlərə aid tarixi abidələrlə olduqca zəngindir. region area have been studied since 60s of last century. tapıntıların aşkar edildiyi yerdə uzun müddət, həm də for utilization and a well-hollow cavity where their Bu ərazidə eneolit dövründən başlayaraq bu günədək After Nuydi, Uzunboylar and Girlartepe monuments, fasiləsiz olaraq dəmirçi emalatxanaları fəaliyyət göstərib. wastes thrown as a pile were uncovered from that archaeological investigations have been implemented in area. All of these prove that a workshop which masters intensiv həyat davam edir. Rayon ərazisindəki qədim dövr Emalatxanaların mövcud olduğu ərazidən həmçinin abidələri ötən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq öyrənilir. Mehravan, Nargizava and Agsu Town. engaged in bone-dressing functioned in the explored çoxlu miqdarda sümük məmulatı nümunələri aşkar area along with smith and brazier workshops. Nüydi, Uzunboylar və Qırlartəpə abidələrindən sonra A lot of numerous edifice remnants were fixed edilib. Sümükdən hazırlanmış bıçaq və xəncər dəstəkləri, Mehrəvan, Nərgizava və Ağsu şəhər yerində də arxeoloji consistently in upper layer of cultural stratum during biz, üzük və halqalar buna misaldır. Həmin ərazidən, Large economy jugs buried till the wrap part tədqiqatlar aparılıb. 2010-2011 explorations as it was in 1983-year həmçinin kəsilmiş, yonulmuş və yaxud da istifadə üçün nearby, next to brazier and smith workshops displayed 1983-cü il qazıntılarında olduğu kimi, 2010-2011- expadition. These are basically remnants of the building tədarük olunmuş çoxsaylı sümük nümunələri və onların in the third site were revealed during the research. Red built of river stones. Fire traces, metal ingot and slag or pink dye remnants were fixed in the 4 of those jugs. It ci illərin tədqiqatları zamanı da mədəni təbəqənin üst tullantılarının topa şəklində atıldığı quyu-çökəklik tapılıb. samples, many hearths next to one another and the means that either dye products were kept in that jugs for qatında bir-birinin ardınca çoxsaylı tikinti qalıqları Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, öyrənilən ərazidə rests of subsidiary buildings are mass encountered, a long term, or dye solution were prepared inside them. qeydə alınmışdır. Bunlar əsasən çay daşından hörülmüş dəmirçi və misgər emalatxanaları ilə yanaşı, həm də too. The remnants of streets and squares, hewed with Let’s recall that, Agsu is considered one of Azerbaijani bina qalıqlarıdır. Yanıq izlərinə, metal külçə və şlak sümükişləmə sənəti ilə məşğul olan ustaların çalışdığı stone, covered sufficiently a wide area, which were cities where painting was especially widely spread in emalatxana da fəaliyyət göstərib. nümunələrinə, bir-birinin yaxınlığında olan çoxlu ocaq revealed in several places grow great interest from the late 18th century, early 19th century. According to 19th yerləri və yardımçı tikintilərin qalıqlarına da kütləvi viewpoint of studying comprehensively the problems Tədqiqatlar zamanı III sahədə aşkar edilmiş misgər və century sources, most of half of the tax collected from şəkildə rast gəlinir. Bir neçə yerdə aşkar olunan və of renovation and town-building in medieval towns. dəmirçi emalatxanaları yaxınlığında bir-birinin yanında the city handicrafts fell into the share of master dyers. kifayət qədər geniş sahəni əhatə edən daş döşənmiş küçə It is undoubted that the revealed wall remnants were çiyin hissəsinə qədər yerə basdırılmış iri həcmli təsərrüfat və meydan qalıqları orta əsr şəhərlərində abadlıq və Let’s generalize and conclude that, edifice remnants, basically rooms, storehouses, workshops or shops. 38, küpləri aşkar edilib. Həmin küplərdən dördünün içərisində industrial places, industrial hollows, labour tools, şəhərsalma problemlərini daha əhatəli şəkildə öyrənmək 7 sq/ms house-room revealed in handicraft estate of the qırmızı və ya çəhrayı rəng boya qalıqları qeydə alınıb. Bu baxımından böyük maraq doğurur. Aşkar edilmiş divar and finally, finished products revealed in the third town, preserved relatively better. A plenty of thimbles, isə o deməkdir ki, həmin küplərdə uzun müddət ya boyaq excavation site substantiate saying that handicraft qalıqlarının əsasən ev-otaq, anbar, emalatxana və ya scissors, knives, buttons, glass and earthen ware maddələri saxlanılıb, yaxud da onların içərisində boyaq dükan yerləri olduğu şübhə doğurmur. Şəhərin sənətkarlar estate of the city is namely situated in that area. The samples used in standards were revealed in one of the məhlulu hazırlanıb. Xatırladaq ki, Ağsu XVIII əsrin sonu building remnants specified as a house-room for the məhəlləsində aşkar edilən sahəsi 38,7 kvadratmetr olan explored house-rooms. One more remarkable remnant of - XIX əsrin əvvəllərində boyaqçılıq sənətinin xüsusilə ev - otaq nisbətən daha yaxşı qalmışdır. Tədqiq olunan design, which were revealed there are undoubtedly a the building, adjacent to northern fortress walls of the geniş yayıldığı Azərbaycan şəhərlərindən biri hesab edilir. storehouse, a shop or dwelling-houses of craftsmen. ev-otaqlardan birində çoxlu oymaq, qayçı, bıçaq, düymə, city and which has 16-meter length, 4, 9 –meter width XIX əsrin əvvəllərinə aid mənbənin yazdığına görə şəhər məişətdə işlədilən şüşə və saxsı qab nümunələri üzə and complicated architectural structure enough was sənətkarlarından toplanan verginin yarıdan çoxu məhz (to be continued) çıxmışdır. Şəhərin şimal qala divarlarına bitişik ərazidə displayed too. Upon cleansing the inner part, pavement boyaqçı ustaların payına düşürdü. uzunluğu 16, eni 4,9 metr olan kifayət qədər mürəkkəb stones neatly hewed there; stone blades with carved memarlıq quruluşu ilə diqqəti cəlb edən daha bir bina Deyilənləri ümumiləşdirərək belə bir qənaətə gələ images on the surface and different-size stone plates bilərik ki, III qazıntı sahəsində aşkara çıxarılan tikinti qalığı aşkar edilmişdir. İçərisi təmizlənərkən orada səliqə were revealed. Front part of the building was cobbled ilə yonulmuş səki daşları, üzərində oyma üsulu işlənmiş qalıqları, istehsalat ocaqları, istehsal çıxarları, əmək with stone plates neatly. One of single-room houses alətləri və nəhayət, hazır məmulat nümunələri şəhərin təsvirləri olan daş lövhələr və müxtəlif ölçülü daş piltələr found on the 4th site is very interesting for very rich wall aşkar edilmişdir. Binanın qarşı tərəfi daş piltələrlə səliqə sənətkarlar məhəlləsinin məhz həmin ərazidə yerləşdiyini decors. A bath-house complex, preserved relatively well deməyə əsas verir. Orada aşkar olunan və plan quruluşu ilə döşənmişdir. IV sahədə açılmış birotaqlı evlərdən biri is an interesting find as well. The remnants of edifices to isə çox zəngin divar bəzəkləri ilə bəzədilməsi baxımından etibarilə ev-otaq yerləri kimi səciyyələndirilən bina the front and inner part of which such hewed plates are qalıqlarının da məhz sənətkarlara aid anbar, dükan, yaxud maraq doğurur. Maraqlı tapıntılardan biri də nisbətən yaxşı arranged are fixed in the 5th site. qalmış hamam kompleksidir. Qarşısına və içərisinə bu cür da yaşayış evləri olduğu şəksizdir. yonulmuş pilitələr düzülmüş tikinti qalıqları V sahədə də A great deal of tiny, subsidiary building remnants qeydə alınmışdır. is numbered off on the explored area. It is supposed that, subsidiary edifices mainly consist of small awning, (ardı var) Tədqiq olunan ərazidə çoxsaylı xırda, yardımçı bina bread oven and workshops. Most of them are made of qalıqları qeydə alınıb. Yardımçı tikintilərin əsasən kiçik one-folded stone walls and a little intricate wooden ölçülü talvar, təndirxana və emalatxana tipli binalardan construction. ibarət olduğu güman edilir. Onların əksəriyyəti təkqat A large group of the uncovered subsidiary edifices daş divarlar və o qədər də mürəkkəb olmayan ağac contain of storehouses and artisan workshops. Let’s konstruksiyalardan ibarətdir. recall that parallel with this type of building edifices, Aşkar edilən yardımçı tikililərin böyük bir qrupu anbar numerous artifacts uncovered there prove existence of və sənətkar emalatxanalarından ibarətdir. Xatırladaq ki, workshops, specialized over these or other handicraft

78 79 Fayans kasa. Ağsu Faience bowl. Agsu

Muradxan dəfinəsi. İlkin vəziyyətdə Muradkhan treasure. Primary situation Muradxan dəfinəsi > Muradkhan Treasury

Bu yaxınlarda Kürdəmir Rayon Suvarma Sistemləri İdarəsinin təbii hadisələr nəticəsində üzə çıxan maddi mədəniyyət nümunələrini qorumağa mexanizatoru Əlimövsüm İsmayılov Muradxan kəndi ərazisində və dərhal bu barədə aidiyyatı orqanlara, birinci növbədə Mədəniyyət və Turizm ekskavatorla kanal yeri qazarkən saxsı küpdə basdırılmış pul dəfinəsi Nazirliyinə və Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya aşkara çıxmışdır. Bu barədə o, idarə rəisi Talıb Məmmədova, o da öz İnstitutuna məlumat verməyə borcludurlar. növbəsində Kürdəmir Rayon Mədəniyyət və Turizm İdarəsinin müdiri Muradxan kəndi Kürdəmir şəhərindən cənubda, Kür çayından təqribən 18- Vaqif Alıyevə məlumat verib. Sonuncunun telefon zəngi əsasında biz 20 km şimalda, Qarasu hövzəsinə bitişik ərazidə yerləşir. Ayrı-ayrı yerlərdə Kürdəmirə yollandıq. təsadüfən əldə olunmuş yerüstü materiallar Kürün sol sahilində və Girdiman Muradxan kəndində olduq, dəfinənin tapıldığı ərazi ilə tanış olduq. çayı hövzəsində, Muradxan və Şəhərgaha yaxın ərazilərdə daha bir neçə orta əsr Yerli sakinlər bildirdilər ki, hazırda kanal qazılan sahədə və ona yaxın yaşayış yerinin olduğunu deməyə əsas verir. ərazilərdə əvvəllər də torpaq işləri aparılarkən müxtəlif növ maddi Muradxan dəfinəsi uzun müdət çöl şəraitində qaldığından, nəm çəkdiyindən, mədəniyyət qalıqları, o cümlədən iri saxsı küp parçaları üzə çıxıb. Yerli nəticə etibarı ilə güclü surətdə oksidləşməyə məruz qaldığından onun içərisindəki sakinlərin məlumatına görə, Muradxan kəndi yaxınlığında”Kültəpə” sikkələrin hamısı vahid metal külçəsi kimi bir-birinə yapışmış vəziyyətdə adı ilə bəlli olan yerdə də bu qəbildən olan tapıntılara tez-tez təsadüf tapılmışdır. Sikkələrin səthi bütünlüklə oksidləşərək göyərdiyindən ilk baxışda olunur. Xatırladaq ki, ötən əsrin 70-ci illərində rayonun Ərəbqubalı onların mis pullar olduğu təsirini bağışlayırdı. Elə bu səbəbdən də dəfinə kəndi yaxınlığındakı “Şəhərgah” adlı orta əsr şəhər yerində Kürdəmir tarix-diyarşünaslıq muzeyinə mis pullardan ibarət dəfinə kimi təhvil meliorativ məqsədlərlə torpaq işləri görülərkən, pambıq əkiləcək verilib. sahələr hamarlanaraq şumlanarkən də bir neçə yerdə əsasən qızıl Təhvil-təslim aktına əsasən dəfinənin ilkin çəkisi 5 kiloqram 470 qramdır. pullardan ibarət dəfinələr üzə çıxıb. Əfsuslar olsun ki, nəzarətsizlik Diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də odur ki, indiyədək Azərbaycan ərazisində ucbatından həmin dəfinələr yerli sakinlər və qonşu rayonlardan olan tapılmış əksər pul dəfinələrindən fərqli olaraq Muradxan dəfinəsi heç bir dağıntı “qızılaxtaranlar” tərəfindən tam şəkildə talan edilərək dağıdılmışdır. və itkiyə məruz qalmadan tam şəkildə əldə olunmuşdur. Nə qədər təccüblü olsa da, o zaman Kürdəmirdə uşaqdan böyüyədək Dəfinə tədqiq olunmaq məqsədilə 2 aprel 2010-cu il tarixdə Ağsu arxeoloji hamının bildiyi bu olay barədə aidiyyatı orqanlara məlumat ekspedisiyasına təhvil verilmişdir. Ekspedisiya üzvləri dəfinə üzərində işə verilməyib. Halbuki, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə başlayarkən ilkin olaraq külçələşmiş vəziyyətdə olan sikkələr kimyəvi qatqıların görə, müvafiq qurumlar tikinti və təsərrüfat işləri görülərkən, habelə köməyi ilə bir-birindən ayrılaraq sayılmışdır. Beləliklə, dəfinədə ümumilikdə 1134 ədəd sikkə qeydə alınmışdır. Onlardan təqribən 16 ədədi sınaraq xırda-xırda Mechanization expert of Kurdamir region Irrigation System hissələrə parçalanmış vəziyyətdədir. Sikkələr təmizlənərkən onların əvvəlcə Department, Alimovsum Ismayilov displayed money treasure buried güman edildiyi kimi, misdən deyil, gümüşdən olduğu müəyyən edilmişdir. Lakin in an earthenware pitcher while digging a canal with excavator in əyarı aşağı olduğundan onlar güclü surətdə oksidləşməyə məruz qalıb. Dəfinədəki the area of Muradkhan Village. He informed the department head sikkələrin orta çəkisi 3,5-4,5 qramdır. Talib Mammadov about it and he notified chief of Department of Culture and Tourism of Kurdamir region, Vagif Aliyev in turn. are obliged to protect artifacts displayed upon implementation of construction Based on the telephone call of the latter, we departed to Kurdamir. and economy work, as well as during natural events, and to notify relevant We had been in Muradkhan Village and got acquainted with bodies, primarily Ministry of Culture and Tourism of the Azerbaijan Republic and the area where the treasure was found. Local residents said that, Institute of Archaeology and Ethnography of National Academy of Sciences of different types of artifact remnants, including pieces of large Azerbaijan about it on the spot. earthenware jug were uncovered upon implementing soil work Muradkhan Village is situated in south from Kurdamir City, nearly 18- previously in the present site of canal excavation and distant 20 kilometer north of Kura River and in the area adjacent to Garasu basin. places. According to the settlers, the finds of this kind are Overhead materials occasionally obtained in separate places substantiate most often encountered in the place known as “Kultepe” near saying some medieval dwelling places exist in left coast of Kura and in Basin of Muradkhan Village. To recall, in 70s of last century while Girdiman River and in the places nearby Muradkhan and Shehergah. conducting soil work in medieval “Shehergah” city nearby Arabgubali village of the region with land-reclamation All coins inside the Muradkhan Treasury were found adhered to each other as purposes, during plough up of cotton field smoothed and unique metal ingot, since the treasure stayed outside for a long time, grew damp planted, treasures of mainly golden coins were discovered and consequently exposed to strong oxidization. Because of thorough oxidization in some places, as well. Unfortunately, because of non- and sprout of ingots’ surface, they looked like copper coins at first glance. surveillance, the treasure was thoroughly plundered and Therefore, the treasure was turned over to History and Local Lore Museum of scattered by local residents, and “gold-prospectors” from Kurdamir region as a treasure contained of copper coins. neighbourhood. It is surprising that the incident known According to the Act of Surrender, primary weight of the treasure is 5 kg 470 by children to grown-ups in Kurdamir in that period was gram. One of the remarkable moments is that, unlike most coin treasure found in not reported to corresponding bodies. However, under Azerbaijan’s area up to now, Muradkhan Treasury was obtained perfectly without legislation of the Azerbaijan Republic, relevant bodies exposition to any destruction and loss. With the purpose to explore the Treasure, it was turned over to Agsu Archaeological Expedition on 2 April, 2010. While the expedition members launched work over the treasure, they counted ingot coins separating them from each other by chemical admixtures. Thus, 1134 coins were numbered off within MURADXAN DƏFİNƏSİ MURADKHAN TREASURY the treasure in general. Approximately 16 of them are smashed to tiny pieces. It was defined upon refine of coins that they were not of copper as supposed, but of Qafar Cəbiyev, tarix elmləri doktoru Gafar Jabiyev, Doctor of Historical Sciences silver. They were exposed to strong oxidization because of low measure. Medium Fariz Xəlilli, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Fariz Khalilli, PhD. weight of the treasure coins is 3, 5 and 4, 5 gram. Akif Quliyev, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Akif Guliyev, PhD. The long-term turnover of the coins becomes known from efface of most by rubbing and poor appearance of the scripts over them thereupon.

83 Muradxan Dəfinəsi Muradkhan Treasury

Əksəriyyətinin sürtünməyə məruz qalaraq yeyildiyi, bu səbəbdən də üzərindəki yazıların pis oxunduğu onların uzun müddət dövriyyədə olduğundan xəbər verir. Dəfinədəki sikkələr təyin olunarkən onların 1405-1441-ci illərdə Şamaxı, Dərbənd, Bakı, Qəbələ və Ərdəbil şəhərlərində zərb olunduğu müəyyənləşdirilmişdir. Maraqlıdır ki, dəfinədəki sikkələrin hamısı anonim zərb olunub. Muradxan dəfinəsinə daxil olan pulların ən qədimi Əmir Teymurun ölümündən sonra, təqribən 1405-1410-cu illər arasında Şirvanşah I İbrahim tərəfindən zərb olunduğu güman edilən anonim sikkədir. Həmin sikkə Şamaxıda zərb olunub. Ümumiyyətlə, dəfinəyə daxil olan pullardan 1 ədədi Ərdəbildə, 2 ədədi Qəbələdə, 20 ədədi Bakıda, qalan pullar isə Şamaxıda və Dərbənddə zərb olunub. Dəfinədəki ən təzə pul 1441-ci ildə Şirvanşah I Xəlilullah tərəfindən zərb olunub. Elmi ictimaiyyətə bəlli olduğu kimi, dəfinələrin yaşı, adətən onun içərisindəki ən “cavan” pulun dövrü ilə müəyyənləşdirilir. Bu məntiqlə Muradxan dəfinəsinin XV əsrin ortalarında, daha konkret epitetləri (əl-Sultan, əl-Əzəm, əl-Adil, Xalledallahu-mülkehu), bir qismində desək, təqribən 1441-1445-ci illər arasında basdırıldığını ehtimal etmək olar. isə həm də zərb tarixləri göstərilib. Pulların arxa tərəfində isə bir qayda olaraq Muradxan dəfinəsindəki pulların böyük əksəriyyəti hicri qəməri tarixlə 841-ci ildə (1420 ) zərb müsəlman simvolikası üçün səciyyəvi olan “La ilahə illəllah, Məhəmmədən olunub. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, sikkə zərbi, demək olar ki, bütün dövrlərdə və həm də bütün rəsulullah” kəlamı, onun ətrafında isə ilk xəlifələrdən Əbubəkr, Ömər, Osman ölkələrdə daha çox bu və ya digər əlamətdar hadisələrlə bağlı olub. Fikrimizcə, 841-ci il Şirvanşahlar və Əlinin adları göstərilib. Sikkələr üzərindəki bütün qeydlər ərəb əlifbası ilə üçün həqiqətən əlamətdar il olub. Həmin il Şirvanşah I Xəlilullahın oğlu, şahzadə Fərrux Yasər yazılıb. dünyaya gəlib. Çox güman ki, Muradxan dəfinəsində aşkar edilən hicri qəməri tarixlə 841-ci ilə aid Son olaraq onu da bildirək ki, ekspedisiyanın elmi heyəti artıq Muradxan pullar da məhz onun şərəfinə zərb olunub. dəfinəsi üzərində ilkin tədqiqat işlərini yekunlaşdıraraq onu tam şəkildə nəşrə Muradxan dəfinəsinə daxil olan pulların hamısının üz hissəsində onların zərb yeri, Şirvanşahın hazırlamışdır. Əfsuslar olsun ki, tariximizin bir sıra müəmmalı məsələlərinin araşdırılması baxımından son dərəcə mühüm elmi əhəmiyyəti olan bu nadir dəfinəyə aid albom-kataloqun nəşri ilə bağlı maliyyə qayğılarını hələlik öz It was determined during definition of the treasure coins that, they were minted in Cities of üzərinə götürən tapılmır. İnanmaq istərdik ki, ilk növbədə məhz Kürdəmirdən Shamakhi, Derbent, Baku, Gabala and Ardabil in 1405-1441. Anonymous minting of the whole olan imkanlı insanlar və iş adamları doğma yurdun tarixi ilə bağlı belə bir treasure coins rouses interest. vacib əsərin işıq üzü görməsi üçün yardımçı olmağa tələsəcəklər. The oldest money included into Muradkhan Treasury is anonymous coin supposed to be minted by Təbiidir ki, Muradxan dəfinəsinin albom-kataloq halında tam şəkildə nəşri Shirvanshah I Ibrahim nearly in 1405-1441, after death of Teymur. That coin was minted in Shamakhi. bütövlükdə dövlətçilik tariximizin, xüsusilə də orta əsrlər dönəmində ölkədə Altogether one of money belonged to the treasure was minted in Ardabil, 2-in Gabala, 20-in Baku, ticarət-pul münasibətlərinin daha dərindən və daha əhatəli şəkildə öyrənilməsi while the rest were minted in Shamakhi and Derbent. The newest money in the treasure was coined by baxımından da aktualdır. Shirvanshah I Khalilullah. The age of the treasures is usually determined through the time of the “youngest” money inside into Muradkhan Treasury, as well as Shirvanshah epithets (al-Sultan, al- it as known to scientific community. From this standpoint, Muradkhan Treasury is assumed to be Azam, al-Adil, Khalledallahu-mulkehu) were shown on surface of all of interred in mid of 15th century, concretely, nearly in 1441-1445. them, while minting date was shown over a part of them. As a rule “La ilaha Majority of money in Muradkhan Treasury had been minted in 841 by Hijrah lunar period (in illallah, Muhammadan Rasulallah” dictums typical for Muslim symbolism 1420). Historical investigations indicate that coin minting was connected more with these or other were shown on back side of the money and names of the first caliphs like portentous events in all periods and in all countries. In our opinion, the year of 841 had been really Abubakr, Omar, Osman and Ali were on the side of it. All notes on the coins important for Shirvanshahs. In that year the son of Shirvanshah I Khalilullah, Prince Farrukh Yaser had been written in Arabian alphabet. was born. Hopefully, money belonged to 841 by Hijrah lunar period and found in In the end we want to state scientific staff of the Expedition had already Muradkhan Treasury was minted on his honour. completed preliminary exploration work over Muradkhan Treasury and Minting site of money included prepared it completely for publication. It is pity that, financial assistance is not yet undertaken regarding the edition of an album-catalogue for this unique treasure of extremely scientific significance from standpoint of study of numerous inexplicable issues of our history. We would like to believe that wealthy people and businessmen from Kurdamir will first hurry to render assistance for coming into light of such important work on history of homeland. Naturally, a complete publication of Muradkhan Treasury as an album- catalogue is urgent from standpoint of deeper and more comprehensive study of trade and money terms, and history of our state system especially in middle ages as a whole.

84 85 Arxeoturizm: istirahətin yeni növü Archaeological tourism: new type of vacation

Nisbətən yeni istirahət növü olan arxeoloji turizm Archaeological tourism which is newer type of Azərbaycandan kənarda daha populyardır. Məsələn, hər vacation is more popular outside Azerbaijan. For il Rusiya ərazisində 1500-ə yaxın arxeoloji ekspedisiya instance, nearly 1, 5 thousand archaeological expeditions işləyir. Qazıntılara alimlər, təcrübə keçən tələbələrlə function in Russia’s territory every year. Along with yanaşı, tez-tez könüllülər də qoşulur. Hətta yol, scientists and students passed practice, volunteers yemək, qalmaq xərclərini də özləri ödəyirlər. Təxmini often join the excavations. They even pay up for transportation, subsistence and accommodation expenses hesablamalara görə, ildə min nəfərə yaxın “arxeoturist” themselves. According to presumable estimations, about öz məzuniyyətini, ya da onun bir hissəsini əlində bel thousand “archaeological tourists” spend their vacation, qazıntılarda keçirir. or a part at the excavations with spade in hands in a year. Yunanıstan, Misir, Livan, Hindistan, Monqolustan və It is possible to travel to Greek, Egypt, Lebanon, India, başqa ölkələrdə aparılan qazıntılara da səyahət etmək Mongolia and other countries for conducted excavations. olar. Məsələn, İsraildə bir həftə qazıntılara qatılmaq For instance, to join a weekly excavations in Israel costs turistə 400-450 dollara, ABŞ və Avropada 600-1200 a tourist USD 400-450 and USD 600-1200 in US and Qədim Qəbələ şəhəri dollara başa gəlir. Europe. Old Gabala town Rusiyada da Azərbaycan kimi bu sahə yeni inkişaf This field develops newly in Russia like in Azerbaijan. etməyə başlayıb. Arxeoloji turizmin ən böyük The great dilettantes of archaeological tourism are həvəskarları isə, amerikanlar və almanlardır. Bir qayda Americans and Germans. As a rule, these tourists are 25- olaraq, bu turistlərin 25-35 yaşı olur. Adətən öz vaxtını 35 years old. Managers and other “office staff” usually aktiv keçirməyi sevən menecerlər və başqa “ofis işçiləri” loved spending actively their time, take interest in this “Heritage Travel” turizm şirkəti 2011-cu ilin “Heritage Travel” Tourism Company started its bu sahəyə maraq göstərirlər. field. yanvarında rəsmən fəaliyyətə başlayıb. Şirkətin əsas official functioning in January, 2011. Main purpose Turistlər qazıntılara ən azı bir həftəlik qoşulurlar. Tourists join the excavations at least for a week. məqsədi Azərbaycanın mədəni irsini, tarixi-memarlıq of the Company is to identify cultural heritage, Besides, some go to the same place for several times. abidələrini, gözəl güşələrini, istirahət zonalarını həm historical-architectural monuments, marvellous nooks Bəziləri eyni yerə bir neçə dəfə gedirlər. Onlar çadırlarda They stay at the tents or small houses. Professional və ya kiçik evlərdə qalırlar. Peşəkar arxeoloqlar və ölkə daxilində tanıtmaq, həm də dünya turizm bazarına and resort zones of Azerbaijan within the country and archaeologists and other experts the Expedition needs, shift the attention of foreign tourists to our republic ekspedisiyanın ehtiyac duyduğu başqa mütəxəssislər, can participate there free of charge. çıxararaq xarici turistləri respublikamıza cəlb etməkdir. ekspedisiyaya ödənişsiz də qoşula bilirlər. Bundan ötrü şirkəüt tanıtım seminarlarının keçirilməsinə, introducing them in world tourism market. To this end, 100-150 people work simultaneously within the the company started to hold introductory seminars; Arxeoloji düşərgədə eyni vaxtda 100-150 nəfər çalışır. müxtəlif dillərdə kataloq, kitabça, broşurların nəşrinə, achaeological camp. They work 5-6 days a week and publish a catalogue, booklets and brochures in different Həftədə 5-6 gün, gündə 6-7 saat işləyirlər. Səhər saat 6-7 hours a day. They wake up at 6 a.m. in the morning. eyni zamanda mədəni irs, tarixi, arxeoloji və s. turların languages; to determine and arrange the routes of 6-da yuxudan qalxırlar. Hava pis olanda iş dayanır. The work is interrupted when the weather is bad. marşrutlarının müəyyən edilməsinə və təşkilinə başlayıb. cultural heritage, historical, archaeological, and other Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərqi Bosfor arxeoloji Anastasia Averyanova, participant of Eastern Bosphorus Misal olaraq “Şirvan xəzinəsinə aparan yollar” adlı tours. For instance, “ Roads Lead to Shirvan Treasury” ekspedisiyasının iştirakçısı olmuş Anastasiya Averyanova Archaeological Expedition of Russia Academy of mədəni irs turlarını, İsmayıllı, Şamaxı, Quba və başqa Sciences says that work schedule was very comfortable: cultural heritage tours, tours to Ismayilly, Shamakhi, deyir ki, iş rafiki çox rahat idi. Səhər yeməyi, iş, nahar, bölgələrə təşkil olunan turları göstərmək olar. Şirkət Guba and other regions. The Company therein makes asudə vaxt. Çalışmaq da olar, öz maraqlarını təmin breakfast, working, dinner and spare time. You can both try and engage in what you find interesting. The people həm də Azərbaycanda arxeoloji turizmin inkişafına contributions to the development of archaeological etmək də. Bir neçə ay ofisdə oturan insanlar qazıntılara töfhələr verir. tourism in Azerbaijan. cani-dildən qatılırlar. sat at the office for some months join willingly the excavations. Qazıntıların təcrübəli iştirakçıları belə istirahətə yaxşı hazırlaşmağı məsləhət görürlər. Məsələn, isti yerlərdə Skilful participants of the excavations even recommend to prepare well for this vacation. You can not ilk gündən qısaqol köynəkdə işləmək olmaz. Günəş wear T-shirt with short sleeve in hot spaces first days. şüalarından qorunmaq lazımdır. Günvurma təhlükəsi You must be protected from the sun rays, as there might var. Açıq rəng geyimlərə üstünlük vermək lazımdır. be danger of scorching sunshines. It must be preferred Əlləri döyənəklərdən qorumaq üçün əlcəkdən istifadə to put on fair-coloured clothes. Gloves must be used to etmək lazımdır. Günvurmadan qorunmaq üçün papaq protect hands from the callosity. A cap must be worn to taxmaq lazımdır. Birdən birə çoxlu maye qəbul etmək be protected from scorching sunshines. You must not olmaz. İlıq su və ya çay susuzluğu daha tez aradan drink all of a sudden much liquid. Warm water or tea qaldırır və s. stops thirst faster, etc.

Qədim Şabran şəhəri Old Shabran town Orta Əsr86 Ağsu Şəhəri Medieval Agsu Town 87 Arxeoloji sərgi kompleksi Archaeological Exibition Complex Orta əsr Ağsu şəhəri “Sənətkarlıq məhəlləsi” Medieval Agsu town. “Handicraft estate”