Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Inleiding | 1

De binnenstad van Amsterdam is gesloten bouwblok zijn overwegend globaal te onderscheiden in een mid- smal, bepalend voor het ritme van deleeuwse kern, die rond 1100 is de bebouwing. ontstaan langs de Amstelmonding in het IJ en die schilsgewijs is uitge- Stedenbouwkundige structuur breid tot aan het einde van de zes- Het stedelijk weefsel van de middel- 1 tiende eeuw. Daaromheen ligt de eeuwse binnenstad wordt bepaald zeventiende eeuwse grachtengordel door de loop van de Amstel met aan Binnenstad die gefaseerd is ontwikkeld en die weerszijden een netwerk van pa- ook de Westelijke en Oostelijke ei- rallelle dijken en wallen en haaks landen omvat. De voormalige stads- daarop de dwarsstraten. De Lasta- grens van de Singelgracht heeft zich ge (Nieuwmarktbuurt) onttrekt zich in de negentiende eeuw ontwikkeld als vroeg industrieel gebied aan de tot een zelfstandig ruimtelijk sys- (laat-)middeleeuwse hoofdstruc- teem. De binnenstad is in 1999 voor tuur. Ook de gefaseerd aangeleg- het grootste deel aangewezen als de eilanden vertonen afwijkingen beschermd stadsgezicht. ten opzichte van de hoofdstructuur, voortkomend uit de functie en het Deelgebieden ruimtegebruik uit het verleden. De Het ruimtelijk systeem van het ge- grachtengordel, met uitzondering bied binnen de Singelgracht valt vrij- van de Jordaan en de Plantagebuurt, wel geheel samen met de grenzen is aangelegd als een concentrische van stadsdeel Centrum en bestaat stadsuitbreiding om dit netwerk XLW]HYHQGHHOJHELHGHQ heen. De grachtengordel is een te- kentafelontwerp, terwijl de Jordaan ŀ Stadshart de lijnen van het onderliggende ŀ Nieuwmarktbuurt landschap volgt. De Plantage is het ŀ Bickers-, Prinsen- en Realeneiland resultaat van de negentiende eeuw- ŀ Valken-, Rapen- en Uilenburg se ontwikkeling binnen het lang on- ŀ Katten-, Witten- en Oostenburg bebouwde deel van de Vierde Uitleg ŀ 17de eeuwse stadsuitbreiding van het derde kwart van de zeven- ŀ Singelgrachtzone tiende eeuw. Het gesloten bouwblok, kleinschalig en regelmatig geparcel- Categorieën leerd, komt voor vanaf de middel- %HKDOYHHHQYHU¿MQLQJLQGHHOJHELH- eeuwen tot en met de negentiende den wordt in stadsdeel Centrum ook eeuw, waarbij per periode herkenba- een aantal categorieën bouwwer- re, eigen karakteristieken zijn aan te ken onderscheiden, waarvoor enkele wijzen. Met name in het zuiden van VSHFL¿HNRSJHVWHOGHFULWHULDJHOGHQ de middeleeuwse kern komt een an- Deze categorieën vormen de uitzon- der type bouwblok voor, minder re- dering op de regel, vandaar dat de gelmatig verkaveld en gekenmerkt criteria overwegend alternatief zijn, door open binnenterreinen. Dit zijn niet cumulatief. de voormalige kloosterterreinen. Het groen is voornamelijk te vinden bin- Geschiedenis nen de uitleg van de grachtengordel De geschiedenis wordt in de be- en in de Plantagebuurt. Binnen de schrijving van de deelgebieden ver- Singelgrachtzone worden vanaf de der toegelicht. negentiende eeuw grote, vrijstaande gebouwen opgericht. Kenmerken De binnenstad is een samenhan- gende stedenbouwkundige struc- tuur, ontstaan als samenspel van GHJHRJUD¿VFKHRQGHUJURQGHQVWH- denbouwkundige ingrepen in de loop der eeuwen. Binnen de hoofdstruc- tuur van dijken, straten en grachten is het gesloten bouwblok de meest voorkomende bouwsteen, waarbij de historische parcellering herkenbaar Het proces van langzame transfor- aanwezig is. De percelen binnen het matie, waarbij alle periodes hebben

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 105 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Inleiding | 1 bijgedragen aan de historische ge- ‘stadshuis’. Het stadshuis wordt be- gevel. De kappen hebben diverse laagdheid van de stad, heeft geleid schouwd als het archetype van de vormen, waarbij de nok over het al- tot het behoud van de samenhang traditionele architectuur in de bin- gemeen haaks op de straat ligt. Van- in de stedenbouwkundige structuur. nenstad. De panden die daartoe be- af de negentiende eeuw komen ook Een uitzondering is het sluipender- horen, hebben gemeenschappelijke platte daken voor. wijs samenvoegen van percelen over kenmerken wat betreft situering, ori- meer dan één generatie, waarbij entatie, gevels en daken. Het grote grachtenhuis is een variant de oorspronkelijke parcellering ver- op het stadshuis. Kenmerkend voor vaagd is. Deze clustering heeft met Stadshuizen zijn individuele, smalle dit type is het tamelijk gesloten sou- name vanaf het einde van de negen- panden in de meeste gevallen twee terrain, dat vanaf de straat via één of tiende eeuw plaatsgevonden in de tot vier bouwlagen hoog met een kap meer treden naar beneden te berei- middeleeuwse binnenstad en is ge- in dwarsrichting, die zijn geschakeld ken is. Hierboven is de hoge bel-eta- relateerd aan de zogenoemde Twee- in gesloten bouwblokken met een ge en één tot drie verdiepingen, in de Gouden Eeuw, Cityvorming, het rechte rooilijn. De panden vormen hoogte afnemend. Boven de verdie- moderne verkeer en de ontwikkeling een eenheid door de driedelige op- pingen is ruimte in de kap, soms van van nieuwe gebouwtypes. bouw van een basement of plint, ge- een vliering voorzien, voor personeel velvlak en beëindiging in de vorm en andere functies. Gebieden waar de transformatie zich van een (kroon)lijst. Traditioneel is niet geleidelijk voltrok zijn ook aan te de hoogte van de hoofdverdieping op Een belangrijk nieuw element dat wijzen. Het betreft voornamelijk ont- de begane grond of op de bel-etage met het grote grachtenhuis in de stad wikkelingen uit de twintigste eeuw. hoger dan de overige verdiepingen. ZHUG JHwQWURGXFHHUG ZDV GH NHXU Het voortgaande proces van city- Het ‘bouwen op vlucht’ leidde tot een tuin. Deze is vaak in combinatie met vorming en stadsvernieuwing heeft kleine overschrijding van de rooilijn het huis ontworpen. Vaak staat ach- geleid tot ingrepen als het IJtunnel- op de bovenliggende verdiepingen. terin de tuin, over de gehele breedte tracé dat in structuur, schaal en be- Pandsgewijze ontsluiting is een cul- van het perceel, een tuinhuis. Soms bouwing sterk afwijkt van de rest van tuurhistorisch gegeven en een ken- vormen de tuinhuizen een architec- de binnenstad. Ook de aanleg van de merk van het stadshuis. Er is sprake tuureenheid met de monumentale metro heeft geleid tot grove aantas- van een relatie tussen historische hoofdbebouwing. Ook kan zich in de tingen van het stedelijk weefsel. parcellering en de ontsluiting. achterstraat (Kerkstraat, Reguliers- dwarsstraat, Langestraat) een koets- Bouwvolume Gevels hebben een verticale verde- huis bevinden, voorzien van brede, Er bestaat een sterke samenhang ling in twee tot drie traveeën en zijn hoge deuren. tussen de stedenbouwkundige struc- relatief vlak met verticale, evenwich- tuur en het architectonisch beeld, tig ingedeelde ramen. De beëindiging Bij panden in de dwarsstraten is de tussen verkaveling en bebouwings- in de vorm van uitbundige topgevels belangrijkste bouwlaag op maaiveld- type. De bebouwing weerspiegelt of gevellijsten is afhankelijk van de niveau. Deze laag werd overwegend een grote diversiteit aan architec- heersende mode. Balkons, erkers gebruikt ten behoeve van winkel of tuurstijlen door de geleidelijke en (voornamelijk negentiende eeuw) bedrijf. De ontsluiting van de bo- perceelsgewijze ontwikkeling. Toch en andere ornamenten zijn architec- venwoning en separaat de bedrijfs- maakt de combinatie van gemeen- tonische toevoegingen aan de com- ruimte is vanaf de negentiende eeuw schappelijke kenmerken binnen de positie en zorgen voor reliëf in de consequent georganiseerd door mid- individualiteit van de architectuur de binnenstad tot een eenheid.

Binnen deze eenheid zijn inciden- teel grotere, vaak publieke, maar ook commerciële gebouwen opge- nomen. De bebouwing in de gebie- den die vóór de negentiende eeuw tot stand zijn gekomen, is voor het overgrote gedeelte gebaseerd op het woonhuistype van het Amsterdamse

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 106 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Inleiding | 1 del van twee deuren. Winkeldeuren zich meestal enkele meters uit de Waardering zijn meestal van glas. De begane hoek. De zijgevel is sober van aard In het centrum van Amsterdam vor- grond heeft een grotere bouwhoogte met slechts weinig gevelopeningen. men stedenbouwkundige structuur, dan de verdiepingen van de boven- In de negentiende eeuw werden bebouwing en publieke ruimten sa- woning. Vaak wordt het bijzondere hoekpanden vaak vervangen door men één van de mooiste, grootste en karakter van de begane grond archi- wat monumentalere en hogere bouw, best bewaarde historische binnen- tectonisch tot uitdrukking gebracht waarbij de systematiek van voor- en steden van Europa. De binnenstad in de pui. Houten puien met veel zijgevel werd vervangen door twee is daarmee van zeer grote cultuur- glas zijn karakteristiek. De bovenzij- voorgevels. Soms werd de hoek ver- historische waarde en aangewezen de van de pui wordt afgesloten met der gemonumentaliseerd door mid- als beschermd stadsgezicht. Veel HHQIRUVHJHSUR¿OHHUGHOLMVWWHUGHFR- del van hoekerkers, balkons of panden zijn door hun ligging, vorm ratie van de puibalk. Boven de pui- torentjes. en bouwperiode cultuurhistorisch balk is de indeling vergelijkbaar met waardevol. Een groot deel hiervan die van de grachtenpanden, maar in In de stadsuitbreiding die na 1850 is monument of is anderszins hoog- vereenvoudigde vorm. in de Singelgrachtzone gerealiseerd gewaardeerd. Behoud en herstel van werd, was het stadshuis niet langer historische eigenschappen van deze Aan enkele grachten, zoals de Prin- het dominante bouwtype. Wel zijn er panden is het uitgangspunt. sengracht, staan panden met een overeenkomsten met het stadshuis. gecombineerde woon- en opslag- Het gaat in beide gevallen om rela- Uitgangspunten op hoofdlijnen IXQFWLH KHW ZRQHQ EHQHGHQ HQ KHW tief smalle panden met overwegend Voor stadshuizen en de daarvan af- pakhuis boven. De hoogte van de vier bouwlagen, waarbij de gevels geleide varianten is het uitgangs- pakhuisverdiepingen is laag. In de de kenmerkende verticale driedeling punt dat het ontwerp zich voegt naar middelste van de (meestal drie) ven- hebben. In de Singelgrachtzone ko- de positie in de straatwand en naar sterassen zijn de pakhuisdeuren die men veelvuldig series en ensembles de structuur van het bouwblok. Ge- tot de vloer reiken. Pakhuizen zonder voor, maar ook individuele grotere bouwen staan op zichzelf en worden woonfunctie (en overwegend zon- bouwwerken. individueel ontsloten. Het materiaal- der souterrain) zijn geconcentreerd en kleurgebruik is hoogwaardig en langs de kades in de voormalige ha- Architectonische uitwerking sluit aan op de omgeving. vengebieden, in de Jordaan en langs De architectonische uitwerking en In de context van het beschermd ge- de Prinsengracht, niet zelden in gro- detaillering zijn zeer divers en vari- zicht passen omzichtigheid en terug- tere reeksen. De verdiepingshoogte eren in het algemeen per pand. De houdendheid. De omgeving is sterk is alle verdiepingen even laag. De ra- detaillering is zorgvuldig en varieert bepalend. men zijn vaak klein en ook hier zijn van sober tot rijk. Het beleid is gericht op behoud van de pakhuisdeuren in de middelste het gevarieerde stadsbeeld en waar travee. De architectuur is vaak een- mogelijk versterking van de archi- voudig, met minimaal gedecoreerde tectonische kwaliteit. In architecto- bakstenen gevels. Te midden van de nische uitwerking is variatie mogelijk ZRRQZHUNSDQGHQ DDQ GH 3ULQVHQ- en wenselijk. gracht en in de Jordaan werden met name aan het einde van de negen- tiende eeuw ook grotere bedrijfsge- bouwen opgericht, soms uitgestrekt tot over het binnenterrein en soms zelfs alleen op het binnenterrein. Materiaal en kleur Het materiaal- en kleurgebruik is di- vers, ingetogen en past in het traditi- onele straatbeeld. De gevels van het traditionele stadshuis zijn overwe- UNESCO Werelderfgoed gend van baksteen. Aard- en steen- De zeventiende eeuwse grachtengor- kleuren overheersen het gevelbeeld. del van Amsterdam is op 1 augustus De houten delen zijn over het alge- 2010 geplaatst op de werelderfgoed- meen (vanaf de negentiende eeuw) lijst van UNESCO. Met de aanwijzing in (gebroken) wit en grachtengroen tot Werelderfgoed behoren ook de Bij hoekpanden is de voorgevel over- geschilderd. De dakbedekking be- “Uitzonderlijke universele waarde” wegend aan de korte zijde van het staat voornamelijk uit keramische en de authenticiteit en integriteit tot perceel, bij bedrijvigheid op de hoek pannen maar ook leien, zink en mas- de ‘context’ waarin nieuwbouwplan- vrijwel altijd aan de winkelstraat. De tiekdekking komen voor. nen moeten worden ingepast. In de ontsluiting is vaak in de afgeschuin- volgende paragraaf wordt op de be- de hoek. Een eventuele extra ont- tekenis van de status als werelderf- sluiting of stoep in de zijgevel bevindt goed nader ingegaan.

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 107 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Werelderfgoed UNESCO | 1

De zeventiende eeuwse grachtengor- Kern- en bufferzone del van Amsterdam is op 1 augustus De zeventiende eeuwse grachtengor- 2010 geplaatst op de werelderfgoed- del vormt de zogenoemde kernzone lijst van UNESCO. Hiermee wordt bij- (de ‘property’). De overige delen van gedragen aan het versterken van het de historische binnenstad binnen de bewustzijn, het begrip en de waar- Singelgracht vormen de bufferzo- 1 dering van de wereldgemeenschap ne. De bufferzone is aangewezen als voor dit 400 jaar oude waardevolle een extra beschermingsgebied rond Betekenis sta- culturele, architectonische en ste- de kernzone. De kern- en bufferzo- tus UNESCO denbouwkundige erfgoed. Tevens ne liggen beide in het beschermd wereld erfgoed is dit een erkenning dat Amster- stadsgezicht van de binnenstad van dam (gemeente en stadsdeel, maar Amsterdam. De grenzen van de buf- ook eigenaren, ondernemers en be- ferzone komen overeen met de gren- woners) de grachtengordel op een zen van het beschermd stadsgezicht. goede manier in stand houdt en be- schermt.

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 108 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Werelderfgoed UNESCO | 1

Waardering als Werelderfgoed (II) – “exhibit an important inter- de mate waarin informatiebronnen Als het Werelderfgoed Comité (World change of human values, over a span met betrekking tot de waarden wor- Heritage Committee) besluit een erf- of time or within a cultural area of den beschouwd als geloofwaardig goed toe te voegen aan de Lijst van the world, on developments in archi- of eerlijk. Uitgebreide reconstructie het Werelderfgoed, stelt het Comité, tecture or technology, monumental en herstructurering worden bijvoor- hiertoe geadviseerd door Niet Gou- arts, town-planning or landscape de- beeld gezien als een risico voor in- vernementele Organisaties (NGO’s), sign” – het erfgoed is het toonbeeld standhouding van de authenticiteit. een ‘Verklaring van Uitzonderlijke van een belangrijke uitwisseling van Integriteit beoordeelt de volledigheid universele waarde’ vast. De lidstaat menselijke waarden, over een tijd- en gaafheid van de “Uitzonderlijke (De Staat der Nederlanden) dient spanne of binnen een cultureel ge- universele waarde” van een erfgoed. deze uitzonderlijke universele waar- bied van de wereld, met betrekking Integriteit is de mate waarin het na- de te beschermen en in stand te hou- tot ontwikkelingen in architectuur of WXXUOLMN HQRI FXOWXUHOH HUIJRHG HQ den. technologie, monumentale kunsten, wat daartoe behoort als één geheel stedenbouw of landschapsontwerp (en niet verstoord) bewaard is ge- Uitzonderlijke waarden bleven. De “Operational Guidelines” ‘Uitzonderlijke universele waarde’ (IV) – “be an outstanding example geven richtlijnen voor het vaststellen houdt in dat de culturele of natuurlij- of a type of building, architectural en beschrijven van de authenticiteit ke betekenis van wat als het erfgoed or technological ensemble or lands- en integriteit van het erfgoed. wordt gezien zo uitzonderlijk is, dat FDSHZKLFKLOOXVWUDWHV D VLJQL¿FDQW deze het nationale belang overstijgt stage(s) in human history” – het erf- Verklaring waarde en van algemeen belang is voor hui- goed is een uitzonderlijk voorbeeld Het Werelderfgoed Comité heeft bij dige en toekomstige generaties van van een bepaald type bouwwerk, ar- de aanwijzing tot werelderfgoed in de gehele mensheid. chitectonisch of technisch ensemble 2010 voor de grachtengordel de vol- De verklaring bestaat uit een korte of cultuurlandschap, dat als zodanig gende ‘Verklaring van Uitzonderlijke samenvattende beschouwing (syn- een belangwekkende fase in de men- universele waarde’ vastgesteld. thesis), een beschrijving van de selijke geschiedenis illustreert. criteria waaraan het erfgoed vol- Korte synthese doet, een beschrijving van de ma- Authenticiteit en integriteit De Amsterdamse grachtengordel nier waarop het erfgoed voldoet aan In 2008 heeft het Werelderfgoed Co- illustreert op navolgenswaardige de voorwaarden (wegingsfactoren) mité uitgesproken, dat authentici- wijze grootschalige water- en ste- van integriteit (integrity) en echt- teit en integriteit een onlosmakelijk denbouwkundige planning door de heid (authenticity) en tot slot een onderdeel vormen van de voor een volledig kunstmatige vormgeving beoordeling van het systeem waar- Werelderfgoed geldende “Verklaring van een grootschalige havenstad. mee het erfgoed wordt beheerd en van Uitzonderlijke universele waar- De topgevels zijn kenmerkend voor beschermd. de”. het burgerlijke milieu, en de woon- Authenticiteit beoordeelt de geloof- huizen getuigen van zowel de ver- Criteria waardigheid en echtheid van de rijking van de stad door middel van Een cultureel of natuurlijk erfgoed “Uitzonderlijke universele waarde”. maritieme handel, als de ontwikke- moet, om te kunnen worden toe- De mogelijkheid om de waarden ling van een humanistische en to- gevoegd aan de Lijst van het We- die worden toegekend aan het erf- lerante cultuur gekoppeld aan de relderfgoed, voldoen aan tenminste goed te begrijpen, is afhankelijk van Calvinistische Reformatie. In de ze- één van de tien criteria, die naast de wegingsfactoren authenticiteit en integriteit zijn vastgelegd in de lei- draad van de ‘World Heritage Con- vention’, de ‘Operational Guidelines’. De criteria zijn opgesteld om te kun- nen beoordelen en vaststellen of er voor een nominatie sprake is van ‘Uitzonderlijke universele waarde’. De “zeventiende-eeuwse grachten- gordel van Amsterdam binnen de Singelgracht” is toegevoegd aan de Lijst van het Werelderfgoed op basis YDQGULHDOJHPHQHFULWHULD

(I) – “represent a masterpiece of hu- man creative genius” – het erfgoed vertegenwoordigt een meesterwerk van menselijk scheppend talent

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 109 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Werelderfgoed UNESCO | 1

ventiende en achttiende eeuw werd vormt een uitstekend voorbeeld van Amsterdam gezien als de verwerke- een gebouwd, stedelijk ensemble dat lijking van de ideale stad, die mo- expertise in waterbouw, civiele tech- del stond voor tal van projecten voor niek, stedenbouw, en constructieve nieuwe steden over de gehele we- en bouwkundige vakkundigheid ver- reld. eist en illustreert. In de zeventiende eeuw stond de grachtengordel mo- Criterium I del voor de geheel kunstmatige ‘ha- De Amsterdamse grachtengordel is venstad’, maar ook voor de typologie een nieuwe en geheel kunstmatige van het Nederlandse woonhuis met ‘havenstad’, ontworpen aan het eind zijn variëteit aan gevels (façades) en van de zestiende eeuw en gebouwd topgevels. De stad getuigt, op het in de zeventiende eeuw. hoogste niveau, van een belangrij- Het is een water- en stedenbouw- ke periode in de geschiedenis van de kundig meesterwerk en een weldoor- moderne wereld. dacht programma van constructie en burgerlijke architectuur. Het is een Integriteit en authenticiteit uniek en innovatief, grootschalig, Het netwerk van grachten in de con- maar homogeen stedenbouwkundig centrische bogen van een cirkel dat, ensemble. samen met de radiale waterwegen en straten, de basis vormt van het Criterium II stedenbouwkundig plan, is in zijn De Amsterdamse grachtengordel ge- geheel behouden gebleven, inclusief tuigt van een uitwisseling van grote zijn oude kades en historische gevel- invloeden gedurende bijna twee eeu- rooilijnen. wen, niet alleen op het gebied van civiele techniek, stedenbouw en ar- chitectuur, maar ook op een aantal technische, maritieme en culturele terreinen. In de zeventiende eeuw was Amster- dam een belangrijk centrum voor in- ternationale, commerciële handel en intellectuele uitwisseling, voor de vorming en de verspreiding van het humanistisch gedachtegoed. Am- Het merendeel van de huizen, ge- sterdam was in die tijd de hoofdstad bouwd in de zeventiende en acht- van de wereldeconomie. tiende eeuw, is nog steeds aanwezig en in een goede staat van onder- Criterium IV houd, waarbij de geschiedenis van De Amsterdamse grachtengordel bouwen, herstellen en vernieuwen

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 110 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Werelderfgoed UNESCO | 1 vanaf de bouwtijd tot nu is doorge- thenticiteit. Artikel 21 van het Vien- schap, zichtlijnen of doorzichten en gaan. Dat is een wezenlijk gezonde QD0HPRUDQGXPOXLGWQDPHOLMN de authenticiteit en integriteit van uitgangssituatie voor een nog altijd “Met inachtneming van de uitgangs- het historische stedelijke landschap levendig en werkend stedelijk en- punten (volgens artikel 7 van dit Me- bedreigen. Van deze ontwikkelingen semble. Niettemin zijn straten soms morandum), moeten stedenbouw, kan vooral hoogbouw een groot visu- verbreed, met name de huidige ver- hedendaagse architectuur en het eel effect op de grachtengordel heb- keersader de Weesperstraat, en de behoud van het historisch stedelijk ben. gevelwoningen herbouwd. De oude landschap alle vormen van pseudo- Daarom heeft de gemeente Amster- civieltechnische en waterbouwkundi- historisch ontwerp voorkomen, om- dam, in het kader van de Structuur- ge structuren zijn over het algemeen dat dit een ontkenning vormt van visie 2010-2040, hoogbouwbeleid vervangen. Hoge, moderne gebou- zowel het historische als het heden- ontwikkeld en vastgesteld (gemeen- wen tasten sommige zichtlijnen aan, daagse. Een historische blik moet teraadsbesluit van 16 februari 2011). vooral in het noorden van het erf- niet de andere verdringen, omdat de goed, en agressieve reclame bederft geschiedenis leesbaar moet blijven, het aanzicht van het erfgoed. terwijl het bereiken van samenhang van de cultuur door kwalitatieve in- Betekenis van de aanwijzing terventies het ultieme doel is.” Het De grachtengordel is op de werel- welstandsbeleid sluit hierop aan. derfgoedlijst geplaatst vanwege de Uitzonderlijke universele waarde als historisch stedelijk landschap. Met name de regels en de verbeel- ding van de bestemmingsplannen Dit hoogbouwbeleid gaat uit van de voor de binnenstad zorgen voor het internationaal voor het Werelderf- waarborgen van de instandhouding goed geldende charters en verdra- van de door UNESCO gesignaleerde gen, waaronder het Charter van “Uitzonderlijke universele waarde”. Washington en het Vienna Memoran- Plaatsing op de Werelderfgoedlijst dum. Ook de inhoud van meer recen- brengt dus geen nieuwe regels met Eigentijdse architectuur dient in te papers van het Werelderfgoed zich mee. principe als zodanig herkenbaar te Comité en diens adviesorgaan ICO- zijn. Dit sluit reconstructies niet uit, MOS over de maatschappelijke en Nieuwbouw noch vormen van bouwen die ge- culturele betekenis van het histori- Nieuwbouw is in de binnenstad vaak bruik maken van historische referen- sche stedelijke landschap in relatie onderwerp van discussie. Nieuw- ties. De beoordeling van het risico tot hedendaagse ontwikkelingen in bouwplannen moeten passen in de voor instandhouding van de authen- stedenbouw en architectonisch ont- context van het beschermde stads- ticiteit hangt af van de kwetsbaar- werp zijn hierin verwerkt. gezicht. Met de aanwijzing van de heid van de context en de omvang grachtengordel als Werelderfgoed van de reconstructie. Daarbij is ze- behoren ook de “Uitzonderlijke uni- kerheid over een ooit aanwezige en versele waarde” en de authenticiteit dus historische toestand van groot en integriteit tot de ‘context’ waarin belang. Waar het vooral om gaat is nieuwbouwplannen moeten worden of een ontwerp passend is binnen de ingepast. context en logica van de binnenstad en de hoge kwaliteit bezit die van nieuwbouw binnen een beschermd stadsgezicht en Werelderfgoed ver- wacht mag worden. Maat, schaal, Hoogbouw mag alleen wanneer de ritmiek, textuur, materiaal en kleur Uitzonderlijke universele waarde en spelen daarin een belangrijke rol. De de authenticiteit en integriteit niet in voor de binnenstad geldende wel- het geding komen. Concreet gaat het standscriteria geven de bandbreed- om de bescherming en instandhou- te aan waarbinnen de kwaliteit van GLQJ YDQ EHVWDDQGH ]LFKWDVVHQ nieuwbouw wordt beoordeeld. doorzichten, stadssilhouetten en het 81(6&2KHHIWVSHFL¿HNHDDQGDFKWV- daklandschap van de kernzone en de punten voor eigentijdse architec- Visual impact en hoogbouwbeleid omringende bufferzone. De hoog- tuur in het Vienna Memorandum en Voor UNESCO is het aspect “visual bouwvisie, de regels en de verbeel- het Charter van Venetië (ICOMOS, impact” (visueel effect) van belang. ding in de bestemmingsplannen UNESCO) geformuleerd. Voor UNES- Hedendaagse stedelijke ontwikkelin- voorzien in deze bescherming en in- &2LVGHDÀHHVEDDUKHLGYDQGHVWDG gen, zoals hoogbouw en eigentijdse standhouding. essentieel, hetgeen ook aansluit bij architectuur, kunnen van invloed zijn het eerdergenoemd criterium au- op stadssilhouetten, het dakland-

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 111 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Centrum | 1

Beoordeling De Binnenstad is het prototype voor de Hollandse grachtenstad. Belang- rijk is het patroon van straten en waterlopen in samenhang met de SUR¿OHULQJ YDQ GH RSHQEDUH UXLPWH en de schaal en vormgeving van de bebouwing. Het beleid is gericht op behoud van 0101 Stadshart 0105 Katten-, Witten- en een gevarieerd stadsbeeld zonder Oostenburg verrommeling. Waar mogelijk is ver- sterking wenselijk van de architec- tonische kwaliteit van de individuele panden met aandacht voor de rol van het gebouw in de stedelijke struc- tuur. Bij de advisering is er onder meer aandacht voor het behoud van de hoofdoriëntatie van de bebouwing en het historische karakter.

0102 Nieuwmarktbuurt 0106 De 17de-eeuwse Criteria stadsuitbreiding Wijzigingen aan een bestaand ge- bouw worden beoordeeld aan de hand van de criteria voor veel voor- komende kleine bouwplannen in hoofdstuk 6 en de criteria voor orde 1, 2 en 3 panden uit hoofdstuk 5. Bij de beoordeling van nieuwbouw- plannen wordt in samenhang met de beschrijving en uitgangspunten ge- toetst aan de hand van de volgende FULWHULD 0103 Bickers-, Prinsen- en 0107 Singelgrachtzone Realeneiland Ligging ŀ een bouwinitiatief voegt zich naar de bestaande stedenbouwkundige structuur (met name parcellering) en (gebouw)typologie, waarbij hoek- ingangen bij stegen dienen te wor- den gehandhaafd ŀ ingrepen in de bebouwing dragen bij aan het openbaar houden van de stegen; deuren en ramen in stegen worden gehandhaafd of toegevoegd 0104 Valken-, Rapen- en ŀ bij werfterreinen wordt aandacht ge- Uilenburg schonken aan de bijzondere wer- venstructuur; de bebouwing op werfterreinen blijft vrijstaand en alzijdig georiënteerd; nieuwbouw wordt zodanig vormgegeven, waar- bij de relatie tussen bebouwing en water wordt gehandhaafd ŀ de onderdelen van de straatge- vels vormen door hun onderlin- ge verhoudingen, door symmetrie of evenwicht, een samenhangende compositie

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 112 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Centrum | 1

ŀ nieuwbouw sluit aan bij de straat- Architectonische uitwerking ZDQG ZDDU JHYHOV HHQ JURWH PDWH ŀ de compositie, architectonische uit- van verticaliteit kennen, als gevolg werking en detaillering passen in het van de smalle kavelmaat, relatief stadsbeeld en zijn zorgvuldig en ge- grote bouwhoogte en verticale ra- YDULHHUG PHW DDQGDFKW YRRU YHU¿M- men, moet nieuwbouw eveneens ning, hiërarchie en ornament ŀ technische voorzieningen (zoals in- 1 een zekere mate van verticaliteit in de gevels en de vensterindeling heb- stallaties, noodtrappenhuizen of CRITERIA ben brievenbussen) zijn inpandig danwel ŀ hiërarchie tussen de voor- en zijge- JHwQWHJUHHUGLQKHWRQWZHUS vel behouden; bij nieuwbouw is dit ŀ bij ingrepen in het dak is het to- uitgangspunt taal van bestaande en aangevraag- ŀ pandsgewijze ontsluiting is uit- de ingrepen bepalend; dakkapellen, gangspunt bij nieuwbouw, maar in dakramen, zonnepanelen en andere VSHFL¿HNHJHYDOOHQLVPDDWZHUNEH- toegevoegde elementen of ingrepen spreekbaar in het dak mogen samen niet meer ŀ het ophogen doet geen afbreuk aan dan 30 procent van de lengte van de de karakteristiek van zowel de com- kap beslaan positie van de gevel als van de gevel- ŀ garagedeuren passen in verhouding wand waarin het pand zich bevindt en uitwerking (materiaal, vorm en kleur) bij gebouw en straatwand Massa ŀ ramen en deuren niet blinderen ŀ bouwmassa en gevelopbouw harmo- ŀ bij ensembles en seriebouw waar de niëren met het karakter van de bin- samenhang door eerdere verbou- nenstad wingen of kozijnvernieuwing is aan- ŀ typologisch zijn de meeste gebou- getast, dragen bouwinitiatieven bij wen te vangen onder het individuele aan herstel van de samenhang zo- “stadshuis” als het terugbrengen van de archi- ŀ gevels hebben een plint, een opbouw tectonische uitwerking (bijvoorbeeld in verdieping(en) en een beëindiging hoekaccenten) ŀ er moet een harmonische verhou- ding zijn tussen open en gesloten Materiaal en kleur geveldelen, dat wil zeggen geen ge- ŀ het gevelmateriaal bestaat uit duur- heel of gedeeltelijk gesloten, blinde zame materialen passend bij het of open gevels; grotendeels geslo- karakter van de omgeving en de ten of blinde zijgevels zijn bij uitzon- straatwand; er wordt dus geen ge- dering mogelijk, afhankelijk van de bruik gemaakt van volkernbeplating architectuur van het gebouw en de en ander plaatmateriaal, kunststof- hiërarchie in de stedenbouwkundige kozijnen en betonpannen structuur ŀ kleuren zijn ingetogen en passen bij ŀ toegevoegde elementen aan gevels het karakter van de omgeving en de zijn ondergeschikt aan het geheel straatwand ŀ een erker of balkon moet deel uitma- ŀ contrasterende ornamenten zijn van ken van de gevelcompositie en het hardsteen, hout of pleisterwerk materiaal en de kleur moeten aan- ŀ dakbedekking past qua vorm en ma- sluiten bij de hoofdbebouwing teriaal in het bestaande dakland- ŀ aan de straatzijde worden geen log- schap gia’s of setbacks (terugliggende bo- ŀ kozijnen, lijsten en dergelijke uitvoe- venste bouwlaag) toegepast; in het ren in hout of passend bij de archi- dak zijn geen dakloggia’s toegepast tectuur ŀ de begane grondlaag of souterrain met bel-etage houdt rekening met Typlogieën de traditionele differentiatie in de ge- Voor een aantal typologisch afwij- vel kende bouwwerken zijn op de vol- ŀ behoud van het historisch dakland- gende pagina’s aanvullende criteria schap door extra aandacht voor kap- opgenomen. vorm en ontwerp, met behoud van het silhouet en het ‘gesloten’ karak- ter

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 113 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Centrum | 1

Criteria typologieën Binnenstad Wederopbouw van de karakteristieken van de gro- Naast de algemeen geldende criteria Sinds een decennium wordt ook de te wederopbouwpanden (categorie M maakt het stadsdeel voor bepaalde architectuur van de Wederopbouw- en L) is dat deze stedenbouwkundig categorieën ook gebruik van speci- periode ge(her)waardeerd. Behalve vaak niet zijn ingepast of aangepast ¿HNHFULWHULD+LHUELMJDDWKHWRQGHU monumenten uit deze periode, zijn DDQGHRPJHYLQJ'HRUGHGH¿QLWLHLV meer om Wederopbouwarchitectuur ook andere waardevolle panden uit daarom aangepast, zodat ook deze en negentiende eeuwse ensembles. de periode 1940-70 aan te wijzen. architectuur op een zo objectief mo- Deze gebouwen vormen een aparte Stadsdeel Centrum heeft daartoe het gelijke wijze kan worden beoordeeld. laag als gevolg van een kenmerkend instrument Waarderingskaart Be- De catalogus wordt als handreiking transformatieproces. schermd Stadsgezicht, waarbij alle aan de Commissie voor Welstand en panden tot 1940 een ordewaarde- Monumenten aangeboden. ring hebben gekregen oplopend van orde 3 (wisselend van kwaliteit) naar Stadsvernieuwing orde 2 (beeldbepalend in het stads- De Stadsvernieuwing in Amsterdam gezicht) en naar orde 1 (rijks- of ge- is niet los te zien van de ideeën van meentelijk monument) aangepast. de naoorlogse volkshuisvesting en In november 2009 heeft de deel- van nieuwe ideeën over architectuur raad de raadsnotitie “Naar een nieu- en stedenbouw. we ordewaarderingskaart” omarmd, In het algemeen geldt dat, vanwe- waarin verzocht wordt de waarde- ge de beperkte budgetten en de ringskaart te actualiseren en aan te bewuste afstand tussen de nieu- vullen met een waardering van na- we woningen en de oude structuren oorlogse bebouwing. Deze waarde- en individuele woonhuizen, in wei- ring is niet in het minst van belang nig gevallen gesproken kan worden vanwege de vele aanvragen de laat- van contextgevoelige inpassing. Dat ste jaren tot (gedeeltelijke) sloop, neemt niet weg dat in veel geval- transformatie, herbestemming of len de complexen, dikwijls van gro- hergebruik van gebouwen uit deze tere afmetingen, zijn ingepast in de periode. Daarom zijn de aanwezige gevelwand van het bouwblok. De erfgoedwaarden en karakteristieken inpassing kan de structuur ontken- van deze gebouwen - gekoppeld aan nen, maar ook indien de parcellering de herziening van de bestemmings- of een nieuwe kleinschalige parcel- plannen - in kaart gebracht. lering wordt gevolgd, is niet zelden sprake van ingrepen binnen of buiten Stadsdeel Centrum heeft een cata- de rooilijn. De grote platte dakvlak- logus samengesteld, getiteld ”1940- ken hebben geleid tot een grootscha- 1970. Wederopbouwpanden in de liger stedelijk (dak)landschap. binnenstad gewaardeerd. Aanvulling op de waarderingskaart beschermd In de gevallen dat de woningen wel stadsgezicht stadsdeel Centrum”. zijn ingepast binnen de structuur Behalve de ordewaardering zijn van het bouwblok, zijn de proporties daarin per bouwwerk (adres) ook de van de samenstellende onderdelen, belangrijkste karakteristieken opge- de materialen, kleuren en detaille- nomen. ring afwijkend ten opzichte van de oudbouw. Niet zelden is gebruik ge- In de catalogus worden op basis van maakt van plaatmateriaal, roestvrij het volume van de bouwwerken drie staal en andere duurzame, maar niet KRRIGFDWHJRULHsQ RQGHUVFKHLGHQ hoogwaardige materialen. S, M en L. Bij categorie S gaat het om een kleinschalig gebouw dat zich Bij transformatie van de stads- voegt in de straatwanden en niet do- vernieuwingsarchitectuur zijn de mineert in de omgeving. Catego- aanwezige kwaliteiten leidend. Voor- rie M geldt voor een gebouw met afgaand aan de transformatie zal in een tussenmaat, waarbij wel spra- eerste instantie een architectuurhis- ke is van schaalvergroting. Bij ca- torische analyse opgesteld dienen te tegorie L tenslotte gaat het om het worden. kolossale, vaak monofunctionele ge- bouw, dat de omgeving domineert. Grote projecten De stedenbouwkundige inpassing De welstandsnota bevat geen speci- ervan botst vaak, maar niet altijd, ¿HNH ZHOVWDQGVFULWHULD YRRU JURWHUH met het historisch stadsbeeld. Eén projecten. Dergelijke welstandscri-

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 114 Hoofdstuk 8 | Binnenstad | Centrum | 1

teria kunnen namelijk niet worden De uniformiteit geldt overigens ook opgesteld zonder dat er een con- voor de individuele eigenaren bin- creet (stedenbouwkundig) plan aan nen de architectuureenheid. Een en ten grondslag ligt. Zodra een derge- ander binnen de regels van het be- lijk project (bouwplan of inrichtings- stemmingsplan. De criteria gelden plan voor de openbare ruimte) aan orde 2 en orde 3 ensembles, waar- de orde is, zal de raad de welstands- bij het detailleringsniveau van de 1 criteria daarvoor moeten vaststellen. orde 2 ensembles op een hoger ni- CRITERIA Het opstellen van deze welstandscri- veau beoordeeld wordt. Voor orde 1 teria vormt een vast onderdeel van geldt aanvullend dat de monumen- de (stedenbouwkundige) planvoor- tele waarden niet mogen worden bereiding. Voor dergelijke aanvullin- aangetast (een en ander in overeen- gen op de welstandsnota geldt dat stemming met beleid en richtlijnen de inspraak wordt gekoppeld aan ten aanzien van monumenten). de reguliere inspraakregeling bij de (stedenbouwkundige) planvoorbe- Criteria reiding. ŀ de aanpak is uniform en gericht op Daarnaast kan het gewenst zijn om KHWVSHFL¿HNHHQVHPEOH PDDWZHUN voor grote projecten waar geen ste- ŀ de symmetrie en het ontwerp als ge- denbouwkundig plan aan ten grond- heel worden gerespecteerd; hiertoe slag ligt, een vertaling te maken wordt een architectuurhistorische van de welstandscriteria uit de Wel- analyse opgesteld standsnota. ŀ in materiaal en detaillering sluit de ingreep aan op het niveau van het Ensembles ensemble (onderscheid orde 2 en De ensemblebouw betreft een bij- orde 3) zonder type (woonhuis)bouw, dat ŀ ritmerende (verticale) elementen in aanmerking komt voor een ge- (vensteropeningen, voordeuren, differentieerde aanpak, voor zover portieken, erkers, balkons, topge- het een algehele transformatie op- vels, dakkapellen en hijsbalken) gave is. Ensembles zijn grotere ar- blijven gehandhaafd of krijgen bij chitectuureenheden van een reeks vernieuwing tenminste een aan el- identieke woonhuizen die in één ge- kaar verwante en bij het ensemble baar ontworpen en gebouwd zijn. Ze passende vormentaal of krijgen bij zijn vaak samengevat in één dos- vernieuwing de oorspronkelijke ka- sier van Bouw- en Woningtoezicht. rakteristiek terug De ensembles zijn ontworpen binnen ŀ oorspronkelijke gevelindeling bij ver- een eigen parcellering en veel eer- bouw behouden der op te vatten als een enkelvou- ŀ bestaande daklijn (vorm, kleur) dig bouwwerk, dan als een ensemble handhaven van verschillende woonhuizen. Niet ŀ samenvoegingen (horizontaal en de individuele parcellering (niet his- verticaal) zijn harmonieus mogelijk, torisch), is doorslaggevend, maar waarbij deze ritmisch en symme- het geheel van het ontwerp. De en- trisch passend zijn binnen de grote- sembles zijn niet gebouwd op de re geleding van het geheel middeleeuwse kavels en de individu- ŀ bij samenvoeging blijft een functio- ele woning is niet een perceel, maar nele relatie in stand tussen de voor- een etage (of twee). Met name in de gevel en de plattegronden (geen twintigste eeuw, maar ook al in de schijngevels) negentiende eeuw lost de individu- ŀ voordeuren op perceelniveau worden ele woning op in de gevelwand. Ho- – al dan niet functioneel - gehand- rizontale of verticale samenvoeging KDDIGLQLHGHUJHYDOYRRUGHZRQLQJ is daarom onder voorwaarden mo- winkel op maaiveldniveau (behoud gelijk. Gemeenschappelijke voor- van de plint) zieningen (bijvoorbeeld in de gehele ŀ in geval van samenvoegingen mag kap) of een gemeenschappelijke ont- de ensemblewerking niet worden sluiting (galerij, lift) binnen de ar- aangetast chitectuureenheid zijn om dezelfde redenen mogelijk. Daarbij geldt wel een aantal vuistregels, de unifor- miteit van aanpak de belangijkste.

DE SCHOONHEID VAN AMSTERDAM 2016 PAGINA 115