Krimp in Dongeradeel

KRIMP BIEDT RUIMTE

Ontwerplab Krimp, Dongeradeel (Friesland) Inhoud Inleiding 4 8 De dorpen van Dongeradeel Krimp in Dongeradeel 10 Holwerder buurtschappen 18 26 Feestweek: paardenrennen 27 Kinderstreek 28 Bloemenstraat 30 Betaalbaar echte Friese woning 2 Hotel Holwerd 32 3 41 Holwerd aan Zee 42 www.hotelholwerd.nl 44 Wellness + Waad-Strun-Paad Levensbestendig Lioessens 46 54 Nieuwe dubbele erven 55 Bietencamping 56 Zuivelfabriek De uitvoeringsstrategie 58 68 Tuiniershuisje te huur 69 Klussenbedrijf breidt uw huis uit Hoe nu verder? 70 Nota Lioessens 72 Rondetafelgesprek Holwerd 80 Inleiding

Nederland zal steeds meer te maken krijgen met demografische krimp. Aan de ‘randen’ van ons land is er al sprake van: een afnemend aantal inwoners en hier en daar zelfs een afnemend aantal huishoudens. Krimp is niet nieuw en op zichzelf ook geen probleem. Het gaat om de effecten (negatief én positief) die een 4 afnemende en vergrijzende bevolking 5 heeft op de kwaliteit van het bestaan en van de omgeving. En dan maakt het nogal wat uit of we spreken over traditionele ‘goudkusten’ en gebieden onder hoge economische druk, of over meer ‘perifere gebieden’ met minder economische perspectieven.

In delen van Zuid-Limburg, Zeeland, Fries- vertrekken. Hoe kunnen we vrijkomende land, Groningen en de Kop van Noord-Hol- ruimte benutten om kwaliteit toe te voegen? land leidt een afnemend inwoneraantal tot Deze vragen schreeuwen om nieuwe per- daadwerkelijke leegstand, verschraling van spectieven en strategieën. het voorzieningenniveau (scholen, zieken- huizen, winkels, etc.) en afnemende kwali- De Bond van Nederlandse Architecten heeft teit van de openbare ruimte. Veel krimp-dis- in samenwerking met Stagg, Staro en Sta- cussies focussen zich (nog) op de omvang won, Aedes en KEI het project Ontwerplab van het probleem, óf er wel een probleem Krimp gestart. Door middel van ontwer- is en of het tij niet te keren valt. Het gevaar pend onderzoek worden door ontwerpers, daarvan is dat de discussie vooral gaat over architecten en stedenbouwers concrete 6 wat er NIET is of wat MINDER wordt en (her)ontwikkelingsstrategieën aangedragen 7 dat het daarin blijft hangen. Maar een reële voor gebieden die nu en/of in de toekomst beweging ontstaat pas als er ook een echt te maken krijgen met krimp. BNA vroeg perspectief is om naartoe te werken. Hoe daartoe Bureau PAU om samen met een kan tegen het decor van krimp toch kwali- team van zes architecten in een zogenaamd teit en een goed leven worden bereikt? Hoe ontwerplab krimp aan de slag te gaan in het kunnen we voorkomen dat mensen vast ko- noordelijk kleigebied van Friesland, de ge- men te zitten in hun huis, of dat een straat, meente Dongeradeel, en in te zoomen op de dorp of gemeente zodanig verpaupert dat dorpen Holwerd en Lioessens. Deze publi- de bewoners die wél willen blijven alsnog catie is daarvan het resultaat.

8 9 Krimp in Dongeradeel Ooit behoorden de streken van het Friese zeekleigebied (waaronder Dongeradeel) tot de dichtst bevolkte van West- Europa. Vanaf hun terpen profiteerden de bewoners van de door de waddennatuur geschonken rijkdommen. Ze verbouwden gewassen en hielden vee op de vruchtbare, regelmatig met slib overspoelde kleigronden en benutten het uitgebreide waterstelsel van plassen, geulen en binnenzeeën voor rijke visvangsten en handel met volken uit omliggende 10 streken. Er ontstond hier een bloeiende economie, waarin 11 landbouw, handel en nijverheid en industrie elkaar aanvulden. Het Friese zeekleigebied oefende grote aantrekkingskracht uit op bewoners van minder herbergzame streken. Friesland en Dongeradeel zaten in de lift.

Dat is allemaal wel anders geworden. Terwijl gemeente Dongeradeel is de bevolking tussen Een optelsom van minder? voorzieningen maximaal, etc. Dat geldt op in delen van Nederland geklaagd wordt over 2002 en 2008 met ruim 1 procent afgenomen. De oorzaken voor het krimpproces zijn velerlei internationale schaal, maar hetzelfde proces de druk op de ruimte en plannenmakers De krimp doet zich vooral voor in de grotere en complex, maar voorop staan de economische zien we op nationaal en regionaal niveau. In die tulpeneilanden in de zee willen opspuiten dorpen van de gemeente. Een dorp als Holwerd ontwikkelingen en de concentratie van concurrentiestrijd verliezen de gebieden met de om volgende groeigolven van de bevolking heeft in de afgelopen jaren het bewonersaantal werkgelegenheid in stedelijke kernen. De minste perspectieven op werk of opleiding het op te vangen, blijft de groei in het Friese met 8 procent zien teruglopen. Naast deze economie mondialiseert en verstedelijkt. De eerst. Daar vallen de noordelijke kleistreken zeekleigebied achter. Sterker nog, het noorden bevolkingsterugloop is in Dongeradeel centra van de economieën liggen in mondiale onder, waaronder ook Dongeradeel. Maar van Friesland geldt met enkele andere regio’s bovendien sprake van een ‘vergrijzings-‘ en metropolen en stadsnetwerken, zoals de hetzelfde principe gaat ook weer op lagere (o.a. Zuid-Limburg, Zeeland en Noord- en Oost- ‘ontgroeningstendens’ die sterker is dan de Randstad. Daar is de kans op werk het grootst, schaalniveaus op. In Dongeradeel herkennen Groningen) sinds enkele jaren als één van de landelijke trend. De bevolkingspiramide in 2015 zijn de netwerken dichter en completer, de we dit bijvoorbeeld aan de situatie van Dokkum. voorlopers in Nederland als krimpgebied. In de wordt als het ware van onderuit uitgehold. opleidingsmogelijkheden het grootst, de De ‘krimpscores’ voor Dongeradeel als geheel 12 13 Toename huishoudens naar leeftijd

1000 65 e.o.

800

600 45 - 55 55 - 65 400

200 Starters 35 - 45 0

-200

-400 25 - 35

Toename huishoudens in leeftijdsgroepen in de periode 2000-2015. Bron: CBS worden gedrukt door de prestaties van regiostad spiraal dreigt zich af te tekenen… bereikbaarheid van voorzieningen, het verbeteren ‘2-1=3’ betekent dat we gaan schuiven met Dokkum. In Dokkum is de bevolkingsomvang of op peil houden van bestedingsmogelijkheden. leegtes om te komen tot een nieuw , waardevoller tamelijk stabiel en neemt de werkgelegenheid Krimp uit de kramp Juist in krimpgebieden moet uiterst zorgvuldig geheel van leegtes en ruimten. Anders gezegd: zelfs toe. Maar voor de dorpen van Dongeradeel Krimp vraagt dus om een reactie. Maar welke? omgegaan worden met iedereen die er WEL wil we benutten vrijkomende ruimte om nieuwe wijzen de cijfers nu al duidelijk op krimp. De natuurlijke reactie is: we willen toch groeien. werken, wonen en/of geld uitgeven. Dat is geen kwaliteiten te introduceren en zo een gebied, Maar een simpele rekensom laat zien dat dat concurrentie of kannibalisme die ten koste gaat dorp of buurt als geheel te versterken. Economie en werkgelegenheid zijn leidend, een strategie is die nooit overal kan werken. van andere gebieden of kernen, dat is gebruik maar er zijn nog vele andere factoren aan te De soep wordt immers alleen maar dunner. En maken van álle kwaliteiten en kansen die het Minder ruimtedruk leidt er niet alleen toe dat er wijzen die de krimp veroorzaken of op z’n minst daarbij zal zo’n strategie, als het al succesvol gebied heeft maar die nog onvoldoende worden in het gebied per persoon meer fysieke ruimte bespoedigen: concentratie en schaalvergroting is, ten koste gaan van het naburige dorp, de benut. beschikbaar komt. Minder ruimtedruk geeft ook van voorzieningen, concentratie van naburige stad, de naburige regio…. kansen om mensen meer ontplooiingsruimte 14 bedrijventerreinen, mobieler wordende Krimpstrategieën te bieden. De noodzaak om ruimtegebruik te 15 bevolking, beleidsmatige keuzes om in kernen Dat betekent dat we op zoek moeten gaan naar We hebben talloze ruimtelijke strategieën om regelen is minder. ‘Romsicht’ is Fries voor wel of juist niet te bouwen, etc. Krimp is in die structurele oplossingen voor de negatieve effecten groei ruimtelijk op te vangen, de positieve een ruime, wijde blik. In deze strategie wordt zin een vergaarbak van processen die elkaar van een dalend bevolkingsaantal. Structureel effecten te benutten en de negatieve tegen aan personen en partijen letterlijk en figuurlijk neigen te versterken. Als je niet uitkijkt, wordt betekent dat het niet gaat om cosmetica (een te gaan. Voor krimp moeten we daar nog de ruimte geboden om eigen initiatieven te het vanzelf een optelsom van minder en gaan eenmalige opknapbeurt), maar om oplossingen aan beginnen. Voor het krimplaboratorium ontplooien. de effecten zich bovendien ook meer en meer die bijdragen aan het voorkomen, stabiliseren Dongeradeel ontwikkelden we drie mogelijke manifesteren in het alledaagse beeld. Er komen of keren van de negatieve spiraal. strategieën: 2-1=3, Romsicht en Inhaken op De wetten van onze economie zijn gebaseerd panden leeg te staan. Dit worden er steeds meer investeringskansen. op groei. Dit geldt ook in de ruimtelijke over steeds langere periodes. Sommige gaan Daarbij zal de aandacht ook gericht moeten ontwikkeling. Groei is het vliegwiel om verkrotten. Het onderhoud, ook van de openbare worden op oorzaken van krimp die wel te Eén van de gevolgen van krimp is dat ruimtes, ontwikkelingen op gang te brengen. De behoefte ruimte, wordt een steeds groter probleem voor de beïnvloeden zijn. Dan gaat het om zaken die eerst een functie hadden voor wonen, werken, aan meer woningen, meer bedrijven, meer asfalt steeds kleinere gemeenschap. Een neerwaartse als de kwaliteit van de woonomgeving, de verkeer, etc., vrij komen. Er ontstaan ‘leegtes’. zijn vaak de drijvende (financiële) krachten achter ontwikkelingen. In een krimpsituatie, voor krimpgebieden waarde heeft. Strategie Regio Kern Erf waar het in kwantitatieve zin juist van alles

Couleur locale L wat minder wordt, is het des te belangrijk Krimpbeleid moet op elke niveau ontworpen E EN V PP E HA N C L TS S alternatieven voor dit ‘groeivliegwiel’ te vinden. worden. Wij onderscheiden voor onze studie UR IO BU B E ES H ERDER S O OLW S T Actuele ontwikkelingen en investeringskansen drie schaalniveaus: de regio, de kern en het erf. 2 - 1 = 3 T H E E E N N L S D H IG in de regio, zoals investeringen om Nederland De combinatie met de 4 strategieën leidt hier O LW E aan te passen aan de stijgende zeespiegel of aan tot 12 ‘velden’. Om een antwoord op krimp te R Romsicht D nieuwe vormen van energievoorziening, kunnen formuleren zal over een breed front actie en benut worden als vliegwiel bij het ruimtelijk initiatief genomen moeten worden. In principe Inhaken op actuele aanpassen van krimpgebieden. zouden daarmee dus alle velden gevuld kunnen trends worden met tal van ideeën c.q. ‘ingrediënten’. 16 Behalve deze drie specifieke krimpstrategieën 17 kan in krimpgebieden uiteraard ook nog gebruik Maar evenzeer van belang is de samenhang in worden gemaakt van ruimtelijke strategieën die de aanpak. Door strategieën en schaalniveaus te zijn bedacht vanuit een context van ruimtelijke combineren hebben wij uit de enorme hoeveelheid groei, maar ook prima zonder groei kunnen. Kijk potentiële combinatiemogelijkheden 3 bijvoorbeeld naar het streekplan van de Provincie ‘voorbeeldrecepten’ gedestilleerd. Deze zijn Fryslân ‘Om de kwaliteit fan de Romte’. Eén schematisch weergegeven in onderstaande van de belangrijkste strategische keuzes in dit tabel. plan is om de kenmerkende kwaliteiten van het Friese landschap te koesteren als kapitaalgoed In het volgende deel presenteren wij de van de provincie en drager te laten zijn van voorbeeldrecepten in woord en beeld. nieuwe ontwikkelingen. Het aansluiten bij de eigen ‘couleur locale’ is een inzet die zeker ook Voorbeeldrecept Holwerder buurtschappen

Holwerd geldt met 2000 inwoners als een middelgroot dorp in het Noordfriese kleigebied. Net als in andere middelgrote dorpen wordt hier de krimp van de bevolking als eerste gevoeld. Voor een dorp als Holwerd geldt eigenlijk dat het te klein is voor het laken, te groot voor het servet. Wie voorzieningen wil, verhuist naar grotere kernen met een centrumfunctie, zoals Dokkum, Stiens of Hurdegaryp. Wie ze niet nodig 18 heeft, zoekt rust en landelijkheid in kleinere dorpen en buurtschappen. 19 Holwerd is ten opzichte van beide een minder logisch alternatief. Het op peil houden of uitbouwen van Dit voorbeeldrecept richt zich op het slim De groene ruimten worden voornamelijk geanticipeerd moet worden op een positieve voorzieningen betekent in de context van krimp schuiven met leegtes die ontstaan als gevolg geprojecteerd op plekken waar nu kleine en waardeontwikkeling van het resterende en dat we tegen de stroom in willen zwemmen. van krimp. We herschikken Holwerd tot verouderde (vnl. vroegnaoorlogse) woningen nieuwe woningaanbod. We zullen krimp niet alleen moeten accepteren, een nieuwe verzameling van ruimtes en staan. Voor een deel betreft het huurwoningen maar dit gegeven zien om te buigen in een leegtes. De ruimtes noemen we de nieuwe die in een herstructureringsplan van Op dit moment ligt midden in het dorp een kans. Holwerd moet niet toe willen groeien ‘Holwerder buurtschappen’, de leegtes woningcorporatie Dongeradeel gesloopt worden terrein braak in afwachting van aantrekkende naar het tafellaken, maar zich richten op de gaan onderdeel uitmaken van het landschap Voor een ander deel gaat het hier om particulier vraag naar woningen. Het voorstel is dit terrein kwaliteiten van het servet (of liever nog een waar de buurtschappen stuk voor stuk op bezit, waarvan een groot aantal woningen in niet te bebouwen maar de woningen op een fraaie verzameling daarvan). Aan Holwerd de worden aangehecht. Het beeld van Holwerd de verkoop staat. Bij de particuliere woningen andere plek te ontwikkelen wanneer daar uitdaging zich te bezinnen hoe het de kwaliteiten als middelgroot dorp wordt geleidelijk moet een afweging gemaakt worden tussen vraag naar is. Wij stellen voor het vrijgekomen van de kleinere dorpen en buurtschappen kan vervangen door het beeld van de ‘Holwerder geleidelijke herstructurering, opkopen van terrein op te hogen en openbaar toegankelijk te 20 binnenhalen. Als dat lukt, zou de rekensom van buurtschappen’: overzichtelijke woonclusters, lege woningen, en actief sturen. Investeringen maken. Het terrein kan gaan fungeren als een 21 krimp voor Holwerd wel eens voordelig kunnen ieder buurtschap met eigen landschappelijke, zijn in beide gevallen vereist, waarbij centrale ontmoetingsterp, waar bewoners van uitpakken: 2 – 1 = 3! stedenbouwkundige en sociale kwaliteiten.

Holwerd: van middelgroot dorp naar verzameling van clusters met eigen landschappelijke kwaliteiten. Aandachtsgebieden voor herstructurering en de buurtschappen en open ruimten die kunnen ontstaan. de Holwerder buurtschappen elkaar ontmoeten, hebben met hun woonplek. Het valt op dat een De straat staat ‘in de etalage’ voor passerende Verderop in de ‘etalage’ aan de autoroute terwijl ze vanuit de hoogte uitkijken over het aantal bewoners in de straat zich erg uitleven op automobilisten op weg naar Ameland, net op richting Ameland ligt de historische terp. Deze omringende landschap met zijn buurtschappen. hun voortuinen. Waarom zetten we de positieve het stukje waar ze eventjes 50km moeten rijden. terp geldt als één van de hoogste van Friesland. De terp is natuurlijk ook een uitgelezen locatie energie van deze bewoners niet in door ze uit Zij zien nu aan hun flank plotseling een steeds Schilderachtig zijn de middeleeuwse kerk met voor de organisatie van Holwerder evenementen. te nodigen de straat ook buiten hun voortuinen opener en vrolijker wordend stukje Holwerd. fraaie spitse toren, de Hegebuorren met het Siena is wereldberoemd om zijn ‘holle’ plein vol te zetten met bloemen? Dit kan individueel Als zij besluiten deze vrolijkheid eens van in de loop der eeuwen door handelsreizigers met de jaarlijkse paardenrennen, Holwerd krijgt of collectief door ze vrijkomende ruimte te leen dichterbij te bekijken, dan stuiten zij op nog uitgesleten wegprofiel en de vele oude steegjes in de nieuwe terp een ‘bolle’ tegenhanger. te geven en/of de straat te transformeren tot een meer vrolijkheid. Kinderen vermaken zich in en paden die hierop uitkomen. In de loop der autoluw pad, waardoor voortuinen verdubbeld 3D-speeltuinen: vrijgekomen woningen die zijn tijd is de terp langzamerhand wat weggemoffeld Direct aan de provinciale weg Dokkum-Holwerd kunnen worden. Als geleidelijk woningen omgevormd tot (veilige) kinderspeelwoningen. geraakt tussen nieuwe woonhuizen en andere ligt de Professor Holwerdastraat ligt. Hier vinden worden weggenomen uit de straat dan kan ook Per slot van rekening is niets zo avontuurlijk panden. Door deze bebouwing nu – in ieder 22 we woningen die lang te koop staan, maar ook geleidelijk de straat steeds een beetje mooier voor kinderen dan een speelomgeving die niet als geval op de meest strategische zichtplekken – te 23 woningen waar de bewoners zichtbaar plezier worden. speelomgeving bedoeld is! Andere leegstaande slopen kan het karakteristieke silhouet van de panden zijn omgevormd tot kunstobjecten. historische Holwerder terp weer maximaal uit

Deze woningen zijn al gesloopt maar nog niet vervangen door nieuwbouw. Een mooie plek centraal in het Heel geleidelijk verandert de omgeving van de prof. Holwerdastraat in een vrolijk en groen landschap. Wie dorp voor iedereen, wellicht met een terp en een evenement zoals de paardenrennen in Siena. wil blijven, die blijft en doet mee aan het verbijzonderen van zijn of haar buurt. de verf komen. De terp wordt weer wat hij ooit leegtes. Ook uitbreidingen van de bestaande groeimogelijkheden. Toegesneden ontwerpen in een vierkant geschikt rond een historische was: een imposant massief bebouwingscluster bebouwingsvoorraad zijn in dit krimprecept wel kunnen ervoor zorgen dat iedere Holwerder boerderij (‘state’). Wellicht dat in een verdere in het open landschap van de Friese kuststreken. degelijk mogelijk. Het gaat dan uiteraard om geholpen kan worden aan een prachtig en toekomst ook andere, in verval geraakte states De historische, dicht bebouwde terp en uitbreidingen in de vorm van buurtschappen. betaalbaar huis. Holwerd heeft in overleg met en stinzen, als Holwerder buurtschap bewaard de nieuwe groene terp vormen een fraaie Met deze nieuwe uitbreidingslocaties kan de woningcorporatie een uitbreidingslocatie worden voor de vergetelheid. Wat te denken van combinatie in de buurtschappenstructuur met gereageerd worden op veranderingen in de voorzien aan de oostkant van het dorp. Wij stellen de Haniabuorren (Haniastate) of Brandebuorren talrijke functiemogelijkheden. woonwensen, zoals zorgbehoevenden die voor deze uitbreiding niet uit te voeren als een (Brandstede)? zo lang mogelijk in eigen woning en dorp min of meer reguliere uitbreiding op de huidige In dit recept bieden we niet alleen ruimte voor willen blijven wonen, of jonge Holwerder dorpsstructuur, maar een nieuw ‘Holwerder buurtschappen die ontstaan doordat bestaande huishoudens die hun wooncarrière in het eigen buurtschap’ in te richten. Een overzichtelijke bebouwing omsloten raakt door nieuwe dorp willen starten op een betaalbare kavel met verzameling woningen in het landschap; mooi 24 25

Een paar keer strategisch slopen en de terp wordt weer wat hij was: imposant in het open landschap. Vervallen of verdwenen states zoals Haniastate en Brandstede keren terug als buurtschappen. FFEEEESSTT WWEEEEKK!!

BUTTONBUTTON club www.feestinholwerd.nl HolwerdHolwerd20192019

26 27

Zaterdag 4 juli 14.00 uur rond de Nije Wierde: paardenrennen Bloemen- straat

Activeer lokale trots en gebruik dit om invulling te geven aan lege kavels. Met dit motto veranderde de Professor Holwerdastraat in het Friese Holwerd vanaf 2010 geleidelijk in de ‘parel van Dongeradeel’. Drie kwart van de woningen 28 zijn er verdwenen omdat 29 ze niet meer nodig waren. Bewoners en dorpsgenoten veranderden samen, kavel voor kavel ‘hun’ straatje in bloementuinen, schapenweide en schooltuinen. Als sluitstuk zijn de straten versmald tot autoluwe wandelpaden.

17 LEVEN IN STIJL LEVEN IN STIJL 20 BETAALBAREBETAALBARE HUISVESTINGHUISVESTING ININ HOLWERDHOLWERD ...WIJ...WIJ HEBBENHEBBEN HET!HET!

30 31

Noordoost-Friesland 11 Kavels Beschikbaar 6 Kavels Beschikbaar Jooossumerpoort 16 Vanaf voorjaar 2015 Medio 2014 9101 JJ DOKKUM Vraagprijs € 125.000, Vraagprijs € 140.000, Tel: 0519-990030 Woonopp. 100 m² Woonopp. 100 m² Fax: 0519-990004 Perc.opp. 258 m² Perc.opp. 270m² Email: [email protected] Kamers 4 Kamers 5 Web: www.joosdokkum.nl Voorbeeldrecept Hotel Holwerd In het eerste voorbeeldrecept werd een voorstel gedaan hoe door een wijziging van de plattegrond van Holwerd omgegaan kan worden met krimp. We gingen schuiven met leegtes en ruimten. In het recept ‘Hotel Holwerd’ kiezen we voor een heel andere insteek. We 32 laten de huidige bebouwingsvoorraad van 33 Holwerd zoveel mogelijk staan. Door hier nieuwe programmatische invullingen voor te vinden wordt leegstand benut. Krimp wordt in dit recept aangegrepen om serieus werk te maken van de Holwerd als ‘recreatiekern’, de status die het dorp in het provinciale streekplan ‘Om de kwaliteit fan de romte’ heeft gekregen. Dit kan ertoe leiden dat, terwijl Holwerd er stadje’ nagebouwd en worden replica’s van Om als hotel gasten te trekken is alleen een peratie, waarin de gronden van de bedrijven op Google Earth op het eerste gezicht nog grachtenpanden en boerderettes nu als war- goede kwaliteit van de accommodatie nog gezamenlijk worden beheerd. Het systeem steeds hetzelfde uitziet, maar dat het dorp me broodjes verhuurd aan toeristen. geen garantie voor succes. Het hotel moet resulteert erin dat de agrariërs hun eigen zich van binnen wel degelijk heeft aange- bovenal ook gesitueerd zijn in een aantrek- kernactiviteiten overeind kunnen houden, past aan de krimpsituatie. In dit voorbeeld- kelijke omgeving, waar gasten te kust en te terwijl er tegelijkertijd ook de ruimte ge- recept is Holwerd dan ook niet meer een keur kunnen in recreatieve mogelijkheden. creëerd wordt voor agrarisch natuurbeheer. (agrarisch) woondorp, maar omgevormd Hotel Holwerd is de uitvalsbasis voor toe- Natuurlijke akkerranden, sloten met flauwe in een als hotel functionerend dorp: Hotel ristische uitstapjes naar het Friese kleiland- taluds en behoud en herstel van historische Holwerd. Toeristen zorgen ervoor dat Hol- schap van rust en ruimte, van puurheid en landschapskenmerken bieden fraaie moge- werd ondanks de krimp toch een bepaalde rauwheid. Maar ook naar de echte land- lijkheden voor het recreatief medegebruik kritische massa blijft houden: voor instand- bouw en het volop functionerend boeren- van de landbouwgronden. 34 houding van het voorzieningenpeil, voor bedrijf. Recreatief medegebruik (al dan niet 35 een zekere werkgelegenheid in eigen dorp, routegebonden) krijgt hier een herkenbare Hotel Holwerd is daarmee in de eerste Esonstad aan het Lauwersmeer. maar ook voor de inrichting en het onder- plek. Ecolana is een bestaand initiatief van plaats een oord in een agrarisch landschap houd van hoogwaardige openbare ruimtes. Hotel Holwerd doet een schepje bovenop agrariërs in de regio dat naadloos aansluit vol rust, ruimte en historie dat uitnodigt In Hotel Holwerd worden de kamers, re- het Esonstad-concept. In Hotel Holwerd bij het recept ‘Hotel Holwerd’. Ecolana om ontdekt te worden; op de fiets, te voet ceptie en ontspanningsruimten (restaurant, kunnen toeristen accommodaties vinden in verenigt boeren die samen de weg willen of met de boot (vanuit het haventje aan de sauna, fitness, etc) ondergebracht in vrijko- een echte historische Friese nederzetting. inslaan naar een nieuwe vorm van grondge- Holwerdervaart). Wil Hotel Holwerd écht mende gebouwen in het dorp. Holwerd heeft Boerenhuizen, arbeidershuisjes en pasto- bonden landbouw die zodanig is ingericht een succes worden, dan zal het zich daar- een grote historische bebouwingsvoorraad riewoningen zijn de kamers van het ‘open- dat deze ook op de langere termijn accepta- naast echter veel nadrukkelijke moeten ma- (waaronder drie herbergen) met romantisch luchthotel’. Een voormalig kassencomplex bel is voor de maatschappij. Er is een sys- nifesteren als uitvalsbasis naar het Wad. De ogende hoekjes en straten. In Esonstad, biedt onderdak aan talrijke bad- en well- teem uitgedacht, waarin telkens vier bedrij- pure natuur van het Wad heeft een enorme aan het niet ver van Holwerd gelegen Lau- nessvoorzieningen. Enkele kosmetische ven (2 akkerbouwers, 1 melkveehouder en aantrekkingskracht op toeristen uit de wijde wersmeer, is een compleet ‘historisch Fries (sloop-)ingrepen. 1 schapenboer) zich verenigen in een coö- omtrek. Holwerd hoort voor die toeristen echter nu niet bij die Wadbeleving. Holwerd zijn immers ingrepen op de kustlijn nood- extensieve veehouderij en aquatische teel- het Wad: “It Waadstrúnpaad”. Denk aan de ligt ‘achter de dijk’. Het is een plek om snel zakelijk. Mogelijk kan Holwerd daarbij in ten. Door samenwerking van verschillende ideeën van Holwerder Dorpsbelangen om te passeren op de doorgangsroute naar de plaats van achter de dijk, weer onderdeel takken binnen de landbouw kan verder bin- een aantal toeristische wensen van het dorp pier voor het veer naar Ameland. En dat gaan uitmaken van een kustzone, waarin nendijks natuuroppervlakte toenemen (als te realiseren op de dijkskomlocatie, de plek terwijl Holwerd feitelijk geboren is uit het zee en land via het wad langzaam in elkaar bij akkerranden e.d.) en door meer exten- waar de weg van Holwerd naar het Ame- dynamische waddensysteem van geulen en overgaan. sieve landbouw wordt een groter gebied ge- lander veer de zeedijk doorsnijdt. Hier zou prielen, platen en kwelders. Holwerd dient schikt als ganzenfoerageergebieden. een visrestaurant gecombineerd met bijv. weer een directe, ervaarbare en zichtbare Dit kan heel letterlijk door delen van het een landaanwinningsmuseum of natuur- relatie te krijgen met de Waddenzee. landschap rond Holwerd in meer of mindere De verbinding van Holwerd aan het wad museum gebouwd kunnen worden. Door mate terug te geven aan de zee. Daarbij wor- kan ook minder rigoureus. Denk bijv. aan de basis van het gebouw op de nieuwe del- De zeespiegelstijging biedt in dit opzicht den gebieden die onder invloed komen van uitbouwen van Holwerd als uitvalsbasis tahoogte te leggen, hebben bezoekers een 36 wellicht nieuwe kansen voor Holwerd. Er het zoute zeewater geschikt gemaakt voor voor waddenexcursies. Vanuit Holwerd prachtig uitzicht over zowel het Wad als het 37 start een buitendijkse wandelroute over dorpsgebied van Holwerd. Je krijgt zo een prachtlocatie op de route naar Ameland met uitstraling naar Holwerd.

Holwerd lag vroeger aan zee. Zeespiegelstijfing: Investeringen nodig voor kust- versterking bieden kansen voor nieuwe kustzone. Holwerd als uitvalsbasis voor waddenexcursies en dan, voor wie dat wil, te paard naar de boot. Holwerd als goed geoutilleerd hotel in senteert het kleigebied zich met al haar kwa- staande toeristenstroom het dorp in te trek- 500.000 bezoekers per jaar gaan niet meer een onverwacht recreatieve omgeving. En liteiten en ook Holwerd poetst zijn gezicht ken wordt bijvoorbeeld de pier (letterlijk langs, maar via Holwerd. Daar eindigt de prima bereikbaar want de Centrale As (A7- op langs de route. Hotel Holwerd wordt of figuurlijk) verlengd tot in het dorp. De snelheid en de jachtigheid en begint de Drachten-Dokkum) komt eraan. En vanaf de logische stop- en pleisterplaats. kaartjes voor overtocht en vervoer over Dokkum is het maar even doorrijden. Tus- Om die be- de pier worden gekocht in Holwerd en WADDENLANDBOUW WADDENLANDBOUW 2035 senhuidige Dokkum situatie en Holwerd pre-

38 39

hoger gelegen lichte klei aangegeven voorkeurszone intensief samenwerkende kwelders geschikt voor extensieve overwegend akkerbouw kamperen bij de boer duurzame agrarische veehouderij en pluknatuur bedrijven ecologische hoofdstructuur ecologische hoofdstructuur kernen Kernen aquatische teelten, bv algen en wieren kwelders kunnen ook dienen als lager gelegen zware klei globale begrenzing ganzengedooggebied zilttolerante gewassen ganzengedooggebied + overwegend veeteelt open ruimte + richting Ganzenfoerageergfebied extensieve veehouderij Waddenlandbouw 2035. Aanpassing aan de stijgende zeespiegel en vernieuwing in de landbouw (zilte landbouw, aquatische landbouw) gaan hand in hand. Er ontstaan nieuwe landschappen en nieuwe natuur en dat Waddenlandbouw 2009 biedt veel kansen voor recreatie in de kustzone. 40 41 42 43 HOLWERD kom genieten en pluk de WAAD - STRÙN - PAAD

vruchten van heerlijk holwerd wellness pluknatuur

ganzenfoerageergebied

kort verblijf

44 zeekraal 45

spa wellness Holwerd-aan-Zee

aquatische teelten pré salé

algen en wieren AMELAND www.heerlijkholwerd.nl Voorbeeldrecept Levensbestendig Lioessens Op zo’n kwartiertje rijden van Holwerd in oostelijke richting, even ten zuiden van het kustplaatsje Paesens-Moddergat ligt het dorpje Lioessens. Lioessens, vaak in één 46 adem genoemd met buurdorp Morra, heeft 47 een kleine 400 inwoners die samen een hechte dorpsgemeenschap vormen. Om de krimp zoveel mogelijk vóór te zijn hebben de dorpsbewoners zelf een toekomstvisie opgesteld, waarin zij aangeven hoe zij daar als dorp op willen inspelen (zie bijlage ‘Nota toekomstvisie Lioessens’). Een levensbestendig Lioessens, waarin het realiseren van dit toekomstperspectief. transformatievoorstellen in dit recept. De Zeer karakteristiek voor Lioessens zijn de dorpsbewoners in iedere fase van hun leven En voor veel zaken is de ‘grote’ overheid bebouwing van het dorp is gerangschikt in zogenaamde ‘dubbele erven’ die langs de thuis kunnen zijn, is in deze visie de voor- of ‘verre’ investeerder inderdaad ook niet een Y-vormige lintstructuur. Deze structuur Doarpsstrjitte – de hoofdas in het lint – zijn naamste inzet. Lioessens is en blijft een nodig. Verschillende oplossingen in het om- zorgt ervoor dat vanuit vrijwel elke woning gesitueerd. Achter de aan de openbare weg dorp van de Lioessemers. Daarvoor is het gaan met krimp kunnen op het schaalniveau lange zichtlijnen het open landschap in lei- gelegen erven vinden we een tweede reeks zaak een blijvend toekomstperspectief voor van het erf gevonden worden. Dit voor- den. Daarnaast is in dit recept gekozen voor erven die alleen toegankelijk zijn over het de bewoners te bieden: ruimte voor klein- beeldrecept is voornamelijk samengesteld ingrediënten die de bewoners toekomstper- ‘voorerf’. Deze unieke dubbele erven vor- schalige bedrijvigheid, woningen voor ou- uit ingrediënten op dat niveau. spectief in het eigen dorp moeten bieden: men een duurzame structuur die op ver- deren en starters, zorg op maat, ruimte voor woningen voor ouderen, zorg en ruimte schillende manieren kan transformeren. Ze ontmoeting, etc. De Lioessemers geven zich De specifieke ruimtelijke structuur van voor kleinschalige bedrijvigheid. Ook het kunnen bij uitstek dienen voor levensloop- zelf de eerste verantwoordelijkheid voor Lioessens vormt het uitgangspunt bij de versterken van de recreatie is een speerpunt bestendige woningen. De woning op het 48 in dit recept. achtererf wordt ingericht als kangoeroewo- 49

Dubbeldorp Morra-Lioessens Het dorp Lioessens heeft een Y-vormige structuur zodat vanuit vrijwel elke woning zicht is op het Karakteristiek voor Lioessens: dubbele erven met woonhuizen aan de hoofdstraat en boerderijen erachter. landschap. Deze structuur is makkelijk te transformeren voor ander gebruik. ning, waarin ouders intrek nemen. De oude straatzijde woningen te bouwen die pas- Een ander groot complex dat al jaren wacht voorgesteld. Dit vormt de drager van de her- ders bieden zorg in de vorm van de opvang sen binnen de bestaande structuur van Li- op een geschikte invulling is de melkfa- bestemming. In het oude fabrieksgedeelte van de kleinkinderen die op het voorerf wo- oessens worden de achtererven in combina- briek, gesitueerd halverwege Lioessens en wordt de ruimte ingericht voor een woon- nen. Omgekeerd krijgen de ouders mantel- tie met het bosje vanuit de omgeving aan Morra op het kruispunt van doorgaande groep voor senioren of verstandelijk gehan- zorg van de kinderen op het moment dat zij het zicht onttrokken. De diepe achtererven weg en de Dijkstervaart (Dyksterfeart). Het dicapten, In de bebouwing aan de weg ko- hulpbehoevend worden. En de kinderen van zijn daarmee bij uitstek geschikt voor be- gebouw wordt als industrieel erfgoed ge- men de meer collectieve functies waaraan nu zullen ooit ook weer hulpbehoevende stemmingsvrije (mits passend binnen mili- koesterd en speelt een belangrijke rol in het in de beide dorpen behoefte is, zoals dag- ouders worden… eucategorie 1 en 2) en welstandsvrije be- collectieve geheugen van de Lioessemers opvang voor bejaarden, kinderdagopvang, bouwing. Zo ontstaat er ruimte voor eigen en Moarsters. een jongerensoos, een ontmoetingsplek, Een ander denkbare combinatie is die van initiatieven en kleinschalige bedrijvigheid. een plek voor spreekuren van zorginstan- wonen en werken. Het voorerf wordt be- Je werkt waar je woont. Voor de herbestemming van het gebouw ties, etc. 50 woond, het achtererf biedt ruimte voor wordt als hoofdprogramma wonen en zorg 51 kleinschalige bedrijvigheid, kantoorruimte De melkfabriek staat op een kruispunt van en opslag. (deels nog te ontwikkelen) recreatieve routes, waaronder een historisch wandelpad, Aan de noordzijde van het dorp staat mo- het oude spoorwegtracé van het ‘Dokkumer menteel een grote bloembollenloods te Lokaeltsje’ en het kleinschalige vaarwater koop. Door deze loods op te kopen en de van de Dyksterfeart, Het subprogramma locatie her in te richten in een verzameling biedt ruimte aan recreatieve voorzieningen smalle diepe kavels kunnen ook hier dub- aan deze routes. Deze zullen als zelfstandige bele erven worden gecreëerd. Bijzonder functies economisch moeilijk haalbaar zijn, aan de bloembollenlocatie is dat deze aan maar door ze te koppelen aan het hoofd- de landschapszijde door een bosstructuur programma liften ze mee. Bijvoorbeeld een wordt omsloten. Door op het voorerf, aan Niet zo geliefd in het dorp: de bloembollenloods. Voormalige melkfabriek ‘De Dongeradelen’ bed&breakfast, waarbij je in een van de kamers van de woongroep logeert; of een plat- gen midden in het landschap direct aan de telandswinkel, gerund door bewoners met weg en worden maar klein deel van het jaar historisch wandelpad verkoop van lokale producten. In de keuken gebruikt. De opslagplaatsen geven we een van de woongroep staat altijd wel een bakje jaarrond functionaliteit: in het najaar voor koffie klaar. De beheerder van het complex de bietencampagne, in voorjaar en zomer Solex route langs neemt zijn intrek in de naastgelegen voor- als ‘bietencamping’. Camperbezitters ge- oude spoorlijn malige directeurswoning. nieten op hun eigen bietencamping van de kanoroute via leegte om zich heen, ze douchen en kopen Dykster Vaart Rondtrekkende toeristen die meer van streekproducten in de voormalige melkfa- historisch station spoorlijn Dokkum - een verblijf ‘in de natuur’ houden, wordt briek en lopen vanaf de camping via natuur- historische Anjum een andere mogelijkheid geboden. In het lijk beheerde akkerranden naar de melkfa- melkfabriek ‘Dongeradelen’ 52 noordelijke kleigebied komen verspreid briek van Morra-Lioessens, naar Holwerd, zorgfabriek 53 opslagplaatsen voor bieten voor. Deze lig- of zelfs het Wad op. Camping Old Huystra Ontmoeting (versterken sociaal netwerk en zelfredzaamheid)

Tussen Morra en Lioessens komen nieuwesubprogramma recreatieve voorzieningen en historische : recreatie routes bij elkaar. Dubbele erven voor Lioessens

Galierie + atelier Nieuwe dubbele erven Kangoeroewoning (locatie bloembollenloods) opa en oma in buidelwoning op achtererf (wederzijdse mantelzorg) 54 Klaaikamp: 55 bebouwing achtererf zit verstopt achter bosje vanaf het open landschap

Achtererf: bestemmingsvrij (binnen milieucategorie 1) en welstandsvrij Verhuurbare units t.b.v. opslag

Doarpsstrjitte/Siniastrjitte Loods met een bedrijf

Voorerf: woning aan de straat passend in karakter Lioessens BIETENCAMPING Zuivelfabriek gesloten tijdens bietencampagne

zorgondersteuning + woongroep voor senioren ruimte voor sociale functies of Talant beleef BIETENCAMPING alle (zoals kinderopvang, dagopvang gesloten tijdens bietencampagne facetten bejaarden, jongerensoos) van het Koffie staat bruin in landschap keuken woongroep Beheerderswoning = Plattelandswinkel (gerund door bewoners) 56 oude directiewoning 57

Solexverhuur dumpstation bed&brochtje in bij de zuivelfabriek woongroep te Lioessens gekoppeld aan verkoop streek producten zorgfabriek

akkerranden wandelroute vanaf de camping

BIETENCAMPING

voor informatie, bel: (0519) 987654 (dinsdag, woensdag en donderdag, 14.00-17.00 uur)

De Melkfabriek Ingrediënten voor een uitvoeringsstrategie In het laatste hoofdstuk vragen we aandacht voor het financieel en organisatorisch instrumentarium: de uitvoeringsstrategie. Wij achten dit van levensbelang om het goede van de ontwerpstrategieën ook in de 58 praktijk te kunnen brengen. In het licht van de opdracht 59 van het ontwerplab hebben we de uitvoeringsstrategie niet volledig uitgewerkt naar acties en bijbehorende communicatie- en tijdsplanningen, maar hebben we wel een eerste aanzet. Bij het ontwerplab gaat het vooral om de onze voorbeeldrecepten. Daarnaast hebben Als volgend instrument is het noemen waard saldo zal kennen (met name waar sociale effecten van krimp op de (fysieke) leef we enkele eigen instrumenten toegevoegd. een sloopfonds, waarbij ontwikkelaars huurwoningen of goedkope koopwoningen omgeving, waarbij de kwaliteit van wonen/ voor elke nieuw te bouwen woning een worden gerealiseerd) is een financiële werken en de invulling van de openbare Startpunt is het ontwikkelen van een bepaald bedrag in een sloopfonds laten verevening noodzakelijk. Een deel van de ruimte het meest in het oog springen. regionale woonvisie als instrument: storten, om vervolgens hieruit de sloop of ontwikkelingswinst uit de realisatie van gemeenten, corporaties, ontwikkelaars, herstructurering elders (in de gemeente dure koopwoningen kan dan een deel van Om inzicht te bieden in de problematiek makelaars, en bijvoorbeeld zorgaanbieders of bij onvoldoende nieuwbouwopgave de de tekorten op andere locaties opvangen. van krimp en de manier waarop gemeenten werken samen aan een regionale woonvisie. regio) te bekostigen. Wij zien dat als een (en provincies en het rijk) hiermee om Bij een sterk commitment van alle partijen soort ‘statiegeld’ of ‘verwijderingsbijdrage’ De moeite waard is het instellen van een kunnen gaan in hun woningbeleid heeft het zal er ook draagvlak zijn voor de uitvoering. per woning. Niet ongebruikelijk bij Garantiefonds van de banken: banken leveren Ruimtelijk Plan Bureau een studie uitgevoerd In het algemeen kan gesteld worden dat consumptiegoederen en waarom ook niet een financiële bijdrage aan de sloop van 60 waarbij mogelijke oplossingsrichtingen bij een uitvoeringsstrategie het van groot bij woningbouw? leegstaande woningen om ervan verzekerd 61 voor uitvoeringsproblemen in relatie tot een belang is om alle betrokken partijen te zijn dat de waarde van het vastgoed (van kleinere woningvraag op een rijtje zijn gezet. (zowel private als publieke) om de tafel Een ander (klassiek) instrument is hun klanten die wonen in de betreffende Veel van de genoemde instrumenten zijn te hebben. Krimpende gemeenten kunnen verevening: omdat een aantal te wijk) niet te veel daalt. Ook bestaan er (nog) niet uitgevoerd in de krimpgebieden. de kosten voor bijv. herstructurering en herstructureren woonlocaties een negatief ideeën over een extra belastingheffing sloop niet alleen betalen. Gemeenten en Kan verevening een oplossing zijn? We hebben er hier voor gekozen om op een andere partijen zullen gezamenlijk moeten “Ja, alleen moet dit wel in regionaal verband gebeuren. Als de ene gemeente een bijdrage vraagt van private partijen aantal van de door het RPB aangedragen optrekken en afspraken maken om om te en/of particulieren om de sloop en herstructurering elders in de gemeente te kunnen financieren (gemeentelijk sloopfonds), en een andere gemeente niet, zal verevening niet van de grond komen. Verevening werkt alleen als oplossingsrichtingen voort te borduren, gaan met krimp. In Parkstad Limburg zijn er op regionaal niveau financieringsafspraken worden gemaakt. Het kan des te interessanter zijn, als er krimp- en groeigebieden naast elkaar liggen. Dit kan er voor zorgen dat een krimpgemeente financieel profiteert van omdat we denken dat het de moeite waard bij het opstellen van de regionale woonvisie de ontwikkelingspotenties in de naburige groeigemeente. De inkomsten uit de nieuwbouw in de groeigemeente is om ze serieus te overwegen en ze een niet alleen gemeenten, maar ook corporaties, worden vervolgens gedeeltelijk gebruikt om de kosten van de benodigde sloop en herstructurering in de naburige krimpgemeente te dekken.“ waardevolle aanvulling zijn op de te ontwikkelaars, makelaars en zorgaanbieders Uit een interview met Femke Verwest, RPB. ontwikkelen instrumenten bij gebruik van betrokken. op uitbreiding, om zodoende extra voor het uit de markt halen van particulier mogelijk als er tegelijkertijd leegte bestaat. (denk aan een mobiel buurthuis, middelen te genereren om elders moeilijke onroerend goed met een ‘restwaarde’. We Tijdelijk medegebruik van braakliggende speelplaats, atelierruimte of groentetuin). locaties te helpen ontwikkelen, ook wel kunnen het ons niet veroorloven particulier ruimte, daar gaat het om. Deze zogenaamde Bewoners hebben zo tevens invloed op herstructureringsbijdrage genoemd. bezit te laten staan totdat het niets meer wisselruimte kan dan aan zeer uiteenlopende hun fysieke en sociale leefomgeving en dit waard is; de verpaupering is dan toegeslagen kleinschalige experimenten zoals stimuleert de ondernemingsgeest. Met de Een beroep doen op overheidsbijdragen en de omgevingseffecten zijn desastreus. is onvermijdelijk. Op rijksniveau is Dus moeten woningen, hoe goedkoop een mogelijkheid die wordt onderzocht ook, worden opgekocht. En dat zal een om ISV-3 middelen specifiek voor gezamenlijke verantwoordelijkheid worden krimpgebieden beschikbaar te stellen. van overheden en corporaties. Ook wordt er momenteel bepleit bij 62 het Rijk om de lokatie subsidies (BLS) Maar er zal meer nodig zijn om onze 63 te koppelen aan de sloopopgave (i.p.v. voorbeeldrecepten te kunnen bereiden. aan de uitbreidingsbehoefte), en dus Tijdelijk medegebruik van braakliggende krimpgemeenten een subsidie te geven ruimte (“wisselruimte”) is zo’n instrument. Lege ruimte als schuifpuzzeltje voor tijdelijke Ook wisselruimte: bestaande bedrijfsruimten kleiner voorzieningen. verkavelen zodat kleine initiatieven makkelijk van de per te slopen woning, de zogenaamde Leeggekomen locaties bieden ook Uit: “Gebruik de ruimte, ook al is het maar voor grond komen. even. Pleidooi voor flexibel ruimtegebruik”. Arjan sloopsubsidie. leefkwaliteit in de dorpen en wijken: juist Nienhuis in Landwerk 5-2006 de extra ruimte die ontstaat voor groen of Maar ook provincie en gemeenten zullen kleinschalige experimenten, is een uitgelezen (mobiele) architectuur, bijzondere teelten, demografische ontwikkelingen is het lege zelf moeten gaan (des-)investeren; daarop mogelijkheid om de leefmilieus te verrijken. evenementen en waterretentie gebied, de vakje een fenomeen om serieus te nemen. zal nu reeds in de meerjarenbegrotingen Wie kent het niet: het schuifspelletje. ruimte bieden. Het is een teken van onmacht als de locatie geanticipeerd moeten worden. En dat zelfde Essentieel in het geheel is het lege vlakje. verloedert. geldt voor de corporaties. Cruciaal is immers De lege ruimte maakt dat je het geheel op Ook kan de wisselruimte uitkomst bieden dat een financiële oplossing wordt gevonden de juiste plaats krijgt. Verandering is alleen aan tijdelijke en flexibele voorzieningen Het instrument dat ook goed aansluit bij de 2-1=3 strategie is de Huizenbank. Dit is een gecombineerd met aanschrijvingen horeca, ondernemersaktiviteiten in kernen, de bijlage Nota Lioessens). fonds waardoor huizenbezitters niet vast en een aanbod tot financiering van woonplaatskeuze, etc. komen te zitten door onverkoopbaarheid de verbeteringen door een slimme Holwerd Buitendijks kan een spil zijn in van de woning. Met dit fonds worden combinatie van subsidie voor particuliere Slimme combinaties van wonen, zorg en de krimpstrategie. Holwerd buitendijks leegstaande huizen aangekocht. Er zijn woningverbetering en financiering recreatie (zoals in het ontwerp voor de is niet alleen een overstapplaats tussen vervolgens allerlei varianten denkbaar hoe door het Nationaal Restauratiefonds, melkfabriek in Lioessens) kunnen ervoor Ameland en vasteland (rederij Wagenborg), met het vrijgekomen huis en de kavel om te waardoor een maximale hefboom wordt zorgen dat de leefbaarheid op peil blijft. maar ook onderdeel van de Nederlandse gaan (zie hoofdstuk recepten). gecreëerd tussen subsidiebedrag en kustverdedigingszone (Rijkswaterstaat), feitelijk investeringsbedrag. Een en ander Het aanpakken van de bestaande een natuurgebied dat zo goed mogelijk Een voorbeeld is om het huis te slopen gecoördineerd door gespecialiseerde woningvoorraad in Frŷslan staat (na het beschermd moet worden tegen menselijke en de nieuwe kavel aan de aangrenzende bouwmanagement-architectenbureau’s. 98 aanpakken van de Afsluitdijk) op de tweede invloeden (Fryske Gea e.a.) en een perifeer 64 huiseigenaar verkopen met de mogelijkheid tot 100 % van de bewoners bleek hier aan plaats in de Top 10 projectenlijst ‘Fryske stukje gemeente met hoge onderhoudskosten 65 voor zelfbouw. De nieuwe eigenaar kan deze aanpak mee te willen werken en bleek Fiersichten’ van de provincie. Een kans (gemeente). Door Holwerd Buitendijks zijn huis moderniseren en vergroten. effectiever dan de verwerving van panden voor de aanpak van de woningvoorraad samen op te pakken kan het spil zijn in de De huizenbank zou kunnen worden en vervolgens de herontwikkeling daarvan, in Holwerd en Lioessens. Zo stelt de krimpstrategie. georganiseerd op regionaal niveau. dit nog afgezien van veel hogere kosten. provincie 60.000 euro beschikbaar om de Overheden (gemeente, provincie) werken Holwerter Fiersichten verder te brengen. Organisatie en ‘mensenwerk’ hierin samen met banken, ontwikkelaars, ‘Huisregels’ (en ontheffingen) Hotel Vanuit het Dorpsbelang bestond al een roep Voorop staat dat iedereen zijn of haar makelaars en bewoners. Bottum-up Holwerd. Om een recept als Hotel Holwerd om een toekomstvisie, hierin zouden de steentje moet bijdragen. Bewoners, initiatieven worden gestimuleerd. te kunnen uitvoeren zullen bepaalde ideeën voor het omgaan met krimp kunnen ondernemers, maatschappelijke organisatie, huisregels moeten worden opgesteld. worden meegenomen. De Vereniging van overheden, dienstverleners, vakmensen, In Rotterdam en Den Haag zijn goede En, wellicht nog belangrijker, enkele Dorpsbelangen Lioessens heeft in augustus investeerders… iedereen moet mee doen. ervaringen opgedaan met regelingen ontheffingen moeten worden toegestaan 2008 naar aanleiding van de startbijeenkomst En daar is ook een goede vorm van regie en voor particuliere woningverbetering op gangbare regelgeving ten aanzien van van het ontwerplab een nota opgesteld (zie samenwerking voor nodig. Voor die regie en inzet wordt in eerste het beleid. Woningcorporaties vervullen Onduidelijkheid hierover leiden al te vaak de professionals noemen. Op alle fronten instantie gekeken naar de gemeenten. De een sleutelrol bij het transformatieproces tot vastlopende samenwerking tussen kunnen en moeten zij een belangrijke bal ligt al lang bij hen. Maar krimpende en vormen een belangrijke motor van de corporaties en gemeenten. Onduidelijkheid bijdrage leveren, niet alleen in de uitvoering, gemeenten lopen tegen veel nieuwe herontwikkeling. De richting die gekozen hierover wegnemen zou heel goed kunnen maar juist ook aan het ontwikkelingsproces problemen op. Zij kunnen de kosten van wordt voor nieuw beleid zal breed worden geregeld op regioniveau: een door te inspireren en out of the box in bijv. herstructurering niet alleen opbrengen. gedragen moeten worden, temeer daar akkoord tussen corporaties en gemeenten oplossingen en perspectieven te denken. Veel van de gewenste strategieën komen bevolkingsdaling lastige dilemma’s zal waar de grens te trekken. niet tot uitvoering, als andere overheden, veroorzaken, lastiger dan de vragen die Krimp vraagt ook om maatwerk, creativiteit maatschappelijke organisaties en private worden gesteld door ‘groei’. Gerrichhauzen en ´lokale actie´. Daarom zullen bewoners sector zich daar niet achter scharen. Van & Dogterom (2007) geven in hun rapport in krimpende regio’s hun eigen rol moeten gemeenten mag worden gevraagd lokaal Krimp als kans een voorbeeld van kunnen spelen. Wie wil blijven moet dat 66 initiatief ruimte te geven en te koesteren, herontwikkeling in Liverpool waar een ook kunnen organiseren. Dat vraagt ook 67 maar ook om bovenlokale plannen en zogeheten Life concept wordt gehanteerd. weer iets van overheden en organisaties. uitvoeringsprogramma´s te ontwikkelen. Life staat in dit verband voor Lead, influence, Direct contact met de inwoners is van groot Daarbij is het van belang om sectorale kaders follow or exit. Wie dus niet bereid is te (des) belang om te weten wat hen bindt, wat hen te overstijgen. De provincie zal dezelfde rol investeren, kan zijn bezit overdragen en drijft. Ook hier is perspectief bieden een op een regionaal niveau moeten spelen. En vertrekken! noodzaak. Het stimuleren en faciliteren ook het rijk kan niet afzijdig staan, al was van lokale initiatieven helpt. Laat bewoners het maar vanuit het besef dat krimp in en Wie is verantwoordelijk voor de kosten van bijvoorbeeld zelf komen met ideeën voor voor heel Nederland gaat spelen. de inrichting van de openbare ruimte? Wie het (tijdelijk) gebruik van lege panden of doet de lastige verwerving van bestaand herstructureringslocaties. Op het gebied van het wonen en woon- onroerend goed? Wie doet de investeringen omgeving zijn de woningcorporaties al actief voor nieuwe schoolgebouwen en wie En we zouden het Ontwerplab tekort doen betrokken bij de vorming en uitvoering van realiseert de nieuwe zorgvoorzieningen? als we ook niet als partner in de coalitie 68 69

Het tuiniershuisje Leeggekomen kavel van de buren gekocht via de is weer te huur! huizenbank? Wij maken uw uitbreiding voordelig en €100 per maand! snel. Keuze uit 5 verschillende gevelbekledingen. De uitbreidingen zijn al Dit leuke project dat al sinds 2015 goedkoop onderdak biedt in ruil voor wat goedgekeurd door hûs en werk in het nieuwe plantsoen is weer te huur. Heb je ervaring met tuinieren hym, dus geen vertraging! en ben je minimaal 2 dagen per week beschikbaar voor onderhoud van het plantsoen aan de van Aylvawal en wil je wonen in Holwerd’s leukste woning, neem dan contact op met gemeente Dongeradeel via het online formulier op de speciale webpagina aylvawal.dongeradeel.nl! De eerste basisvoorwaarde is een herkenbare maatschappelijke Hoe nu verder? opgave. Krimp is zo’n opgave, waarbij de herkenbaarheid lokaal en Voor succesvolle gebiedsontwikkeling moet regionaal nog wel sterk zal verschillen. Nadenken over de mogelijke sprake zijn van drie basis-voorwaarden. positieve en negatieve effecten zal die herkenbaarheid en daarmee Voor de krimpopgave geldt dat niet anders. het gevoel van urgentie alleen maar kunnen vergroten.

De tweede basisvoorwaarde is dat sprake is van inspirerende visies. Een probleem kan energie en actie mobiliseren, maar alleen een perspectief kan daar richting aan geven en kan tot daadwerkelijke oplossingen leiden. Een visie motiveert letterlijk. Daarom is het van het grootste belang dat nu verder wordt geïnvesteerd in visievorming en het ontwikkelen van perspectieven. Daar draagt het Ontwerplab 70 Krimp in veel opzichten aan bij. Het is een welkome en noodzakelijke 71 vervolgstap in het lopende krimpdebat, dat nog teveel wordt gedomineerd door de vraag óf er wel een probleem is en hoe krimp eventueel gekeerd kan worden. Daarom is het te hopen dat het Ontwerplab Krimp leidt tot verdere verdieping en navolging.

De derde basisvoorwaarde: herkenbare trekkers. Hier ligt een uitdaging voor gemeenten, provincies en corporaties. Zij zullen bestuurders en ambtenaren nodig hebben die persoonlijk voor de perspectieven willen gaan staan en zich er met 100% in willen gooien. Maar ook is het een uitdaging aan bewoners en maatschappelijke organisaties. Krimp is geen zaak van de overheid alleen. Ook trekkers vanuit bewoners en het maatschappelijk middenveld zullen de komende decennia hun rol kunnen en moeten spelen om de bedreigingen van krimp te beantwoorden en de kansen te benutten. Bijlage Nota toekomstvisie Lioessens Als Vereniging van Dorpsbelangen Lioessens willen wij naar aanleiding van uw uitnodiging om op 22 augustus 2008 in café de Bûnte Bok te discussiëren over het ontwerplab Krimp in Friesland hierbij onze toekomstvisie en onze toekomstplannen in deze 72 nota naar voren brengen. Echter met dien verstande 73 dat de financiële onderbouwing op dit moment nog globaal is. Er zijn nog geen concrete ontwerpplannen en hier is sprake van een zgn. contourennota, die in een later stadium verder zal worden uitgewerkt. Dorpsbelang wil niet wachten tot ons dorp en de omlig- de betaalbare woongelegenheid zijn voor de jongeren. latief laag is zullen er wel mensen van buitenaf bijkomen de toekomst ook rekening moet worden gehouden met een gende dorpen verpauperd en vervallen zijn. Op dit moment Al met al zijn er geen grote problemen op dit moment, maar dan moet ons dorp niet verpauperd en onleefbaar bevolkingkrimp heeft de woningbouwvereniging besloten zijn de eerste tekenen duidelijk zichtbaar in Friesland en hetgeen niet wil zeggen dat er geen problemen zijn, maar zijn. Meestal zijn dit vervroegd uitgetredenen of gepensio- deze plannen in ”de ijskast” te zetten. In overleg met ver- ook onze Gemeente Dongeradeel wordt geconfronteerd dan spreken we over individuele gevallen. neerden en dit is ook een belangrijke doelgroep voor ons. tegenwoordigers van dorpsbelangen is er een nieuwe visie met deze problematiek. op toekomstig beleid tot stand gekomen. Algemene informatie over Lioessens Er zijn ook kleine (startende) zelfstandige ondernemers in Daarom komen wij met een plan van aanpak, waarbij Lioessens heeft een protestant-christelijke lagere school de vijf dorpen, meestal zijn dit één- mans bedrijfjes. In de Er zal nu meer accent komen te liggen op het vervangen wij rekenen op de steun van onze lokale gemeenschap, de “de skoalle mei de bibel”, waarvan de heer Elsinga direc- loop der jaren zijn de dorpswinkeltjes verdwenen en doen, en slopen van bestaande slechte huizen en het invullen Gemeente Dongeradeel, Provincie en landelijke overheid. teur is. De school maakt geen deel uit van een grote scho- dit is een landelijke tendens, de inwoners van Lioessens van lelijke gaten, waarbij er ook betaalbare kavels voor Met name voor de concretisering en uitwerking van onze lengemeenschap en werkt samen met een andere kleine hun boodschappen in grote supermarkten in de omgeving, zelfbouwende starters beschikbaar zullen komen. Deze plannen rekenen wij op steun van de twee architecten- school. Door een goede leiding en geholpen door goede bijvoorbeeld Anjum of Oosternijkerk, waarbij Dokkum woningen zullen wel aan het bestaande bestemmingplan bureaus met jonge architecten die “ideeën zoeken tegen leerkrachten is hier sprake van kwalitatief goed onderwijs toch een centrale regio functie heeft door het grote aanbod en bouwvoorschriften moeten voldoen en passen in de krimp” en die ideeën zullen wij ze leveren. dat aansluit bij onze kleine agrarische dorpsgemeenschap. van winkels en diensten. woonomgeving. De school heeft op dit moment 56 leerlingen en door het Huidge situatie aantal geboorten en jonge kinderen is de toekomst redelijk Wel zijn er een aantal Lioessemers actief in de zogenaamde Een goed voorbeeld is de herstructurering van de Kamp, Lioessens werkt thans nauw samen in een verband met vijf gewaarborgd. kleine dienstverlening, zoals pedicure, kappers - schoon- thans gaande, waarbij een aantal slechte woningen uit de dorpen, de zogenaamde dorpencluster Rûnom de Donger, heidsalon aan huis, verkoop van bloemen en groenten in 60er jaren vervangen worden door kwalitatief betere hui- dit zijn Lioessens – Morra, Oosternijkerk, Nes en Paesens- In Lioessens wonen voornamelijk gezinnen met één kost- ”stalletjes” langs de weg. Aan deze nering bestaat zeker zen, die ook voldoen aan de nieuw milieueisen. Deze plan- Moddergat, dus we spreken over een groter leefgebied met winner en indien de partner ook werkt is dit meestal in behoefte en voorziet in een kleine bijverdienste. Het vitale nen zijn ook aanpast aan de bestaande woonomgeving en 74 meer inwoners. In dit samenwerkingsverband kan Lioes- deeltijd. Het opleidingsniveau is voornamelijk LBO en centrum van het dorp is café de Bûnte Bok dat allerlei acti- hebben onze instemming. Het aanzien bij binnenkomst zal 75 sens een belangrijke centrumfunctie vervullen en we gaan MBO en er is nauwelijks werkgelegenheid in Lioessens. viteiten organiseert die zelfs buiten Lioessens bekendheid daardoor aanmerkelijk aantrekkelijker worden. dan ook in onze plannen uit van deze situatie. T.o.v. het gemiddelde landelijke inkomen per gezin is het genieten. Voor de jongeren tussen de 10 en de 16/17jaar inkomen in Lioessens erg laag en mede ook door aange- is er weinig te doen, zij moeten zich maar wat op straat Samenwerking Wij staan voor het behoud van een vitale en leefbare scherpte eisen van banken is de aankoop van een (nieuw- vermaken. Voor deze groep is eigenlijk niets in het dorp en Lioessens werkt thans nauw samen in een verband met vijf dorpsgemeenschap, zoals Lioessens en de vijf dorpen op bouw) woning moeilijker haalbaar. dit geldt vooral voor de groep 16 +. Hierop zullen we in dorpen, de zogenaamde dorpencluster Rûnom de Donger, dit moment nog zijn. Wij zijn allemaal verantwoordelijk onze toekomstvisie nog terugkomen. nl. Lioessens – Morra, Oosternijkerk, Nes en Paesens- voor de toekomst van een vitaal en leefbaar Lioessens en De meeste mensen werken in de omgeving in de bouw, Moddergat. Toekomstige plannen moeten elkaar niet omgeving, dat zijn we aan onze kinderen verplicht. Wij wegenbouw, land- en tuinbouw en daaraan verwante ver- De omgeving van Lioessens heeft een grote landschappe- overlappen maar elkaar aanvullen. Zo streeft Lioesssens moeten daar ook als gemeenschap voor willen knokken. werking van agrarische producten en verder nog in win- lijk waarde met ruimte, rust en natuur en de Gemeente zet bijvoorbeeld niet naar een grootschalig industrieterrein Op dit moment zijn er in Lioessens nog geen grote leeg- kels, horeca, onderwijs etc.. Kortom: er is sprake van een in op kwalitatief toerisme. Lioessens ligt in een vliegzone omdat er in Oosternijkerk al een goede voorziening is en standproblemen zoals elders. Er staan zo’n 5 à 6 huizen forensendorp. van de vliegbasis Leeuwarden, waardoor er regelmatig daaraan geven wij ook alle steun. te koop en er is 1 bejaardenwoning niet verhuurd, echter oefenvluchten worden gehouden, door sommige inwoners deze situatie kan heel snel veranderen, zeker nu de eco- In de laatste jaren zijn er in Lioessens mensen van buitenaf als onplezierig ervaren maar een gegeven feit. Plan van aanpak nomie snel aan het verslechteren is. We houden de vinger komen wonen, vaak aangelokt door de voor hun lage prijs Met alle macht moet voorkomen worden dat Lioessens aan de pols. van een woning en de rustige woonomgeving. De meeste In het verleden zijn er plannen geweest om een groot aan- gaat verpauperen en een vergaarbak wordt van sociale van deze mensen zijn erg tevreden over hun woon - leefom- tal woningen te bouwen ter hoogte van het Mûnehiem. probleemgevallen. Niemand zal hier dan willen wonen De leeftijdsopbouw is redelijk gelijkmatig verdeeld en er geving en zijn hartelijk door de Lioessemers opgenomen. Voor deze huur- en koopwoningen bestond echter nau- en zo wordt ons dorp daadwerkelijk een ”dood dorp”. zijn voldoende jonge gezinnen. Er is een redelijke bevol- Voor buitenstaanders die de Friese taal willen leren zijn welijks belangstelling, omdat deze voor de meeste Lioes- Wij wijzen hierbij op de problematiek in noord Gronin- kingsaanwas waardoor op termijn het aantal bewoners er goede mogelijkheden, maar dat is niet noodzakelijk. semers te duur waren. Er zou dan ook praktisch alleen gen waar dit proces thans al gaande is. Op dit moment is stabiel zou kunnen blijven, maar dan moet er wel voldoen- Omdat de huizenprijs t.o.v. het landelijk gemiddelde re- maar voor buitenstaanders gebouwd worden. Omdat in Lioessens nog een vitale en hechte gemeenschap en dat willen we proberen zo te behouden. Daarom zullen wij ons wij combineren met de traditie van ons dorp en streek. voor betrokkenen een grote emotionele ingreep is. Ons neer ouderen doorstromen naar ons multifunctioneel plan met kracht inzetten om leegloop en verpaupering te voor- plan en visie op de toekomst zal zeker steun bij onze hui- “de oude melkfabriek”. Deze woningen zijn, gezien het komen en tegen te gaan, vandaar deze nota. Kortom: het gaat om een multifunctioneel plan voor een zo dige senioren en toekomstige senioren krijgen. prijsniveau in Lioessens en omgeving, nog redelijk betaal- groot mogelijke doelgroep en NIET om een grootschalig baar en kunnen dan middels de hernieuwde voorschriften Vergrijzing en bevolkingskrimp wooncomplex voor senioren of zogenaamde aantrekkelijke Verder zien wij in dit plan goede mogelijkheden voor: van het nog te herziene bestemmingsplan extra worden Ook Lioessens krijgt ook te maken met de vergrijzingpro- woningenbouwprojecten, want daar is in Lioessens en om- vergroot. Een woning wordt dan wel haalbaar omdat de blematiek en bevolkingskrimp. Grootschalige nieuwbouw- geving absoluut geen markt en belangstelling voor. Kinderopvang aanschafprijs lager ligt en de verbouwingskosten middels plannen zoals bij de oude melkfabriek tussen Lioessens en Omdat Lioessens de landelijke tendens wel zal gaan vol- zelfwerkzaamheden laag kunnen blijven. Op deze wijze Morra om aldaar ruim 20 nieuw dure woningen te bou- Ouderenbeleid en wonen gen dat beide ouders gaan werken zal er in Lioessens zeker kunnen jongeren dan ook starten op de huizenmarkt met wen moeten geen doorgang vinden en steun krijgen. Dit Het is landelijk beleid dat mensen langer in hun woning belangstelling zijn voor een gemeenschappelijke kinder- een ”eigen woning”. plan heeft geen draagvlak bij de lokale bevolking en wij zullen blijven wonen, deze kunnen o.a. middels subsidies opvang in deze multifunctionele voorziening. In Lioessens steunen het ook niet omdat het niet in het belang van onze worden aangepast. Door haar achtergrond en traditie is is gelukkig sprake van een gezonde bevolkingsopbouw en Economische aspecten dorpen is. Indien dit plan doorgaat, zal er alleen gebouwd de sociale cohesie in Lioessens en omgeving hecht. Oude- zijn er redelijk veel jonge gezinnen, dus hier is ook een In ons plan gaan we ervan uit dat ondernemers en kleine worden voor de “rijkere” mensen van buitenaf met alle ren vinden het prettig om, zoals ze dat vroeger ook deden, markt voor. zelfstandigen een groot aandeel in onze lokale economie sociale gevolgen van dien. Wij willen dat er meer accent met elkaar te blijven optrekken, ook omdat ze vaak een moeten hebben. Het is gebruikelijk dat bij aanbestedingen/ ligt op het behouden en verbeteren van onze woon- en leef- gemeenschappelijk verleden hebben. Voor deze groep zelf- Jongerenbeleid offerteaanvragen voor relatief grote opdrachten er veelal omgeving en op plannen die een draagvlak hebben binnen standige ouderen is een ontmoetingsplaats/ ontmoetings- Voor de jongere tussen de 10 en 16 jaar is er eigenlijk openbaar of Europees wordt aanbesteed. Bij kleinere op- onze gemeenschap. ruimte heel belangrijk, hier kan dan een kaartje worden weinig te doen en zij moeten zich maar wat op straat drachten wordt meestal een beperkt aantal leveranciers of gelegd of even worden gebiljart etc.. vermaken. Voor deze groep is eigenlijk niets in het dorp aannemers uitgenodigd om een offerte te doen. 76 Alternatief plan oude melkfabriek en dit geldt ook de groep 16 plus. Deze groep kan in dit 77 Wij willen met een alternatief multifunctioneel plan ko- Ouderen die niet meer zelfstandig thuis kunnen of willen multifunctioneel plan een eigen plaats krijgen, waarbij Omdat wij niet naar een grootschalig plan streven, wil- men voor de oude melkfabriek dat aan de wensen van onze blijven wonen zouden dan in een aangepaste nieuwbouw wij pleiten voor een parttime kracht die toezicht houdt. Bij len wij dat de werkzaamheden door lokale ondernemers dorpsbewoners tegemoet komt en ook een breed draagvlak multifunctionele woning in ons plan, eventueel met lichte de gemeente bestaat begrip dat er voor deze groep wat en leveranciers worden uitgevoerd en/of verricht. Het geld zal hebben. Uiteraard staat en valt alles met de medewer- zorg, kunnen blijven doorfunctioneren. Het is ook het lan- gedaan moet worden, in de begroting is daarvoor geld moet dus zoveel mogelijk weer terug in de lokale economie king van de huidige eigenaar van de melkfabriek. Deze delijk beleid om de mensen zo lang mogelijk thuis te laten gereserveerd, dit geld kan dan voor ons project worden worden teruggepompt. heeft er echter ook belang bij dat er wat met de oude fa- wonen. De overheid moet dan ook bereid zijn om bij te gebruikt. briek gebeurt, waarvan de gevel als industrieel monument dragen in de kosten. Tevens denken wij aan andere woon- Startende ondernemers is aangemerkt en met gemeenschapsgeld is gerestaureerd. vormen, zoals een woongroep van bijvoorbeeld Talant of Jonge starters op de woningmarkt De trend is dat er steeds meer jongeren als kleine zelf- Hier ligt ook een mogelijke bijdrage voor de financiering. Pleegzorg. Bij jongeren bestaat behoefte aan betaalbare kavels waar- standige gaan beginnen. Voor deze groep denken we aan Mocht de eigenaar niet mee willen werken dan zal op- op dan zelf gebouwd kan worden. Echter het aantal be- betaalbare opslag- en werkruimte. De samenleving heeft nieuw bekeken moeten worden of er een andere locatie in Omdat veel ouderen in Lioessens een grote belangstelling schikbare betaalbare kavels is beperkt. Duidelijke toewij- een belang bij het helpen van startende ondernemers en ons dorp of omgeving is waar een dergelijk project en plan hebben voor tuinieren, vissen en kleine klusjes, het ver- zingseisen en voorwaarden zullen moeten worden gesteld. daarvoor zijn ook fiscale regelingen. Indien er geen mo- zonder bezwaar gerealiseerd kan worden. zorgen van dieren etc. moet er in deze leefgemeenschap De woningbouwvereniging heeft inmiddels ook ingezien gelijkheid voor hen is op het industrieterrein van Ooster- daar ook faciliteiten voor zijn. Uiteraard denken wij aan dat het niet zinvol is om voor jongeren onbetaalbare wo- nijkerk zou bekeken kunnen worden of er kleinschalige Uitwerking van ons plan zal een uitdaging zijn voor de dagopvang voor minder valide bejaarden, die wat meer ningen te bouwen en toegezegd enkel kavels grond recht- bedrijfsruimten ingepast kunnen worden. Ook kan naar ”jonge architecten” en het kan een voorbeeldfunctie krij- zorg behoeven, onder begeleiding van een paar gediplo- streeks te willen verkopen. andere mogelijkheden in het dorp worden gezocht. gen om de leefbaarheid en het voorzieningenniveau voor meerde krachten. bejaarden en bewoners in noord-oost Friesland te verbe- Doorstroming woningmarkt Verder valt er ook nog te denken aan kleinschalige win- teren. Ons plan, in combinatie met ”maatwerk”, moet vol- Op dit moment zijn ouderen meestal gedwongen om dan Anderzijds komen er in Lioessens woningen vrij wanneer kelruimten voor lokale producten en diensten in dit mul- doen aan de strenge toekomstige milieu-eisen en dat willen maar naar Dokkum of Metslawier te verhuizen, hetgeen mensen naar een andere plaats willen verhuizen of wan- tifunctionele complex. De Lioessemers kennende, denken wij dat er voldoende ideeën zijn. Tot slot Toerisme Er is nauwelijks straatverlichting tussen beide dorpen. Wat Ons plan is een uitdaging aan de ”jonge architecten” De Gemeente Dongeradeel zet hoog in op kwalitatief en meer straatverlichting tussen Lioessens en Morra geeft ’s Financiering en een mogelijkheid om een cluster van vijf dorpen in de duurzaam toerisme in de Noardeasthoeke en Esonstad is avonds het gevoel dat er sprake is van een eenheid en is Wij zien voor dit plan, mede ook omdat dit grotendeels “NOARDEASTHOEKE” leefbaar te houden, waarmee een daar een heel goed voorbeeld van. De Gemeente stimu- ook van belang voor de openbare veiligheid. een sociale voorziening is, goede mogelijkheden voor een antwoord wordt gegeven op “Krimp” en verpaupering. leert het aanleggen van fietspaden en de aantrekkelijkheid gezonde financiering. Met het langer laten wonen inde van de dorpen speelt daarin een belangrijke rol. Hoe verder eigen woning kan de overheid aanmerkelijk besparen op “It giet oan”. Wij zien voor dit plan, mede ook omdat dit een sociale de ouderenzorg. Uiteraard hangt aan onze plannen een Bij het recente bezoek op 18 september jl. van de Commis- voorziening is, goede mogelijkheden voor een gezonde fi- prijskaartje, maar dat is aanmerkelijk lager dan wanneer Vereniging van Dorpsbelangen saris van de Koningin aan Esonstad kreeg de heer Jor- nanciering. De woningstichting, die een belangrijke soci- ouderen in verzorginghuizen gaan wonen. ritsma een rondleiding van parkmanager Jan ten Hoor. ale functie in de Gemeente Dongeradeel vervult, kan hier- Lioessens, 3 oktober 2008 Het gezelschap wisselde “aansluitend van gedachten over aan een heel belangrijke bijdrage leveren. De woningstichting, die een belangrijke sociale functie de motor die het toerisme kan zijn voor Noordoost- Fries- in de maatschappij vervult, kan ook een heel belangrijke land”. Uiteraard is de medewerking vereist van de eigenaar van bijdrage leveren. Zo bezit de woningstichting een aantal de oude melkfabriek, deze heeft nl. ook plannen voor ruim oude bejaarden- woningen die eigenlijk niet meer aan de Verpauperde dorpen met leegstand in de Noardeasthoeke 20 luxe woningen, waarvoor echter nu en zeker in de toe- eisen van de toekomst voldoen. Deze woningen zouden zijn zeker geen aanbeveling voor de toerist van de toekomst, geen draagvlak bestaat. Wij beseffen terdege dat dan gesloopt kunnen worden en vervangen door huizen komst. Wij verwachten dan ook uit deze hoek grote steun zijn medewerking cruciaal is, maar een goed plan is ook die duurzaam en energie- neutraal zijn en aan de laatste voor onze plannen. in zijn belang. Wij hopen dan ook op de medewerking van milieu-eisen voldoen. Met de sloop van deze kwalitatief de eigenaar, maar kijken ook naar alternatieve locaties in mindere huizen zou ook het aanzien van het dorp weer 78 Nog andere belangrijke zaken Lioessens om onze plannen te realiseren. 79 verbeterd kunnen worden. In ons plan is ook plaats voor De bewoners van Lioessens kunnen een belangrijke eigen een aantal multifunctionele woningen die ook geschikt en bijdrage leveren door het aanzien van het dorp te verbete- Voor onze plannen vragen wij serieuze aandacht van het aangepast zijn voor bejaarden. ren. Gelukkig zien we dat er veel Lioessemers zijn die hun Gemeentebestuur van Dongeradeel en zijn bereid om met voortuin mooi opknappen en dat er ook veel wordt gedaan alle betrokken partijen in overleg te treden. Omdat de uit- Omdat wij inzetten op een project dat aan strenge milieu- aan onderhoud en verfraaien van huizen, dat stemt hoop- werking van deze plannen een tijdrovende klus is voor het en energienormen moet voldoen en dit een innovatief en vol. Dit zijn vaak zaken die niet veel kosten, een likje verf bestuur van Dorpsbelang, willen wij in samenwerking met pilot-project is, zijn hier zeker ook financiële bijdragen te of een bloembak kost niet veel geld. een zgn. taskforce, waarin uit ieder dorp een vertegen- verwachten. woordiger met ervaring en contacten in de samenleving Verpaupering begint ook bij achterstallig onderhoud. Ei- zitting heeft, onze toekomstplannen verder gestalte geven. Verder kan nog bekeken worden of er nog plaats is om een genaren van de huizen met achterstallig onderhoud moe- aantal woningen in te plannen, waarvan een aantal duur- ten erop aangesproken kunnen worden en dat zou beleid In Friesland is een proces gaande naar steeds grotere dere, waardoor ons plan meer het karakter van woon- en moeten worden. Het opruimen van een tuin of iets derge- gemeenten, wij denken aan een mogelijke fusie tussen leefgemeenschap krijgt. De opbrengst uit de grondver- lijks hoeft echt niet een vermogen te kosten. Verpaupering Dongeradeel en Dantumadeel. De kleine dorpen in de koop kan dan bijdragen in de algemene financiering van is het begin van het einde want mensen willen niet in een “noardeasthoeke” dreigen in dit proces ”doodgedrukt” te dit plan. verpauperde omgeving wonen! worden. Daarom streven wij als tegenwicht naar nog meer samenwerking tussen de kleine dorpen met een paar hon- Omdat de Noardeasthoeke een achterstandsgebied is en In Morra en Lioessens worden veel activiteiten gezamen- derd inwoners. Wij zien ons plan als een voorbeeld voor de daarvoor in Europa subsidies beschikbaar zijn, moet be- lijk ondernomen en traditionele activiteiten zoals kaatsen, leefbaarheid in alle kleine dorpen in Friesland. keken worden in hoeverre er uit deze richting geld voor dit ringrijden, Advendo, de toneelvereniging etc., alsmede ini- project kan komen. tiatieven van kunstenaars verdienen onze steun. Bijlage Rondetafelgesprek Holwerd 10 november 2008 Deelnemers Holwerd: Frans Fennema, Sara Hofman, Renze van Slooten, Eibert Boonstra, Henk de Vries, Klaas Vrieswijk, Sjoerd Hofman Deelnemers ontwerpteam Krimplab: Johan Sijtsma 80 (Johan Sijtsma architecten), Arjen Brouwer (Bureau 81 PAU, verslag) Ontwerplab Krimp is een initiatief van de Bond Neder- ren gestart met een integrale gebiedsontwikkeling ‘Nije sen met netwerkcontacten. De Holwerder bevolking laat schien moet het ding maar eens weg. Ook de Beijertstraat landse Architecten (BNA) in samenwerking met een aan- Maaie’ in Dongeradeel. De provincie heeft €60.000 toe- zich soms te makkelijk overbluffen. Een huisarts had het wordt genoemd als een probleemlocatie. Deze straat met tal andere organisaties. Doel van het ontwerplab is het gezegd voor het uitwerken van de ‘Holwerder Fiersich- plan opgepakt om windmolens te bouwen. Het gros van goedkope huurwoningen heeft van de corporatie een func- nadenken over ‘krimp als kans’ om inspirerende ontwerp- ten’. Met dit budget worden nu verschillende werkgroepen de bevolking is hier niet blij mee, maar krijgt het plan niet tie gekregen als “dumpplaats” van problematische huis- strategieën te ontwikkelen voor gebieden die te maken opgericht. Daarbij wordt overleg gepleegd met verschil- gestopt. houdens uit de regio, maar ook van elders uit het land. hebben/krijgen met krimp. BNA zoomt hierbij in op drie lende partijen in het gebied zoals It Fryske Gea en Wet- Qua politiepatrouilles is het de drukste straat van Donge- regio’s: Parkstad Limburg, Zeeland en Noord-Friesland. terskip Fryslân. Holwerd heeft het in de gemeente Dongeradeel lastig om radeel. In de Beijertstraat zijn de woningen nog van een Voor het Ontwerplab Noord-Friesland zijn twee ontwerp- op te boksen tegen het grote Dokkum. Holwerd wordt vaak goede kwaliteit. Sloop is hier niet aan de orde. De his- teams opgericht. Eén team richt zich op de gemeente Het kleigebied heeft een imagoprobleem. Grosso modo vergeten bij gemeentelijke investeringen. Het zwembad torische dorpskern heeft hier en daar ook te maken met Franekeradeel, één team op Dongeradeel. Sijtsma en wonen mensen liever in de vriendelijker aandoende Friese ging naar Dokkum, niet naar Holwerd. Er is enorm geïn- verpaupering. Probleem is dat hier veel grondeigenaren Brouwer maken deel uit van het in totaal negenkoppige Wouden. De jongste zoon van Vrieswijk werkt in Drachten vesteerd in de Dokkumer passantenhaven, terwijl de Hol- zitten. Sommigen onderhouden hun kavel goed, anderen ontwerpteam Dongeradeel. Het team werkt op vrijwillige en heeft een vriendin in de Friese Wouden. Hij is daar nu werder in vervallen toestand raakte. Door dreigementen laten het verpauperen. basis aan ontwerpstrategieën voor de dorpen Lioessens en gaan samenwonen en niet in Holwerd. Hij vindt daar meer vanuit het dorp (een ketting over de Dokkumer Ee, bagger- Holwerd; twee prachtige dorpen in de gemeente waar zo voorzieningen, het ligt minder ‘uit de buurt’ en de omge- slib uit het haventje op het marktplein van Dokkum) is de Recentelijk heeft de corporatie een grote herstructurering veel meer zou moeten kunnen dan we nu zien. Doel van dit ving is aangenamer. Kunstenaar De Vries heeft echter de gemeente bijgesprongen. Nu is met veel zelfwerkzaamheid doorgevoerd in de dorpskern. Circa 80 woningen uit het rondetafelgesprek is om de specifieke situatie in Holwerd omgekeerde route gevolgd. Hij woonde in Lippenhuizen van de Holwerder bevolking een passantenhaven, maar goedkopere huursegment (tot €300 p.m.) zijn daarbij geen de kansen en bedreigingen voor het dorp samen met in- (vlakbij Beetsterzwaag), maar zocht meer puurheid en de Holwerdervaart is veel te gering uitgediept. Mond op sloopt. Reden van de sloop was niet de verpauperde toe- woners van het dorp in beeld te krijgen. Het gesprek vond rauwheid. Die heeft hij gevonden in Holwerd. Hij woont mond reclame onder de vaartoeristen zorgt ervoor dat de stand van de buurt, maar het feit dat de woningen waren plaats op maandagavond 10 november 2008 in Café De hier naar volle tevredenheid. De Holwerders zijn trots op Holwerdervaart wordt gemeden. afgeschreven. Bij het begin van de herstructurering was 82 Steeg te Holwerd. hun dorp, het landschap waar ze in wonen en het eigen- de belofte van de corporatie dat er voor iedere gesloopte 83 zinnig volkje wat er woont. Misschien moet er wat gedaan Positieve ontwikkelingen in Dokkum kunnen ook gunstig woning een woning teruggebouwd zou worden. Een en- De Holwerders herkennen het verschijnsel krimp wel in worden aan het imago, maar de puurheid mag zeker niet zijn voor Holwerd, maar het overleg met Dokkum blijkt quête van de corporatie wees uit dat er vooral behoefte hun dorp. De bevolking loopt terug en dit zal naar ver- verdwijnen. Geen vertrutting met bijv. nieuwe bosjes in ontzettend lastig. In die lijn mijmeren sommigen of Hol- was aan seniorenwoningen. Deze zijn er niet gekomen. wachting wel doorzetten. De enige aanleiding voor een het landschap. Wie bomen wil, gaat maar naar de Friese werd er bij een gemeentelijke herindeling niet beter vanaf In de gesloopte woningen woonden veel geboren en geto- trendbreuk zou kunnen zijn dat Holwerd betekenis gaat Wouden. zou zijn als het bij Ferwerderadeel gevoegd werd. Hier gen Holwerders, m.n. senioren. Niemand uit de gesloopte krijgen als een forensendorp voor Leeuwarden, zoals eerst liggen min of meer gelijkwaardige dorpen (o.a. Ferwerd, woningen is na de herstructurering teruggekeerd. Veel Stiens (op ca 7 km van Leeuwarden) en later Hallum (15 Bijzonder aan de situatie in Holwerd t.o.v. andere ‘krim- Marrum, Hallum) met een vergelijkbare situatie als Hol- Holwerders zijn vertrokken naar Dokkum en peinzen er km) deze functie zijn gaan vervullen. De opgave voor Hol- pende’ dorpen in Noord-Friesland is de interne verdeeld- werd. niet over ooit nog terug te keren.De ouders van Boonstra werd is vooral om krimp te ondervangen. Het karakter van heid binnen het dorp (‘christenen’ vs. ‘openbaren’). waren toe aan een seniorenwoning. Deze was in Holwerd het dorp mag er niet onder lijden. Ook het voorzieningen- Vanavond zitten we overigens probleemloos met alle ‘ge- Een ander krimpverschijnsel is de verpaupering die hier niet te vinden. Nu hebben ze maar een koopwoning in het niveau moet op peil blijven. Misschien kan Holwerd een ledingen’ van het dorp aan tafel. Buitenstaanders (ook im- en daar in Holwerd begint op te steken. Een doorn in het herstructureringsplan gekocht. Veel te groot met een veel trendsettend dorp worden in de omgang met krimp. port) merken niks van de verdeeldheid. Het is de vraag of oog is het industrieterrein waar een aantal kavels al jaren te grote tuin. De Holwerders vinden het opvallend dat hun dorp de laat- verandering van deze situatie ook dé oplossing voor Hol- braak liggen. De interesse is zeer mager. Op een gegeven ste tijd zo in de belangstelling staat bij de plannenmakers. werd is. Onder het mom van ‘gezonde concurrentie houdt moment was een lokale ondernemer geïnteresseerd om De middenstrand vertrekt uit het dorp. In de afgelopen Zelf heeft het plaatselijke dorpsbelang de handschoen op- ons scherp’ zou het ook zijn voordelen kunnen hebben voor hier te vestigen. Hij wilde een groter bedrijfspand plus 16 jaar is er gemiddeld steeds één winkelbedrijf uit het gepakt om in het kader van het provinciale project ‘Fryske het dorp. bedrijfswoning. De bedrijfswoning kon echter niet door- dorp vertrokken. De panden uit de oude winkelstraat blij- Fiersichten’ (Friese vergezichten) plannen aan te voeren gaan i.v.m. een milieuhindercirkel van een windmolen. De ven leeg. Ze zijn moeilijk te verkopen als woonruimte. Het voor de toekomst van Holwerd. Dit initiatief is uitgegroeid Eén van de krimpverschijnselen die in Holwerd ook te plannen zijn toen niet doorgegaan. De windmolen maakt zijn grote bouwvolumes met verder nauwelijks een erf. tot het project ‘Holwerder Fiersichten’ in samenwerking merken is, is de braindrain. Goed opgeleide mensen trek- de populaire combi wonen+werken hier dus feitelijk on- Een zoon van Vrieswijk is een schildersbedrijf begonnen met de gemeente en de Dienst Landelijk Gebied die al wa- ken weg. Er zijn weinig mensen met kader, weinig men- mogelijk. Hier is van tevoren nooit over nagedacht. Mis- en koos in plaats van een pand in het dorp voor een ruime woning op een ruime kavel aan de rand van Holwerd. Een het Wad of zelfs in Delfzijl. Qua hotelaccommodaties in den lijken ook niet voor handen. “Wat moatte je oars?” daar niet bij. Boonstra heeft al eens na zitten denken hoe schilderswinkel heeft hij daar niet aan gekoppeld. Mensen het noordelijk kustgebied is de spoeling zeer dun. Vooral de potenties van het Wad worden onderkend. Wat in initiatieven op het toeristische verlanglijstje van Holwerd kunnen wel bestellingen bij hem doen. Pieterburen kan, moet in Holwerd ook kunnen. – zoals een visrestaurant, een allweathervoorziening, een Sinds kort is er een nieuwe toeristische accommodatie in Het doortrekken van de nu doodlopende Holwerdervaart schakelfunctie tussen veerhaven en Holwerd – een plek los Toch is Holwerd qua voorzieningen nog steeds een com- Holwerd gekomen: De Stelpshoeve. Het gaat hier om een naar de Waddenzee is dan een idee dat vaak de revue van de pier kunnen krijgen. Hij kwam toen op de dijkskom- pleet dorp. Holwerd beschikt over een eigen supermarkt boerderij aan de rand van Holwerd die eerder (volgens passeert. Dit lijkt na verschillende studies echter nauwe- locatie, de plek waar de weg van Holwerd naar het Ame- (recentelijk verhuisd naar een nieuw pand), sportaccom- ingewijden met zwart geld) was verbouwd tot bedrijfspand lijks haalbaar. Holwerd ligt op een hoge kwelderwal die lander veer de zeedijk doorsnijdt. Hier, op grond die nu modaties (overdekt en buiten) en medische voorzieningen en nu dienst doet als groepsaccommodatie/fastfoodrestau- 14 meter hoger ligt dan de vaargeul naar Ameland. Een van het Wetterskip is, zou een visrestaurant gecombineerd (huisarts, tandarts, fysio). Om dit zo te houden vraagt rant. Het is enkele jaren geleden als zodanig ingericht realistischer idee om de Holwerdervaart meer betekenis met bijv. een landaanwinningsmuseum of natuurmuseum wel steeds meer inspanning. De sporthal dreigde op een door een Rotterdamse horecaondernemer, die veel erva- te geven zou wellicht het doortrekken van de vaart tot de gebouwd kunnen worden. Door de basis van het gebouw gegeven moment te worden gesloten in verband met ach- ring had opgedaan met kusttoerisme aan de Schelde en dijk kunnen zijn om van daaruit aan te sluiten op andere op de nieuwe deltahoogte te leggen, hebben bezoekers een terstallig onderhoud. De Holwerders hebben de sporthal jaren een hotel runde in Gasselternijveen. In verband met dorpsvaarten (bijv. Hallumervaart, Finkumervaart). Echte prachtig uitzicht over zowel het Wad als het dorpsgebied toen zelf opgeknapt (‘zelfwerkzaamheid’) en de hal is ziekte in de familie kreeg hij de behoefte het wat rustiger Waddenzeeliefhebbers zouden zich bij de dijk misschien van Holwerd. Je krijgt zo een prachtlocatie op de route gebleven. Idee van o.a. het dorpsbelang om tot een meer aan te doen en is hij met zijn familie naar Holwerd ver- nog via een soort moderne ‘overtoom’-constructie kunnen naar Ameland met uitstraling naar Holwerd. structurele oplossing te komen – ook in combinatie met huisd. De lokale Rabobankdirecteur had hem dit nog afge- laten overzetten. Het waterschap heeft een nieuwe spui- andere voorzieningen die dreigen te verdwijnen – is om bij raden i.v.m. het slechte imago van Holwerd. De man speelt gemaal op de Waddenzee nodig. Wellicht dat hier com- Enthousiasme onder de Holwerders is er ook voor het de sporthal een nieuw multifunctioneel centrum (MFC) te nu een zeer positieve rol in het dorp. Hij zwengelt allerlei binatiemogelijkheden liggen met het doortrekken van de wandelnetwerk dat Ecolane in samenwerking met boe- bouwen. Over dit MFC lopen de gemoederen in Holwerd initiatieven aan, zoals het verzorgen van een boodschap- Holwerdervaart? ren realiseert door de landerijen in Noord-Friesland. hoog op. Het MFC zou wel eens de doodsteek kunnen zijn penservice. Hij probeert uit het vaarwater van de bestaan- Hetzelfde geldt voor het toeristische promotiemapje dat 84 voor minimaal 2 van de 3 horecabedrijven in het dorp. de horecabedrijven te blijven. Wanneer groepen catering Bij het verder benutten van de mogelijkheden van het Wad Ferwerderadeel en Dongeradeel gezamenlijk hebben sa- 85 Ook het nieuw bouwen van een groot pand op een plek aan willen, koopt hij dat in bij de plaatselijke cafés. wordt veel naar de pier gekeken. Buitenstaanders snappen mengesteld. De eigenaar van de Holwerder camping zei de buitenkant van het dorp, terwijl er in het dorpscentrum niet dat Holwerd niet meer met de pier doet. Er zijn in het te merken dat mensen die dit mapje krijgen vaak langer zoveel gebouwen zijn die vragen om nieuwe invullingen Ook met de Holwerder camping gaat het de laatste jaren verleden wel plannen geweest, bijv. voor een bamboerdorp blijven dan eerst gepland. (o.a. de kerk) leidt tot onbegrip. Met name de overheid goed. Deze stond in de jaren ’90 op het punt te worden op- op de pier. Dit soort plannen is echter nog nooit van de smoort deze negatieve geluiden tot nu toe en lijkt door te geheven. Een door Holwerders opgerichte stichting heeft grond gekomen, mede bij gebrek aan investeerders, maar Er zijn ideeën te over in Holwerd. Dorpsbelang en de plaat- willen stomen. de camping toen overgenomen. Vorig jaar is de camping ook door een aantal complicerende factoren. De pier is selijke Stichting Recreatie & Toerisme hebben een aantal overgenomen door een particulier. Hij wilde op parttime eigendom van Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat staat niet van deze ideeën vastgelegd in een ‘Dorpsvisie Recreatie Ook Van Slooten merkt de bevolkingsdaling in de omzet van basis inkomsten verwerven met de camping, maar heeft open voor nevenactiviteiten op de pier. De gemeente had en Toersime Holwerd’. Het ontwerpteam Dongeradeel zal zijn café. Deze loopt terug. Hotel het Amelander Veerhuis ondertussen zijn andere baan al opgezegd. Er wordt zelfs enige tijd geleden de mogelijkheid de pier te kopen voor kijken hoe deze ideeën meegenomen kunnen worden in de heeft ’s zomers gasten, maar is ’s winters noodgedwongen al nagedacht hoe de camping op termijn uitgebreid kan een minimaal bedrag. Dit is niet doorgegaan i.v.m. de er- krimpstrategie voor Holwerd. De krimpstrategieën van het dicht. De kamers beschikken niet over verwarming en geld worden. barmelijke onderhoudssituatie waarmee de gemeente dan ontwerpteam Dongeradeel zullen op vrijdag 21 november om dit gemis te verhelpen is er niet. De eigenaar denkt er- opgescheept zou worden. Er staat zelfs geen vuilnisbak op a.s. samen met de strategieën van het ontwerpteam Fra- over het bij het hotel horende café overdag te gaan sluiten De gunstige ontwikkelingen met de camping ziet Van Sloo- de pier voor de jongeren die daar willen zwemmen. Het nekeradeel gepresenteerd en bediscussieerd worden op de en een reguliere baan te gaan zoeken om zijn inkomen aan ten niet terug in de inkomsten van zijn café. Het lijkt erop restaurant op de pier is van Wagenborg, de rederij van het slotbijeenkomst van het Ontwerplab Krimp Noord-Fries- te vullen. dat Holwerd een type toeristen trekt dat geen geld in het veer naar Ameland. Deze heeft er vooral belang bij dat er land. Het hoofdprogramma duurt van 12.30 tot 17.00u en dorp uitgeeft. Men neemt boodschappen mee van huis of geconsumeerd wordt op de veerpont. De kwaliteit van het vindt plaats in Dorpscentrum Ons Huis, Beuckelaerstraat In hotel De Klok zitten wel altijd gasten. In de zomer gaat uit de supermarkt en blijft lekker op de camping. restaurant op de pier lijdt daar onder. Hetzelfde geldt voor 2 in Sint Annaparochie. Alle deelnemers aan het rondeta- het dan om toeristen (o.a. wadlopers), ’s winters meer om parkeergelegenheid. De betaalde parkeergarage op de pier felgesprek worden bedankt voor hun openhartige inbreng werkvolk. Mensen die in het noordelijk kustgebied moeten Als toekomstperspectief hebben de Holwerders hun hoop is van Wagenborg. Het is in hun belang dat deze garage en zijn bij deze uitgenodigd deze slotbijeenkomst bij te zijn voor bijv. de Hallumer fabrieken, de boorlocaties op toch vooral gevestigd op de recreatie. Andere mogelijkhe- wordt gebruikt. Vakken voor gratis kort parkeren passen wonen. Colofon Krimp biedt ruimte is het resultaat van het ontwerplab Krimp, Friesland. Uitgevoerd door:

One Architecture Bart Aptroot Lionel Eid (lay-out)

Nienhuis landschapsarchitectuur Arjan Nienhuis

86 19 het atelier architecten 87 Amarens Reitsma

Bureau Ritsema Annet Ritsema

Johan Sijtsma architectenteam Johan Sijtsma

Sacon Ulrike Weis ten Elsen

Bureau PAU Jan Kleine, Roos Galjaard en Arjen Brouwer (tekst en redactie)

Groningen / Amsterdam 2009

Alle ‘advertenties’ in dit boek zijn (vooralsnog) fictief maar misschien in de toekomst ooit eens waarheid. Ontwerplab krimp is een initiatief van BNA en studiestichtingen Stagg, Staro en Stawon en wordt georganiseerd in samenwerking met Aedes vereniging van woningcorporaties en KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing. Doel van het ontwerplab is nadenken over ‘krimp als kans’, inspirerende ontwerpstrategieën te ontwikkelen voor gebieden die te maken hebben met krimp. Twee ontwerpteams hebben gewerkt aan de ontwikkeling van ontwerpstrategieën voor de dorpen in het Friese Kleigebied, daarbij uitgaande van krimp, vergrijzing en ontgroening. De vraag was om perspectiefrijke ontwerpstrategieën te ontwikkelen en daarbij aandacht te besteden aan het woningaanbod, de woonomgeving en het omringende landschap en de organisatie en accommodatie van onderwijs, welzijn, zorg en werkgelegenheid. Een 5-tal architecten en een landschapsarchitect vormden het ontwerpteam Dongeradeel en hebben onder leiding van Jan Kleine van Bureau PAU voor deze gemeente ontwerpstrategieën ontwikkeld en hebben daarbij ingezoomd op de dorpen Holwerd en Lioessens in Dongeradeel.